Zasady gospodarowania na obszarach NATURA 2000 w dolinach rzek

Warszawa, wrzesień 2005

Redakcja opracowania: Przemysław Chylarecki, Jacek Engel, Janusz Kindler, Piotr Nieznański, Tomasz Okruszko, Mieczysław Rutkowski, Marta Majka Wiśniewska

Podziękowanie: Podziękowania należą się wszystkim uczestnikom seminariów i spotkań roboczych, podczas których powstawała ostateczna wersja „Zasad”. Szczególne podziękowania skierowane są do tych osób, które przygotowywały teksty cząstkowe, bądź przesłały swoje uwagi na piśmie. Są to: mgr inż. Andrzej Badowski, prof. Szczepan Dąbkowski, dr Marek Jelonek, dr Marek Kucharczyk, dr Marek Łoś, mgr inż. Bogdan Płuciennik, mgr inż. Agnieszka Ślubowska, dr Krzysztof Świerkosz, mgr inż. Jerzy Zieliński, dr Janusz Żelaziński.

Projekt „Zasady gospodarowania na obszarach Natura 2000 w dolinach rzek” był finansowany przez Ministerstwo Środowiska, GWP Polska i WWF Polska.

© WWF Polska, GWP Polska, 2005

ISBN 83-923590-0-3

Szanowni Państwo, Publikacja, którą mamy przyjemność Państwu zaprezentować, to efekt projektu realizowanego przez dwie polskie organizacje pozarządowe – Polski Komitet Globalnego Partnerstwa dla Wody (PK GPW) i WWF Polska. Impulsem do prac nad wspólnym przedsięwzięciem było zorganizowane przez obie te organizacje seminarium „Program NATURA 2000 – szansa czy zagrożenia dla dolin rzecznych?”, które odbyło się w czerwcu 2003 r. Dyskusja, w której wzięli udział przedstawiciele gospodarki wodnej i środowisk przyrodniczych, pokazała, że godzenie potrzeb gospodarczych i konieczności zapewnienia bezpieczeństwa powodziowego z wymogami ochrony przyrody na obszarach Natura 2000 jest trudne i złożone, ale możliwe. Prace nad projektem, który został objęty patronatem Sekretarza Stanu odpowiedzialnego w Ministerstwie Środowiska za gospodarkę wodną, realizowano w dwóch etapach. W pierwszym przygotowano dwa niezależne opracowania dotyczące dolin rzecznych – jedno poświęcone ochronie przyrody, a drugie gospodarce wodnej. Etap następny obejmował dyskusję i opracowanie wspólnego stanowiska na temat zasad, jakie powinny obowiązywać na obszarach Natura 2000 w dolinach rzek. Jak można było przewidzieć, prace pierwszego etapu zrealizowano szybko i bez większych trudności. Drugi etap trwał zaś znacznie dłużej, niż początkowo przewidywano. Uzgodnienie stanowisk wymagało wielu spotkań roboczych, podczas których sporo czasu poświęcono na wyjaśnienia i dyskusje dotyczące terminologii, a kluczowym wyzwaniem okazało się znalezienie wspólnego języka. W realizację projektu „Zasady gospodarowania na obszarach Natura 2000 w dolinach rzek” zaangażowanych było kilkadziesiąt osób. Serdecznie dziękujemy nie tylko tym, których wymieniamy na drugiej stronie okładki, ale wszystkim, którzy wzięli czynny udział w spotkaniach roboczych i seminariach, gdyż bez ich zaangażowania nie udałoby się doprowadzić naszych prac do końca. Dziękujemy również Ministerstwu Środowiska za wkład merytoryczny i finansowe wsparcie projektu. Ocenę końcowego efektu w postaci niniejszych „Zasad...” pozostawiamy czytelnikom. Zdajemy sobie sprawę, że nie jest to produkt w pełni doskonały, a niektóre zawarte w nim stwierdzenia mogą wciąż budzić wątpliwości. Celem podjętych prac nie było jednak formułowanie sądów, które byłyby przyjmowane przez wszystkich zainteresowanych gospodarką wodną i ochroną przyrody bez żadnych zastrzeżeń (jeżeli to w ogóle jest możliwe!). Naszym zadaniem było podjęcie próby spotkania się w połowie drogi i szukania wspólnego języka dwóch środowisk w konkretnej, interesującej obie strony sprawie. Celowość i potrzeba kontynuacji podobnych prac jest oczywista. Janusz Kindler

Jacek Engel

Polski Komitet Globalnego Partnerstwa dla Wody

WWF Polska

Spis treści

1.

WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

2.

CEL I ZAKRES OPRACOWANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

3.

PODSTAWY PRAWNE SIECI NATURA 2000. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3.1. Regulacje Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3.2. Regulacje prawa krajowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

4.

WYMAGANIA OCHRONY GATUNKÓW I SIEDLISK W OSTOJACH NATURA 2000 . . . . . 12 4.1. Reżim przepływów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 4.2. Ekstensywne użytkowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 4.3. Dynamika siedlisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

5.

REALIZACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZYCH ZADAŃ GOSPODARKI WODNEJ NA OBSZARACH NATURA 2000 W DOLINACH RZEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 5.1. Zbiorniki retencyjne i stopnie wodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 5.2. Regulacja rzek i potoków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 5.3. Wały przeciwpowodziowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 5.4. Dolinowe systemy melioracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 5.5. Roboty utrzymaniowe w dolinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

6.

REKOMENDOWANE ROZWIĄZANIA SYSTEMOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 6.1. Wzmocnienie zlewniowego gospodarowania wodą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 6.2. Integracja zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 6.3. Integracja planów i programów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 6.4. Monitoring i przepływ informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 6.5. Komunikacja i udział społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 6.6. Współpraca międzynarodowa, zagadnienia transgraniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

7.

ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

1.

Wprowadzenie

Przez wiele lat zasobom wodnym przypisywa-

w swoim klasycznym podręczniku „Podstawy

no rolę jednego z głównych czynników postę-

i zasady gospodarki wodnej” pisał:

pu cywilizacyjnego, w szczególności rozwo-

„jeżeli gospodarka wodna ma dać właści-

ju przemysłu, rolnictwa, transportu. Niekwe-

we rozwiązanie, nie tylko w sensie technicz-

stionowanymi efektami takiego podejścia było

nym, ale również w zgodzie z wymagania-

powstanie dróg wodnych, rozwój hydroener-

mi zakreślonymi przez prawa natury, co zara-

getyki, zwiększenie areału użytków rolnych,

zem gwarantuje słuszność i trwałość rozwią-

budowa

ludności

zań gospodarczo-wodnych, musi się rozwijać

w wodę. Działania te, mające na celu zaspo-

w ścisłym powiązaniu z ochroną przyrody. Są

kojenie stale rosnących potrzeb ludzkich, były

podstawy do przewidywania, że w niedługim

niestety często podejmowane bez właściwe-

czasie sprawy ochrony przyrody znajdą się

go uwzględniania potrzeby ochrony zasobów

w centrum zainteresowania najbardziej cywili-

wodnych i związanych z nimi ekosystemów,

zowanych krajów...”.

stanowiących jeden z podstawowych elemen-

Wieszcze słowa, wyraźnie sygnalizujące mo-

tów układu warunkującego przetrwanie i dal-

żliwość występowania sprzeczności w gospo-

szy rozwój ludzkości. Jak podaje raport opu-

darowaniu zasobami wodnymi, ale jednocze-

blikowany w marcu 2005 roku przez Mille-

śnie zobowiązujące do poszukiwania rozwią-

nium Ecosystem Assessment1, w ostatnich

zań kompromisowych pozwalających na reali-

50 latach degradacja ekosystemów i reduk-

zację celów trwałego i zrównoważonego roz-

cja różnorodności biologicznej następowały

woju, którego istotą jest rozwój gospodarczy

szybciej niż kiedykolwiek na przestrzeni ca-

połączony z racjonalnym korzystaniem z za-

łej historii ludzkości. W skali globalnej ocenia

sobów naturalnych, nie powodującym nieod-

się, że degradacji uległo w tym czasie ok. 60%

wracalnych strat w możliwościach korzystania

usług ekosystemowych (ang. ecosystem ser-

z nich przez przyszłe pokolenia.

systemów

zaopatrzenia

vices). Niebezpieczeństwo kontynuacji tych procesów stanowi jedno z najpoważniejszych zagrożeń realizacji Milenijnych Celów Rozwoju ONZ.

W miarę upływu lat nastąpiła wyraźna zmiana podejścia do gospodarowania zasobami wodnymi. Na konferencji „Woda i środowisko” (Dublin,

1992),

poprzedzającej

Światowy

Tendencje te nie ominęły naszego kraju,

Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro, określo-

aczkolwiek już w 1965 roku Julian Lambor

no wodę jako „ograniczony i wrażliwy za-

1

Millennium Ecosystem Assessment, 2005. Ecosystems and Human Well-being: Synthesis. Island Press, Washington, DC.

(http://www.maweb.org/en/Products.aspx?)

3

sób, niezbędny dla zachowania życia, rozwo-

W tej interpretacji za podstawę gospodarowa-

ju i środowiska” . Natomiast Dyrektywa 2000/

nia zasobami wodnymi uznaje się zintegrowa-

60/EC ustalająca ramy działań Wspólnoty

ne podejście, umocowane w przyrodniczych,

w zakresie polityki wodnej, tzw. Ramowa

społecznych i gospodarczych właściwościach

Dyrektywa

zasobów wodnych i związanego z nimi śro-

2

Wodna

(RDW),

najważniejszy

wspólnotowy akt wyznaczający ramy polityki wodnej, wprowadziła definicję równie jednoznaczną: „Woda nie jest produktem handlowym takim jak każdy inny, ale raczej dziedziczonym dobrem, które musi być chronione i traktowane jako takie”3.

dowiska. Z tego założenia wynika zasada gospodarowania wodami w oparciu o podział obszarowy według granic zlewni i dorzeczy, co znalazło wyraźne potwierdzenie zarówno w prawodawstwie UE jak i w polskim prawie wodnym. Towarzyszące Ramowej Dyrektywie

Konsekwencją przyjęcia tych strategicznych definicji jest ustanowienie priorytetów gospodarowania wodami podporządkowujące tę dziedzinę zasadom zrównoważonego rozwoju, co wymusza zmianę zasad i technik gospodarowania zasobami wodnymi. Miejsce celu zorientowanego na użytkowanie i dostarczanie

Wodnej koncepcje zintegrowanego gospodarowania wodami w dorzeczu (ang. Integrated River Basin Management – IRBM) tworzą podstawy dla podejmowania strategicznych decyzji dotyczących wody, opierających się na pełnej informacji, zarówno o społeczno-

wody dla zaspakajania potrzeb różnych branż

ekonomicznych jak i środowiskowych aspek-

– zajął cel zrównoważonego użytkowania

tach gospodarki wodnej, w pełni oceniających

i ochrony nie tylko samej wody, ale również

wszystkie potrzeby i podejmowanych z udzia-

ekosystemów wodnych i od wody zależnych.

łem zainteresowanych stron.

2

“Fresh water is a finite and vulnerable resource, essential to sustain life, development and the environment” – np. UN/WWAP

(United Nations/World Water Assessment Programme). 2003. UN World Water Development Report: Water for People, Water for Life. Paris, New York and Oxford, UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) and Berghahn Books. 3

Water is not a commercial product like any other but, rather, a heritage which must be protected, defended and treated as

such (Dyrektywa 60/2000/WE).

4

2.

Cel i zakres opracowania

Wyznaczanie w Polsce obszarów Natura 2000

powstać bez kilkuset godzin pracy społecznej

oraz perspektywa gospodarowania w osto-

osób skupionych wokół GWP i WWF.

jach sieci wg planów ukierunkowanych na zachowanie bądź poprawę korzystnych warunków środowiskowych wywołało ożywioną dyskusję wielu środowisk zawodowych a także instytucji rządowych i samorządowych różnego szczebla oraz organizacji pozarządowych. Inicjatywa Polskiego Komitetu Globalnego Partnerstwa dla Wody oraz WWF Polska, wsparta patronatem Sekretarza Stanu Ministerstwa Środowiska, miała na celu próbę zbliżenia dwóch środowisk – przyrodników i specjalistów gospodarki wodnej wokół problematyki gospodarowania na obszarach Natura 2000 w dolinach rzek. Przez 2 lata trwania projektu dyskutowano o możliwościach pogodzenia wymagań siedlisk i gatunków z celami społecznymi i gospodarczymi stawianymi przed

W trakcie prac nad „Zasadami” Ministerstwo Środowiska wydało 7-tomowe „Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny”, które bardzo szczegółowo opisują nie tylko rozmieszczenie i charakterystykę poszczególnych typów siedlisk oraz gatunków roślin i zwierząt chronionych w myśl Dyrektyw – Ptasiej i Siedliskowej, ale również wymieniają ich zagrożenia oraz dają zalecenia dotyczące metod ochrony. Takie szczegółowe wskazówki opracowane także dla gatunków i siedlisk związanych z dolinami rzek mają być wytycznymi dla planów gospodarowania i ochrony, które mają być przygotowane dla poszczególnych ostoi Natura 2000.

gospodarką wodną. Niniejsze opracowanie

Niniejsze opracowanie takich szczegółowych

stanowi owoc wspólnej pracy specjalistów go-

wytycznych nie zawiera, bo nie taki był jego

spodarki wodnej i przyrodników, efekt wielu

cel. Dlatego zrezygnowano ze szczegółowe-

spotkań, seminariów, dyskusji roboczych, na

go omawiania rzek różniących się wielkością

których wiele czasu, poza kwestiami meryto-

(duże, małe), cieków o różnych spadkach (ni-

rycznymi, poświęcono wzajemnemu uczeniu

zinne, górskie), dolin różniących się źródłami

się i poszukiwaniu wspólnego języka. Pod-

zasilania (fluwiogeniczne, topogeniczne), za-

stawę „Zasad” stanowią 3 opracowania cząst-

chodzącymi w nich procesami (torfotwórcze,

kowe4, zlecone i przygotowane przez specja-

madotwórcze) itd. Celem „Zasad” jest dia-

listów, ale dokument ostateczny nie mógłby

gnoza możliwych sytuacji konfliktowych na

4

Dąbkowski S., Badowski A. 2004. „Zasady gospodarowania na obszarach Natura 2000 w dolinach rzecznych – uwarunko-

wania gospodarki wodnej”. Maszynopis. GWP Polska, WWF Polska, Warszawa. Chylarecki P., Kucharczyk M. 2004. „Przyrodnicze uwarunkowania wdrażania sieci Natura 2000 na obszarach dolin rzecznych”. Maszynopis. GWP Polska, WWF Polska, Warszawa. Ślubowska A., Świerkosz K. 2004. „Doświadczenia krajów UE w zarządzaniu obszarami Natura 2000 w dolinach rzecznych”. Maszynopis. GWP Polska, WWF Polska, Warszawa.

5

styku gospodarka wodna – ochrona przyrody i wskazanie sposobów rozwiązywania potencjalnych konfliktów w dolinowych ostojach Natura 2000. Dlatego, poza podstawami prawnymi funkcjonowania sieci Natura 2000 i ogólnym zdefiniowaniem potrzeb gatunków

by być zagrożona realizacją celów przyrod-

Upowszechnienie „Zasad” wśród osób i instytucji odpowiedzialnych za gospodarkę wodną oraz za zarządzanie obszarami Natura 2000, jak również wśród organizacji pozarządowych i środowisk naukowych a także wypracowanie szczegółowych wytycznych gospodarowania wodą w ostojach dolinowych będzie wpływać na sprawność zarządzania tymi dolinami rzek,

niczych. Poza rekomendacjami dotyczący-

które znajdą się w sieci Natura 2000.

i siedlisk w dolinach rzek, skupiono się na tych społeczno – gospodarczych zadaniach gospodarki wodnej, które mogłyby stanowić przeszkodę lub utrudnienie w realizacji celów przyrodniczych. Albo mówiąc inaczej – zadań gospodarki wodnej, których realizacja mogła-

6

mi poszczególnych zadań gospodarki wodnej sformułowano również propozycje rozwiązań systemowych, mogących usprawnić zarządzanie obszarami Natura 2000 w dolinach polskich rzek.

3.

Podstawy prawne sieci Natura 2000

3.1. Regulacje Unii Europejskiej W traktacie z Maastricht Wspólnota Euro-

towej oraz urzeczywistnianie wspólnych polityk

pejska zobowiązała się do wspierania „dzia-

lub działań (...), popieranie w całej Wspólno-

łań dotyczących regionalnych lub świato-

cie harmonijnego, zrównoważonego i stałego

wych

naturalne-

rozwoju działalności gospodarczej, wysokiego

go”. W Traktacie Amsterdamskim zasadę

poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej, rów-

zrównoważonego rozwoju określa się jako je-

ności mężczyzn i kobiet, stałego i nie inflacyj-

den z celów Wspólnoty. W komunikacie Komi-

nego wzrostu, wysokiego stopnia konkurencyj-

sji Europejskiej z roku 1998, popartym stano-

ności i konwergencji dokonań gospodarczych,

wiskiem Rady Europy, mowa jest o włączeniu

wysokiego poziomu ochrony i poprawy jakości

ochrony środowiska do polityki wspólnotowej.

