468
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 468-474
Zasoby kadrowe zdrowia publicznego i promocji zdrowia w Polsce Cz. I. Stan zatrudnienia Workforce in public health and health promotion in Poland. Part I. Size of the workforce Dorota Cianciara 1,2/, Maria Piotrowicz 2/, Marek Dmowski 3/, Helena Tucka-Dorociak 4/ Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Zakład Epidemiologii i Promocji Zdrowia, Warszawa Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakładu Higieny, Zakład Promocji Zdrowia i Szkolenia Podyplomowego, Warszawa 3/ Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia, Warszawa 4/ Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1/ 2/
Wprowadzenie. Pracownicy – ich liczba, kompetencje rozumiane jako wiedza, umiejętności i motywacje, oraz rozmieszczenie przestrzenne – stanowią ważny zasób zdrowia publicznego i mają wpływ na efektywność tej dziedziny. Do racjonalnego gospodarowania zasobami ludzkimi potrzebne jest stworzenie polityk i strategii równoważenia popytu na usługi oraz ich podaży. Niezbędne jest oszacowanie aktualnych i przyszłych potrzeb zdrowotnych oraz zasobów kadrowych. Ocena stanu zatrudnienia w zdrowiu publicznym stwarza wiele problemów wynikających z nieprecyzyjnej definicji pracownika tej dziedziny oraz dostępności danych. Cel. Ocena stanu zatrudnienia w zdrowiu publicznym i promocji zdrowia w Polsce na podstawie danych statystyki publicznej z lat 2006-2008, bez prowadzenia dodatkowych badań. Materiał i metody. Analizowano liczbę zatrudnionych lekarzy i magistrów pielęgniarstwa – specjalistów w dziedzinach związanych ze zdrowiem publicznym, liczbę zatrudnionych w wybranych działach stacji sanitarnoepidemiologicznych oraz zatrudnionych w gospodarce narodowej specjalistów ochrony zdrowia.
Introduction. Workers – their number, competencies (i.e. knowledge, skills, motivation) and geographical distribution – are an important resource of public health and have impact on its performance and effectiveness. Policies and strategies developed to balance demand and supply should be based on an assessment of present and potential population health needs and available human resources for health care. An accurate assessment of public health employees is difficult due to imprecise definition of a public health worker and poor availability of relevant data. Aim. To estimate the number of people working in public health in Poland according to the official public statistical system and records for 2006-2008. Material and methods. The analysis was focused on the number of: employed physicians and nurses who are specialists in public health and relevant fields, employees of some units of Sanitary-Epidemiological Stations, selected health professionals employed in the national economy sector.
Wyniki. Ustalono, że wymagane informacje są w posiadaniu wielu instytucji, a istniejące dane są niekompletne. Przyjęto, że przypuszczalna liczba zatrudnionych w zdrowiu publicznym w Polsce wynosi 10-40 tys. pracowników, co odpowiada pracy około 25-100 osób dla potrzeb 100 tys. ludności i odpowiada najniższym wskaźnikom na świecie.
Results. It was proved that relevant data are imperfect, incomplete and dispersed among many institutions. The presented data need to be supplemented and interpreted carefully, but it was assumed that Polish public health workforce comprises 10-40 thousand employees, i.e. 25-100 persons for every 100.000 of the Polish population, which is one of the world lowest indices.
Wnioski. Zaproponowano podjęcie działań zmierzających do precyzyjnego i regularnego szacowania liczby pracowników. Czynności te powinny być elementem szerszego planu krajowych działań na rzecz zwiększenia potencjału zdrowia publicznego i ochrony zdrowia obywateli.
Conclusions. An accurate and periodic estimation of the size of the public health workforce was suggested. It should be considered as part of a comprehensive plan for the increase of public health potential and national health care.
