Zeszyty naukowe nr 8

2010

Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni

Patrycja Brańka Artur Hołuj

Ekokonwersja zagranicznego długu polskiego w procesie internacjonalizacji gospodarki Wstęp Postępujące obecnie procesy globalizacji w znacznym stopniu determinują kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego na świecie. Prowadzą one do przenikania rynków, kultur, społeczeństw, wytwarzania coraz to nowych silniejszych form współpracy pomiędzy poszczególnymi krajami oraz regionami, zmieniają się także czynniki decydujące o ich rozwoju i konkurencyjności. Kraje chcąc w pełni uczestniczyć w tych procesach oraz czerpać korzyści jakie niesie międzynarodowa integracja muszą z jednej strony stworzyć konkurencyjne warunki dla przyciągania zagranicznych podmiotów gospodarczych i instytucji, jak również klimat sprzyjający ich rozwojowi, z drugiej strony zapewnić własnym podmiotom jak najlepsze możliwości rozwoju, tak by mogły rozwijać działalność na rynkach zagranicznych. Jednak oprócz działań podejmowanych na rzecz wspierania współpracy zagranicznej krajowych podmiotów, podnoszącej dobrobyt społeczeństwa oraz przynoszącej niewątpliwe korzyści całej gospodarce, kraje powinny partycypować w przedsięwzięciach międzynarodowych służących poprawie bezpieczeństwa, jakości i komfortu życia ludzi, mających bardziej prospołeczny charakter, w tym tych ukierunkowanych na ochronę środowiska. Wynika to częściowo z potrzeby zachowania pewnej poprawności politycznej, jednak należy pamiętać, że przede wszystkim inicjatywy podejmowane przy współudziale wielu partnerów, posiadające przez to wsparcie finansowe, organizacyjne, często szerszą wiedzę mogą przynieść wymierne i trwałe korzyści w skali ponadnarodowej.

1. Pojęcie internacjonalizacji Oficjalnie pojęcie „międzynarodowy” (international), w aspekcie szeroko rozumianych stosunków pomiędzy krajami, zostało po raz pierwszy użyte w 1789 roku przez Anglika Jeremy’ego Benthama w pracy pt. „Plan pokoju

44

powszechnego i trwałego”. Pojęcie to odnosiło się do potrzeb, interesów oraz wartości wykraczających poza granice przynajmniej dwóch państw. Tym samym sygnalizowało przenikanie się życia narodów oraz upowszechnianie się, zbliżanie i upodabnianie przez nie wartości, postaw oraz norm. W miarę intensyfikacji oraz zacieśniania form współpracy międzynarodowej pojęcie to nabierało szerszego znaczenia oraz zaczęło dotykać coraz większej ilości aspektów życia społeczno-gospodarczego tj.: norm prawnych, instytucji politycznych, gospodarki, dóbr kulturalnych, wiedzy, problemów ekologicznych, techniki. Pojęcie internacjonalizacji (umiędzynarodowienia) może dotyczyć szeregu różnorodnych przejawów działalności człowieka, „...obejmuje ono zjawiska i procesy związane z rozszerzaniem się oraz dynamiką wszystkich rodzajów stosunków międzynarodowych. Albowiem w rezultacie wzrostu ilości podmiotów stosunków międzynarodowych oraz rozszerzania się przedmiotowych potrzeb, możliwości i środków oddziaływań wzajemnych tych podmiotów, a zwłaszcza państw, żadna z dziedzin życia społeczeństw nie może przetrwać w izolacji od życia międzynarodowego”1. I. Wyciechowska2 definiuje internacjonalizację jako obiektywny, dynamiczny proces wzajemnego przenikania ogółu stosunków w skali wykraczającej poza ramy poszczególnych państw. Nieco inną definicję formułuje A. Marszałek, według którego internacjonalizacja oznacza przekraczanie przez procesy społeczne we wszystkich dziedzinach życia, ram krajowych i wchodzenie ich w relacje międzynarodowe3. J. Komorowski pisze, że umiędzynarodowienie kwantyfikuje stan powiązań międzynarodowych, który można opisać takimi cechami jak: liczba firm zagranicznych, liczba biur podróży, liczba targów i wystaw międzynarodowych, liczba pasażerów w międzynarodowych przewozach lotniczych itd.4 Obecnie już nie tylko przystosowanie samych państw do otoczenia międzynarodowego oraz uczestnictwo w życiu międzynarodowym stanowi o ich randze, ale także w wyniku procesów decentralizacji władzy administracyjnej w krajach europejskich, procesy internacjonalizacji determinują uwarunkowania rozwoju regionów, jednostek administracji lokalnej oraz miast.

2. Internacjonalizacja gospodarki – aspekty teoretyczne Obecnie pojęcie internacjonalizacji gospodarki spotyka się z coraz większym zainteresowaniem badaczy, dotychczasowej literaturze ekonomicznej pojęcie to jest często spotykane aczkolwiek, podstawy teoretyczne tego problemu są na razie bardzo ogólnie opracowane. J. Rymarczyk definiuje internacjonalizację gospodarki jako wzrost powiązań gospodarczych pomiędzy poszczególnymi krajami, ich regionalnymi ugrupowa-