środowiska naturalnego, podwyższania pozio-

problemów

środowiska

Zobowiązanie to uwzględniane jest w aktach prawnych regulujących polityki sektorowe UE, dotyczących m. in. energetyki, rolnictwa, przemysłu, rybołówstwa, transportu. Instytucje Unii Europejskiej są bezwzględnie zobowiązane do uwzględniania spraw ochrony środowiska we wszystkich swoich politykach. Wspólnotowa polityka ochrony środowiska ukie-

mu i jakości życia, spójności gospodarczej i społecznej oraz solidarności między Państwami Członkowskimi(...). Przy ustalaniu i realizacji polityk i działań Wspólnoty (...), w szczególności w celu wspierania stałego rozwoju, muszą być brane pod uwagę wymogi ochrony środowiska naturalnego.”

runkowana jest na osiąganie celów zarówno

Sieć Natura 2000 jest jednym z podstawo-

w sferze racjonalnego użytkowania zasobów

wych, ukierunkowanych na ochronę środo-

naturalnych jak i w zakresie jakości środowi-

wiska, przedsięwzięć w dziedzinie zagospo-

ska. Państwa Członkowskie są zobowiązane

darowania przestrzennego, realizowanych na

do realizacji tych celów.

obszarze Unii Europejskiej. Podstawę prawną

Przystępując do Unii Europejskiej Polska zobo-

stanowią dwie dyrektywy unijne:

wiązała się do wypełniania postanowień Trakta-

79/409/EWG z dn. 2. 04. 1979 r. w sprawie

tu Akcesyjnego , traktując sprawy środowisko-

ochrony dzikich ptaków (tzw. dyrektywa ptasia),

we na równi z innymi. Czytamy tam m.in.:

92/43/EWG z dn. 21. 05. 1992 r. w sprawie

„Zadaniem Wspólnoty jest, przez ustanowienie

ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fau-

wspólnego rynku, unii gospodarczej i walu-

ny i flory (tzw. dyrektywa siedliskowa).

5

5

Traktat Akcesyjny = Traktat Przystąpienia

7

Dyrektywy te odnoszące się do ochrony przy-

zwraca się uwagę, że: „... zachowanie takiej

rody, a konkretnie ochrony ptaków, innych

różnorodności biologicznej może w niektórych

zwierząt, roślin i siedlisk ważnych w skali eu-

przypadkach wymagać utrzymania lub wręcz

ropejskiej, są obecnie najważniejszymi wspól-

wspierania działalności człowieka.”

notowymi

aktami

prawnymi

dotyczącymi

ochrony różnorodności biologicznej naszego kontynentu. W Artykule 2 dyrektywy siedliskowej określono główny cel działań jako: „zapewnienie różnorodności biologicznej poprzez ochronę siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory na europejskim terytorium państw członkowskich”.

Wśród obszarów sieci Natura 2000 szczególne znaczenie mają doliny rzeczne. Walory przyrodnicze dolin są powszechnie znane – bogactwo siedlisk oraz roślin i zwierząt, szczególnie ptaków, istotna rola korytarzy ekologicznych. Lecz jednocześnie, doliny rzeczne od wieków stanowią obszar szczególnie ożywionej działalności człowieka, w ce-

Ten cel wyraża generalną orientację, wskazu-

lu wykorzystania zasobów wodnych dla re-

jącą na konieczność kompleksowych działań

alizacji różnych celów społecznych i gospo-

popartych odpowiednimi regulacjami prawny-

darczych. Aktywność gospodarcza i osad-

mi krajów członkowskich. Tworzenie i funkcjo-

nictwo w dolinach rzecznych wymuszają też

nowanie sieci Natura 2000 stanowi integralną

różnorodną działalność związaną z ochroną

część koncepcji rozwoju zrównoważonego,

przed powodziami.

której w polskim prawie nadano rangę normy konstytucyjnej6.

Dyrektywa siedliskowa obliguje kraje członkowskie do skutecznej ochrony zagrożonych

Dyrektywa siedliskowa nadaje funkcjonowa-

gatunków i siedlisk na obszarach wchodzą-

niu sieci Natura 2000 charakter zintegrowa-

cych w skład sieci Natura 2000. Spełnienie

nych przedsięwzięć prowadzonych w ska-

tych wymogów może nie być spójne z tra-

li kontynentu: „Zostanie stworzona spójna Europejska Sieć Ekologiczna specjalnych obszarów ochrony, pod nazwą Natura 2000. Sieć ta (...) umożliwi zachowanie tych rodzajów siedlisk naturalnych i siedlisk gatunków w stanie sprzyjającym ochronie w ich naturalnym zasięgu lub tam gdzie to stosowne – odtworzenie takiego stanu”.

dycyjnie pojmowanym podejściem do gospodarki

wodnej

w

dolinach

rzecznych.

Jednakże, w wyjątkowych okolicznościach i sytuacjach, dyrektywa (Art. 6(4)) dopuszcza działania pogarszające stan środowiska przyrodniczego na chronionych obszarach. Ma to miejsce, gdy spełnione są jednocześnie trzy warunki: przedsięwzięcie uzasadnione jest nadrzędnym interesem publicznym, nie ist-

Uzupełnia to wstęp do Dyrektywy, w którym:

nieją alternatywne sposoby realizacji tego sa-

...uznając za główny cel wspieranie zachowa-

mego celu oraz zapewniona jest rekompensa-

nia różnorodności biologicznej przy uwzględ-

ta powstałych w środowisku przyrodniczym

nieniu wymagań gospodarczych, społecz-

strat. W związku ze zobowiązaniami człon-

nych, kulturowych i regionalnych...,

kowskimi UE przed gospodarką wodną w Pol-

6

Artykuł 5 Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapew-

nia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.”

8

sce stoją cele ukierunkowane na realizację

obok ochrony przeciwpowodziowej i zaopa-

potrzeb społecznych, gospodarczych i środo-

trzenia w wodę ludności, zadań gospodarki

wiskowych. Działanie na rzecz ochrony wód

wodnej. Sieć Natura 2000, co warte podkreś-

i ekosystemów dolin rzecznych (dla zapewnie-

lenia, jest nie tylko mechanizmem ochrony

nia ochrony gatunków i siedlisk zależnych od

przyrody, ale i poprawy jakości środowiska

wody) się staje się jednym z podstawowych,

człowieka – jakości życia.

3.2. Regulacje prawa krajowego W Polsce, Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Pra-

bezpośrednio od nich zależnych”. Ta modyfi-

wo wodne formułuje szczegółowe cele gospo-

kacja zapisu ustawy ma służyć przeniesieniu

darki wodnej w następujący sposób:

zasad Ramowej Dyrektywy Wodnej do pol-

„Zarządzanie zasobami wodnymi służy zaspo-

skiego prawa wodnego.

kajaniu potrzeb ludności, gospodarki, ochronie wód i środowiska związanego z tymi zasobami, w szczególności w zakresie: 1) zapewnienia odpowiedniej ilości i jakości wody dla ludności, 2) ochrony zasobów wodnych przed zanie-

Wynikająca ze strategii zrównoważonego rozwoju konieczność ochrony gatunków i siedlisk wodnych oraz zależnych od wody, stanowi jeden z istotnych celów gospodarki wodnej. W Polsce wagę tej ochrony uzasadniają walory przyrodnicze kraju, pozytywnie

czyszczeniem oraz niewłaściwą lub nad-

wyróżniające się w porównaniu z innymi pań-

mierną eksploatacją,

stwami Europy.

3) utrzymywania lub poprawy stanu ekosystemów wodnych i od wody zależnych,

Ponad 60% terytorium Polski to użytki rolne

4) ochrony przed powodzią oraz suszą,

(w tym – 76% grunty orne, 22% użytki zie-

5) zapewnienia wody na potrzeby rolnictwa

lone). Lasy zajmują 28% powierzchni kraju,

oraz przemysłu, 6) zaspokojenia potrzeb związanych z turystyką, sportem oraz rekreacją, 7) tworzenia warunków dla energetycznego, transportowego oraz rybackiego wykorzystania wód”.

a ekosystemy wodne około 3%. Łączna długość cieków wodnych wynosi około 98 tys. km. Wiele obszarów wodnych i podmokłych nie uległo znaczącym przekształceniom, pozostając w dobrym stanie. W Polsce stwierdzono występowanie ponad. 33 tys. gatunków zwierząt, ponad 11 tys. gatunków roślin,

Uchwalona w czerwcu 2005r. nowelizacja

ok. 5 tys. gatunków grzybów. Najcenniejsze

Prawa wodnego uzupełnia te zadania, wska-

przyrodniczo obszary chronione to 23 parki

zując jako właściwe „działanie w zgodzie

narodowe (ponad 3 tys. km2), 1354 rezerwaty

z interesem publicznym, z niedopuszczeniem

(prawie 1.5 tys. km2). Ustanowiono 120 par-

do wystąpienia, możliwego do uniknięcia po-

ków krajobrazowych i 409 obszarów chronio-

gorszenia ekologicznych funkcji wód oraz eko-

nego krajobrazu, inne formy ochrony to po-

systemów lądowych i terenów podmokłych

mniki przyrody, (w tym prawie 27 tys. drzew

9

pomnikowych), użytki ekologiczne, stano-

gań gospodarczych, społecznych, kultural-

wiska dokumentacyjne i zespoły przyrodni-

nych i regionalnych”.

czo-krajobrazowe oraz ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Ochrona prawna tego bogactwa jest zapewniana prawem krajowym.

ministra właściwego do spraw środowiska w drodze rozporządzenia. W tym samym trybie minister określa tryb opracowania i zakres pro-

Dyrektywy unijne są zobowiązaniami adreso-

jektu planu ochrony dla tych obszarów7 oraz

wanym do krajów członkowskich, a traktaty

ustanawia dla każdego obszaru plan ochrony

akcesyjne obligują te kraje do wprowadzenia

na 20 lat. Minister jest zobowiązany do koordy-

zasad zawartych w dyrektywach do prawa po-

nacji funkcjonowania obszarów Natura 2000.

szczególnych krajów członkowskich. W oma-

Zgodnie z unijnymi postanowieniami integra-

wianej tu dziedzinie podstawowym aktem pra-

cyjnymi (traktat akcesyjny, dyrektywy) minister

wa krajowego jest Ustawa z dnia 16 kwietnia

jest zobowiązany do opracowania projektu listy

2004r. o ochronie przyrody. Reguluje ona ca-

obszarów Natura 2000 i przedstawienia jej Ko-

łokształt zagadnień ochrony przyrody, zawie-

misji Europejskiej. Wyznaczenie obszaru Natu-

ra też postanowienia dotyczące wyznaczania

ra 2000, zmiana jego granic lub jego likwidacja

i funkcjonowania sieci Natura 2000, wynika-

wymagają m. in. porozumienia z ministrem wła-

jące z dyrektyw ptasiej i siedliskowej. Wpro-

ściwym do spraw rolnictwa i z ministrem wła-

wadzając tę nową formę ochrony przyrody,

ściwym do spraw gospodarki wodnej. Projekt

ustawa wymienia „obszary Natura 2000”, któ-

planu ochrony ostoi Natura 2000 – z wykorzy-

rych sieć ma obejmować tzw. obszary specjal-

staniem miejscowo właściwych planów ochro-

nej ochrony (OSO), wyznaczane dla ochrony

ny parków narodowych, rezerwatów przyrody

ostoi dziko występujących gatunków ptaków

i parków krajobrazowego oraz planów urzą-

i tzw. specjalne obszary ochrony (SOO), wy-

dzania lasu – sporządza sprawujący nadzór

znaczane dla ochrony siedlisk dziko występu-

nad tym obszarem w terminie 5 lat od dnia wy-

jących roślin i zwierząt. Poszczególny obszar

znaczenia, w uzgodnieniu z właściwymi miej-

może obejmować część lub całość terenu,

scowo radami gmin.

objętego różnymi formami ochrony przyrody albo nieobjęty żadną z tych form.

Na podstawie tego projektu, rozporządzeniem ministra właściwego do spraw środowiska jest

Na obszarze zakwalifikowanym jako element

zatwierdzany dla konkretnego obszaru plan

sieci Natura 2000 ochrona obejmuje gatunki

ochrony na 20 lat, zawierający:

roślin i zwierząt oraz ich siedliska wymienione

– opis i ocenę istniejących i potencjalnych

w załącznikach do obu wspomnianych dyrek-

zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych

tyw, a nie, jak w parku narodowym lub w re-

oraz określenie sposobów eliminacji lub

zerwacie przyrody, wszystkie składniki przyro-

ograniczania tych zagrożeń i ich skutków;

dy. Zgodnie z dyrektywą siedliskową, działa-

– opis warunków zachowania lub przywróce-

nia ochronne na obszarach Natura 2000 po-

nia właściwego stanu ochrony siedlisk i ga-

dejmowane będą „przy uwzględnieniu wyma-

tunków;

7

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 roku w sprawie trybu i zakresu opracowania projektu planu

ochrony dla obszaru NATURA 2000 (Dz.U. nr 61 poz. 549).

10

Obszary Natura 2000 są wyznaczane przez

– wykaz zadań ochronnych, z określeniem

tura 2000. W ustawie wskazano również ko-

sposobu ich wykonywania, rodzaju, zakresu

nieczność działań kompensujących, które in-

i lokalizacji, na okres stosowny do potrzeb;

westor musi podjąć dla zachowania spójno-

– określenie zakresu monitoringu przyrodni-

ści i właściwego funkcjonowania sieci Natu-

czego; – opis przebiegu granic obszaru Natura 2000. Założeniem sieci Natura 2000 jest godzenie działalności gospodarczej i ochrony przyrody na obszarach chronionych. Oznacza to nie ha-

ra 2000. Z drugiej strony Ustawa przewiduje możliwość wypłacania rekompensat finansowych dla właścicieli i posiadaczy obszarów z tytułu ograniczania ich działalności na obszarach Natura 2000.

mowanie gospodarczej aktywności i zgodę na

Zasadniczą cechą funkcjonowania sieci Natura

realizację przedsięwzięć w różnych branżach

2000 – odróżniającą tę formę ochrony przyrody

z zastrzeżeniem spełnienia nadrzędnego celu

od innych form – jest znacznie pełniejsze wpi-

– nie pogarszania stanu siedlisk i gatunków

sywanie się sieci w strategię zrównoważonego

oraz przestrzegania ustaleń planów ochrony

rozwoju. Ta cecha wyraża się w założeniu do-

przyjętych dla konkretnego obszaru. Jest za-

celowej równowagi między działalnością go-

sadą, że ustalenia te nie mogą naruszać praw

spodarczą a ochroną przyrody – co np. w po-

własności oraz kompetencji miejscowo wła-

równaniu z rygorami dla ścisłych rezerwatów

ściwej administracji i opierać się winny o do-

oznacza złagodzenie wymogów ochronnych

browolną zgodę użytkowników obszaru na

– a z drugiej strony – odrzucenie koncepcji

związane z tymi ustaleniami ograniczenia.

„walki z przyrodą”. W użytkowaniu dolin rzek

Ustawa o ochronie przyrody zawiera zapisy

wykorzystywanych gospodarczo uczestniczy

o konieczności analiz rozwiązań alternatyw-

wiele branż gospodarki narodowej i ta okolicz-

nych dla działalności gospodarczej i dla in-

ność rozszerza przestrzeń dialogu i negocjacji

westycji które mogłyby stwarzać zagrożenie

dla ustalenia optymalnej koncepcji zagospoda-

dla przedmiotu ochrony na obszarach Na-

rowania przestrzennego.

11

4.

Celem

Wymagania ochrony gatunków i siedlisk w ostojach Natura 2000

ochrony

obszarowej

prowadzonej

w ramach sieci Natura 2000 jest zachowanie lub ukształtowanie właściwego stanu ochrony8 gatunków i siedlisk, dla ochrony których dany obszar został wyznaczony. W odniesieniu do siedlisk korzystny status ochronny definiowany jest jako sytuacja, w której spełnione są następujące warunki: – zasięg siedliska i jego powierzchnia nie ulegają zmniejszeniu,

– status ochronny gatunków typowych dla danego siedliska jest korzystny. W odniesieniu do gatunków korzystny status ochronny można zdefiniować następująco: – liczebność populacji nie zmniejsza się w sposób ciągły, – naturalny zasięg występowania nie zmniejsza się i nie zmniejszy się w przyszłości, – istnieje i będzie istnieć wystarczająco rozle-

– specyficzne dla siedliska struktury i funkcje

gła powierzchnia siedlisk niezbędnych dla

niezbędne dla jego długotrwałego funkcjo-

długookresowego zachowania żywotnych9

nowania są zachowane i pozostaną zacho-

populacji gatunku.

wane w przyszłości,

4.1. Reżim przepływów Zapewnienie korzystnego statusu ochronnego

nie silnej zabudowy hydrotechnicznej. Ta cha-

dla obszarów Natura 2000 w dolinach rzecz-

rakterystyka referencyjna (w literaturze anglosa-

nych jest nierozerwalnie związane z utrzyma-

skiej określana często jako natural flow regime)

niem lub odtworzeniem reżimu przepływów,

uwzględnia nie tylko bezwzględne wartości, ale

który ukształtował obecne bogactwo fauny

i – przede wszystkim – miary zmienności kluczo-

i flory tych terenów. Układem referencyjnym jest

wych parametrów hydrologii cieku. Naturalna

tu reżim hydrologiczny rzeki zdefiniowany dla

dynamika systemu, jaki stanowi dolina rzeczna

okresu ostatnich kilkudziesięciu lat, w warun-

stanowi bowiem jeden z kluczowych czynników

kach poprzedzających ewentualne wprowadze-

determinujących jego walory przyrodnicze.

8

sformułowania takiego używa się w Ustawie o ochronie przyrody (z dnia 16 kwietnia 2004 r.); dla pełniejszego oddania isto-

ty zagadnienia lepiej byłoby użyć, podążając za duchem Dyrektywy Siedliskowej, sformułowania korzystny status ochronny (favourable conservation status). 9

12

żywotna – zdolna do odtwarzania się, trwała.