Słowa kluczowe: zdrowie publiczne, promocja zdrowia, zasoby kadrowe
Key words: public health, health promotion, workforce
© Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 468-474
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl Nadesłano: 08.08.2010 Zakwalifikowano do druku: 26.08.2010
Dr hab. n. med. Dorota Cianciara Zakład Epidemiologii i Promocji Zdrowia Szkoła Zdrowia Publicznego Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego ul. Kleczewska 61/63, 01-826 Warszawa tel. (22) 56 01 150, e-mail:
[email protected]
Cianciara D i wsp. Zasoby kadrowe zdrowia publicznego i promocji zdrowia w Polsce Cz. I. Stan zatrudnienia
Wstęp Światowa Organizacja Zdrowia (ŚOZ) posługuje się terminem „pracownicy zdrowia” (health workers). Są to osoby, których praca jest bezpośrednio związana z poprawą zdrowia, przy czym są to osoby z formalnym przygotowaniem zawodowym lub bez niego, opłacane i wolontariusze, pracujące w instytucjach publicznych lub prywatnych w sektorze zdrowia lub innych sektorach. Światowy Raport Zdrowia z 2006 r., poświęcony problematyce kadry ochrony zdrowia, ze względów praktycznych koncentruje się na wybranych grupach pracowników, których praca jest odpłatna [1]. W odniesieniu do osób wykwalifikowanych i opłacanych używa się też określeń, jak: zasoby ludzkie dla zdrowia (human resources for health), personel zdrowia (health personel) lub siła robocza zdrowia (health workforce, health manpower). Pracownicy ci mają decydujący wpływ na dobre funkcjonowanie systemu zdrowotnego, w tym równy i sprawiedliwy dostęp do dobrych jakościowo, skutecznych i efektywnych świadczeń zdrowotnych, zarówno indywidualnych jak populacyjnych. To zaś łączy się z ogólnym stanem zdrowia ludności. W wielu krajach oraz na forum międzynarodowym wiele uwagi poświęca się problematyce planowania rozwoju zasobów ludzkich dla zdrowia oraz strategicznego zarządzania kadrą. Zagadnienia te poruszono m.in. w „Zielonej księdze w sprawie pracowników służby zdrowia w Europie” z 2008 r. (Green Paper on the EU workforce for health) oraz opiniach wyrażonych w trakcie publicznych konsultacji [2,3]. W Polsce, w nadchodzących latach, zagadnienie rozwoju kadry ochrony zdrowia, chociaż przedstawiono już ogólne zasady tego procesu [4], wymaga znacznie więcej uwagi i wysiłku niż dotychczas. Szczególnie dotyczy to kadry zdrowia publicznego, a więc dziedziny, która buduje swój potencjał teoretyczny i praktyczny oraz wizerunek publiczny. Cel pracy Ocena stanu zatrudnienia w zdrowiu publicznym i promocji zdrowia w Polsce na podstawie danych statystyki publicznej z lat 2006-2008, bez prowadzenia dodatkowych badań. Materiał i metody Liczba lekarzy specjalistów w dziedzinach związanych ze zdrowiem publicznym zatrudnionych w zakładach opieki zdrowotnej w Polsce Analiza zatrudnienia lekarzy w zakładach opieki zdrowotnej (ZOZ) w 2007 r. objęła lekarzy następujących specjalności: epidemiologia, higiena i epidemiologia, medycyna społeczna, organizacja ochrony zdrowia, zdrowie publiczne. Wykorzystano informacje
469
zebrane za pomocą druku statystycznego MZ-89 – rocznego sprawozdania z zatrudnienia specjalistów lekarzy, lekarzy dentystów, farmaceutów i innych osób w zakładach opieki zdrowotnej. Podawane są tam informacje o zatrudnionych, bez względu na formę zatrudnienia. Każda osoba wykazana jest jeden raz, według podstawowego miejsca zatrudnienia i podstawowej wykonywanej specjalności. Lekarz z dwiema specjalnościami będzie odnotowany tylko w jednej, zatem sprawozdanie wykazuje wszystkich zatrudnionych, ale nie wszystkich specjalistów. Druk wypełniają wszystkie ZOZ, także szpitale uniwersyteckie oraz stacje sanitarno-epidemiologiczne. Systemem tym nie są objęte uniwersytety medyczne oraz ZOZ podległe ministrom innych resortów, dlatego niemożliwe jest oszacowanie liczby zatrudnionych tam specjalistów. Analizowano liczbę lekarzy specjalistów ogółem oraz w województwach, porównywano liczbę lekarzy specjalistów w dziedzinach związanych ze zdrowiem publicznym z liczbą specjalistów w innych dziedzinach oraz sprawdzono liczbę lekarzy z woj. mazowieckiego, który zdali egzamin specjalizacyjny ze zdrowia publicznego (dane uzyskane z Mazowieckiego Centrum Zdrowia Publicznego). Liczba magistrów pielęgniarstwa specjalistów w dziedzinach związanych ze zdrowiem publicznym zatrudnionych w zakładach opieki zdrowotnej w Polsce Analizą objęto magistrów pielęgniarstwa - specjalistów pielęgniarstwa w dziedzinach takich jak: medycyna społeczna, organizacja ochrony zdrowia oraz pielęgniarstwo: (i) w ochronie zdrowia pracujących, (ii) środowiska nauczania i wychowania, (iii) w dziedzinie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej. Wykorzystano informacje dotyczące 2007 r., zebrane za pomocą druku statystycznego MZ-89. Liczba pracowników zatrudnionych w wybranych komórkach organizacyjnych Państwowej Inspekcji Sanitarnej Dane dotyczące liczby zatrudnionych w wybranych działach stacji sanitarno-epidemiologicznych (SSE) w 2007 r. uzyskano z Głównego Inspektoratu Sanitarnego. Analizą objęto zatrudnionych w 3 spośród 9 komórek organizacyjnych SSE: higiena dzieci i młodzieży (HDM), epidemiologia (EP) oraz promocja zdrowia i edukacja zdrowotna (PZ). Wykorzystano informacje zebrane za pomocą druku MZ45A – rocznego sprawozdania z zatrudnienia w SSE, w którym wykazuje się zatrudnionych na podstawie umowy o pracę lub powołania. Ponadto wykorzystano informacje z druku MZ-49 z 2006 r. (sprawozdanie z działalności oświatowo zdrowotnej i promocji zdrowia w SSE), który wypełnia się co dwa lata.