45

niami oraz przedsiębiorstwami5. Według tego samego autora, internacjonalizację można rozpatrywać w aspekcie statycznym - rozumianym jako ilość oraz jakość powiązań regionalnych podmiotów gospodarczych z podmiotami zagranicznymi, w tym także aktywność podmiotów zagranicznych na rynkach lokalnych oraz dynamicznym. Ujęcie dynamiczne traktuje internacjonalizację jako proces rozwoju, który cechuje przechodzenie do coraz wyższych jej form. M. Gorynia sprowadza pojęcie internacjonalizacji gospodarki do dwóch podstawowych aspektów - handlu zagranicznego oraz zagranicznych inwestycji bezpośrednich, poprzez które najczęściej rozumie się rozwój związków gospodarczych z zagranicą6. W ramach rozstrzygnięć kwestii definicyjnej pojęcia internacjonalizacji gospodarki, niektórzy autorzy wyodrębniają internacjonalizację czynną oraz bierną7. Pierwsza z nich to eksport kapitału w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich wypływających za granicę, natomiast internacjonalizacja bierna to import dóbr i usług do jakiegoś kraju oraz napływ do niego bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Obie formy stanowią nieodzowny element procesów internacjonalizacji na świecie, przy czym zauważa się znaczną asymetrię ich występowania w poszczególnych krajach. W krajach zacofanych występuje znaczna przewaga importu oraz napływu inwestycji zagranicznych z zewnątrz. Jeszcze inaczej pojęcie internacjonalizacji definiuje A. Zorska, według której jest to proces rozumiany ogólnie jako rozszerzenie działalności krajowych przedsiębiorstw za granicą8. Chcąc zidentyfikować najistotniejsze cechy pojęcia internacjonalizacji, można wskazać na dwie najbardziej ogólne9: 1. Rosnący wzajemny wpływ poszczególnych państw na siebie i ich różnorodnych instytucji. Dokonuje się on poprzez przenikanie coraz większej liczby produktów sfery materialnej i niematerialnej między coraz większą liczbę społeczeństw. 2. Wzrost ilości różnorodnych więzi materialnych i niematerialnych – w skali dalece wykraczającej poza obszary lokalne i regionalne. Dzięki temu ma miejsce przemieszczenie się w skali międzynarodowej nie tylko rezultatów produkcji materialnej, ale także wzorców cywilizacyjnych i kulturowych. Obecnie, w dobie procesów globalizacji, procesy internacjonalizacji gospodarczej na świecie intensyfikują się, rośnie ich znaczenie dla konkurencyjności krajów oraz regionów. Podsumowując, pojęcie internacjonalizacji gospodarki często sprowadzane jest do procesów handlu międzynarodowego oraz bezpośrednich inwestycji zagranicznych, natomiast wskaźniki obrazujące te dwa procesy wskazują jednocześnie na stopień umiędzynarodowienia gospodarki. Jednak w obliczu zmian zachodzących w gospodarce światowej, tak w ramach procesów produkcyjnych

46

opartych w coraz większym stopniu na nowoczesnych technologiach, jak również w ramach sposobów organizacji przedsiębiorstw, form ich zarządzania oraz rosnącego znaczenia systemów instytucjonalnych wspierających działalność gospodarczą, zjawisko internacjonalizacji gospodarki nabrało szerszych aspektów oraz zdobyło większe znaczenie. Wydaje się, że o internacjonalizacji gospodarki świadczą nie tylko handel międzynarodowy oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne, ale także otwartość a dalej gotowość podmiotów gospodarczych w tym przedsiębiorstw, instytucji publicznych, władz rządowych oraz samorządowych do podejmowania wszelkiego rodzaju kontaktów międzynarodowych, także tych mających na celu przekazywanie doświadczeń w ramach rozwiązywania wspólnych problemów gospodarczych, politycznych oraz społecznych, promocję kraju za granicą, związanych z rozwojem wiedzy oraz nauki a także poszukiwaniem innowacyjnych rozwiązań.

3. Przejawy internacjonalizacji gospodarki Gospodarki krajów charakteryzują się różnym poziomem umiędzynarodowienia, co wynika z licznych uwarunkowań wpływających na jego procesy. Mogą one mieć różnoraki charakter oraz różną siłę oddziaływania na kraj. Spośród najważniejszych uwarunkowań wpływających na procesy umiędzynarodowienia gospodarki kraju można wyróżnić uwarunkowania: geograficzne, historyczne, polityczne oraz ustrojowe. W związku z powyższym analizując przejawy oraz stopień umiędzynarodowienia gospodarki należy wziąć pod uwagę aspekty dotyczące nie tylko sfery handlu oraz bezpośrednich inwestycji zagranicznych, do których najczęściej sprowadzana jest definicja internacjonalizacji gospodarki, ale także aspekty społeczne, kulturowe, w tym także te dotyczące wspólnych narzędzi rozwiązywania ponadnarodowych problemów, takich jak np. ochrona środowiska naturalnego. Przejawy internacjonalizacji gospodarki można rozpatrywać w dwóch grupach – przejawów bezpośrednich oraz pośrednich. Do przejawów bezpośrednich zaliczyć można te zjawiska oraz procesy, które charakteryzują poziom, intensywność oraz skalę kontaktów podmiotów oraz osób w kraju z zagranicą, np.: wielkość importu oraz eksportu, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, bezpośrednie inwestycje podmiotów krajowych za granicą, migracje zewnętrzne, turyści zagraniczni, międzynarodowe imprezy organizowane w kraju (np. targi międzynarodowe), instytucje wspierające kontakty zagraniczne (np. konsulaty), liczba studentów zagranicznych studiujących w kraju. Pośrednie przejawy internacjonalizacji gospodarki dotyczą tych zjawisk, które w istotny sposób przyczyniają się do kreowania w kraju środowiska umiędzynarodawiającego, stymulującego oraz ułatwiającego podmiotom krajowym (w tym przedsiębiorstwom, instytucjom, samorządom terytorialnym, osobom