Spontanicznie kształtowana dynamika doliny

traktuje wzrost przepływów jako bodziec ini-

rzecznej wraz z dynamicznym reżimem przepły-

cjujący tarło, klucie czy sezonowe migracje.

wów pozostaje bowiem w relacji (także zwrot-

Podobnie, okresowe przesuszenia doliny i nis-

nej) z zapewnieniem, istotnych dla chronionych

kie objętości przepływów korytowych są czę-

gatunków i siedlisk, odpowiednich właściwości

sto konieczne dla rozwoju roślin i ustabilizo-

fizykochemicznych wody (temperatura, natle-

wania pionierskich zespołów kolonizujących

nienie itp.) oraz ciągłości koryta i doliny.

nowe obszary w okresie powodzi10.

Siedliska i gatunki charakterystyczne dla dolin

Dla ekosystemów dolin rzecznych, znacznie

rzecznych zostały ewolucyjnie ukształtowane

zmieniające się w czasie przepływy i sta-

w warunkach określonych, powtarzalnych

ny wód stanowią integralny element ich

wzorców czasowego i przestrzennego zróż-

funkcjonowania, niezbędny dla ich istnienia.

nicowania przepływów. Jako takie są one nie

Zarówno ograniczone wezbrania i niżówki

tylko przystosowane do znoszenia szerokiej

charakterystyczne dla corocznego cyklu hy-

amplitudy wezbrań i niżówek, ale wręcz wy-

drologicznego, jak i okazjonalnie występujące

magają utrzymania określonego schematu

duże wezbrania i susze hydrologiczne – są

zmienności przepływów do swego długoter-

nieodzownym składnikiem długoterminowe-

minowego zachowania. Wielkie wezbrania

go zachowania integralności ekosystemów

są głównym czynnikiem kształtującym koryto

rzecznych. Bez ich występowania ekosys-

rzeki

warunkujące

temy rzeczne ulegają degradacji, przez co

nieustanne odnawianie się nadbrzeżnych i ko-

maleje ich różnorodność biologiczna i – co

rytowych ekosystemów ulegających ciągłym

równie ważne – wydatnie upośledza się ich

zmianom (sukcesji, rytmice sezonowej, fluktu-

zdolność do spełniania funkcji usługowych

acji, degeneracji i regeneracji). Są one również

wobec społeczeństwa11 a także ich zdolność

czynnikiem kształtującym warunki dna w żwi-

do adaptacji do zmieniających się warunków

rowych potokach i rzekach o szybkim nurcie

klimatycznych. Degradacja ta prowadzi do

i jego

przemieszczenia

(przemieszanie rumoszu, wypłukiwanie drobnych frakcji), decydujące o warunkach tarła i wzrostu narybku ryb reofilnych. Wezbrania zapewniają łączność pomiędzy korytem a zbiornikami wodnymi w naturalnych

kaskady zaburzeń w funkcjonowaniu innych ekosystemów, których skutki mogą kumulować się przez dziesiątki lat, zanim w pełni ujawnią się ich koszty społeczne.

obniżeniach tarasu zalewowego, a same

Reżim przepływów o dynamice zbliżonej do

rozlewiska stanowią miejsce rozrodu licznych

naturalnej może być określany na podstawie

ryb, płazów i owadów. Szereg związanych

reprezentatywnej serii dobowych stanów lub

z rzekami organizmów (np. ryb czy owadów)

przepływów cieku w warunkach niewystępo-

10

Więcej informacji w publikacji Chylarecki P., Kucharczyk M. 2004. „Przyrodnicze uwarunkowania wdrażania sieci Natura

2000 na obszarach dolin rzecznych”. Maszynopis. GWP Polska, WWF Polska, Warszawa. 11

ecosystem services – sformułowanie powszechnie używane w dokumentach USA, Unii Europejskiej i ONZ; funkcje usłu-

gowe ekosystemów (regulacyjne, produkcyjne, siedliskowe, informacyjne) m. in.: podtrzymywanie cykli biochemicznych, produkcja biomasy (paliwo), magazynowanie i filtrowanie wody, funkcje estetyczna i rekreacyjna itp. za: Berkamp G., McCartney M., Dugan P., McNeely J., Acreman M. 2000. „Dams, Ecosystem Functions and Environmental Restoration Thematic Review II.1 prepared as an input to the World Commission on Dams, Cape Town”.

13

wania oddziaływujących znacząco sposobów

regularnymi (corocznymi lub niemal corocz-

użytkowania wód i zabudowy hydrotechnicz-

nymi), stosunkowo długotrwałymi, wczesno-

nej jego doliny12. Ma on kluczowe znaczenie

wiosennymi zalewami rozległych fragmentów

dla długofalowej egzystencji trzech głów-

tarasu zalewowego, które są tam nie tylko

nych kategorii siedlisk w niżowych dolinach

normą, ale i niezbędnym warunkiem wystę-

dużych rzek Polski chronionych jako obszary

powania kluczowych dla sieci Natura 2000

Natura 2000 – zarówno siedliska koryta rze-

siedlisk i gatunków. Wiele spośród gatunków

ki, nadbrzeżne lasy łęgowe, jak i zalewowe

łąkowych ptaków chronionych na obszarach

łąki na nadrzecznych tarasach są krytycznie

Natura 2000 gnieździ się tym liczniej, im

zależne od epizodów nasilonych przepływów.

dłużej lub wyżej zalane pozostają wczesną

Piaszczyste wyspy i ławice w nurcie rzeki, pod-

wiosną tereny ich potencjalnych gniazdo-

trzymujące egzystencję przynajmniej kilkuna-

wisk na nadrzecznych tarasach zalewowych.

stu gatunków zwierząt wskazywanych jako

Wiosenny zalew powierzchni jest tak istotny,

priorytetowe cele ochrony w ramach dyrektyw

gdyż płytko zalane fragmenty łąk stanowią

ptasiej i siedliskowej, tworzone są w znacznej

miejsce rozwoju bogatej fauny bezkręgow-

mierze podczas większych wezbrań powo-

ców, głównie larw owadów, stanowiących

dziowych, typowych dla wczesnej wiosny.

z kolei podstawowy pokarm wielu cennych

W naturalnych warunkach hydrologicznych,

ptaków. Powolne, systematyczne ustępowanie

nowoutworzone wyspy zaczynają się odsła-

wczesnowiosennego zalewu, przesuwa stre-

niać w początkach maja, tj. w okresie, kiedy

fę płycizn, stopniowo udostępniając ptakom,

związane z tym siedliskiem charakterystyczne

kolejne bogate żerowiska, odsłaniające się

gatunki chronionych ptaków rozpoczynają

w miarę obniżania poziomu wody. W przy-

okres składania jaj. Pełna ekspozycja łach

padku płazów i szeregu gatunków ryb, płyt-

i płycizn zapewniających bogate żerowiska

kie wczesnowiosenne rozlewiska stanowią

konieczne w okresie karmienia piskląt chro-

miejsce rozrodu i składania jaj. Powolne

nionych ptaków następuje przy naturalnych

tempo opadania wód pozwala na wylęg

niżówkach charakterystycznych dla drugiej

kijanek lub narybku i ich przemieszczenie

połowy czerwca i lipca.

w głębsze partie rozlewisk. Zbyt szybki spadek wody stanowi czynnik masowej śmiertel-

Większość cennych przyrodniczo fragmentów

ności wczesnych stadiów rozwojowych rozra-

niżowych dolin rzecznych charakteryzuje się

dzających się na płyciznach płazów i ryb.

12

Kluczowe parametry charakteryzujące reżim hydrologiczny rzeki, definiowane na serii dobowych pomiarów stanów lub

przepływów, obejmują miary: –

natężenia / poziomu,

–

częstotliwości,

–

czasu trwania,

–

powtarzalności/przewidywalności występowania w cyklu rocznym,

–

tempa zmian.

Precyzyjne definicje konkretnych parametrów mogą być różne, w zależności od potrzeb. Warto jednak zwrócić uwagę na standardowy zestaw 33 parametrów służących do syntetycznej charakterystyki, a także oceny stopnia zmiany reżimu hydrologicznego – IHA (Indicators of hydrologic alternation; Richter et al. 1996, Richter et al. 1997, Poff et al. 1997, Richter et al. 1998); stosowany on jest z powodzeniem w wielu stanach USA oraz w szeregu innych krajów, w oparciu o powszechnie dostępne oprogramowanie (patrz www.freshwaters.org).

14

W naturalnych (tj. nie poddanych znaczącej an-

jest „fizycznie” niemożliwe, to tradycyjne

tropopresji) warunkach hydrologicznych, jesz-

ujęcie gospodarki wodnej zawierało zadanie

cze w czerwcu, po zasadniczym ustąpieniu

utrzymywania tzw. „przepływów nienaruszal-

rozlewisk, poziom wód gruntowych jest na tyle

nych” – jako minimów, które mają zapewnić

wysoki, iż wilgotna gleba wciąż umożliwia pta-

właściwe warunki dla ochrony przyrody, dla

kom zdobywanie pokarmu w wilgotniejszych,

utrzymania jakości wód, dla wędkarstwa i dla

niżej położonych rejonach łąk, na obrzeżach

turystyki. W odniesieniu do potrzeb siedlisk

głębszych starorzeczy i obniżeń terenu. Innym

i gatunków, zgodnie z tym co napisano na

czynnikiem wyznaczającym jakość siedliska lę-

początku tego rozdziału, przepływ nienaru-

gowego dla cennych ptaków gniazdujących na

szalny na terenach Natura 2000 powinien

terenach zalewowych łąk i pastwisk jest brak

także uwzględniać występowanie znacznych

lub ograniczony zakres zimowego zalewu po-

zmian w dynamice wód. Można w tym zakre-

wierzchni. Naturalna charakterystyka hydrolo-

sie wykorzystać opublikowane w 1996 roku

giczna terenów zalewowych w dolinach krajo-

prace dotyczące sposobu określania przepły-

wych rzek niżowych pokrywa się z tymi wymo-

wów nienaruszalnych wg. kryterium środowis-

gami, co pozwala – szczególnie w połączeniu

kowego13.

z wiosennymi zalewami – stworzyć na nadrzecznych łąkach optymalne środowiska lęgo-

Ramowa Dyrektywa Wodna wprowadza jako

we dla szeregu gatunków ptaków chronionych

zasadniczy cel gospodarki wodnej działanie

w ramach sieci Natura 2000.

na rzecz utrzymywania „dobrego stanu wód”.

Zadanie utrzymania reżimu przepływów o dużej dynamice zmian nie zawsze jest zgodne ze społecznymi i gospodarczymi celami gospodarki wodnej, które obejmują m.in. wykorzystanie zasobów wodnych dla potrzeb człowieka, przy zachowaniu właściwego stanu tych zasobów, oraz ochronę przed powodzią. Efektem tego było ukształtowanie się polityki określana umownie jako „wyrównywanie przepływu” polegająca na zmniejszaniu wezbrań i alimentacji niżówek.

W tym celu mieści się zadanie zachowania zmienności przepływów ze względu na potrzeby ochrony ekosystemów. Taka orientacja narzuca inną, niż tradycyjnie przyjmowana, interpretację

przepływu

nienaruszalnego

– który winien być rozumiany nie jako jedna stała minimalna wielkość – lecz jako potrzeba dbałości o sekwencję (cykl) przepływów, stanowiącą wprawdzie transformację naturalnego reżimu rzeki, jednak z ograniczeniem stopnia zmian tegoż reżimu – z zachowaniem wezbrań i niżówek – tak by nie powodować

Chociaż w warunkach rzekom Polski właści-

ujemnych skutków dla środowiska rzecz-

wym „absolutne” wyrównywanie przepływów

nego14.

13

Tyszewski S., Okruszko T., Pusłowska D. 1996. „Propozycja metodyki określania sposobu wykorzystania zasobów wodnych

zlewni o szczególnych walorach przyrodniczych na przykładzie Górnej Narwi i Supraśli”. VII Ogólnopolskie Seminarium Naukowo-Techniczne „Ochrona jakości i zasobów wód – Zasady racjonalnej gospodarki wodą”, Zakopane. Okruszko T., Tyszewski S., Pusłowska D. 1996. „Gospodarowanie zasobami wodnymi Górnej Narwi”. Zeszyty Prob. Post. Nauk Rol., 428, Warszawa. 14

Takie proekologiczne ujęcie jest omówione w poradniku pt. „Obliczanie przepływu nienaruszalnego” (Witowski K., Filipkow-

ski A., Gromiec A. 2004), który był rozpatrywany na forum resortu środowiska, niestety bez konsekwencji legislacyjnych.

15

Podporządkowanie gospodarki wodnej ce-

tacja gospodarki wodnej będzie także sprzy-

lom wyrażonym w Ramowej Dyrektywie Wod-

jać utrzymaniu dynamicznej struktury siedlisk

nej winno usunąć jedno z głównych źródeł

– ograniczając ingerencję w procesy przyrod-

wskazanych wyżej sprzeczności. Taka orien-

nicze dla tych siedlisk istotne.

4.2. Ekstensywne użytkowanie Ekstensywnie użytkowane rozległe łąki i pastwiska położone na tarasach zalewowych dolin rzecznych tworzą jedną z najcenniejszych przyrodniczo kategorii siedlisk w warunkach Europy Środkowej. Długoterminowe istnienie tych siedlisk uzależnione jest nie tylko od spe-

– nie podsiewanie wysokowydajnych gatunków i odmian traw, – możliwość

lokalnego

niskoobsadowego

wypasu bydła, – nie wprowadzanie zadrzewień i zakrzaczeń.

cyficznych warunków wodnych (omówionych wyżej), ale – przede wszystkim – od tradycyjnego, ekstensywnego systemu użytkowania rolniczego tych terenów. Zarówno nadmierna intensyfikacja gospodarowania, jak i zbyt daleko posunięte zmniejszenie intensywności, czy też całkowite zaprzestanie prowadzonych

W odniesieniu do pastwisk, istotne czynniki to: – niska obsada bydła, nie przekraczająca 1.0 DJP15/ha, szczególnie na słabych glebach, – późny termin rozpoczynania wypasu (początki maja, optymalnie po 20).

zabiegów prowadzą do szybkiej utraty wyso-

– sumaryczna długość wypasu w trakcie

kich walorów przyrodniczych wilgotnych łąk

roku na poziomie ok. 200 DJP/dzień/ha

i pastwisk.

(do 300-400 DJP/dzień/ha na żyźniejszych glebach lub raz na kilka lat na glebach sła-

W przypadku łąk, wyznaczniki optymalnego przyrodniczo poziomu gospodarowania obejmują:

bych), – wypas wolny lub na kwaterach o dużej powierzchni,

– regularne użytkowanie kośne, połączone z uprzątaniem siana,

– brak nawożenia, – nie podsiewanie wysokowydajnych odmian

– późny termin pierwszego pokosu (przy-

i gatunków traw.

najmniej 10 czerwca), – zróżnicowanie terminu pokosu na sąsiadu-

koresponduje

jących działkach, urozmaiconej

wierzchni, 15

z

rzeczywistym

sposobem

użytkowania gruntów w wielu fragmentach

– minimalizacja nawożenia, – zachowanie

Generalnie, wymieniony zestaw czynników

rzeźby

po-

międzywala i nieobwałowanych dolin rzek na terenach nizinnych Polski.

DJP – Duża Jednostka Przeliczeniowa – umowna jednostka odpowiadająca zwierzęciu o masie ciała 500 kg lub wielu zwie-

rzętom o łącznej masie ciała 500 kg. Dla przykładu : 1 krowa lub jałówka cielna =1 DJP; jałówka lub byczek w wieku 0,5-1,0 roku = 0,3 DJP, dorosły koń = 1,2 DJP.

16

4.3. Dynamika siedlisk Trzecim czynnikiem o kluczowym znaczeniu

w zachodzące procesy, w tym szczególnie

dla zachowania walorów przyrodniczych do-

w procesy erozji, sedymentacji i transportu

lin rzecznych jest ich naturalna dynamika.

rumowiska.