470
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 468-474
Liczba zatrudnionych oraz wynagrodzenie specjalistów ochrony zdrowia (z wyjątkiem pielęgniarek i położnych) gdzie indziej niesklasyfikowanych
Wyniki Lekarze specjliści w dziedzinach związanych ze zdrowiem publicznym
Dane pochodzą z ogólnopolskiego badania GUS pt. „Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2006 r.”. Za osoby zatrudnione należy uważać te, które zgodnie z umową o pracę, pracowały w okresie od 01-30.10 2006 r. w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy, który obowiązywał w danym zakładzie lub na danym stanowisku. Analizą objęto grupę zawodów, którą w polskiej Klasyfikacji Zawodów i Specjalności oznaczono kodem 2239 i nazwą „specjaliści ochrony zdrowia (z wyjątkiem pielęgniarek i położnych) gdzie indziej niesklasyfikowani” (SOZ). Do grupy zaliczono osoby, które ukończyły studia i wykonywały zawody: diagnosta laboratoryjny, epidemiolog, fizjoterapeuta, logopeda, optometrysta, promotor zdrowia, specjalista organizacji i zarządzania w ochronie zdrowia, specjalista ratownictwa medycznego, specjalista terapii uzależnień, specjalista zdrowia publicznego, toksykolog, kosmetolog oraz tzw. pozostali specjaliści. Posiadane dane nie pozwalają na rozdzielenie tej zbiorowości na poszczególne zawody.
Zdrowie publiczne wprowadzono jako specjalność lekarską w podstawowych dziedzinach medycyny wtzw. nowym (jednostopniowym) trybie specjalizacji, który obowiązuje od 1999 r. [5]. Od 2001 r. przez krótki czas możliwe było dopuszczenie lekarza do egzaminu państwowego na tzw. krótkiej ścieżce, jeśli jego dorobek naukowy i zawodowy został uznany za „równoważny ze zrealizowaniem w części lub w całości szczegółowego programu właściwej specjalizacji” [6]. W 2007 r. w ZOZ było zatrudnionych 23 lekarzy z tytułem specjalisty zdrowia publicznego (tab. I), przy czym dane nie mówią, ilu lekarzy odbyło szkolenie od podstaw, a ilu skorzystało z krótkiej ścieżki. Specjaliści ci stanowili 0,5% wszystkich lekarzy, którzy uzyskali specjalizację w nowym trybie. Od 1999 r. następowały liczne zmiany w systemie kształcenia w dziedzinie epidemiologii: początkowo „higiena i epidemiologia” była specjalnością pod-
Tabela I. Lekarze specjaliści wybranych specjalności zatrudnieni w ochronie zdrowia w 2007 r. w zakładach opieki zdrowotnej w placówkach publicznych, niepublicznych oraz praktykach indywidualnych/grupowych Table I. Physicians-specialists in selected fields employed in health care in 2007 in health care facilities in public, non-public and individual/group medical practices Zatrudnieni specjaliści Razem
Województwo Stopnia
epidemiologii Specjalności1
Stopnia
II
Dolnośląskie
864
3434
399
6
–2
Kujawsko-pomorskie
618
2387
163
6
–
Lubelskie
832
2870
330
8
–
Lubuskie
315
1061
66
3
–
Łódzkie
1116
3628
267
3
Małopolskie
1238
3720
574
Mazowieckie
2042
6919
Opolskie
365
Podkarpackie Podlaskie
medycyny społecznej
organizacji ochrony zdrowia
Stopnia
Stopnia
Stopnia I
zdrowia publicznego Specjalności1
II
I
II
II
2
–
–
–
8
–
–
1
–
–
8
2
2
–
5
2
9
3
3
1
–
1
1
1
–
2
2
–
–
10
3
3
–
–
–
1
–
5
1
775
12
–
4
1
5
3
28
2
1092
82
–
–
–
–
–
–
4
–
655
2340
257
5
–
2
–
1
1
5
–
364
1723
144
1
–
2
–
1
–
4
2
Pomorskie
744
2488
248
3
–
1
–
1
–
2
2
Śląskie
2047
6085
586
1
–
4
–
6
–
9
4
Świętokrzyskie
427
1623
159
3
–
1
–
1
1
4
–
Warmińsko-mazurskie
364
1472
85
5
–
1
1
–
–
4
–
Wielkopolskie
925
4030
324
6
–
3
2
4
