Zaolzie i Zaolziacy Genius loci, genius populi Konferencja międzynarodowa pod honorowym patronatem Konsul RP Pani Anny Olszewskiej

Organizowana przez:      

Polski Związek Kulturalno-Oświatowy w Republice Czeskiej, Miejscowe Koło Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego w Jabłonkowie Instytut Politologii, Instytut Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Sekcję Ludoznawczą przy Zarządzie Głównym Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego Sekcję Zaolziańską Oddziału Krakowskiego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego Światową Radę Badań nad Polonią Wyższą Szkołą Biznesu w Dąbrowie Górniczej

Miejsce konferencji Dom ZG PZKO w Czeskim Cieszynie, ul. Božkova / Bożka 16 Dom PZKO w Jabłonkowie, Mariánské náměstí / Rynek Mariacki 18

Termin konferencji 1-2 sierpnia (piątek-sobota) 2014 roku

1

Koncepcja konferencji

Zaolziańscy Polacy nie pasują do heroicznej historii Polski walczącej w powstaniach, przelewającej krew w walkach z zaborcami. Nie pasują do obrazu Polski szlacheckiej, której zalążki nowoczesnej kultury narodowej powstawały w zaciszu dworków szlacheckich. Zaolziańscy Polacy nie pasują do obrazu Polski romantycznej. Polskość na Śląsku Cieszyńskim wyrażała się w odmienny sposób – w pracy organicznej, rozwoju gospodarczym i rozmaitych wysiłkach na rzecz utrzymania języka, a tym samym tożsamości polskiej. Tutejsza arystokracja miała przeważnie niepolskie pochodzenie, a polskojęzyczna szlachta była praktycznie nieobecna. Polskość przetrwała i wyrażała się, podobnie jak w innych regionach Śląska, przede wszystkim w domach rolników i robotników. Zróżnicowani pod względem konfesyjnym Polacy zza Olzy nie pasują wreszcie do archetypu Polaka-katolika ukształtowanego w XIX wieku. W wielu przypadkach forpocztę polskości stanowili ewangelicy, którzy walnie przyczynili się do utrwalania więzi z Macierzą. Śląsk Cieszyński od czasów Reformacji był areną rywalizacji i kooperacji wyznaniowej między katolikami a protestantami, w sprawach kluczowych, odnoszących się do tożsamości narodowej (nota bene trudno znaleźć w Europie przykłady tak zgodnej współpracy między przedstawicielami obu wyznań). Mimo tych wszystkich cech odróżniających mieszkańców Śląska Cieszyńskiego od reszty narodu, zaolziańscy Polacy są ludźmi dumnymi ze swej narodowości, ze swojej kultury, języka, polskich obyczajów. I bynajmniej nie żyją daleko od polskich granic! Oto fenomen, nad którym powinni pochylać się historycy, socjologowie, etnolodzy, politolodzy, ale także Polacy z kraju chcący na siebie, na swoją historię i tożsamość spojrzeć innymi oczami. Historia i współczesne losy zaolziańskich Polaków pod wieloma względami są nietypowe na tle losów Polaków mieszkających w Polsce, ale także i tych żyjących poza granicami Polski. Z drugiej jednak strony – w wielu aspektach są one typowe dla poplątanych losów wielu mniejszości narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej po I wojnie światowej. To sprawia, że z jednej strony mamy do czynienia ze specyficznym doświadczeniem wspólnoty narodowej formującej się w zasadniczo inny sposób niż wspólnota macierzysta (ojczyzna ideologiczna, Polacy jako naród większościowy), ale mimo to pozostającej z nią w nierozerwalnym związku emocjonalnym i kulturowym. Z drugiej strony proces rozwoju tejże wspólnoty upodabnia ją pod wieloma względami do losów Słowaków, Rusinów, Serbów, Rumunów, Chorwatów, Węgrów i wielu innych nacji, oddzielonych od swej Ojczyzny granicą polityczną. Ów partykularyzm i uniwersalizm w omawianym przypadku pozostają ze sobą w przedziwnym, symbiotycznym związku generującym godne uwagi fenomeny społeczno-kulturowe. Kultura zaolziańskich Polaków od wieków tworzona była na styku i pograniczu wielu różnych kultur: polskiej, czeskiej, niemieckiej, ale także żydowskiej. Nie bez znaczenia są w omawianym przypadku wpływy wywodzącej się z regionu karpackiego kultury wołoskiej. Rozwój kultury i gospodarki determinowało samo położenie geograficzne. Śląsk Cieszyński leży u wejścia do Bramy Morawskiej stanowiącej kluczowy element dawnego szlaku bursztynowego, łączącego śródziemnomorskie Południe z nordycką Skandynawią. Południowo-wschodnia granica Śląska Cieszyńskiego opiera się o Przełęcz Jabłonkowską stanowiącą niegdyś granicę z Królestwem Węgier. Nie można wreszcie nie zwrócić uwagi na fakt, że to właśnie na Zaolziu Łuk Karpacki kończy swoją wędrówkę ku Północy wyznaczając jedną z ważniejszych pod względem cywilizacyjnym granic europejskich. Niewykluczone, że ów specyficzny klimat pogranicza miał istotne znaczenie dla kształtowania wrażliwości naukowej wielu znanych historyków, socjologów i kulturoznawców oraz innych uczonych, a także artystów, polityków i duchownych urodzonych lub wychowanych na Ziemi Cieszyńskiej. W 2014 roku przypada 90. rocznica urodzin Józefa Chlebowczyka (ur. w Karwinie) – historyka i wybitnego badacza kwestii narodowościowych Europy Środkowo-Wschodniej, 110. rocznica urodzin pułkownika Gwido Langera, szefa grupy polskich kryptologów, która złamała system niemieckiej maszyny szyfrowej Enigma. Ze Śląska Cieszyńskiego wywodzi się, zmarły przed 200. laty Leopold Szersznik (17471814) – bibliofil i pionier polskiego muzealnictwa. W Cieszynie urodził się Richard Pipes – światowej