Charakterystyczne dla dolin siedliska w dużej części mają charakter siedlisk przejściowych, wpisanych w ciągi spontanicznych przekształceń sukcesyjnych. Poszczególne siedliska, w miarę upływu czasu, z jednej strony przekształcają się w inne, a z drugiej – ciągle od-

Dynamiczna natura i mozaikowy wzorzec rozmieszczenia siedlisk lasów i zarośli łęgowych czy zbiorowisk łąkowych są stosunkowo dobrze opisane i wpisane w powszechną świadomość ludzi gospodarujących na terenach

twarzają się w innych miejscach. W rezultacie

nadrzecznych. Warto jednak podkreślić po-

doliny są miejscem, gdzie mozaikowy charak-

dobny aspekt genezy i funkcjonowania dwóch

ter siedlisk, czyli współistnienie na niewiel-

innych czynników determinujących walory

kiej przestrzeni dużej liczby odmiennych śro-

przyrodnicze dolinowych obszarów Natura

dowisk, jest szczególnie dobrze wyrażony. Ta

2000 – piaszczystych wysp w nurcie oraz rzeź-

mozaika siedlisk dolinowych w szerszej per-

by podłoża na tarasach zalewowych.

spektywie z reguły układa się w powtarzalne wzorce przestrzenne, odzwierciedlające ciągi sukcesyjne łączące poszczególne siedliska i reprezentujące różne stadia ich wieku ekologicznego. Oczywiście podstawowym czynnikiem determinującym ciągłe odnawianie się owych ciągów siedliskowych jest spontaniczna dynamika koryta rzecznego kształtowana naturalnym reżimem przepływów rzecznych. Ogromnie ważną konsekwencją takiej natury siedlisk nadrzecznych jest fakt, iż ochrona

Piaszczyste wyspy w nurcie rzeki, porośnięte skąpą pionierską roślinnością są same w sobie siedliskiem chronionym w ramach dyrektywy siedliskowej, ale przede wszystkim biotopem lęgowym szeregu cennych ptaków wymienionych w dyrektywie ptasiej. Atrakcyjne dla ptaków wyspy na wczesnych etapach sukcesji roślinności są jednak siedliskiem efemerycznym, podlegającym szybkim przemianom – rozmyciu lub zarośnięciu przez

przestrzennie

podrost wierzbowy. W naturalnych warunkach

płatów siedlisk jest po prostu nieskuteczna,

ciągłość tego siedliska jest możliwa jedynie

gdyż w dużej części ulegają one spontanicz-

dzięki ciągłemu odkładaniu przez nurt swo-

nym przekształceniom, niemożliwym do za-

bodnie płynącej rzeki kolejnych mielizn i wysp

hamowania. Jedyną możliwą formą ochrony

w bliższym lub dalszym sąsiedztwie wysp sta-

tych unikatowych, dynamicznych systemów

rych lub rozmywanych. Sukcesja roślinności

ekologicznych jest ochrona procesów warun-

bywa również hamowana przez wezbrania

kujących tę naturalną dynamikę, prowadzona

odkładające kolejne warstwy rumowiska na

w skali stosunkowo dużych obszarów (odcin-

istniejących wyspach. Należy jednak pamię-

ków biegu rzeki). Sprowadza się to do ochro-

tać, że ochrona piaszczystych wysp oraz

ny zróżnicowania przepływów, jako podstawo-

związanych z nimi siedlisk i gatunków (po-

wego czynnika napędowego i kształtującego

dobnie zresztą jak całego systemu wypłyceń

przebieg tych zjawisk oraz nie ingerowania

i przemiałów w nurcie z ich charakterystycz-

konkretnych,

ograniczonych

17

ną fauną, w tym cennymi gatunkami ryb) jest

niesień i płytszych lub głębszych obniżeń,

możliwa jedynie w szerszej skali geograficznej

często układających się w charakterystyczne

i pod warunkiem zachowania naturalnych pro-

ciągi („smugi”). Zróżnicowanie poziomów

cesów kształtujących ich odnawianie się.

nierzadko sięga 2 m i determinuje ogromną różnorodność w długości trwania zalewu

18

Wysokie walory przyrodnicze wielu kom-

poszczególnych

pleksów łąk na tarasach zalewowych są

Utrudnia to wprawdzie mechanizację i in-

pochodną nie tylko ekstensywnego gospo-

tensyfikację użytkowania kośnego łąk, ale

darowania, czy regularnych zalewów, ale

stanowi podstawowy czynnik kształtujący

i dobrze rozwiniętej rzeźby powierzchni.

silną heterogeniczność warunków wodnych,

Ukształtowana

zmiany

która ma kluczowe znaczenie dla bogactwa

przebiegu koryt rzeki powierzchnia tarasów

zbiorowisk roślinnych, a także fauny, w tym

zalewowych stanowi z reguły mozaikę wy-

ptaków łąkowych.

przez

historyczne

fragmentów

powierzchni.

5.

Realizacja społeczno-gospodarczych zadań gospodarki wodnej na obszarach Natura 2000 w dolinach rzek

Zdefiniowane w Ramowej Dyrektywie Wodnej

efektywności energetycznej i ograniczenie

UE cele dotyczące wód powierzchniowych

zapotrzebowania na energię. Analizy warian-

determinują działania gospodarki wodnej, któ-

towe, muszą być dokonywane w ramach tzw.

re winny koncentrować się na osiąganiu/utrzy-

strategicznych ocen oddziaływania na środo-

maniu dobrego stanu biologicznego, fizyko-

wisko, zgodnych z Dyrektywą 2001/42/EC oraz

chemicznego i morfologicznego wód oraz

w ramach ocen oddziaływania na środowisko

dobrego stanu ekosystemów wodnych i od

zgodnie z Dyrektywą 85/337/EWG, a także

wód zależnych.

przepisami Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska.

Określone prawem i dyktowane postulatami społeczno-gospodarczymi

zadania

gospo-

Zagadnieniem często ignorowanym w pro-

darki wodnej obejmują również zaopatrzenie

cesie

w wodę, oczyszczanie i usuwanie ścieków, po-

jest podział kosztów i zysków. Często koszty

prawę warunków produkcji rolnej (nawadnianie

inwestycji ponosi ogół podatników, a korzyści

i odwadnianie), transport wodny, hydroenergetykę, rozwój rekreacji i turystyki wodnej, ochronę wód przed zanieczyszczeniem oraz ochronę przed powodziami i suszą. Realizacja tych zadań często bywa sprzeczna z celami środowiskowymi gospodarowania wodą. Oceniając

decyzyjnym

dotyczącym

inwestycji,

stają się przywilejem wąskiej grupy interesu lub jednego sektora. Wprowadzona Ramową Dyrektywą Wodną zasada „korzystający płaci” powinna stać się standardem, a za jego przestrzeganie odpowiadać powinny władze wodne.

sposoby zaspakajania celów gospodarczych

Decyzje dotyczące przedsięwzięć inwesty-

należy je zawsze rozpatrywać w szerszym

cyjnych w dolinowych obszarach Natura

kontekście, tzn. na tle ekonomicznie uzasad-

2000 mają dodatkowe ograniczenia. W myśl

nionych potrzeb i w ujęciu wariantowym. Np.

Ustawy o ochronie przyrody oraz dyrektywy

perspektywy rozwoju energetyki wodnej należy

siedliskowej i wytycznych Komisji Europej-

uzależniać nie tylko od wartości energetycznej

skiej zawartych w opracowaniu Assessment

posiadanych zasobów wodnych, lecz przede

of plans and projects significantly affecting

wszystkim od wielkości zapotrzebowania na

Natura 2000 sites, Methodological guidance

energię elektryczną, biorąc pod uwagę różne

on the provisions of Article 6(3) and (4) of the

możliwości jego zaspokojenia (energetyka

Habitats Directive 92/43/EEC przyzwolenie na

wodna, cieplna, wiatrowa itd.). Ponadto trzeba

lokalizację inwestycji pogarszającej korzystny

zawsze uwzględniać możliwości wdrożenia

status ochronny może nastąpić wyłącznie przy

mechanizmów pozwalających na zwiększenie

jednoczesnym spełnieniu trzech warunków:

19

– zakładany cel nie może zostać osiągnięty

W następnych rozdziałach przedstawiono

w inny, nieszkodliwy dla chronionych ga-

najważniejsze przedsięwzięcia gospodarki

tunków i siedlisk sposób;

wodnej, z jakimi możemy mieć do czynienia

– inwestycja uzasadniona jest nadrzędnym interesem publicznym16;

w ostojach Natura 2000 położonych w dolinach rzek, wraz ze wskazaniem potrzeb spo-

– straty przyrodnicze zostaną skompensowa-

łeczno-gospodarczych, które je warunkują,

ne poprzez objęcie ochroną innego obsza-

negatywnych oddziaływań na chronione ga-

ru (odpowiadającego powierzchnią i jako-

tunki i siedliska oraz zaleceń mających na

ścią – gatunki, siedliska – obszarowi, który

celu wyeliminowanie lub minimalizację tych

na skutek inwestycji traci korzystny status

oddziaływań.

ochronny).

5.1. Zbiorniki retencyjne i stopnie wodne 5.1.1.

Uzasadnienie społecznogospodarcze

Obiekty te budzą szczególne kontrowersje z uwagi na zakres oddziaływań na gatunki i siedliska w ostojach Natura 2000. Największym zagrożeniem dla obszarów Natura 2000 w dolinach rzecznych jest transformacja przepływów w cieku poniżej zbiornika. Trzeba tu wyraźnie stwierdzić, że nie ma retencji bez transformacji reżimu przepływów. Analiza dotyczyć może tylko zakresu i zasięgu tej transformacji oraz ustalenia czy dany zbiornik rzeczywiście oddziaływuje na stany i przepływy

działywać na gatunki i siedliska na obszarach Natura 2000. Zadaniem stopni wodnych jest w mniejszym stopniu retencja wód niż ich spiętrzenie dla potrzeb żeglugi, hydroenergetyki bądź poprawy zaopatrzenia w wodę. Ogólnie, cele budowy zbiorników retencyjnych i stopni wodnych obejmują zaopatrzenie w wodę ludności, przemysłu i rolnictwa, ochronę przeciwpowodziową, poprawę warunków żeglugowych, produkcję energii elektrycznej w związanych ze zbiornikami

wód w rejonie konkretnych siedlisk. Jeżeli jed-

czy stopniami elektrowniach wodnych, roz-

nak akceptuje się ideę retencjonowania wód,

wój turystyki i rekreacji wodnej, czy wreszcie

to należy się także zgodzić na przekształcenie

hodowlę ryb. Za szczególną postać zbiorni-

ciągu przepływów na pewnej długości danej

ków retencyjnych można także przyjąć sta-

rzeki. Tym nie mniej przekształcenie reżimu

wy rybne. Zwykle zbiorniki retencyjne oraz

hydrologicznego nie może negatywnie od-

stopnie wodne pełnią jednocześnie co naj-

16

Orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości wykluczają przewagę czynnika ekonomicznego nad przyrodniczym

np. decyzja w sprawie C-355/90, Komisja vs Hiszpania z roku 1993 (Santona Marshes). Pozyskanie miejsc pracy czy rozwój turystyki i rekreacji w związku z realizacją i eksploatacją dużych inwestycji nie mieści się w pojęciu „nadrzędnego interesu publicznego” – patrz wyroki ETS na www.curia.eu.int.

20

mniej kilka z wyżej wspomnianych funkcji. W warunkach hydrologicznych niektórych regionów Polski, wobec dużej zmienności

5.1.2. Negatywne oddziaływanie na gatunki i siedliska Natura 2000

przepływów, stosuje się retencjonowanie wód w zbiornikach – które stając się wielo-

Trwałe zalanie fragmentu doliny

funkcyjnymi elementami systemów zaopa-

Jest wyjątkowo szkodliwe dla dolinowych

trzenia w wodę mają za zadanie nie do-

obszarów Natura 2000, szczególnie w przy-

puszczać do szkodliwych dla użytkowników

padku zbiorników dużych, zajmujących wiele

deficytów wody.

kilometrów kwadratowych do tej pory nieobwałowanej lub obwałowanej w niewielkim

Z drugiej strony, takie zbiorniki retencyjne są

stopniu doliny. Płytkie zbiorniki retencyjne

częściowo wykorzystywane dla zmniejszenia

stanowią niekiedy środowisko występowania

wielkości przepływów wezbraniowych, ogra-

bogatej awifauny, ale z reguły składa się ona

niczając zagrożenia powodziowe. Pomimo

z gatunków mniej cennych (o niższym prioryte-

iż obszarowe działania na tarasach zale-

cie ochronnym) niż gatunki zasiedlające dany

wowych ograniczające skutki powodzi oraz

odcinek naturalnej doliny przed jej zalaniem.

działania nietechniczne w dolinie i zlewni rzeki prowadzące do zmniejszenia wielkości wezbrań są na dłuższą metę bardzo korzystne, zbiorniki retencyjne uznaje się wciąż za istotny element systemu ochrony przeciwpo-

O ile w przypadku zbiorników retencyjnych ich negatywne oddziaływanie poprzez zalanie raczej dotyczy krótszych odcinków rzek, o tyle oddziaływanie stopni wodnych budowanych na potrzeby żeglugi może dotyczyć

wodziowej, podkreślając ich rolę w ochronie

bardzo długich fragmentów dolin i nega-

mienia i życia ludzi. Nie wolno przy tym za-

tywnie oddziaływać na szczególnie cenne

pominać, że żadne obiekty inżynieryjne nie

siedliska i gatunki rozległych dolin nizinnych.

mogą zapewnić absolutnej ochrony przeciw-

Natomiast zagrożenie wynikające z zalania

powodziowej, stąd należy unikać tworzenia

fragmentu doliny nie dotyczy małych stopni

fałszywego poczucia bezpieczeństwa wśród

budowanych dla potrzeb regulacyjnych na

ludności. Trzeba zawsze brać pod uwagę

ciekach o dużych spadkach.

zagrożenie wynikające z ryzyka awarii urządzeń technicznych. Proekologiczne podej-

Likwidacja lub modyfikacja wiosennych

ście do ochrony przed powodzią nie powinno

wezbrań

być interpretowane jako kategoryczne wyklu-

Likwidacja wezbrań wiosennych, bądź znacz-

czanie „zabudowy hydrotechnicznej”. Opinie

ne zmniejszenie przepływów wynikają z go-

o ograniczaniu skutków powodzi przez roz-

spodarczych funkcji większości zbiorników

budowę małej retencji i urządzanie polderów

zaporowych – gromadzenia nadmiaru wód na

są słuszne – te środki ochrony przynoszą wy-

różne potrzeby.

mierne efekty, szczególnie przy wezbraniach

Możliwość przerwania łączności pomiędzy

małych i średnich. Należy jednak pamiętać,

korytem a terenami zalewowymi wynikać

że istnieje taka kategoria wezbrań katastrofal-

może również z obniżenia koryta rzeki poniżej

nych, wobec których bezradne są wszystkie

zbiornika lub stopnia, na skutek erozji wywo-

rozwiązania ochronne, zarówno techniczne

łanej powstrzymaniem ruchu rumowiska przez

jak i nietechniczne.

piętrzenie. Przy przepływach, przy których

21

w przeszłości woda występowała z brzegów,

zapory lub stopnia wodnego wprowadza do

cały przepływ mieści się w zerodowanym

środowiska nowy element, który dla wielu or-

korycie.

ganizmów migrujących wzdłuż rzeki stanowi barierę nie do przebycia. Może to prowa-

Likwidacja niżówek późnoletnich

dzić do podzielenia populacji na dwie mniej-

i jesiennych

sze, niezdolne do trwałego funkcjonowania.

Negatywne

oddziaływanie

wyrównywania

Najbardziej typowym efektem przerwania cią-

przepływu oraz likwidacji niżówek zostało

głości korytarza jest odcięcie ryb reofilnych od

szczegółowo przedstawione w rozdz. 317.

ich tarlisk, żerowisk, zimowisk pierwotnie występujących w odcinku cieku, który znalazł się

Zmiany poziomu wód gruntowych

z drugiej strony zbiornika.

Podniesienie poziomu wód gruntowych w sąsiedztwie zbiornika negatywnie wpływa na sie-

Zmiana struktury dna

dliska i gatunki sucholubne (kserotermiczne),

Zatrzymanie ruchu rumowiska skutkuje wy-

natomiast obniżenie na skutek erozji koryta

mywaniem materiału z koryta poniżej piętrze-

poniżej piętrzenia – na wilgociolubne.

nia. Może to doprowadzić do zmiany struktury podłoża, np. całkowicie wypłukując żwir aż

Zmiany temperatury wody w strefie

do litej skały.

oddziaływania piętrzenia Temperatura wody jest jednym z podstawowych czynników rozrodu i wzrostu fauny

5.1.3.

Zalecenia

wodnej, szczególnie ryb. Wzrost latem temperatury cieku w strefie oddziaływania cofki

Podstawowe zalecenie to rozpatrzenie wszel-

zbiorników stagnofilnych bądź poniżej – je-

kich możliwości redukcji (kształtowania) po-

śli jest wypuszczana przelewem powierzch-

trzeb wodnych, o których ogólnie wspomnia-

niowym – może skutecznie wyeliminować

no na początku rozdziału lub/i alternatywnych

z niego ryby zimnolubne. Wzrost temperatury

metod ich zaspokajania.

wody poniżej piętrzenia może też być czynnikiem eliminującym niektóre typy siedlisk

Rewizja instrukcji operacyjnych

(np. zespół włosieniczników). Z drugiej stro-

Rewizji tzw. instrukcji operacyjnych zbiorni-

ny spustowe ujęcia denne powodują spadek

ków (ściślej: schematów sterowania pojemno-

temperatury cieku poniżej zbiornika latem,

ścią retencji) należałoby dokonać w kierunku

a jej wzrost zimą, co może prowadzić do za-

odtworzenia poniżej nich reżimu przepływów,

burzenia ekosystemu, np. zmieniając skład

zgodnego z wymaganiami ekosystemów wod-

gatunkowy fauny i flory.

nych i od wód zależnych. Stawiane jest pytanie o realność dokonania takiej rewizji. Gene-

Przerwanie ciągłości koryta i doliny

ralnie odpowiedź na to pytanie jest twierdzą-

W przypadku braku przepławki dla ryb, bądź

ca – rewizja jest nie tylko możliwa, ale czę-

niewłaściwego jej funkcjonowania, budowa

sto jak najbardziej celowa. Jednak koniecz-

17

Patrz także: Chylarecki P., Kucharczyk M. 2004. „Przyrodnicze uwarunkowania wdrażania sieci Natura 2000 na obszarach

dolin rzecznych”. Maszynopis. GWP Polska, WWF Polska, Warszawa.