47

fizycznym) podejmowanie działań o charakterze międzynarodowym oraz przyciągającego podmioty zagraniczne do kraju. Do przejawów pośrednich można zaliczyć m. in.: innowacyjność gospodarki, dostępność komunikacyjną, rozwój infrastruktury informacyjnej, dostosowania prawne do przepisów międzynarodowych, współpracę w ramach międzynarodowych inicjatyw służących rozwiązywaniu wspólnych problemów. Ochrona środowiska, w tym także sposoby jej finansowania od dawna należą do obszarów, w ramach których podejmowana jest intensywna współpraca międzynarodowa. EkoFundusz jest fundacją współfinansującą w Polsce przedsięwzięcia z zakresu ochrony środowiska, której budżet stanowią w większości środki pochodzące z ekokonwersji zagranicznego długu polskiego, zaciągniętego przez Polskę przed 1989 r. Pięć krajów europejskich, w tym: Francja, Szwajcaria, Norwegia, Szwecja i Włochy oraz Stany Zjednoczone zdecydowały o umorzeniu polskich zobowiązań na rzecz przekazania należnych środków na inwestycje z zakresu ochrony środowiska. Tym samym, Polska otrzymała większe możliwości współpracy międzynarodowej w ramach ochrony środowiska naturalnego m. in. w takich obszarach priorytetowych jak: ochrona klimatu, ochrona Bałtyku, czy ochrona powietrza.

4. Funkcjonowanie EkoFunduszu w latach 2002-2007 Środki finansowe jakimi dysponuje EkoFundusz, w największym stopniu pochodzą z ekokonwersji zagranicznego długu polskiego (pozostała część to darowizny oraz wpływy z operacji kapitałowych). Rachunek Fundacji jest zasilany corocznie przez Ministerstwo Finansów z budżetu Państwa Polskiego, co wynika z umów podpisanych pomiędzy Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a krajami – donatorami (tabela nr 1). Całkowite wpływy Fundacji z ekokonwersji długu w latach 1992-2007 wyniosły około 500 mln dolarów, natomiast w walucie krajowej realnie ponad 1,73 mld zł. Ponadto znaczące źródło wpływów EkoFunduszu stanowiły odsetki bankowe od czasowo wolnych środków zdeponowanych na rachunkach terminowych do momentu przekazania ich na realizację projektów (około 178 mln zł). W 2007 r. wpływy z tego tytułu dały ponad 8,5 mln zł, w 2008 r. - około 6 mln zł, a w 2009 r. przewiduje się że będzie to kwota bliska 3 mln zł.10 W związku z ustalonym harmonogramem płatności polskich zobowiązań wpływy Fundacji wyrażone w dolarach systematycznie rosły, jednak w przypadku realnych wpływów w walucie krajowej można zaobserwować przeciwną tendencję. Na ten stan oddziaływały niewątpliwie zmiany na rynku walutowym, a konkretnie umacniający się kurs złotówki w stosunku do dolara, euro, franka szwajcarskiego oraz korony norweskiej.

48

Tabela nr 1. Wpływy do EkoFunduszu z tytułu ekokonwersji według źródeł pochodzenia w latach 2002-2007. Wyszczególnienie Kraj Donator USA

Lata 2002 w mln USD w tys. zł w%

w mln USD w tys. zł

2005

w mln USD w tys. zł

2006

w mln USD w tys. zł

Razem w latach 2002-2007 w mln w tys. zł USD

2007 w mln USD w tys. zł w%

w mln USD w tys. zł

97638 24,1

89776 24,2

77701 24,3

77524 24,3

67438

49,0

145,5

510 311

3,4

13931

9,0

4,6

18254

5,9

21496

6,8

21730

7,3

23284

8,5

23362

17,0

36,5

122 057

Norwegia

2,5

10222

7,0

2,7

11174

2,9

10845

3,1

10031

3,1

9743

3,5

9674

7,0

17,8

61 689

Szwajcaria

3,6

14713

9,0

5,1

20369

6,4

23749

7,5

24182

8

25654

9

24969

18,0

39,6

133 636

Szwecja

1,6

6698

4,0

2,2

8755

-

-

-

-

-

-

-

-

-

3,8

15 453

Włochy

2,2

9181

6,0

2,8

11170

3,3

12255

3,9

12374

4,2

13539

4,5

12393

9,0

20,9

70 912

100,0 41,7 167360 42,6 158121 45,5 146018 46,9 149744 49,8 137836

100,0

264,1

914 058

37,6 154979

65,0 24,3

2004

Francja

Razem:

24,3 100234

2003

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2003-2008, s. 437-487.