1
9
1
Zachodnio-pomorskie
682
2076
149
6
–
–
–
–
–
7
1
13598
46948
4608
71
–
27
8
25
9
117
22
Polska
II
Specjalności1
I
higieny i epidemiologii
– specjalności dotyczą tytułu specjalisty uzyskanego w tzw. nowym systemie, czyli zgodnie z programem opisanym w rozporządzeniach: Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 25 marca 1999 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy stomatologów (Dz. U. Nr 3, poz. 302), Ministra Zdrowia z dnia 6 sierpnia 2001 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy stomatologów (Dz. U. Nr 83, poz. 905 i Nr 148, poz. 1661 z późn. zm.) oraz w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 20 października 2005 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów (Dz. U. Nr 203, poz. 1779 z późn. zm.). 2 – Znak „–„ oznacza zero osób 1
Cianciara D i wsp. Zasoby kadrowe zdrowia publicznego i promocji zdrowia w Polsce Cz. I. Stan zatrudnienia
stawową, w 2001 r. wprowadzono „epidemiologię” jako specjalność szczegółową, a od 2005 r. stała się specjalnością podstawową. W 2007 r. odnotowano zatrudnienie 71 lekarzy z IIo specjalizacji z epidemiologii, który uzyskiwano w starym trybie. Żaden zatrudniony lekarz nie miał specjalności zgodnej z nowym systemem kształcenia. Poza tym odnotowano zatrudnienie 186 lekarzy, którzy posiadali stare specjalizacje, takie jak: higiena i epidemiologia (Io i IIo), medycyna społeczna (Io i IIo) oraz organizacja ochrony zdrowia (IIo), przy czym najbardziej liczną grupę stanowili specjaliści organizacji ochrony zdrowia. Należy podkreślić, że w placówkach ochrony zdrowia pracowali również specjaliści higieny pracy (Io i IIo), medycyny kolejowej (Io i IIo), medycyny pracy (Io i IIo oraz nowa specjalność), medycyny szkolnej (IIo), których nie uwzględniono w tabeli. Ustalono, że zatrudnienie lekarzy w omawianych specjalnościach wykazywało znaczne zróżnicowanie terytorialne, nie zawsze związane z dużą liczbą wszystkich pracujących specjalistów (np. łódzkie i lubelskie). Zdecydowana większość lekarzy specjalistów była zatrudniona w publicznych ZOZ, chociaż w zakładach niepublicznych pracowało 6 epidemiologów, 4 specjalistów higieny i epidemiologii, 17 – medycyny społecznej, 18 – organizacji ochrony zdrowia, 2 – zdrowia publicznego. Niektórzy byli zatrudnieni w prywatnych praktykach indywidualnych lub grupowych. Z danych zawartych w Biuletynach Statystycznych Ministerstwa Zdrowia publikowanych przez CSIOZ wynika, że w 2007 r. największe grupy specjalistów stanowili lekarze chorób wewnętrznych (10 267 osób; 2,7/10 tys. ludności), chirurdzy (7 732; 2,0), pediatrzy (6 106; 1,6) i lekarze rodzinni (6 020; 1,6). Najmniej było specjalistów medycyny ratunkowej (171) oraz organizacji ochrony zdrowia (117), co dowodzi braku lekarzy tych specjalności na 10 tys. ludności. W 2008 r. odnotowano zmiany w liczbie zatrudnionych specjalistów różnych dziedzin, w tym spadek liczby specjalistów organizacji ochrony zdrowia do 105 osób. W latach 2004-2009 w woj. mazowieckim Państwowy Egzamin Specjalizacyjny (PES) z dziedziny zdrowia publicznego zdało 64 lekarzy (dla porównania – 752 z interny), a specjalizację rozpoczęło 32 lekarzy. Wynika z tego, że wielu specjalistów uzyskało tytuł na tzw. krótkiej ścieżce. Skoro zaś w 2007 r. zarejestrowano w województwie zatrudnienie zaledwie 2 osób, to niemal wszyscy specjaliści musieli pracować w placówkach, których nie obejmuje statystyka publiczna.