22

ne jest dokładne zdefiniowanie jej przedmiotu

niami podejmowanymi w skali zlewni, zmierza-

i zakresu w ujęciu na tyle szczegółowym, by

jącymi do ograniczenia intensywności spływu

możliwe było przetłumaczenie wymagań przy-

powierzchniowego m.in. poprzez zalesienia,

rodniczych na schemat sterowania retencją,

przekształcanie gruntów ornych w użytki zie-

na układ wymagań dotyczących odpływów

lone, retencję na istniejących systemach me-

i zrzutów ze zbiornika, skorelowany z losowo

lioracyjnych terenów rolnych i leśnych, ogra-

zmiennym dopływem ze zlewni powyżej. Dla

niczanie

oceny czy możliwa jest ta rewizja dla konkret-

(zahamowanie tendencji zamiany powierzchni,

nego zbiornika konieczna jest indywidualna

które mogą chłonąć wodę, na nieprzepusz-

analiza. Reżim przepływów korzystny dla

czalne), ochronę i odtwarzanie mokradeł,

określonych gatunków i siedlisk, będących

odpowiednie zabiegi agrotechniczne (np. orka

przedmiotem ochrony w ostoi Natura 2000

wzdłuż warstwic, pozostawianie nie zaoranych

winien być dokładnie opisany – ze sprecy-

ściernisk na zimę, tworzenie stref buforowych

zowaniem częstotliwości i zasięgu zalewów.

z trwałej roślinności wzdłuż cieków). Inna gru-

Bardzo użyteczne jest tu podejście ukierun-

pa to działania na rzecz zwiększania retencji

kowane na odtwarzanie określonej części

dolinowej: odsuwanie wałów od koryta rzeki

naturalnej zmienności parametrów hydrolo-

na tych odcinkach, na których nie ma zabu-

gicznych (tzw. range of variability approach,

dowy, likwidacja tych wałów, które nikogo ani

RVA18). Konieczne jest sprawdzenie czy taki

niczego nie chronią, zachowanie naturalnych

schemat zalewów jest możliwy do realizacji

i renaturyzacja przekształconych odcinków

i czy konkretny zbiornik jest w stanie istotnie

cieków i obszarów zalewowych. Do rozwiązań

wpływać na kształtowanie reżimu przepływów

alternatywnych należy zaliczyć również prze-

na obszarze siedlisk znacznie oddalonych od

siedlenia z zagrożonych terenów, szczególnie

analizowanego zbiornika. Zmiana instrukcji

jeśli koszty przesiedleń oraz ich skala byłaby

operacyjnych

przeprowadzona

zbliżona do przesiedleń związanych z budową

w zgodzie z zapisami polskiego i unijnego pra-

zbiornika. Jeśli chodzi o rozwiązania technicz-

wodawstwa ochrony środowiska odnoszącego

ne, to znacznie korzystniejsze z punktu widze-

się do ocen oddziaływania na środowisko. Zre-

nia ochrony nadrzecznych obszarów Natura

widowanie instrukcji operacyjnych istniejących

2000 są suche zbiorniki i poldery zalewowe,

zbiorników, połączone z wdrożeniem elastycz-

ponieważ nie prowadzą do trwałego zalania

nych systemów gospodarowania przepływami,

terenu i nie zmieniają całego reżimu przepły-

może być jednym ze skutecznych narzędzi

wów (oddziaływanie jest krótkotrwałe i dotyczy

realizacji jednego z celów Ramowej Dyrektywy

największych wezbrań).

musi

być

powierzchni

nieprzepuszczalnych

Wodnej – osiągnięcia dobrego stanu ekologicznego wód powierzchniowych.

Przy ocenie wariantów ochrony przeciwpowodziowej należy kierować się nadrzędno-

Ochrona przeciwpowodziowa

ścią ochrony życia ludzkiego, analizy efektyw-

Cele ochrony przeciwpowodziowej powinny

ności prowadzić dla długich przedziałów cza-

być w pierwszym rzędzie realizowane działa-

sowych oraz uwzględniać ryzyko zawodności

18

Patrz Richter i in. 1998. „A spatial assessment of hydrologic alternation within a river network”. Regul. Rivers: Res. Mgmt 14:

329-340.

23

i awarii, szczególnie w kontekście globalnych

Alternatywą dla budowli piętrzącej (np. jazu)

zmian klimatycznych.

może być w niektórych przypadkach ujęcie

Nierealny jest również postulat przeniesienia wszystkich dóbr w tzw. „bezpieczne miejsca”. W historycznym procesie rozwoju społeczeństw miasta lokalizowano na terenach bliskich rzekom, które wykorzystywano jako drogi transportu, czy też ochronę przed wrogiem. Jednocześnie, szczególnie w okresie industrializacji intensywnie wkraczano na tereny zalewowe. Różne były tego przyczyny, często brak było rozpoznania skali zagrożenia, niekiedy zagrożenie lekceważono lub brak było świadomości o nim. Obecnie nierealną

denne czy sięgnięcie ujęciem infiltracyjnym do wód podziemnych (ograniczone względami ochrony i zachowania zasobów). Alternatywą w stosunku do cieku znajdującego się w sieci Natura 2000 może być ujęcie z cieku nie chronionego. Przy podejmowaniu decyzji o zaopatrzeniu w wodę dzięki wybudowaniu zbiornika retencyjnego należy zwracać uwagę na wrażliwość takiego rozwiązania na czynniki zewnętrzne – np. eutrofizacja zbiornika bądź brak wody w zlewni na skutek braku opadów i przedłużającej się suszy.

jest pełna rezygnacja z wykorzystywania terenów zagrożonych, ale na pewno trzeba ich

Turystyka wodna, sporty wodne

użytkowanie ograniczać (tu szczególna rola

i rekreacja

planów przestrzennego zagospodarowania).

Właściwe zagospodarowanie i udostępnienie

Pomimo, że wiele obiektów już zrealizowano

istniejących zbiorników naturalnych i sztucz-

na tych terenach (niektóre warto by rozebrać)

nych pozwala często rozładowywać presję

– konieczne jest unikanie lokowania nowych

ze strony turystyki wodnej, sportów wodnych

obiektów, stanowiących zagrożenie dla śro-

i rekreacji. Zapotrzebowanie na kąpieliska

dowiska, wiążących się z poważnym niebez-

skutecznie zaspakajają coraz powszechniej-

pieczeństwem dla ludzi i ich mienia oraz po-

sze „aquaparki”. Alternatywą dla zbiorników

wodujących trudności dla akcji ratowniczych

retencyjnych

w sytuacji wystąpienia powodzi.

rzeki mogą być kąpieliska położone poza

zlokalizowanych

w

korycie

jej korytem i korzystające tylko z niewielkiej Zaopatrzenie w wodę ludności, przemysłu

części przepływu. Jednak i w tym przypadku

i rolnictwa

ten cel nie może naruszać dobrego stanu

W przypadku zadania zaopatrzenia w wodę,

siedlisk lub/i gatunków na obszarze Natura

oddziaływującego na obszar Natura 2000, na

2000. Należy też pamiętać o walorach tury-

pierwszym miejscu wśród proponowanych

stycznych i rekreacyjnych niezabudowanych

alternatyw

dolin rzecznych.

należy

wymienić

ograniczenie

zużycia, zamykanie obiegów, wprowadzania

24

wodooszczędnych technologii oraz zmniej-

Produkcja energii i żegluga śródlądowa

szenie strat w systemach zaopatrzenia w wodę

Potencjał hydroenergetyczny Polski wska-

(np. miejskich systemach wodociągowych).

zuje, że elektrownie wodne nigdy nie będą

W działaniach podejmowanych dla zmniej-

miały liczącego się udziału nawet wśród

szenia wodochłonności szczególne znaczenie

odnawialnych źródeł energii, co np. znajduje

ma właściwe wykorzystanie instrumentów

odzwierciedlenie w Polityce Energetycznej

ekonomicznych.

Polski do 2025 roku. Tym niemniej bardzo czę-

sto produkcja energii elektrycznej stanowi

przede wszystkim stawy budowane poza

dodatkową funkcję piętrzenia. Każdorazowa

korytem, które są znacznie wydajniejsze.

lokalizacja elektrowni, nawet na istnieją-

Zapotrzebowanie na ryby może być również

cych

stopniach

oceniana

pod

i progach, kątem

powinna

być

zaspakajane poprzez odławianie ryb w rzece

potencjalnego

od-

niespiętrzonej, tym bardziej, że zestaw gatun-

działywania na gatunki ryb z załącznika II

ków występujących w rzece jest dużo atrak-

dyrektywy siedliskowej. Wszelkie przedsię-

cyjniejszy z punktu widzenia konsumenta.

wzięcia hydroenergetyczne, zarówno duże elektrownie, jak i małe elektrownie wodne, powinny gwarantować korytowe przepływy

Generalne zalecenie, które ma na celu minimalizację oddziaływania budowli już istnieją-

przepływ

cych na drożność rzek, w tym na populacje ryb

nienaruszalny jest realizowany przez tur-

i minogów dotyczy urządzeń umożliwiających

biny hydroelektrowni!) oraz ochronę ryb

im wędrówkę zarówno w gorę jak i w dół rze-

i innych organizmów przed uszkadzaniem

ki. W konstruowaniu przepławek należy brać

i zabijaniem w turbinach. Jednym ze spo-

pod uwagę wszystkie gatunki ryb i minogów,

sobów skutecznie realizujących te cele jest

którym będą służyły. Za efektywne przepławki

budowa elektrowni poza korytem z doprowa-

można uznać te, do których trafia co najmniej

dzeniem części wody kanałem derywacyjnym

95% wędrujących w górę ryb, a opóźnienie

oraz zabezpieczenie wlotu i wylotu z turbin

w wędrówce spowodowane koniecznością

kratami o prześwicie dostosowanym do ga-

odnalezienia wejścia do przepławki i jej

tunków i rozmiaru ryb, które mają chronić.

sforsowania nie przekracza kilkudziesięciu

nienaruszalne

(obecnie

często

godzin. Podobna do energetyki wodnej jest sytuacja żeglugi śródlądowej, która w tej chwili, z wyjątkiem fragmentów Odry, ma minimalny udział w przewozach masy towarowej w naszym kraju. Analizy możliwości rozwoju żeglugi powinny uwzględniać całkowite koszty (m.in.

Konstrukcje

przepławek

należy

uwzględniać w kosztach inwestycji, natomiast konieczność ich utrzymywania w sprawności i prowadzenia monitoringu musi być wpisana w koszty eksploatacyjne i przypisana operatorowi stopnia wodnego/zbiornika.

budowa i utrzymywanie dróg wodnych oraz

Kończąc te zalecenia należy podkreślić, że

infrastruktury przeładunkowej, koszty środo-

przy podejmowaniu decyzji dotyczących bu-

wiskowe) oraz sezonowość transportu wod-

dowy zbiorników retencyjnych i stopni wod-

nego (zamarzanie, niżówki, które nie zawsze

nych należy również brać pod uwagę niepew-

da się alimentować). Jako alternatywę do

ność prognoz gospodarczych i różne możliwe

jednostek o dużym zanurzeniu wymagających

scenariusze rozwoju. Niezwykle istotnym po-

prac regulacyjnych na dużą skalę i alimentacji

zostaje fakt, iż dotychczasowe prognozy doty-

przepływów, należy rozpatrywać transport

czące zapotrzebowania na wodę były często

dostosowany do warunków hydrologicznych

zawyżane. Podobnie, pochodzące z początku

polskich rzek.

lat 90-tych prognozy rosnącego zapotrzebowania na energię w Polsce okazały się nie-

Gospodarka rybacka

trafione – pomimo kilkunastoletniego wzrostu

Jeśli chodzi o hodowlę ryb, w stosunku

gospodarczego, roczne zużycie energii elek-

do zbiorników retencyjnych alternatywą są

trycznej praktycznie nie wzrosło i Polska ma

25

w dalszym ciągu znaczne rezerwy mocy19.

ści zasobów wodnych zarówno w obrębie

Dodatkowym czynnikiem, który poza niepew-

poszczególnych lat jak i też w skali wielo-

nością prognoz gospodarczych należy brać

lecia (występowanie lat mokrych, średnich

pod uwagę przy takich inwestycjach jak zbior-

i suchych). Ponadto dla większych zlewni

niki retencyjne są globalne zmiany klimatu

rzecznych należy dążyć do oceny możliwości

i wynikające z nich zwiększone prawdopodo-

zmiany warunków hydrologicznych w wyniku

bieństwo występowania zjawisk ekstremal-

zmian klimatycznych. Wyraźne ocieplenie

nych, zarówno powodzi jak i susz. Generalną zasadą powinno być lokalizowanie zbiorników wyłącznie w górnych częściach zlewni.

może

prowadzić

do

łagodniejszych

zim

i zmniejszenia retencji pokrywy śnieżnej, co w konsekwencji oznaczałoby ograniczenie

W stosunku do istniejących stopni zagro-

zalewów wiosennych mających szczególne

żonych erozją należy zawsze rozważać wa-

znaczenie dla utrzymania właściwych warun-

riant modernizacji stopnia, przepuszczanie

ków przyrodniczych. Uwagi te prowadzą do

rumowiska przez stopień (oczywiście o ile jest

konkluzji, że opinia o wpływie konkretnego

to możliwe, tzn. rumowisko może dotrzeć do

zbiornika na siedliska i gatunki chronione

stopnia) oraz dosypywanie rumowiska na dol-

w obszarze Natura 2000 winna być formuło-

nym stanowisku20.

wana indywidualnie, bez pochopnego prze-

Dla pełnego rozeznania celowości budowy

noszenia ocen z innych lokalizacji, o nieraz

zbiornika retencyjnego zawsze dokonuje się

zupełnie innych parametrach, wymiarach i za-

analiz hydrologicznych pod kątem zmienno-

sięgach oddziaływania.

5.2. Regulacja rzek i potoków 5.2.1. Uzasadnienie społecznogospodarcze

oraz ich brzegów. Ochrona przed erozją ma szczególnie duże znaczenie w gęsto zaludnionych dolinach cieków górskich i podgórskich.

Konieczność podejmowania prac regulacyj-

Można jeszcze dodać, że budowle regulacyj-

nych w korytach rzek i potoków uzasadnia się

ne często poprawiają warunki pracy ujęć wody,

ogólnie potrzebami ochrony przeciwpowodzio-

ale nie zawsze są niezbędne dla ich funkcjono-

wej, ochroną ujęć wody na potrzeby ludności

wania. W przypadku małych cieków nizinnych

i gospodarki, potrzebami utrzymania głęboko-

prace regulacyjne służą głównie dla utrzyma-

ści niezbędnych dla żeglugi śródlądowej oraz

nia drenującej funkcji rzeki względem przylega-

ochroną przed erozją koryta rzeki lub potoku

jących obiektów melioracyjnych.

19

Hille E. 2001. „Ogólne uwarunkowania gospodarki energetycznej w Polsce: Implikacje dla oceny wariantów”

(Zał. 7 do „Studium kompleksowego rozwiązania problemów stopnia Włocławek: Prognoza skutków społeczno-ekonomicznych i środowiskowych”. Maszynopis, WWF Polska, Warszawa). 20

26

Takie rozwiązanie jest stosowane z powodzeniem na stopniu Iffezheim w kaskadzie górnego Renu.

Niezależnie od rzeczywistych potrzeb, obo-

i potoków górskich” opracowane przez zespół

wiązek regulowania stanu wód nakłada na

naukowców i praktyków z Krakowa22.

właścicieli wód ustawa Prawo wodne w art. 26 pkt 321. Z zapisu art. 67 wynika, że „regulacja cieków koryt naturalnych, zwana regulacją wód, służąca poprawie warunków korzystania z wód i ochronie przeciwpowodzio-

5.2.2. Negatywne oddziaływanie na gatunki i siedliska Natura 2000

wej”, polega m.in. na „kształtowaniu przekroju podłużnego i poprzecznego, oraz układu

Modyfikacja dynamiki cieków

poziomego koryta cieku naturalnego”. Jeśli to

(zmiana warunków przepływów)

kształtowanie rozumiane jest jako prostowa-

Prace regulacyjne prowadzą niemal zawsze do

nie rzeki, kształtowanie jej spadku poprzez za-

przyspieszenia odpływu i koncentracji koryta.

budowę progową, zamiana jej koryta w ocem-

Poza zmianami w samym korycie (np. wzrost

browany kanał, to pogodzenie powyższego

głębokości, wzrost prędkości wody) oddziały-

obowiązku z wymaganiem „utrzymania dobre-

wują na przyległe tereny zalewowe – np. skra-

go stanu wód” (Ramowa Dyrektywa Wodna)

cając czas zalewu, eliminując „czyszczący”

jest nierealne. Ustawa powinna wyraźnie okre-

element wezbrania, istotny dla utrzymywania

ślać warunki, jakie muszą być spełnione przy

otwartego charakteru niektórych siedlisk i za-

wykonywaniu prac regulacyjnych. Powinna

chowania dynamiki całego systemu.

również zredefiniować takie niejednoznaczne sformułowanie jak „należyty stan technicz-

Uproszczenie struktury siedlisk w korycie

ny koryt cieków naturalnych”, użyte we wspo-

i strefie przybrzeżnej

mnianym wyżej art. 26.

Regulacje (budowle, pogłębianie dna, kształ-

Największe jednak wątpliwości wiążą się z przystosowywaniem rzek do żeglugi. Odpowiedź na te obawy dają analiza potrzeb i analizy ekonomiczne perspektyw rozwoju transportu

wodnego,

które

czynią

mało

prawdopodobnym podjęcie dużego programu rozbudowy szlaków transportowych na rzekach Polski.

towanie koryta) powodują zmianę struktury cieku: skracają długość meandrów, likwidują wielokorytowy i roztokowy charakter koryta. Prowadzi to do zaniku takich struktur jak wyspy, ławice, strome skarpy, co z kolei prowadzi do zaniku szeregu siedlisk czy wycofywania się gatunków związanych z tymi strukturami. Obniżenie poziomu wód gruntowych

W odniesieniu do rzek i potoków górskich po-

Erozja uregulowanych cieków powoduje w nie-

mocne w temacie, którego dotyczy niniejszy

których przypadkach ich wcinanie się nawet na

rozdział, będą z pewnością zaakceptowane

głębokość ponad 2 metry. Prowadzi to do cał-

przez Ministra Środowiska w dniu 9 maja 2005

kowitego zerwania łączności pomiędzy kory-

roku „Zasady dobrej praktyki w utrzymaniu rzek

tem a strefą brzegową i tarasem zalewowym.