Realne wpływy Fundacji w latach 1993-1994 wyniosły 12-19 mln zł rocznie (od 1995 r. zauważalny jest ich wyraźny wzrost), które maksymalne wartości osiągnęły w latach 2000-2004 (średnio/rok 152 mln zł). Analizując udział poszczególnych donatorów w ekokonwersji należy wskazać w pierwszej kolejności na Stany Zjednoczone Ameryki. Tylko w okresie 2002-2007 zasilono dzięki USA rachunek Fundacji kwotą 510 mln zł. Kolejne miejsca zajęły Szwajcaria - 133,6 mln zł, Francja - 122,1 mln zł oraz Włochy (blisko 71 mln zł). Rząd USA zdecydował o rozłożeniu spłaty długu w latach 1995-2010 w równomiernych ratach, natomiast za sprawą Szwajcarii, Francji, Włoch zmieniła się w ostatnich latach struktura wpływów z tytułu ekokonwersji długu. Funkcjonowanie EkoFunduszu pozwoliło zrealizować w latach 1992-2007 ponad 1450 bardzo ważnych projektów proekologicznych. W całym, przedstawionym na wykresie nr 1 okresie Fundacja wydała na projekty w poszczególnych sektorach priorytetowych ponad 1,7 mld zł. Do 2003 r. EkoFundusz cieszył się dużym zainteresowaniem inwestorów, co wiązało się z napływem wielu dobrze przygotowanych projektów. Jednak w związku z przystąpieniem do Unii Europejskiej pojawiły się nowe możliwości finansowania ochrony środowiska i zainteresowanie dotacjami Fundacji zmalało.

49

Wykres nr 1. Wpływy EkoFunduszu z ekokonwersji długu i operacji kapitałowych oraz wydatki dotacyjne w latach 1992-2007 (w mln zł).

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2000-2008 i materiałów niepublikowanych Fundacji EkoFundusz.

Na zaistniałą sytuację władze EkoFunduszu odpowiedziały zmianą zasad udzielania dotacji, których wysokość zwiększono, a procedurę selekcji i oceny projektów uproszczono. Ponadto znacząco skrócono okres oczekiwania na decyzję o przyznaniu dotacji. Ilość oraz łączną wartość zrealizowanych projektów w poszczególnych sektorach priorytetowych zawiera tabela nr 2. Tabela nr 2. Kierunki wydatkowania dotacji przez Ekofundusz w latach 2002-2007. Razem w latach 1998-2007

Lata Wyszczególnienie

Ochrona powietrza Ochrona Bałtyku Ochrona klimatu Ochrona różnorodności biologicznej Wykorzystanie odpadów Razem:

2002

2003

liczba liczba dotacje proprow mln jekjekzł. tów tów

7

13,8

4

10

11,1

49

57,9

73

2004

dotacje w mln zł.

2005

liczba liczba dotacje proprow mln jekjekzł. tów tów

2006

dotacje w mln zł.

liczba projektów

2007

dotacje w mln zł.

liczba projektów

dotacje w mln zł.

Liczba Dotacje prow mln jekzł. tów

38,5

3

0,8

2

2,1

3

3,1

5

5,6

37

169,1

26

35

26

51,3

30

36,3

28

36,5

10

24,1

173

310,4

35

44,8

74

49,4

90

43,5

89

85,4

74

68,8

553

499,8

25,8

76

19,7

95

15,5

89

13,0

88

14,0

92

15,1

692

194,2

11

15,3

14

19,5

23

19,8

29

24,1

29

37,8

17

29,5

137

165,4

150

123,9

221 136,8

240

119

155 157,5

237 176,8

198 143,1

1592 1338,9

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2003-2008, s. 437-487.

50

Analizując udział poszczególnych dziedzin w dotacjach EkoFunduszu zauważyć można, że w latach 1998-2007 największą liczbę projektów zrealizowano w zakresie ochrony różnorodności biologicznej i ochrony klimatu, co stanowiło odpowiednio 43,5 % i 34,7 %. Biorąc jednak pod uwagę średnią wartość dofinansowywanych projektów najkosztowniejsze zadania służyły ochronie powietrza (4,57 mln zł/projekt) oraz ochronie Morza Bałtyckiego (1,79 mln zł). Zakładając, że ochrona klimatu i ochrona powietrza to działania na rzecz poprawy jakości atmosfery, to Fundacja na ten cel w ciągu ostatnich dziesięciu lat corocznie wydatkowała blisko 50 % środków przeznaczonych na dotacje. Już od 2001 r. nastąpiła zmiana w strukturze dofinansowania projektów. W sektorze ochrony klimatu nastąpił w tym roku duży wzrost wydatków, (aż o 81 mln zł), z czego w odnawialne źródła energii zainwestowano ze środków Fundacji prawie 51 mln zł. Najistotniejsze działania realizowane w tej dziedzinie dotyczyły zmniejszania emisji gazów cieplarnianych (mitygacja), redukowania ich zawartości w atmosferze poprzez wiązanie zawartego w niej węgla (sekwestracja), a także ograniczania negatywnych skutków zmian klimatycznych dla ludzi i ekosystemów (adaptacja). EkoFundusz w związku z mitygacją procesów prowadzących do zmian klimatycznych wspierał głównie programy z zakresu oszczędzania energii elektrycznej i cieplnej oraz wykorzystywania źródeł energii odnawialnej. W tabeli nr 3 zawarto ważniejsze inicjatywy, głównie dotyczące oszczędności energii w systemach grzewczych, oraz uzyskane dzięki nim efekty ekologiczne.11

Tabela nr 3.

Wybrane inwestycje dofinansowane przez Ekofundusz oraz uzyskane efekty ekologiczne w latach 2002-2007. 2002 Wyszczególnienie Likwidacja kotłów opalanych węglem Dofinansowanie instalacji kotłów opalanych biomasą Dofinansowanie instalacji kotłów gazowych Instalacja pomp ciepła Budowa kolektorów słonecznych

sztuk/ m2

2003

MW/ kW

sztuk/ m2

347 212,0

2004

MW/ kW

sztuk/ m2

165

49,3

27,2

25

11,2

59

260 106,0

12

15,0

49

-

25

5

0,7

-

854

-

355

2005

MW/ kW

sztuk/ m2

285 231,2

sztuk/ m2

98

40,0

66,9

78

17,8

30,0

14

31 869,0

- 3051

2006

MW/ kW

2007

MW/ kW

sztuk/ m2

40

35,5

4,5

-

31,0

4,6

67 129,1

-

-

9 650,0

5 601,0

- 3545

235 247,6

MW/ kW

11

- 6470

- 514,0

- 4352

-

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2003-2008, s. 485-493.