471
Magistrzy pielęgniarstwa specjaliści w dziedzinach związanych ze zdrowiem publicznym W 1998 r. wprowadzono nowe przepisy, na mocy których pielęgniarki mogły odbywać dwuletnie (lub skrócone do roku) szkolenie specjalizacyjne, a po zdaniu egzaminu państwowego uzyskiwać tytuł specjalisty w dziedzinach pielęgniarstwa, takich jak np. ochrona zdrowia pracujących, środowisko nauczania i wychowania oraz w dziedzinie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej [7]. W 2007 r. w ZOZ pracowało 11 magistrów pielęgniarstwa, którzy uzyskali tytuł specjalisty w ochronie zdrowia pracujących, środowiska nauczania i wychowania lub promocji zdrowia, zgodnie z nowym systemem kształcenia podyplomowego (tab. II). Specjaliści w tych dziedzinach stanowili 3,1% wszystkich pracujących magistrów pielęgniarstwa, którzy uzyskali specjalizację w nowym trybie. Poza tym odnotowano zatrudnienie 540 magistrów pielęgniarstwa, którzy posiadali stare specjalizacje I i IIo, takie jak: medycyna społeczna, organizacja ochrony zdrowia, pielęgniarstwo w ochronie zdrowia pracujących, pielęgniarstwo środowiska nauczania i wychowania oraz pielęgniarstwo w dziedzinie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej. Najliczniejszą grupę stanowili specjaliści Io medycyny społecznej. Wśród magistrów pielęgniarstwa posiadających IIo specjalizacji największą grupę stanowili specjaliści organizacji ochrony zdrowia (64%). Podobnie jak w przypadku lekarzy, obserwuje się znaczące różnice w rozmieszczeniu przestrzennym specjalistów pielęgniarstwa. Większość pracujących magistrów pielęgniarstwa – specjalistów medycyny społecznej była zatrudniona w publicznych ZOZ. W przeciwieństwie do nich specjaliści Io organizacji ochrony zdrowia, pielęgniarstwa w ochronie zdrowia pracujących, pielęgniarstwa środowiska nauczania i wychowania oraz specjaliści Io i IIo w dziedzinie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej częściej pracowali w placówkach niepublicznych lub praktykach prywatnych – odpowiednio: 63%, 50%, 67%, 54% i 83% zatrudnionych. Zatrudnieni w PIS W 2007 r. w trzech analizowanych działach SSE (HDM, EP, PZ) było zatrudnionych łącznie prawie 3 tys. osób w pełnym wymiarze czasu pracy (tab. III). Najliczniejszą grupę stanowiły osoby z wyższym wykształceniem (64,5% pełnozatrudnionych). Lekarze stanowili 3,1% pełnozatrudnionych z wykształceniem wyższym i 2,0% wszystkich pełnozatrudnionych. Jedna trzecia pracowników miała wykształcenie średnie, a w działach EP były też zatrudnione osoby z wykształceniem zawodowym lub podstawowym.
472
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 468-474
Tabela II. Magistrzy pielęgniarstwa specjaliści wybranych specjalności zatrudnieni w ochronie zdrowia w 2007 r.w zakładach opieki zdrowotnej w placówkach publicznych, niepublicznych oraz praktykach indywidualnych/grupowych Table II. Nurses-specialists in selected fields employed in health care in 2007 in health care facilities in public, non-public and individual/group medical practices Zatrudnieni specjaliści medycyny społecznej
Razem
Województwo
Stopnia I
organizacji ochrony zdrowia
pielęgniarstwa w ochronie zdrowia pracujących
Specjalności
Stopnia
Stopnia
Stopnia
II
I
II
I
II
I
II
Specjalności
pielęgniarstwa środowiska nauczania i wychowania Stopnia
pielęgniarstwa w dziedzinie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej Stopnia
I
II
Specjalności
I
II
Specjalności –
Dolnośląskie
98
9
37
11
–
11
8
–
–
1
–
–
–
3
–
Kujawsko-pomorskie
39
14
15
7
–
–
11
–
–
–
–
–
–
7
–
–
Lubelskie
191
59
30
72
1
5
30
–
–
–
–
–
–
–
1
1
Lubuskie
26
3
3
5
–
4
2
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Łódzkie
55
11
23
15
1
4
6
2
–
–
–
–
–
–
3
3
Małopolskie
65
5
47
2
1
3
1
2
–
2
–
–
–
2
–
–
Mazowieckie
101
37
30
33
3
11
29
–
–
–
1
–
–
3
–
–
Opolskie
11
1
15
2
–
1
–
1
–
–
–
–
–
–
–
–
Podkarpackie
41
24
4
19
–
2
19
–
–
1
–
–
–
–
–
–
Podlaskie
44
17
23
14
2
2
14
–
–
–
–
–
1
–
–
–
Pomorskie
83
3
44
8
–
3
–
1
–
–
–
–
–
1
–
–
Śląskie
77
8
15
11
1
4
3
2
–
–
–
–
–
2
1
1
Świętokrzyskie
17
12
8
9
1
–
10
–
–
–
1
–
–
–
–
–
Warmińsko-mazurskie
18
5
3
5
1
2
3
–
–
–
–
–
–
3
–
–
Wielkopolskie
87
34
36
42
3
8
20
2
–
–
1
–
–
2
1