21

„Do obowiązków właściciela śródlądowych wód powierzchniowych należy: (...) 3/ regulowania stanu wód lub przepływów

w ciekach naturalnych oraz kanałach stosownie do możliwości wynikających ze znajdujących się na nich urządzeń wodnych oraz warunków hydrologicznych...” 22

Bojarski A., Jeleński J., Jelonek M., Litewka T., Wyżga B., Zalewski J. 2005. „Zasady dobrej praktyki w utrzymaniu rzek i po-

toków górskich”. Maszynopis. Kraków.

27

Przerwanie ciągłości koryta

wypłata odszkodowań (która często okazuje

Zabudowa cieków o dużych spadkach proga-

się dużo tańsza od zabiegów technicznych

mi lub żłobami stwarza bariery w migracji ryb

jak np. umacnianie brzegów). Abstrahując od

i innych organizmów. Zostaje również zabu-

korzyści przyrodniczych rozwiązanie to ma

rzony transport rumowiska.

trwały charakter i w dłuższym okresie czasu zwykle okazuje się tańsze od ciągłej „walki z erozją”. Ograniczenie erozji można uzyskać

5.2.3. Zalecenia

przez odpowiednie zagospodarowanie brzegów – zakładanie i utrzymywanie trwałych

Rozwiązania zaproponowane we wcześniej-

pasów roślinności zielnej oraz zadrzewień

szych rozdziałach w stosunku do budo-

i zakrzaczeń oraz przekształcanie gruntów

wy zbiorników retencyjnych i posadowie-

ornych w trwałe, ekstensywnie użytkowane

nia progów są aktualne również w odniesie-

łąki i pastwiska. Zabezpieczenie brzegów

niu do prac regulacyjnych. Decyzje dotyczą-

przed

ce podejmowania prac regulacyjnych powin-

wyeliminowanie poboru kruszywa z koryt

ny uwzględniać trwałość przyjętych rozwiązań

cieków i nagminnych praktyk używania tych

i nakłady potrzebne na utrzymanie budowli re-

koryt jako szlaków zrywkowych i dróg to tylko

gulacyjnych.

niektóre przykłady nie wymagających dużych

dostępem

zwierząt

gospodarskich,

nakładów i „przyjaznych przyrodzie” metod Ochrona przeciwpowodziowa

zapobiegania erozji koryt rzecznych.

W przypadku regulacji rzek i potoków ze względu na potrzeby ochrony przeciwpowo-

Progi

zabezpieczające

istniejące

obiekty

dziowej należy zalecić każdorazowe analizo-

(mosty, drogi, budynki) przed erozją powinny

wanie inwestycji w kontekście bezpieczeń-

być konstruowane w formie ramp-bystroto-

stwa powodziowego w skali całej zlewni – jaka

ków, nie stanowiących barier dla ryb i innych

jest skala zagrożenia (zagrożone może być

organizmów. Istniejące progi powinny być

życie ludzkie lub cenna infrastruktura), czy

udrażniane, albo poprzez wycięcia koncentru-

przyspieszenie odpływu w danym miejscu nie

jące przepływ na progach kilkudziesięciocen-

spowoduje wzrostu fali poniżej lub nałożenia

tymetrowych albo poprzez zamiany na bystrza

się wezbrań z dopływów, jaka skala regula-

– rampy kamienne w przypadku progów

cji jest niezbędna (np. jedna krótka tama po-

wyższych. Obniża to koszty, bo eliminuje ko-

przeczna może skutecznie odsunąć nurt od

nieczność budowy i utrzymywania przepławek

stopy wału i nie ma potrzeby prowadzić regu-

dla ryb. Szczególnym problemem są zapory

lacji na dłuższym odcinku ani likwidować jed-

przeciwrumoszowe, które stanowią nie tylko

nego z koryt).

barierę dla migracji organizmów wzdłuż cieków, ale w sposób istotny zmieniają morfologię

28

Ochrona przed erozją

cieku poniżej. Wszędzie, gdzie jest to możliwe

Podstawowym alternatywnym rozwiązaniem

powinny być one usuwane (oczywiście stop-

w stosunku do prac regulacyjnych zapobiega-

niowo), a przynajmniej tak modernizowane,

jących erozji jest wykupywanie gruntów bez-

aby przywrócić ciągłość cieku i transport ru-

pośrednio przylegających do rzeki lub ich za-

mowiska. Szczegóły rozwiązań technicznych

miana na grunty oddalone od koryta, bądź też

dotyczących wznoszenia nowych i moderni-

zacji istniejących budowli na ciekach górskich,

występowania gatunków dla których ochrony

a także warunki ich likwidacji można zaczer-

ostoja została utworzona. Takie same efekty

pnąć z cytowanych wcześniej „Zasad dobrej

mogą przynieść konkretne działania nakie-

praktyki w utrzymaniu rzek i potoków górskich”.

rowane na odtworzenie walorów naturalnych

Ważnym zaleceniem dotyczącym obszarów

dolin

zdegradowanych

(np.

przywrócenie

Natura 2000 w dolinach rzek jest renaturyza-

meandrującego charakteru cieku, odtworze-

cja. Na wielu cennych odcinkach rzek istnieją

nie sekwencji ploso – bystrze, rezygnacja

budowle regulacyjne, które już nie pełnią

z intensywnego użytkowania rolniczego te-

żadnej funkcji (np. rzeka straciła znaczenie

rasy zalewowej). Każdorazowa decyzja o li-

dla żeglugi, na skutek migracji poziomej cieku

kwidacji budowli czy podjęciu działań renatu-

nie grozi już rozmycie wału). Ich rozebranie,

ryzacyjnych musi być poprzedzona taką samą

albo nie odbudowywanie może w znakomity

procedurą, jak decyzja o wznoszeniu nowych

sposób urozmaicić strukturę doliny i poprawić

budowli, łącznie z oceną oddziaływania na

warunki siedliskowe lub powiększyć obszar

środowisko.

5.3. Wały przeciwpowodziowe 5.3.1. Uzasadnienie społecznogospodarcze

5.3.2. Negatywne oddziaływanie na gatunki i siedliska Natura 2000

Budowle ziemne ograniczające profil wielkiej wody i chroniące tereny przyległe przed zala-

Modyfikacja dynamiki cieków (zmiana wa-

niem w okresach powodziowych nazywamy

runków przepływów)

wałami przeciwpowodziowymi. Za pomocą

Obwałowania powodują zwężenie przekroju

wałów chronimy miasta, ośrodki przemysło-

wielkiej wody, co powoduje wzrost prędkości

we, osiedla i wsie oraz linie komunikacyjne

wzmaga procesy erozyjne w korycie. Ponadto

i użytki rolne. Wały wykonuje się jako systemy

odcięcie rozległych terenów zalewowych powo-

ciągłe i dowiązuje się je do brzegów wysokich.

duje zmniejszenie retencji dolinowej i zwiększe-

Na obszarach nizinnych stanowią one podsta-

nie prędkości przesuwania się fali wezbranio-

wowy środek ochrony przeciwpowodziowej

wej. Może też spowodować podwyższenie sta-

we wszystkich krajach świata, a w Polsce za-

nów kulminacyjnych w międzywalu, eliminując

częto je wznosić już w połowie XIII wieku.

jednocześnie zasilanie starorzeczy, ważnych dla wielu gatunków i siedlisk Natura 2000.

Do zalet wałów przeciwpowodziowych zalicza się prostotę wykonania, stosunkowo

Uproszczenie struktury siedlisk w korycie

niskie koszty i bezpośrednią skuteczność.

i strefie przybrzeżnej

Wadą jest konieczność stałego monitorowa-

Istotną wadą wałów są powodowane przez nie

nia i utrzymywania oraz stosunkowo wysoka

utrudnienia w regulacji stosunków wodnych

zawodność.

obszarów leżących poza wałami – specyfika

29

wałów polega na odcinaniu części doliny od

tywnie oddziaływają na obszary Natura 2000.

naturalnych wezbrań oraz odcięciu rzeki od

Przy zastosowaniu rachunku ekonomicznego

naturalnych dopływów małymi ciekami oraz

i obciążeniu częścią kosztów utrzymania

spływem podpowierzchniowym. W zależności

wałów właścicieli chronionego terenu może

od typu hydrologicznego zasilania doliny

okazać się, że rozbiórka wałów chroniących

i skuteczności działania systemu pompowni

użytki rolne niskiej jakości jest rozwiąza-

odwadniających tereny zawala, budowa wa-

niem ze wszech miar racjonalnym23. Innym

łów może powodować obniżenie poziomu

rozwiązaniem godzącym cele ochrony prze-

wód gruntowych na zawalu lub zjawisko od-

ciwpowodziowej z celami ochrony siedlisk

wrotne – trwałe podtopienie niektórych obsza-

i gatunków jest przekształcenie zawala w po-

rów. Tak więc poza zmianami struktury cieku

lder zalewowy. W takim przypadku należy za-

i strefy brzegowej podobnymi do tych, które

pewnić korzystne z punktu widzenia siedlisk

są wynikiem prac regulacyjnych, wały powo-

i gatunków chronionych w ramach sieci Natu-

dują przesuszenie części doliny i degradację

ra 2000 sterowanie przepływem na polderze,

siedlisk łęgowych oraz wycofywanie związa-

tzn. zalewanie go zgodnie z naturalnym cy-

nych z nimi gatunków.

klem wezbrań i na odpowiednim dla danego okresu poziomie. Poprawę stanu siedlisk w dolinach można uzy-

5.3.3. Zalecenia

skać poprzez zmianę sposobu użytkowania

Ponieważ wały są jedną z metod zapobiegania powodziom, mają tu zastosowanie wszystkie zamieszczone w innych miejscach niniejszego opracowania uwagi i zalecenia dotyczące ochrony

przeciwpowodziowej,

szczególnie

konieczność podejścia zlewniowego. W obec-

lub ograniczenie jego intensywności. Możliwości rekompensat w postaci dopłat z tytułu wdrażania programu rolnośrodowiskowego w gospodarstwie są szczególnie atrakcyjne na obszarach Natura 2000 – są tam zwiększone o 20% w stosunku do kwoty bazowej.

nej sytuacji, decydując się na ochronę ja-

Rozwiązaniem, które pogodziłoby znaczenie

kiegoś obszaru za pomocą wałów, należy

ekstensywnych użytków zielonych dla ostoi

szczegółowo rozpatrzyć wszelkie przesłanki

Natura 2000 z ich funkcją przeciwpowodziową

za i przeciw ich budowie (zamiast budowy

mogłoby być wprowadzenie pakietu „retencji

nowych obwałowań równoległych, często wy-

dolinowej” – rolnicy mogliby dostawać dopłaty

starcza ograniczyć się do stosowania wałów

za zgodę na okresowe zalewanie ich gruntów

pierścieniowych chroniących lokalnie inten-

położonych w dolinie. Jednocześnie eksten-

sywnie użytkowane tereny). Nowe podejście

syfikacja rolnictwa na terenach bezpośrednio

w ochronie przeciwpowodziowej skłania do

przyległych do rzeki jest z całą pewnością ko-

konieczności dokonania rewizji istniejących

rzystna w długofalowej perspektywie ochrony

obwałowań i rezygnacji z utrzymywania tych

wód przed zanieczyszczeniami rozproszony-

wałów, które nie chronią ludzi i mienia, a nega-

mi pochodzenia rolniczego.

23

Dąbkowski S., Badowski A. 2004. „Zasady gospodarowania na obszarach Natura 2000 w dolinach rzecznych – uwarunko-

wania gospodarki wodnej”. Maszynopis. GWP Polska, WWF Polska, Warszawa.

30

5.4. Dolinowe systemy melioracyjne technicznych oraz wieloletnim zarzuceniem

5.4.1. Uzasadnienie społecznogospodarcze

eksploatacji urządzeń piętrzących, co prowadzi na wielu obszarach do znaczącej degrada-

Doliny rzek ze względu na walory gleb na

cji siedlisk glebowych. Osobne uwagi muszą

ich obszarze stanowiły i stanowią teren

być

o szczególnej przydatności dla uprawy roślin.

melioracji z ochroną przed powodzią. Art. 70

W kształtowaniu produktywności istotną rolę

ustawy Prawo wodne stwierdza, że melioracje

odgrywa rzeka i naturalną konsekwencją tego

rolne „polegają (...) na ochronie użytków rol-

faktu jest dążenie człowieka do spotęgowania

nych przed powodziami” a art. 71 kwalifikuje

tego oddziaływania. Systemy melioracyjne

budowle przeciwpowodziowe jako urządzenia

mają za zadanie takie kształtowanie warun-

„melioracji wodnych podstawowych”. Włą-

ków glebowo-wodnych aby uzyskać opty-

czenie zabezpieczeń przeciwpowodziowych

malne warunki dla rozwoju roślin uprawnych,

do melioracji przyczynia się w dużej mierze

w warunkach polskich są to najczęściej użytki

do stosowania regulacji małych cieków pole-

zielone.

syste-

gającej na przemianie koryta cieku w wypro-

mów melioracyjnych prowadzą do eliminacji

stowany kanał o geometrycznie regularnym

zalewów powierzchniowych, szybkiego od-

przekroju poprzecznym z masywnymi umoc-

prowadzenia wód pozimowych, utrzymania

nieniami dna i skarp. Takie działania są uza-

poziomu wód gruntowych na głębokości

sadniane potrzebą zapewnienia odpływu wód

umożliwiającej odpowiednie napowietrzenie

powodziowych, a masywne umocnienia są

profilu glebowego.

niejednokrotnie niepotrzebnie wprowadzane

W szczególności

działania

Odpowiednio eksploatowane systemy melioracyjne prowadzą do wielokrotnego zwiększenia produktywności siedliska. Nie należy się dziwić, że w przypadku intensywnej gospodarki rolnej zmienia to kształt środowiska w dolinach rzecznych. W tej sytuacji mogą powstawać istotne zagrożenia dla przyrody, dla siedlisk i zamieszkujących je zwierząt i roślin. Na drugim biegunie są systemy melioracyjne, z których rolnictwo się wycofuje. Wiele ekspertyz dotyczących funkcjonowania takich systemów melioracyjnych, podkreśla fakt przewagi

sformułowane

odnośnie

powiązania

na tereny łąkowe i leśne. Te metody ochrony przeciwpowodziowej nie znajdują żadnego uzasadnienia i nie są zgodne z Prawem wodnym, co potwierdza zapis art. 6324: „Przy projektowaniu, wykonywaniu oraz utrzymywaniu urządzeń wodnych należy kierować się zasadą zrównoważonego rozwoju, a w szczególności zachowaniem dobrego stanu wód i charakterystycznych dla nich biocenoz, potrzebą zachowania istniejącej rzeźby terenu oraz biologicznych stosunków w środowisku wodnym i na terenach podmokłych.”

funkcji odwadniających nad nawadniającymi

Ten tekst prawa wyraźnie przypomina sformu-

spowodowaną dewastacją urządzeń hydro-

łowania Ramowej Dyrektywy Wodnej.

24

Tekst art. 63 przytoczono zgodnie z nowelizacją Prawa wodnego.

31

5.4.2. Negatywne oddziaływanie na gatunki i siedliska Natura 2000

5.4.3. Zalecenia Za słuszne należy uznać sprzeciwy odnośnie technik melioracji na obszarach sieci Natura

Osuszanie siedlisk wodno-błotnych

2000, jeśli inwestycje te byłyby realizowane

Zmeliorowane użytki zielone są przykładem

według technologii właściwej terenom in-

tych obszarów przyrodniczo cennych, które wy-

tensywnej gospodarki łąkowej czy rolniczej.

kształciły się pod wpływem działalności czło-

Dla terenów przyrodniczo chronionych właś-

wieka. Są one cenne dla ochrony gatunków

ciwsze są techniki stosowane w melioracjach

i siedlisk tylko pod warunkiem zachowania sto-

terenów leśnych. Techniki te preferują proeko-

sunków wodnych umożliwiających występo-

logiczne rozwiązania w zagospodarowywaniu

wania łąk bagiennych, mokrych lub świeżych.

cieków i akwenów leśnych, bagiennych czy

Zagrożeniem jest obniżenie poziomu wód grun-

podmokłych, nieraz pozornie bardzo prymi-

towych a w niektórych wypadkach zerwanie ich

tywne, zorientowane na lokalne zabezpie-

naturalnej łączności z wodami powierzchnio-

czanie naturalnie ukształtowanych warunków

wymi, szybkie odprowadzanie wód wezbranio-

wodnych, których zachowanie jest istotne dla

wych, brak możliwości piętrzenia na zastawkach

egzystencji siedlisk wyznaczonych do ochro-

w okresie suszy, mineralizacja podłoża torfowe-

ny.

go będąca następstwem przesuszenia25. Obszary dolinowe Natura 2000, które nie zoZmiana sposobu użytkowania

stały dotychczas zmeliorowane należy zacho-

Dobry status ochronny gatunków i siedlisk na

wać w dotychczasowym stanie. W odniesieniu

zmeliorowanych użytkach zielonych może zo-

do obszarów zmeliorowanych podstawową

stać utrzymany tylko pod warunkiem zacho-

zasadą powinno być indywidualne podejście,

wania ekstensywnego użytkowania. Zagroże-

uzależnione od lokalnych warunków hydro-

niem jest więc z jednej strony intensyfikacja

logicznych i siedliskowych oraz presji rolni-

użytkowania – wysoka obsada wypasane-

ków na użytkowanie istniejącej infrastruktury

go bydła (pow. 1,0-1,5 DJP/ha), prowadze-

technicznej. Jako generalną zasadę należy

nie wypasu na małych kwaterach, intensyw-

przyjąć dążenie do przywrócenia naturalnych

ne nawożenie kośnych łąk i pastwisk, pod-

stosunków wodnych doliny sprzed melioracji

siewanie wysokowydajnych gatunków i od-

w przypadku terenów porzuconych przez

mian traw, wczesne rozpoczynanie wypasu

rolników oraz wspomaganie ekstensywne-

i wczesne koszenie, jednoczesne koszenie

go użytkowania systemów melioracyjnych

dużych powierzchni, a z drugiej – zaniechanie

w przypadku zainteresowania rolników wypa-

użytkowania i dopuszczenie do wtórnej suk-

sem lub koszeniem użytków zielonych. Pierw-

cesji roślinności. Oczywiście zagrożeniem jest

sze z tych zaleceń można realizować poprzez

również przekształcanie użytków zielonych

zabiegi renaturyzacyjne, dopuszczanie do za-

w grunty orne i ich zalesianie.

rastania i wypłycania kanałów i rowów, inicjo-

25

Dodatkowym negatywnym skutkiem mineralizacji torfu jest wymywanie biogenów i eutrofizacja wód powierzchniowych

poniżej zmeliorowanej doliny.