Modernizacja gospodarki cieplnej polegająca na wykorzystaniu pomp ciepła wraz z instalacją kolektorów słonecznych to inwestycje, które w latach 2002-2007 znalazły stosunkowo szerokie grono odbiorców. Dzięki wykorzystaniu „czystej” energii ograniczona została emisja dwutlenku węgla, siarki oraz

51

pyłów do atmosfery. Dofinansowaniem wsparto m.in. instalację kotłów opalanych biomasą o łącznej mocy 158,6 MW oraz kotłów gazowych o łącznej mocy 284,7 MW. Tylko w 2007 r. zlikwidowano 3198 palenisk indywidualnych o mocy 11,8 MW.

Tabela nr 4.

Realizacja projektów w zakresie ochrony powietrza i klimatu w latach 2002-2007 (w tys. m2). Lata

Wyszczególnienie

2002 97,0

Izolacja termiczna budynków Wymiana stolarki okiennej

1,9

2003 2004 43,0 278,8 -

2005 2006 2007 78,8 319,5 378,9

34,7

5

43,7

36,7

Razem w latach 2002-2007 1196,0 122,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2003-2008, s. 437-487.

Oprócz tego w wyniku realizacji projektów związanych z izolacją termiczną budynków docieplono 1196 tys. m2 ścian oraz wymieniono 122 tys. m2 stolarki budowlanej (tabela nr 4). W związku z zakończonymi inwestycjami dofinansowywanymi przez EkoFundusz osiągnięto wymierne efekty ekologiczne w postaci redukcji zanieczyszczeń powietrza (tabela nr 5).

Tabela nr 5.

Ograniczenie emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych w latach 2002-2007 (w tys. ton/rok). Wyszczególnienie

Lata

redukcja emisji (w tys. ton/rok) pyłów dwutlenku węgla (CO2)

2002

2003

2004

2005

2006

2007

Razem w latach 2002-2007

2,5 760,0

2,1 1116,8

2,0 362,9

6,2 768,6

3, 5 552,5

1,8 137,6

18,1 3698,4

dwutlenku siarki (SO2)

7,7

11,6

2,8

4,2

3,1

0,7

30,0

tlenków azotu (NOx)

3,3

2,8

2,0

1,1

1,7

0,2

11,1

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2003-2008, s. 485-493.

Ochrona przyrody i różnorodności biologicznej jest jednym ze stabilniejszych sektorów w wydatkach i ilości realizowanych projektów Fundacji, co wynika m.in. z systematycznie organizowanych konkursów tematycznych. Podstawy działań w zakresie tej dziedziny stworzyła Konwencja o ochronie różnorodności biologicznej (Rio de Janeiro 1992).12 W latach 2002-2007 w ramach zakończonych 210 projektów przyrodniczych zrealizowano szereg działań służących poprawie stanu środowiska, a także zachowaniu jego komponentów. Ogólnie charakteryzując prowadzone prace przez EkoFundusz można stwierdzić, iż ich celem nadrzędnym była renaturalizacja cennych przyrodniczo

52

terenów, a także ochrona gatunkowa zwierząt oraz ochrona siedlisk zwierząt i roślin. W badanym okresie przeprowadzono m.in.13: zabiegi renaturalizacyjne w starorzeczach i korytach rzek na odcinku łącznie ponad 13 km oraz odtworzono naturalny bieg cieków (około 0,7 km). Wykonano także renowację pięciu zarastających stawów o powierzchni 41 ha; przebudowę drzewostanów w monokulturach leśnych w parkach narodowych i ich otulinach na obszarze 4576 ha oraz odnowienie drzewostanów niezgodnych z siedliskiem (1039 ha); ochronę cennych zbiorowisk łąk i muraw (3706 ha); ochronę 56 gatunków skrajnie zagrożonych roślin (w tym m.in. takich jak: tojad karpacki, miodokwiat krzyżowy, różaniec górski, ciemielnik purpurowy, chaber Kostchego, brzoza niska, jodła sudecka, malina moroszka, pierwiosnka omączona, turzyca dacka, ostrożeń wschodniokarpacki) poprzez stworzenie dla nich stanowisk wtórnych; aktywną ochronę gatunków zwierząt zagrożonych wyginięciem w tym: susła moręgowatego, susła perełkowanego, podkowca małego, cietrzewia, głuszca, popielicy oraz wielu gatunków ryb i płazów polegającą m.in.: na odtworzeniu aren tokowych, poprawie zimowej bazy pokarmowej, stworzeniu biotopów, reintrodukcję, renowację gniazd; ochronę ginących ras użytkowych roślin i zwierząt polegającą na przekazaniu rolnikom po kilkadziesiąt sztuk krowy polskiej czerwonej oraz konika polskiego, 80 sztuk świń rasy złotnicka biała, 64 sztuk owiec rasy wrzosówka i olkuska, około 10 tys. sztuk kur, gęsi, kaczek oraz starych odmian roślin okopowych, zbóż oraz drzew owocowych (ponad 300 odmian); przygotowanie dokumentacji dla objęcia ochroną prawną 44 rezerwatów przyrody (obszar przekraczający łącznie 2,5 tys. ha) oraz 40 użytków ekologicznych; prace zwiększające retencję wody w lasach (170 małych zbiorników wody o powierzchni ponad 130 ha i pojemności blisko 1,5 mln m3 wody); stworzenie warunków do prowadzenia edukacji ekologicznej tj. budowa 43 ścieżek edukacyjnych o długości kilkudziesięciu km wraz ze stanowiskami edukacyjnymi oraz inne, np.: prace stanowiące zabezpieczenie przeciwerozyjne stoków, renowacja torfowisk, ochrona stanowisk nietoperzy, ochrona ptaków drapieżnych, a także: bociana, bobra i trzmieli. Realizowane projekty w okresie 2002-2007 w zakresie modernizacji infrastruktury służącej ochronie wód i Morza Bałtyckiego stworzyły warunki do funkcjonowania 63 oczyszczalni ścieków o łącznej przepustowości ponad 301 tys. m3/dobę. W 2002 r. trzy oczyszczalnie zlokalizowano wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego pozostałe 13 w głębi kraju, które służą m.in. ochronie podziemnych zbiorników wody, ujęć wody pitnej dla aglomeracji miejskich oraz ochronie cennych przyrodniczo jezior, parków narodowych i rezerwatów. Łączna przepustowość dofinansowanych nowobudowanych oczyszczalni ścieków w 2003 r. to około 53,4 tys. m3/dobę, z czego dwie zlokalizowano na wybrzeżu a pozostałe 19 w głębi kraju. W 2004 r. Fundacja zakończyła 10 projektów, które dotyczyły budowy lub modernizacji pięciu oczyszczalni (w Lęborku, Kiszkowie, Zambrowie,