1
Zachodnio-pomorskie
42
4
24
4
–
2
1
–
–
–
–
–
–
5
–
–
Polska
995
246
357
260
14
62
157
10
–
4
3
0
1
28
6
6
Tabela III. Zatrudnienie w komórkach organizacyjnych higieny dzieci i młodzieży, epidemiologii, promocji zdrowia i oświaty zdrowotnej Państwowej Inspekcji Sanitarnej w 2007 roku Table III. Employment in selected units: Children and Youth Hygiene, Epidemiology, Health Promotion and Health Education in State Sanitary Inspection in 2007 Z wykształceniem Wyższym Pracownicy działów
Razem Pełnozatrudnieni
Średnim W tym lekarze
Niepełnozatrudnieni
Pełnozatrudnieni
Niepełnozatrudnieni
Pełnozatrudnieni
Niepełnozatrudnieni
Ogółem pełnozatrudnieni z wykształceniem wyższym, średnim, zawodowym i podstawowym
Higieny dzieci i młodzieży
445
8
2
0
182
4
627
Epidemiologii
905
31
54
17
663
34
1581
Promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej
464
12
0
0
134
8
598
Ogółem
1814
51
56
17
979
46
2806
W EP pracowało dwa-trzy razy więcej osób niż w pozostałych działach. Przy znacznej obsadzie kadrowej w działach tych pracowało stosunkowo niewiele osób z wykształceniem wyższym – stosunek liczby pracowników z wykształceniem wyższym do liczby pracowników z wykształceniem średnim był najniższy i wynosił 1,36 (w HDM – 2,44; w PZ – 3,46). Zgodnie ze szczegółowymi danymi z druku MZ‑49 w 2006 r. pracownicy działów PZ posiadali najczęściej wyższe wykształcenie pedagogiczne (33,8% zatrudnionych). Zwraca uwagę, że co trzeci pracownik z wykształceniem wyższym ukończył studia inne niż pedagogiczne, psychologiczne, socjologiczne czy medyczne, które powinny być preferowane w tej pracy (tab. IV).
Specjaliści ochrony zdrowia (zwyjątkiem pielęgniarek i położnych) gdzie indziej niesklasyfikowani W 2006 r. było zatrudnionych 14 947 specjalistów ochrony zdrowia (z wyjątkiem pielęgniarek i położnych) gdzie indziej niesklasyfikowanych (SOZ). Większość SOZ (około 80%) była zatrudniona w sektorze publicznym. Większość zatrudnionych stanowiły kobiety (80,5%). Większość (64,0%) była w wieku mobilnym (od 18 do 44 r.ż, niezależnie od płci). Co piąty (17,8%) miał 25-29 lat. Najwięcej SOZ pracowało w województwach: śląskim i mazowieckim (po około 14%) oraz dolnośląskim i małopolskim (po około 9%). W przeliczeniu na liczbę mieszkańców w województwie, najwięcej specjalistów zatrudnio-
Cianciara D i wsp. Zasoby kadrowe zdrowia publicznego i promocji zdrowia w Polsce Cz. I. Stan zatrudnienia
473
Tabela IV. Zatrudnienie w komórkach organizacyjnych promocji zdrowia i oświaty zdrowotnej Państwowej Inspekcji Sanitarnej w 2006 roku Table IV. Employment in Health Promotion and Health Education Unit in State Sanitary Inspection in 2006 Z wykształceniem Jednostka PIS
Razem
Wyższym pedagogicznym
psychologicznym
średnim
socjologicznym
medycznym
innym
medycznym
innym
WSSE
106
34
1
3
25
19
9
5
PSSE
494
168
2
20
45
103
109
47
1
0
0
0
0
0
0
0
601
203
3
23
70
122
118
62
GSSE Ogółem
no w województwach podkarpackim i lubuskim (ok. 51/100 tys.) oraz dolnośląskim i śląskim (ok. 47/100 tys.). Przeciętne wynagrodzenie miesięczne brutto SOZ zatrudnionych w gospodarce narodowej wyniosło 2 591,89 zł. Wyższe wynagrodzenie otrzymali pracownicy zatrudnieni w sektorze publicznym niż w prywatnym. Mężczyźni zarabiali więcej niż kobiety. Najwyższe miesięczne wynagrodzenie brutto otrzymywali pracownicy w wieku 60-64 lat oraz w wieku 55-59 i 50-54 lat. Najwyższe wynagrodzenie pobierali pracujący w województwach pomorskim, mazowieckim, śląskim, kujawsko-pomorskim oraz wielkopolskim. Dyskusja Ocena liczby pracowników zdrowia publicznego wymaga ustalenia, czym zajmują się tacy pracownicy, kim są i gdzie pracują. Następnym etapem jest uzyskanie, o ile to możliwe, odpowiednich danych z istniejących badań statystycznych statystyki publicznej albo przeprowadzenie oddzielnych badań. Wszystkie poczynania, zarówno opisanie pracowników jak pozyskiwanie danych, stwarzają liczne problemy. Dowodem są informacje zamieszczone w Światowym Raporcie Zdrowia z 2006 r., w którym liczbę zatrudnionych pracowników zdrowia publicznego (w wybranym roku, głównie w latach 2000-2004) podano tylko dla 71 spośród 192 krajów. Zastosowany w Raporcie wskaźnik „density”, który