32

wanie i przyspieszania procesów erozji brze-

ekonomicznej efektywności takich działań oraz

gów na wyprostowanych odcinkach cieków

utrzymaniem i użytkowaniem urządzeń tech-

oraz poprzez regulowanie poziomu wody

nicznych w należytym stanie gwarantującym

i odpływu na zastawkach. W przypadku braku

właściwe uwilgotnienie gleb doliny. W przy-

regulowanych zastawek należy rozważyć ich

padku niepowodzenia tych działań i sytuacji

budowę.

zaniechania wypasu lub koszenia należy je przywrócić na drodze specyficznych zabiegów

Drugie rozwiązanie związane z utrzymaniem

ochronnych np. na obszarach o silnych ten-

dotychczasowego, ekstensywnego użytkowa-

dencjach do sukcesji wtórnej należy co kilka lat

nia

oczyszczać teren z pojawiających się zakrza-

jest

zagadnieniem

znacznie

bardziej

skomplikowanym związanym z zapewnieniem

czeń oraz ograniczać rozwój trzcinowisk.

5.5. Roboty utrzymaniowe w dolinie 5.5.1. Uzasadnienie społecznogospodarcze

zień jej koryta jak również usuwanie drzew i krzewów z międzywali. Wszystkie te działania grożą likwidacją wykształconych tam siedlisk

Roboty utrzymaniowe w dolinach rzecznych

fauny i flory.

wiążą się z konserwacją i eksploatacją zarówno urządzeń technicznych gospodarki wodnej

Tego typu prace utrzymaniowe gospodarki

(np. pompowni, wałów, zbiorników, kanałów)

wodnej były i są stosowane na całym świecie,

jak też utrzymaniem koryta rzecznego oraz

aczkolwiek na obszarach Natura 2000 wyma-

tzw. międzywala (obszar ograniczony wałami

gają ustalenia niezbędnego ich zakresu oraz

przeciwpowodziowymi) w stanie zapewniają-

intensywności. Dla przykładu, tzw. „czyszcze-

cym przepływ nie stwarzający zagrożenia po-

nie” koryt rzecznych należy ograniczyć do

wodziowego. Utrzymanie wód polega przede

miejsc zagrożonych tworzeniem się zatorów

wszystkim na zachowaniu dotychczasowego

lodowych, powodujących spiętrzenie wód

stanu rzeki i obejmuje m.in. lokalną zabudo-

i zwiększających istotnie stopień zagrożenia

wę np. ubezpieczenie brzegów, wykonywaną

powodziowego. W przypadku występowania

na wyraźne interwencje samorządów, właści-

szczególnie cennych siedlisk przyrodniczych

cieli gruntów oraz zabezpieczenie infrastruktu-

(np. lasy łęgowe w międzywalu), rozwiąza-

ry technicznej (dróg, sieci energetycznej, ga-

niem alternatywnym pozwalającym na zacho-

zowej, telekomunikacyjnej itd.).

wanie dobrego stanu siedlisk i zwiększenie

Roboty utrzymaniowe, uzasadniane przede wszystkim potrzebami ochrony przeciwpo-

bezpieczeństwa powodziowego jest np. rozszerzenie międzywala.

wodziowej, obejmują często prace mające na

W kontekście prac utrzymaniowych, należy

celu koncentrację i pogłębianie głównego nur-

zwrócić szczególną uwagę na konieczność

tu rzeki, likwidację zakoli, meandrów, odgałę-

dbania o bezwzględne porządkowanie ko-

33

ryt i terenu międzywala a także brzegów rzek

przeżycia dla niektórych gatunków ryb. Jest to

i akwenów zmienianych w dzikie wysypiska

szczególnie widoczne na płytkich potokach

odpadów – z porzuconymi wrakami pojaz-

górskich i podgórskich.

dów, ze zużytym sprzętem gospodarstwa domowego, starymi narzędziami itd. Taka dewa-

Ograniczanie zasięgu siedlisk i gatunków

stacja środowiska rzecznego i jeziornego jest

Wycinanie

nie tylko istotnym zagrożeniem dla przyrody,

niszczy jedno z siedlisk priorytetowych chro-

ale utrudnia także odpływ i ma ujemne skutki

nionych dyrektywą siedliskową, będące do-

dla jakości wody.

datkowo schronieniem dla wielu gatunków

Poważne nadzieje na consensus w tym za-

lasów

łęgowych

bezpośrednio

zwierząt.

kresie należy wiązać z procesem wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej Unii Europejskiej. Jej główny cel „utrzymanie dobrego stanu wód” kładzie główny nacisk na ochronę przyrodniczych walorów naturalnego środowiska wodnego, podnosi rangę argumentów za ochroną przyrody i wymaga większej ostrożności w prowadzeniu robót utrzymaniowych gospodarki wodnej w dolinach rzek.

5.5.3. Zalecenia Omawiane prace na obszarach Natura 2000 należy ograniczyć do niezbędnego minimum. Leżące w korycie drzewa i inne przeszkody można usuwać w tych uzasadnionych przypadkach, gdy faktycznie mogą powodować zatory i podpiętrzenia, stanowiące zagrożenia dla ludzi lub mienia.

5.5.2. Negatywne oddziaływanie na gatunki i siedliska Natura 2000

Wycinanie drzew musi być poprzedzone analizami hydrologicznymi, które powinny dać odpowiedź na pytanie na ile zadrzewienia stanowią czynnik utrudniający spływ wód i lodu

Upraszczanie struktury koryta

a także, czy powoduje to zagrożenie powo-

i brzegu cieku

dziowe. Zakres wycinki powinien być ograni-

Taka z pozoru niewielka ingerencja, jak wycią-

czony do minimum. Należałoby zostawić pas

ganie z koryta pni drzew likwiduje schronie-

drzew na brzegach cieku (również ze względu

nia wielu gatunków zwierząt, zmienia warunki żerowania, upraszcza linię brzegową. Z kolei wycinanie rosnących na brzegu drzew i krzewów, będących miejscem życia wielu bezkręgowców, ogranicza bazę żerową organizmów wodnych.

34

na ich rolę w ochronie brzegów mniejszych cieków przed erozją). Wyjątek stanowi likwidacja zadrzewień rosnących na kwaśnych siedliskach, mająca na celu poprawę statusu ochronnego siedlisk i gatunków wrażliwych na niskie pH wody.

Zmiana warunków termicznych

Prace powinny być prowadzone poza okresem

Wycinka nadbrzeżnych zadrzewień likwiduje

lęgowym ptaków i rozrodu innych zwierząt.

ocienienie, co prowadzi do znacznego wzro-

Należy unikać niszczenia brzegów i samego

stu temperatury wody, nieraz powyżej granicy

koryta cieku podczas prowadzenia robót.

6.

Rekomendowane rozwiązania systemowe

6.1. Wzmocnienie zlewniowego gospodarowania wodą Właściwe gospodarowanie zasobami wod-

gospodarowanie wodą stanowi jeden z pod-

nymi, uwzględniające zachowanie lub od-

stawowych elementów umożliwiających zakła-

tworzenie dobrego stanu ekologicznego sie-

daną przez RDW poprawę stanu wód.

dlisk zależnych od wód powierzchniowych i gruntowych wymaga precyzyjnego zarządzania w skali całej zlewni. Instytucje odpowiadające za gospodarkę wodną, melioracje, gospodarkę przestrzenną i ochronę środowiska działające w ramach struktur rządowych i samorządowych w określonych granicach administracyjnych (gminy, powiaty, województwa) nie są w stanie rozwiązywać problemów związanych z prowadzeniem prawi-

Ze względu na fakt, iż stan wód w świetle nowej polityki wodnej określany jest nie tylko jako składowa parametrów chemicznych i fizycznych, ale również parametrów ekologicznych, silniejsze niż do tej pory włączenie w gospodarce wodnej aspektów środowiskowych staje się koniecznością. Z pewnością wymagać to będzie przeszkolenia i uzupełnienia kadr instytucji odpowiedzialnych za zarządzanie zasobami wodnymi. Biorąc pod uwa-

dłowej gospodarki wodnej w granicach regio-

gę kierunki i wymagania nowej polityki wod-

nów wodnych. Z tego m.in. względu Ramowa

nej, niezbędne stanie się zatrudnienie w tych

Dyrektywa Wodna wprowadza zlewniowe pla-

instytucjach kadry z wykształceniem w zakre-

nowanie i gospodarowanie zasobami wodny-

sie biologii i ochrony środowiska oraz prze-

mi. Zasięg granic działania poszczególnych

szkolenie dotychczasowego personelu w za-

regionalnych zarządów gospodarki wodnej

kresie środowiskowych aspektów gospodar-

wskazuje, że w Polsce podjęto już wcześniej

ki wodnej. Jak najwcześniejsze uzupełnienie

działania zmierzające ku ponadregionalne-

i przygotowanie kadr pozwoli na uniknięcie

mu i dopasowanemu do zlewni zarządzaniu

wielu konfliktów związanych z gospodarowa-

w gospodarce wodnej. Pomimo tych zmian

niem na obszarach Natura 2000 na terenach

wciąż szereg uprawnień dotyczących gospo-

podmokłych, w dolinach rzecznych i innych

darowania wodą pozostaje w rękach admini-

– w których funkcjonowanie siedlisk i gatun-

stracji rządowej i samorządowej operującej

ków uzależnione jest w największym stopniu

w granicach administracyjnych, a nie hydro-

od stosunków wodnych.

graficznych.

Przygotowanie kadr dla zarządzania siecią

Zmiana w tym zakresie z pewnością przyczy-

Natura 2000 stanowi jeden z istotnych uwa-

niłaby się do lepszego realizowania zadań

runkowań sprawnego funkcjonowania sieci

związanych

obszarów

z gospodarowaniem

zasobami

wodnymi w skali zlewni. Takie zintegrowane

chronionych.

Zakres

szkolenia

nie może być oczywiście ograniczany tylko

35

do zagadnień bezpośrednio wiążących się

bami wodnymi wraz z oddaniem pełni upraw-

z ochroną walorów przyrodniczych w sieci Na-

nień właścicielskich i „władzy wodnej” zarzą-

tura 2000, ale powinien ponadto obejmować

dom dorzeczy (obecnie: regionów wodnych)

całe spektrum aspektów ochrony środowiska

są warunkiem właściwej realizacji celów śro-

i gospodarki wodnej, w tym i zagadnienia

dowiskowych gospodarki wodnej oraz sku-

ochrony przed powodzią oraz zarządzania

tecznej ochrony gatunków i siedlisk na obsza-

w sytuacjach klęsk żywiołowych.

rach Natura 2000 w dolinach rzek.

Wprowadzenie dla każdego dorzecza jednego planu zintegrowanego gospodarowania zaso-

6.2. Integracja zarządzania Zintegrowane zarządzanie zasobami wodny-

kowo rzgw nie są kompetentne w odniesieniu

mi, prowadzone w granicach zlewni wymaga-

do znacznej części wód śródlądowych. Mniej-

ne przez Ramową Dyrektywę Wodną, stanowi

sze cieki oraz znaczna część urządzeń wod-

podstawy realizacji w gospodarce wodnej za-

nych administrowane są przez zarządy melio-

sady zrównoważonego rozwoju. W tym wzglę-

racji i urządzeń wodnych, podlegające woje-

dzie aktualny stan polskiego systemu zarzą-

wódzkim władzom samorządowym. Tymcza-

dzania gospodarką wodną, wraz z jego roz-

sem to prezes Krajowego Zarządu Gospodar-

wiązaniami instytucjonalnymi i organizacyjny-

ki Wodnej wraz z dyrektorami rzgw odpowia-

mi, stanowić może jedną z najpoważniejszych

dają za wdrożenie Ramowej Dyrektywy Wod-

przeszkód w realizacji celów środowiskowych

nej w Polsce.

gospodarki wodnej. Gospodarowaniem zaso-

36

bami wodnymi w świetle polskiego prawa zaj-

Mnogość instytucji odpowiedzialnych za pro-

muje się obecnie 5 organów. Dodatkowo, wy-

ces zarządzania, w połączeniu z różnymi do-

raźny jest rozdział funkcji właścicielskich wód

kumentami

oraz organów właściwych w sprawach gospo-

w granicach administracyjnych a nie w grani-

darowania wodami. Regionalne zarządy go-

cach zlewni), prowadzi do powstawania kon-

spodarki wodnej (rzgw), mając wpływ na za-

fliktów już w odniesieniu do samego zakresu

kres i warunki korzystania z wód, nie posia-

działań i kompetencji poszczególnych insty-

dają jednak uprawnień do wydawania po-

tucji. Prawidłowe funkcjonowanie sieci Natu-

zwoleń wodno – prawnych, które pozostają

ra 2000 w dolinach rzek wymagających m.in.

w kompetencji organów administracji – staro-

bardzo konkretnych działań zasygnalizowa-

stów i wojewodów. Granice kompetencji po-

nych w poprzednich rozdziałach i szczególnie

szczególnych organów zarządzających zaso-

precyzyjnego gospodarowania wodą, stano-

bami wodnymi (obszar dorzecza, region wod-

wić będzie dodatkowy element komplikujący

ny, województwo, powiat, gmina, Park Naro-

proces zarządzania zasobami wodnymi. Bez

dowy) znacznie utrudniają efektywne zarzą-

uporządkowania obecnej struktury i zasad po-

dzanie w granicach hydrograficznych. Dodat-

dejmowania decyzji w zakresie gospodaro-

planistycznymi

(powstającymi

wania wodą niezwykle trudne może stać się

ra 2000 w dolinach rzecznych, konieczne sta-

uwzględnianie potrzeb wodnych i prawidłowe

je się przejrzyste ustalenie kompetencji po-

funkcjonowanie obszarów Natura 2000.

szczególnych organów odpowiedzialnych za gospodarkę wodną. Służyć temu może od-

Dla osiągnięcia celów zakładanych przez Ra-

danie pełni uprawnień właścicielskich i upraw-

mową Dyrektywę Wodną oraz, pośrednio,

nień do podejmowania decyzji administracyj-

dla efektywnego funkcjonowania sieci Natu-

nych nowo utworzonym zarządom dorzeczy.

6.3. Integracja planów i programów

Dla

prawidłowego

zarządzania

zasobami

nami stosunków wodnych i samych parame-

wodnymi i środowiskiem przyrodniczym zwią-

trów wody na obszarach położonych w in-

zanym z wodą niezwykle istotne jest wczesne

nej części zlewni. Brak zintegrowania projek-

przygotowanie i integrowanie planów i projek-

tów miejscowych planów zagospodarowania

tów powstających w różnych regionach i two-

przestrzennego z planami gospodarowania

rzonych przez różne środowiska zawodowe

w całej zlewni skutkować może np. pogor-

i różne grupy interesu. Aspekty gospodarcze-

szeniem stanu ekologicznego innego frag-

go wykorzystania wody, transportu, produkcji

mentu dorzecza. Z tego względu praktyczne

energii i zachowania walorów dolin rzecznych

zastosowanie zasady niepogarszania obec-

będą zawsze towarzyszyły różnym powstają-

nego stanu ekologicznego obszarów o wy-

cym projektom i programom. Tak różne, czę-

sokich walorach przyrodniczych oraz zasady

sto wykluczające się, oczekiwania gospodar-

kompensacji strat przyrodniczych ma szan-

cze i środowiskowe nie zawsze muszą być

sę powodzenia jedynie przy odpowiednim

źródłem konfliktów. Wczesne „konfrontowa-

powiązaniu planów miejscowych z planami

nie” planów z założeniami zrównoważonej

gospodarowania wodą w dorzeczu, których

gospodarki wodnej w skali całej zlewni pro-

nierozerwalnym elementem są rejestry ob-

wadzić może do wykluczenia lub też dopa-

szarów chronionych (w tym obszary Natu-

sowania niektórych elementów planów regio-

ra 2000).

nalnych do warunków zlewni. Właśnie integracja planów lokalnych i dopasowywanie „regionalnych” oczekiwań do planu gospodarowania wodą w całym dorzeczu muszą stać się codzienną praktyką w instytucjach odpowiedzialnych za gospodarowanie wodą i ochronę środowiska.