53

Miastku i Wetlinie o przepustowości blisko 19 tys. m3/dobę) oraz 54 km kolektorów sanitarnych doprowadzających ścieki do oczyszczalni. Zainstalowano także 77 przepompowni ścieków (m.in. w gminie Cekcyn, Kęty). W 2005 r. wybudowano ponad 29 km sieci kanalizacyjnej oraz 49 niezbędnych przepompowni ścieków. W efekcie modernizacji lub budowy 11 oczyszczalni zwiększono przepustowość o dalsze 58,7 tys. m3/dobę, z czego w Mińsku Mazowieckim, Grójcu, Izabelinie, Siewierzu i Kasince Małej służą one ochronie ujęć wody odpowiednio miast: Warszawy, Katowic oraz Krakowa. Nowe oczyszczalnie ścieków w miejscowościach: Gniew, Karasin, Nowe wraz z zmodernizowanymi oczyszczalniami ścieków w Dąbrowie Białostockiej, Ełku oraz Świdwinie mają za zadanie poprawę walorów środowiskowych w Borach Tucholski, Bagnach Biebrzańskich i Bałtyku. W 2006 r. oddano do użytku 8 oraz unowocześniano 2 oczyszczalnie ścieków o całkowitej wydajności 99 tys. m3/dobę. Dzięki współfinansowaniu 19 projektów z zakresu ochrony wód wybudowano ponad 67 km sieci kanalizacyjnej oraz 66 przepompowni ścieków. Ponadto w 2007 r. zbudowano 6268 mb kolektorów sanitarnych doprowadzających ścieki sanitarne do oczyszczalni.14 Realizacja ponad 130 projektów z zakresu ochrony wód i Morza Bałtyckiego w dużym stopniu ograniczyła dalszą degradację środowiska, a przede wszystkim wprowadzanie następujących ładunków zanieczyszczeń (tabela nr 6). Tabela nr 6. Ograniczenie ładunków zanieczyszczeń do wód i Morza Bałtyckiego w latach 20022007. Wyszczególnienie

Jednostka/ miara

2007

Razem w latach 2002-2007

Lata 2002

2003

2004

2005

2006

BZT5

ton O2/rok

5206

2958

1284

2516

1663

157

13784

zawiesiny

ton/rok

4706

2518

1329

2805

1284

240

12882

azot ogólny

ton N /rok

540

464

202

709

207

31

2153

fosfor ogólny

ton P/rok

210

124

53

103

52

4

546

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2003-2008, s. 485-493.

W ostatnich latach znacząco nasilił się problem z zagospodarowaniem osadów ściekowych, powstających w wyniku mechanicznego, biologicznego lub chemicznego oczyszczania. Przykładowo, w oczyszczalni obsługującej 100 tys. RLM, masa osadów przekracza 4 tys. ton/rok, których ze względu na duży poziom substancji organicznych nie wolno gromadzić na składowiskach odpadów komunalnych. Wszystkie dotowane przez EkoFundusz oczyszczalnie są wyposażone w instalację do przeróbki osadów, jednak potrzeby ich utylizacji w skali całego kraju są znacznie większe. W związku z tym od 2004 r. w ramach sektora ochrony wód Fundacja zaczęła wspierać projekty w tej dziedzinie, w efekcie