wyraża liczbę zatrudnionych w przeliczeniu na 1000 osób, oscylował od 0,00 (m.in. Burkina Faso, Kamerun, Kongo) do 0,96-0,97 (Seszele i Brazylia). Spośród państw europejskich wymieniono tylko trzy: Rosję (0,50/1000), Wielką Brytanię (0,25/1000) oraz Estonię (0,08/1000). W USA w 1996 r. liczbę profesjonalistów zdrowia publicznego szacowano na około 0,5 mln, co stanowiło 4,1-4,5% wszystkich zatrudnionych w systemie zdrowotnym. Dokładnie obliczona liczba pracowników w Teksasie w 1995 r. wynosiła 7 731 osób, co stanowiło 3% wszystkich zatrudnionych w systemie, a większość kadry stanowili pracownicy władz stanowych i lokalnych, pielęgniarki oraz osoby zajmujące się opracowaniem polityk i planów działania [8]. Obecnie w USA obserwuje się duży spadek liczby zatrudnionych w zdrowiu publicznym i zaproponowano podjęcie działań, aby w 2020 r. osiągnąć taką samą licz-
bę pracowników jak w 1980 r., czyli 220 pracowników na 100 tys. mieszkańców [9]. Powszechnie dostępne informacje o zatrudnieniu w Polsce są danymi skumulowanymi: w 2008 r. w sektorze ochrony zdrowia i pomocy społecznej pracowało 747 610 osób, co stanowiło 5,3% wszystkich zatrudnionych. Trzy czwarte z nich (73,5%) pracowało w sektorze publicznym, najczęściej w jednostkach samorządu terytorialnego (54,8%) [10]. Do dalszej analizy i wnioskowania niezbędne jest odszukanie danych surowych, wyjściowych, które są w posiadaniu różnych instytucji. Uzyskane informacje wskazują, że kadra lekarzy specjalistów w dziedzinach związanych ze zdrowiem publicznym jest stosunkowo nieliczna, a większość stanowią osoby, które odpowiednie tytuły uzyskały w tzw. starym systemie kształcenia, a więc starsze wiekiem. Aktualnie obowiązujący system kształcenia podyplomowego w dziedzinie zdrowia publicznego i pokrewnych nie doprowadził do przygotowania nowej kadry specjalistów wśród lekarzy pracujących w ZOZ. Dane sugerują, że większość tytułów specjalisty w nowym trybie jednostopniowym nadano osobom, które legitymowały się dorobkiem naukowym oraz doświadczeniem i pracują w placówkach naukowych. Może to świadczyć o znacznym niedoborze lekarzy specjalistów na poziomie lokalnym i w placówkach na niższych poziomach referencyjności, a więc tam, gdzie powinno prowadzić się najwięcej interwencji zdrowia publicznego. Pomimo, że w Polsce pracuje zdecydowanie mniej specjalistów pielęgniarstwa niż specjalistów lekarzy, liczba pielęgniarek specjalistów w dziedzinach związanych ze zdrowiem publicznym jest dwukrotnie wyższa niż lekarzy specjalistów w takich dziedzinach. Większość pielęgniarek ma stare specjalizacje, uzyskane w minionych latach. Podobnie jak w przypadku lekarzy, nowy system kształcenia nie doprowadził do ilościowego wzrostu kadry. Charakterystyczne jest także to, że znaczna część specjalistycznie wykształconych pielęgniarek odeszła do pracy w sektorze prywatnym. Może to zwiększać niedostatek kadry w placówkach publicznych na poziomie lokalnym. Ponadto obserwuje się istotne różnice w rozmieszczeniu przestrzennym specjalistów lekarzy i pielęgniarek, które mogą wynikać nie tylko z odmiennej sytuacji zdrowotnej
474
mieszkańców poszczególnych województw i liczby mieszkańców, ale też organizacji ochrony zdrowia na danym terenie, w tym organizacji i dostępności kształcenia podyplomowego. SSE, tradycyjnie uznawane za główne miejsce pracy związane ze zdrowiem publicznym, zatrudniają liczną kadrę, zwłaszcza w działach epidemiologii. Zwraca uwagę niski poziom zatrudnienia lekarzy, nawet w działach epidemiologii, i stosunkowo wysoki – pracowników z wykształceniem średnim i niższym. W działach promocji zdrowia, które zatrudniają najwięcej osób z wykształceniem wyższym, co trzeci pracownik z wykształceniem uniwersyteckim ukończył nietypowy w tej pracy profil studiów. Sugeruje to woluntarystyczne podejście pracodawcy do kompetencji pracowników. Specjaliści ochrony zdrowia (z wyjątkiem pielęgniarek i położnych) gdzie indziej niesklasyfikowani zatrudnieni w 2006 r. stanowili jedną czwartą (23,0%) zatrudnionych w tym okresie wszystkich lekarzy specjalistów [11]. W grupie tej mieści się 13 kategorii zawodów, tak więc w każdej z nich zatrudniano średnio około 1 150 osób, także w zawodach takich jak promotor zdrowia i specjalista zdrowia publicznego. Podsumowanie Przeprowadzone analizy wykazały istnienie uwarunkowań, które uniemożliwiają precyzyjne oszacowanie liczby pracowników zdrowia publicznego w Polsce. Podstawowe trudności wynikają z: braku krajowego konsensusu wokół podstawowych funkcji zdrowia publicznego, dysonansu między charakterystyką zawodu „specjalista zdrowia publicznego” a treściami kształ-