Obecna mnogość dokumentów planistycznych oraz niejasne powiązania i brak hierarchii uniemożliwiają przejrzyste i sprawne gospodarowanie zasobami wodnymi. Konieczne staje się wprowadzenie odgórnych ograniczeń w planach zagospodarowania przestrzennego na obszarach zalewowych, pod-

Realizacja lokalnych projektów, których za-

mokłych oraz o ograniczonej dostępności za-

sięg inwestycyjny pozostaje w granicach

sobów wodnych. Plany opracowywane dla ca-

gminy czy powiatu może skutkować zmia-

łej zlewni uwzględniać muszą potrzeby wodne

37

siedlisk przyrodniczych i gatunków zależnych

nia wodami w granicach dorzeczy weryfikacji

od wody i nie mogą prowadzić do pogorsze-

powinny zostać poddane wszystkie wielolet-

nia ich korzystnego statusu ochronnego na

nie programy rządowe, resortowe oraz regio-

obszarach Natura 2000. W toku przygotowy-

nalne w jakikolwiek sposób dotyczące zaso-

wania zintegrowanych planów gospodarowa-

bów wodnych.

6.4. Monitoring i przepływ informacji Funkcjonowanie sieci Natura 2000 wraz z pro-

cyjne (zgodnie z procedurą wynikającą z Art.

wadzonymi działaniami ochronnymi oraz ich

6(4) dyrektywy siedliskowej). Wymagać to

związek z gospodarowaniem wodą muszą

będzie nie tylko ścisłej współpracy, ale i do-

być przedmiotem stałego monitoringu. W za-

brego przepływu informacji między organami

kresie zbieranych danych oprócz informa-

odpowiedzialnym za ochronę przyrody a in-

cji odnoszącej się do zasobów i stosunków

stytucją odpowiedzialną za gospodarkę wod-

wodnych należy uwzględniać dane odnośnie

ną. Na obszarach sieci Natura 2000 związa-

stanu siedlisk, liczebności, struktury popula-

nych z dolinami rzek wymagane jest prowa-

cji oraz warunków egzystencji gatunków ob-

dzenie stałego monitoringu działania obiek-

jętych ochroną. Zakres i częstotliwość wy-

tów i urządzeń wodnych, nie tylko obsługi-

miany informacji między organem zarządza-

wanych przez zarządców czy administra-

jącym obszarem chronionym a zarządem do-

torów wód, lecz także przez korzystających

rzecza powinna zostać dokładnie określona

z wód (tj. „użytkowników”) – w aspekcie iden-

odpowiednim rozporządzeniem Ministra Śro-

tyfikacji oddziaływań tychże urządzeń i obiek-

dowiska.

tów na stosunki wodne konkretnych zlewni, na chronione gatunki i siedliska. Dane te

38

Przedsięwzięcia związane z działalnością in-

powinny być uzupełniane danymi uzyskiwa-

westycyjną, wytwórczą oraz eksploatacyjną

nymi przez państwowe służby – meteo-hy-

mogące wpływać na stan obszarów Natura

drologiczną oraz hydrogeologiczną w trak-

2000, a w szczególności na gatunki i siedli-

cie ich stałej, wynikającej ze statutowych obo-

ska rzadkiej fauny i flory, muszą już na etapie

wiązków, działalności. Po wstępnym przetwo-

planowania zostać przeanalizowane, przez

rzeniu i weryfikacji, wyniki monitoringu win-

rzgw i służby zarządzające obszarami Natu-

ny być przekazywane zarządcom poszcze-

ra 2000, pod kątem ich potencjalnego od-

gólnych obszarów sieci Natura 2000. Nawet

działywania na środowisko. W zależności

w przypadku planowanych prac remontowych

od stwierdzonego stopnia oddziaływania na

urządzeń wodnych, które okresowo mogą ne-

środowisko muszą zostać opracowane pla-

gatywnie wpłynąć na stan siedlisk i gatunków,

ny alternatywne (w przypadku stwierdzenia

muszą one zostać zgłaszane i skonsultowane

ich znacznego wpływu na ostoje) lub tam

z organem zarządzającym obszarem Natura

gdzie ich realizacja jest nieunikniona muszą

2000. Z tego względu zalecane byłoby stwo-

zostać zaproponowane działania kompensa-

rzenie spójnego systemu wymiany i analizy in-

formacji oraz zagwarantowanie jego spraw-

Tworzenie i utrzymywanie baz danych powin-

nej obsługi przez wyszkoloną kadrę w instytu-

no podlegać koordynacji, z dbałością o kom-

cjach zajmujących się ochroną przyrody i go-

patybilność zapisu i wykorzystywanego opro-

spodarką wodną. Umożliwiłoby to już na eta-

gramowania. Ta kompatybilność jest warun-

pie planowania (a nie dopiero na etapie reali-

kiem efektywnej wymiany informacji i jest ko-

zacji inwestycji) uwzględnianie potrzeb środo-

nieczna dla sprawnego przenoszenia danych

wiskowych danej zlewni i związanych z nią sie-

właściwych dla bazy „centralnej”, która powin-

dlisk i gatunków od wody zależnych.

na być zlokalizowana w zarządzie dorzecza.

6.5. Komunikacja i udział społeczny Zapewnienie odpowiedniego udziału spo-

wodnej – inwestycje budzące sprzeciw spo-

łecznego w procesie podejmowania decy-

łeczny mają nikłe szanse realizacji. Stąd nie-

zji jest konieczne zarówno w planowaniu

zwykle ważne jest prowadzenie dobrej komu-

i realizacji zadań ochrony przyrody jak i za-

nikacji społecznej już na etapie programowa-

dań gospodarki wodnej. Większość z kon-

nia i planowania działań, tak w ochronie przy-

fliktów związanych ze sposobem gospodaro-

rody, jak i w gospodarce wodnej.

wania w dolinach rzecznych wynika zarówno ze zróżnicowanych oczekiwań poszczególnych grup interesów jak i z ignorowania znaczenia udziału społecznego w podejmowaniu decyzji. Gospodarowanie na obszarach Natura 2000, ze względu na ich ogólnokrajowe znaczenie, na zobowiązania międzynarodowe wynikające z traktatu akcesyjnego i dyrektyw Unii Europejskiej oraz ze względu na powiązania z wieloma aspektami gospodarki, może być efektywnie realizowane tylko przy uzyskaniu publicznej akceptacji celów i metod ochrony. Ochrona walorów przyrodniczych wielu obszarów wymaga czynnego zaangażowania w działania ochronne lokalnych społeczności. W przypadku kiedy ochrona przyrody realizowana jest „dla ludzi i z ludźmi” szanse na zachowanie siedlisk i gatunków są bardzo duże. W przypadku gdy względy ochronne wymaga-

Sieć Natura 2000, wbrew obiegowym opiniom, nie jest restrykcyjną formą ochrony przyrody, wymagającą wprowadzania znaczących zmian w dotychczasowym sposobie gospodarowania na danym obszarze. Zasadą funkcjonowania tej sieci jest przede wszystkim „nie pogarszanie stanu obecnego” oraz wspieranie (również finansowe) prowadzenia gospodarki poprawiającej stan zagrożonych siedlisk i gatunków. Jednak słabe propagowanie zasad działania sieci Natura 2000 oraz fakt że jest to nowa, wcześniej nieznana w Polsce forma ochrony przyrody przyczyniły się już na etapie wyznaczania obszarów do negatywnego nastawienia wielu środowisk. Aby wyjaśnić te nieporozumienia konieczna jest w tym zakresie ogólnokrajowa kampania informacyjna.

ją wprowadzenia ograniczeń dla gospodaro-

Dla osiągania kompromisu między wieloma,

wania na danych obszarach, dochodzi do sy-

często przeciwstawnymi interesami różnych

tuacji konfliktowych. Podobnie w gospodarce

społeczności czy sektorów konieczne jest

39

uspołecznianie procesu podejmowania decy-

rozważyć możliwość zmian legislacyjnych, któ-

zji. Może odbywać się to w formie negocja-

re umożliwiłyby rzeczywiste reprezentowanie

cji i dyskusji społecznych oraz poprzez włą-

w radach interesów różnych użytkowników

czanie przedstawicieli społecznych do ciał de-

wód (w tym zaangażowanych w zarządzanie

cyzyjnych. Funkcję takich ciał mogłyby peł-

obszarami Natura 2000) oraz nadanie takim ra-

nić utworzone na wzór modelu francuskie-

dom uprawnień decyzyjnych a nie jedynie do-

go rady dorzecza. W tym kontekście należy

radczych.

6.6. Współpraca międzynarodowa, zagadnienia transgraniczne Granice Polski, w większej części ich długo-

forum powinno stać się podstawą współpra-

ści, przebiegają wzdłuż linii wyróżniających

cy państw należących do różnych ugrupowań,

się w rzeźbie terenu wzdłuż wybrzeża Bałtyku,

a problemy transgraniczne winny być rozwią-

wzdłuż Odry, Nysy Łużyckiej i Bugu, wzdłuż

zywane w oparciu o powszechnie akceptowa-

głównych grzbietów Sudetów i Karpat. Relacje

ne zasady wyrażone w dokumentach konferen-

przyrodnicze przenikają przez te linie, co na-

cji międzynarodowych poświęconych ochro-

rzuca realizację ochrony przyrody w katego-

nie środowiska przyrodniczego (Rio de Jane-

riach transgranicznych i międzynarodowych.

iro, Dublin, Johannesburg) oraz odpowiednich

Te okoliczności nabierają szczególnej wagi

konwencjach i innych dokumentach Organiza-

dla sieci Natura 2000 i obszarów położonych

cji Narodów Zjednoczonych. Wpisanie tych za-

w dolinach rzek granicznych.

sad do odpowiednich porozumień międzypaństwowych winno stanowić podstawę prawną

Zarządzanie ochroną przyrody i wykonywanie

do realizacji celów sieci Natura 2000 w obsza-

zadań ochronnych na terenach transgranicz-

rach takich jak np. dolina Bugu.

nych musi nie tylko uwzględniać naturalne cechy środowiska przyrodniczego na obszarach

Można sugerować wprowadzenie do tych

po obu stronach granic, ale także brać pod

porozumień wyraźnych zapisów o potrzebie

uwagę różnice w przepisach prawa państw

ochrony siedlisk, ze wskazaniem konkretnych

sąsiadujących. Funkcjonowanie sieci Natu-

gatunków właściwych na obszarach państw

ra 2000 jest sterowane wytycznymi dyrektyw

objętych konkretnym porozumieniem, prze-

Unii Europejskiej i koordynacja jego realizacji w państwach członkowskich Wspólnoty jest

40

widując wspólne planowanie działań ochronnych.

nakazem wspólnie uznanych norm prawa. Od-

Innym forum międzynarodowej współpra-

mienna sytuacja powstaje gdy obszar po dru-

cy w problematyce sieci Natura 2000 winny

giej stronie granicy należy do państwa nie bę-

być kontakty naukowe, konferencje, semina-

dącego członkiem Wspólnoty. To ma miejsce

ria i sympozja a także wymiana informacji i do-

w odniesieniu do granicy wzdłuż Bugu z Bia-

świadczeń w publikacjach specjalistycznych.

łorusią i Ukrainą (dolina Bugu jest elementem

Dostępność literatury zagranicznej powinna

sieci Natura 2000). Powszechne uznanie celo-

być zwiększana przez tłumaczenia wybranych

wości ochrony przyrody na międzynarodowym

wydawnictw.

7.

Powstałe jako kompromisowy dokument „Zasady” wskazują, że interesy wodno-gospo-

Zakończenie

gospodarowania wodą na obszarach Natura 2000;

darcze można pogodzić z interesami ochro-

– w podejmowaniu kompleksowych studiów,

ny przyrody w obszarach Natura 2000 w doli-

opracowań naukowych – ze szczególnym

nach rzek. Niewątpliwie istnieje potrzeba kon-

zwróceniem uwagi na metodykę analiz,

tynuowania prac nad zasadami funkcjonowa-

ocen, na definicję i dobór kryteriów oraz

nia sieci Natura 2000 w dolinach rzecznych

na algorytmy i procedury obliczeniowe jako

oraz poszukiwania rozwiązań pozwalających

narzędzia formułowania decyzji;

na realizację celów ochrony przyrody i gospo-

– w poszerzaniu angażowania specjalistów

darki wodnej, w zgodzie z zasadami trwałego

– techników w procesach decyzyjnych

i zrównoważonego rozwoju.

ochrony przyrody i w zarządzaniu środowi-

Dalsza aktywność w tym zakresie powinna przejawiać się m. in.:

skowym, a przyrodników – w zarządzaniu zasobami wodnymi, szczególnie w przedsięwzięciach inwestycyjnych;

– w uściślaniu aktów prawnych związanych

– w uwzględnianiu i w rozszerzaniu zakresu

z siecią Natura 2000, przenoszeniu zasad

tematyki ochrony przyrody w programach

Prawa Unii Europejskiej do ustaw krajo-

szkolenia uczelni technicznych i ekono-

wych, a także dbałość o to by specyfika wa-

micznych a także w dalszym wprowadzaniu

runków przyrodniczych Polski znajdowała

elementów wiedzy technicznej na uczelnie

należne miejsce i odzwierciedlenie w regu-

o profilu przyrodniczym.

lacjach unijnych; – w gromadzeniu doświadczeń z procesu

Koordynacja wymienionych wyżej zadań bę-

umacniania ochrony środowiska, w tym

dzie możliwa wyłącznie we współdziałaniu

z realizacji zadań ochrony przyrody w sieci

specjalistów gospodarki wodnej i eksper-

Natura 2000 – a na bazie tych doświadczeń – w dalszym reformowaniu i doskonaleniu regulacji prawnych oraz ulepszania organizacji i instytucji zarządzania; – w opracowywaniu szczegółowych wytycznych, norm oraz instrukcji dotyczących tak zagadnień przyrodniczych, jak również go-

tów ochrony przyrody. Współpraca służb odpowiedzialnych za gospodarkę wodną i za ochronę przyrody powinna również dotyczyć uzyskiwania wsparcia funduszy unijnych na realizację działań ochronnych na obszarach zakwalifikowanych do sieci Natura 2000 w obszarach dolin rzecznych.

spodarczych, ekonomicznych, inwestycyj-

Wdrożenie Ramowej Dyrektywy Wodnej i za-

nych i technicznych;

sad regulujących funkcjonowanie sieci Natura

– w opracowaniu, na wzór „Podręczników

2000 w dolinach rzek to wspólne zadanie dla

ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000”,

polskich służb gospodarki wodnej i ochrony

szczegółowej metodyki dotyczącej zasad

przyrody na najbliższe lata.

41

Bibliografia

Bojarski A., Jeleński J., Jelonek M., Litewka T.,

Pawlaczyk P., Jermaczek A. 2004. „Natura

Wyżga B., Zalewski J. 2005. „Zasady dobrej

2000 – narzędzie ochrony przyrody. Plano-

praktyki w utrzymaniu rzek i potoków gór-

wanie ochrony obszarów Natura 2000”. WWF

skich”. Maszynopis. RZGW Kraków, Minister-

Polska, Warszawa.

stwo Środowiska, Kraków. Chylarecki P., Kucharczyk M. 2004. „Przyrod-

dlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik meto-

nicze uwarunkowania wdrażania sieci Natura

dyczny”. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

2000 na obszarach dolin rzecznych”. Maszy-

Ślubowska A., Świerkosz K. 2004. „Doświad-

nopis. GWP Polska, WWF Polska, Warszawa.

czenia krajów UE w zarządzaniu obszarami

Dąbkowski S.L., Badowski A. 2004. „Zasady

Natura 2000 w dolinach rzecznych”. Maszy-

gospodarowania na obszarach Natura 2000

nopis. GWP Polska, WWF Polska, Warszawa.

w dolinach rzecznych – uwarunkowania go-

Witkowski Z. 2004. „Natura 2000 – Szczytna

spodarki wodnej”. Maszynopis. GWP Polska,

idea i trudne wykonanie. Problemy organizacji

WWF Polska, Warszawa.

i funkcjonowania systemu ostoi siedlisko-

Iddle E., Bines T. 2004. „Planowanie ochrony

wych Natura 2000 w Polsce”. Zeszyty Nauko-

obszarów cennych przyrodniczo. Przewodnik

we Komitetu „Człowiek i Środowisko”, Polska

dla praktyków i ich szefów”. Przekład polski,

Akademia Nauk, Warszawa-Lublin.

Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebo-

Witowski K., Filipkowski A., Gromiec M. 2001.

dzin.

„Obliczanie przepływu nienaruszalnego. Po-

„Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000”, Biuletyn Ministra Środowiska, nr 2/2004. „Informacja o gospodarowaniu wodami w Polsce” druk sejmowy nr 3061/2004, według strony internetowej Kancelarii Sejmu RP, www.sejm.gov.pl. Warszawa.

42

Praca zbiorowa. 2004. „Poradniki ochrony sie-

radnik”. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. Tyszewski S., Okruszko T., Pusłowska D. 1996. „Propozycja metodyki określania sposobu wykorzystania zasobów wodnych zlewni o szczególnych walorach przyrodniczych na przykładzie Górnej Narwi i Supraśli”. VII Ogól-

Lambor J. 1965. „Podstawy gospodarki wod-

nopolskie Seminarium Naukowo-Techniczne

nej”, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności,

„Ochrona jakości i zasobów wód – Zasady ra-

Warszawa.

cjonalnej gospodarki wodą”, Zakopane.

Lubczyński L. 1999. „Parki narodowe w Pol-

Okruszko T., Tyszewski S., Pusłowska D.

sce, Sprawozdanie roczne 1998”. Krajo-

1996. „Gospodarowanie zasobami wodnymi

wy Zarząd Parków Narodowych, Warsza-

Górnej Narwi”. Zeszyty Prob. Post. Nauk Rol.,

wa-Białowieża.

428, Warszawa.

Notatki

43

Notatki

44