54

czego powstało kilkanaście nowoczesnych instalacji umożliwiających przeróbkę osadów (np.: słoneczna suszarnia osadów w Iławie; instalacje: do autotermicznej tlenowej stabilizacji osadów w Giżycku, termicznej mineralizacji osadów w Łomży, termicznej hydrolizy osadów w Bydgoszczy).15 Gospodarka odpadami stanowi bardzo ważną dziedzinę w ochronie środowiska, ponieważ wraz z postępem cywilizacyjnym ilość zanieczyszczeń, zwłaszcza pokonsumpcyjnych stale rośnie. Niestety nie zawsze jest możliwość, a często brakuję chęci, do ograniczania „produkcji” odpadów komunalnych. Fundacja EkoFundusz zrealizowała już wiele projektów, dzięki którym pojawiły się nowe możliwości we wdrażaniu rozwiązań służących racjonalizacji gospodarowania odpadami.16 W latach 2002 i 2003 zakończono 18 projektów, których celem przewodnim było stworzenie potencjału do odzyskiwania użytecznych surowców. Przeprowadzone prace m.in.: w Zakładach Chemicznych „Zachem” w Bydgoszczy, szpitalu wojewódzkim w Białymstoku, w Suchej Beskidzkiej, Tychach, powiecie oławskim stworzyły potencjał do recyklingu 12,8 tys. ton makulatury; 7,6 tys. ton tworzyw sztucznych; 13,2 tys. ton odpadów szklanych, 2,8 tys. ton metali oraz utylizacji odpadów szpitalnych w ilości 630 ton na rok. W 2003 r. fundacja dofinansowała także projekty służące do produkcji kompostu (24 tys. ton) oraz tworzywa konstrukcyjnego wytwarzanego z odzyskanych opakowań PET. Kolejne trzy projekty, jakie zrealizowano w 2004 r. w powiatach kwidzyńskim, nowotarskim oraz dla Pruszkowa dotyczyły stworzenia systemu selektywnej zbiórki i sortowni odpadów. W Łomży oraz Olsztynie zbudowano infrastrukturę do spalania odpadów medycznych (482 ton/rok). Następnym ważnym osiągnięciem było zakończenie projektu związanego z utylizacją ługów pokrystalicznych w Zakładach Chemicznych w Luboniu k/Poznania oraz przedsięwzięcia polegającego na unieszkodliwieniu odpadów azbestowych poprzez wbudowanie ich do drogi w Szczucinie (ponad 14 tys. m2). W związku z zakończeniem prac nad dziewięcioma projektami osiągnięto m.in. następujące efekty rzeczowe: zwiększono możliwości odzyskiwania użytecznych surowców, w tym 3,6 tys. ton makulatury; 2,3 tys. ton tworzyw sztucznych; 32 tys. ton odpadów szklanych; 0,7 tys. ton metali na rok, a także stworzono warunki do produkcji kompostu z frakcji organicznych odpadów i osadów ściekowych (3 tys. ton/rok). Z zakończonych 22 projektów w latach 2005-2006, 14 posłużyło racjonalizacji gospodarki odpadami (prowadzone prace miały miejsce w: Zakopanem, Włocławku, Tarnowskich Górach, Braniewie, Lublinie, Jarosławiu, Tarnowie Podgórnym, Machnaczu k/Włocławka, Świdnicy; powiatach dębickim i żywieckim oraz w gminach województw: podlaskiego, mazowieckiego i lubelskiego). Ich całkowity efekt ekologiczny to możliwość odzyskiwania w ciągu roku blisko 39 tys. ton odpadów komunalnych, produkcji kompostu z organicznych frakcji odpadów i osadów ściekowych w ilości ponad 11 tys. ton oraz uzdatniania stłuczki opakowaniowej w ilości 68 tys. ton/rok. Poza tym w 2006 r. stworzono warunki do wykorzystania płatków PET na wyroby (7,2 tys. ton/rok), a także pro-

55

dukcji paliwa alternatywnego (1,95 tys. ton/rok). Pozostałe projekty dotyczyły m.in. unieszkodliwiania lub eliminowania odpadów niebezpiecznych w galwanizerni PZL „Świdnik”, hucie tlenku cynku w Bukownie, na Wydziale Chemii UJ w Krakowie. Kolejne 9 projektów służących racjonalizacji gospodarki odpadami, które zakończono w 2007 r., zwiększyło możliwości odzyskiwania blisko 20 tys. ton/rok surowców wtórnych, a także produkcję paliwa alternatywnego (5800 ton/rok). Zutylizowano także 815 ton odpadów niebezpiecznych oraz zabezpieczono nawierzchnię dróg i placów przed emisją azbestu na powierzchni 23,5 ha.17 Analizując udział poszczególnych sektorów priorytetowych w dotacjach EkoFunduszu przyznanych w 2007 r. można stwierdzić, że dotacje wzrosły w stosunku do średniego udziału z lat 1992-2006 o blisko 11% i stanowiły blisko 20,6 % kosztów realizowanych projektów. W całym okresie objętym badaniem najważniejszymi beneficjentami Fundacji były władze samorządowe oraz przedsiębiorstwa komunalne (średnioroczny udział bliski 49 %). W okresie 2004-2007 znacząco wzrósł udział instytucji non-profit w dotacjach EkoFunduszu (w 2007 r. wyniósł blisko 19 %). Natomiast zainteresowanie przedsiębiorców dofinansowaniem ze strony Fundacji od 2003 r. systematycznie maleje (w 2007 r. około 17,5 % udziału), na co ma niewątpliwie wpływ możliwość pozyskania wsparcia finansowego z Unii Europejskiej.