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 468-474
cenia na kierunku zdrowie publiczne, niedostatków sytemu statystyki publicznej oraz rozproszenia źródeł informacji. Akceptując duży margines niepewności, a nawet błędu, można przypuszczać, że w zdrowiu publicznym, w sektorze zdrowia oraz administracji rządowej i samorządowej, pracuje 10-40 tys. osób z wykształceniem średnim i wyższym. Przyjmując za punkt odniesienia oczekiwaną w USA w 2020 r. dostępność pracowników zdrowia publicznego, Polska potrzebuje 83.855 ludzi pracy, przy założeniu, że będą oni posiadać takie same kompetencje i wykonywać takie same zadania. W związku z niedoborem i starzeniem się kadry należałoby podjąć starania zmierzające do stworzenia aktywnej polityki zatrudnienia i kształcenia w zdrowiu publicznym, w tym: (1) działań zapobiegających utracie pracowników na rzecz podmiotów niepublicznych; (2) usprawnienia sytemu zdobywania specjalizacji związanych ze zdrowiem publicznym; (3) bardziej precyzyjnego i regularnego szacowania liczby pracowników. Należy podkreślić, że wskazane powyżej sposoby rozwiązania problemów kadrowych stanowią zaledwie fragment szerszych, systemowych działań, które są niezbędne do zwiększenia potencjału zdrowia publicznego w Polsce. Konieczne jest określenie zakresu zadań, organizacji i finansowania zdrowia publicznego, w więc także ustalenie relacji z pozostałymi segmentami systemu zdrowotnego. W istocie - oznacza to potrzebę kompleksowej reformy całego systemu. Warto przy tym odnotować, że w środowisku zawodowym coraz częściej podkreśla się potrzebę uzależnienia obejmowania kluczowych stanowisk w ochronie zdrowia od posiadania specjalizacji ze zdrowia publicznego.
Piśmiennictwo / References 1. World Health Organization. World Health Report 2006: Working together for health. World Health Organization, Geneva 2006: 1-2. 2. Komisja Wspólnot Europejskich. Zielona księga w sprawie pracowników służby zdrowia w Europie. Bruksela,10.12.2008, COM(2008) 2008. http://ec.europa.eu/health/ph_systems/ docs/workforce_gp_pl.pdf (09.08.2010). 3. European Communities. Report on the open consultation on the Green Paper on the European Workforce for Health. Directorate-General for Health & Consumers, 2009. http:// ec.europa.eu/health/ph_systems/docs/workforce_report. pdf (09.08.2010). 4. Opolski J. Przegląd literatury światowej z komentarzami i propozycjami pro domo sua. [w:] Metodologia planowania kadr w specjalizacjach medycznych. Raport z badań. Opolski J (red). CMKP, Warszawa 2007: 43-89. 5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 25 marca 1999 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy stomatologów. Dz.U. nr 3, poz. 302.
6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 sierpnia 2001 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy stomatologów. Dz.U. nr 83, poz. 905. 7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 17 grudnia 19998 r. w sprawie kształcenia podyplomowego pielęgniarek i położnych. Dz.U. nr 161, poz. 1110. 8. Turnock BJ. Public health. What It Is and How It Works. Aspen Publishers, Gaithersburg 2001: 209-220. 9. Association of Schools of Public Health. ASPH Policy Brief. Confronting the Public Health Workforce Crisis. ASPH, 2008. http://www.asph.org/UserFiles/ WorkforceShortage2010Final.pdf (09.08.2010). 10. Główny Urząd Statystyczny. Pracujący w gospodarce narodowej w 2008 r. GUS, Warszawa 2009: 30. http://www. stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_PDL_pracujacy_w_ gospodarce_narodowej_w_2008.pdf (09.08.20100). 11. Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia. Biuletyn Statystyczny Ministerstwa Zdrowia 2007. http:// www.csioz.gov.pl/publikacja.php?id=6 (09.08.2010).