Zakończenie Po 17 latach działania dobiega końca transfer środków z redukcji polskiego zadłużenia na realizację projektów służących ochronie środowiska. Dnia 30 czerwca 2008 r. zakończono przyjmowanie wniosków o udzielenie dotacji. Niewątpliwie Fundacja stanowiła dotychczas bardzo duże i ważne źródło finansowe wspierające krajowych inwestorów. W związku z tą sytuacją pojawia się pytanie, czy i kto, a także ewentualnie na jakich zasadach wypełni powstałą lukę po EkoFunduszu. Kolejny problem stanowi brak konkretnych rozwiązań dotyczących dalszego wykorzystania potencjału zespołu ekspertów jaki stworzyli na potrzeby Fundacji, oraz samego EkoFunduszu, prof. M. Nowicki oraz prof. T. Żylicz.18 Może dobrym pomysłem byłaby zmiana sposobu funkcjonowania Fundacji, który opierałby się głównie na działalności pożyczkowej oraz operacjach kapitałowych, a nie jak dotychczas wsparciu dotacyjnym. Ekokonwersja długu zagranicznego i wynikające z niej zobowiązania z jednej strony wymusiły prowadzenie efektywnej polityki proekologicznej poprzez, między innymi partycypację Polski w międzynarodowych przedsięwzięciach na rzecz poprawy stanu środowiska naturalnego, z drugiej strony być może przyczyniły się do wzrostu na początku lat 90. świadomości ekologicznej podmiotów decydujących o kierunkach prowadzenia polityki rozwoju w kraju.

56

Literatura 1. Gorynia M., Internacjonalizacja gospodarki a polityka gospodarcza w warunkach integracji i globalizacji, [w:] Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa i gospodarki, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Nr 930, Wrocław 2002. 2. Kierunki działań EkoFunduszu w dziedzinie gospodarki odpadami, Prezentacje EkoFunduszu, nr 3(18)/08, Warszawa 2008. 3. Komorowski J., Współczesne uwarunkowania gospodarczo-przestrzenne internacjonalizacji miast polskich, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000. 4. Kukułka J., red. Internacjonalizacja życia narodów i państw, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1991. 5. Marszałek A., Integracja międzynarodowa a gospodarka światowa, [w:] Integracja europejska, Marszałek A., red., Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997. 6. Ochrona klimatu w działaniach EkoFunduszu, Prezentacje EkoFunduszu, nr 4(19)/08, Warszawa 2008. 7. Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2003-2008. 8. Praktyka EkoFunduszu w dziedzinie planowania działań w ochronie przyrody, Prezentacje EkoFunduszu, nr 1(16)/08, Warszawa 2008. 9. Rymarczyk J., Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996. 10. Sporek T., Wpływ globalizacji na współczesną gospodarkę światową, [w:] Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa i gospodarki, Tom 2, Rymarczyk J., Michalczyk W., red., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Lanego, Wrocław 2002. 11. Sprawozdanie z działalności EkoFunduszu w 2007 r., Fundacja EkoFundusz, Warszawa, luty 2008. 12. Walczak K., Łańcuch korodujących ogniw, Środowisko 2(362), Dziennikarska Agencja Wydawnicza Maxpress, Warszawa 2008. 13. Zakrzewski A., Działania EkoFunduszu związane z utylizacją osadów ściekowych, Prezentacje EkoFunduszu, nr 2(17)/08, Warszawa 2008. 14. Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.

57

Przypisy 1 2 3 4

5 6

7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18

Kukułka J., red., Internacjonalizacja życia narodów i państw, Uniwersytet Warszawski, s. 9, Warszawa 1991. Wyciechowska I., Internacjonalizacja a internalizacja w polityce państw, „Sprawy międzynarodowe”, nr 12, s. 117 1989. Marszałek A., Integracja międzynarodowa a gospodarka światowa, [w:] Integracja europejska, Marszałek A., red., Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 87, Łódź 1997. Komorowski J., Współczesne uwarunkowania gospodarczo - przestrzenne internacjonalizacji miast polskich, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, s. 13-14, Poznań 2000. Rymarczyk J., Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, s. 11, Warszawa 1996. Gorynia M., [w:] Internacjonalizacja gospodarki a polityka gospodarcza w warunkach integracji i globalizacji, [w:] Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa i gospodarki, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Nr 930, s. 238. Ibidem, s. 238, Wrocław 2002. Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 13-14 Warszawa 1998. Sporek T., Wpływ globalizacji na współczesną gospodarkę światową, [w:] Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa i gospodarki, Tom 2, Rymarczyk J., Michalczyk W., red., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Lanego, s. 278.Wrocław 2002. Sprawozdanie z działalności EkoFunduszu w 2007 r., Fundacja EkoFundusz, s. 65-66, Warszawa, luty 2008. Ochrona klimatu w działaniach EkoFunduszu, Prezentacje EkoFunduszu, nr 4(19)/08, s. 19, Warszawa 2008. Praktyka EkoFunduszu w dziedzinie planowania działań w ochronie przyrody, Prezentacje EkoFunduszu, nr 1(16)/08, s. 21, Warszawa 2008. Ochrona Środowiska, GUS, s. 437, 439, 462, 460, 487, 493, Warszawa 2003-2008 oraz informacje statystyczne z Fundacji Ekofundusz. Ochrona Środowiska, GUS, s. 485-493, Warszawa 2003-2008. Zakrzewski A., Działania EkoFunduszu związane z utylizacją osadów ściekowych, Prezentacje EkoFunduszu, nr 2(17)/08, s. 21-22, Warszawa 2008. Więcej na ten temat [w:] Kierunki działań EkoFunduszu w dziedzinie gospodarki odpadami, Prezentacje EkoFunduszu, nr 3(18)/08, s. 23-25, Warszawa 2008. Ochrona Środowiska, GUS, s. 493, Warszawa 2008. Walczak K., Łańcuch korodujących ogniw, Środowisko 2(362), Dziennikarska Agencja Wydawnicza Maxpress, s. 7, Warszawa 2008.