2

sławy sowietolog i doradca Prezydenta USA Ronalda Reagana. Z postaci współczesnych wspomnieć należy o Jerzym Buzku, premierze RP oraz przewodniczącym Parlamentu Europejskiego, urodzonym w Śmiłowicach na Zaolziu. Zasadniczym celem konferencji jest dyskusja nad tożsamością zaolziańskich Polaków, nad jej obecnym kształtem i jej przemianami w ostatnich dekadach. Po upadku komunizmu, otwarciu granic m.in. w związku z przystąpieniem Polski i Rep. Czeskiej do Unii Europejskiej (trzeba pamiętać, że wbrew deklaracjom o internacjonalistycznej przyjaźni socjalistycznych narodów, granica polskoczechosłowacka do połowy lat 90. XX wieku bynajmniej nie należała do kategorii granic otwartych), ale przede wszystkim w związku z postępującymi procesami globalizacji kulturowej oraz nieuchronnej asymilacji narodowej, polska tożsamość narodowa na Śląsku zaolziańskim podlega dynamicznym przemianom. Inaczej pojmowano polskość pół wieku temu, inaczej rozumie się ją obecnie. Zmienia się także stosunek do Polski oraz Polaków mieszkających w Polsce, tak samo jak zmianom podlega wizerunek Czecha i państwa czeskiego. Polaków na Zaolziu stale – jeśli wierzyć statystykom – ubywa. Z drugiej jednak strony, jakby przekornie, w odpowiedzi na te negatywne „ilościowe” tendencje przybywa: dyskusji o polskości i jej znaczeniu, o znaczeniu mniejszości polskiej w kształtowaniu współczesnego państwa czeskiego i regionu śląsko-morawskiego. I wciąż używając polskiego można porozumieć się z większością mieszkańców czeskiego Śląska Cieszyńskiego, niezależnie od ich identyfikacji narodowościowej.

* * *

Tożsamość narodowa funkcjonuje w dwóch różnych wymiarach. Pytanie „Kim jesteśmy?” implikuje zarówno pytanie „Kim jesteśmy sami w sobie?”, jak i pytanie „Kim jesteśmy względem INNYCH?”. Proces kształtowania się tożsamości można widzieć zarówno w ujęciu pozytywnym, jak i negatywnym. Z jednej strony chodzi o uświadamianie sobie własnych cech charakterystycznych, z drugiej ― przeciwstawianie siebie innym, „stygmatyzowanym” na różne sposoby. W literaturze naukowej znaleźć można zgrabne określenie obydwu podejść: sameness (pozostawanie tym samym) i distinctiveness (różnienie się). W przypadku członków mniejszości narodowych wspomniany poziom „różnienia się” odnosi się nie tylko do obcego etnosu, ale także do macierzy, członków narodu zamieszkującego tu i teraz swoje państwo narodowe. Dlatego też badacze kwestii narodowościowych tak chętnie badają diaspory, albowiem w ich przypadku ma miejsce – używając języka filmowego – wiele spektakularnych „zwrotów akcji”. Polacy mieszkający poza Polską potrafią zaskakiwać swoim pojmowaniem istoty polskości! Naukowe analizy odnoszące się do „bycia sobą” poszczególnych etnosów (płaszczyzna sameness), można lepiej zrozumieć, jeśli ich owoce zaklasyfikuje się do kilku kluczowych kategorii, składających się na obraz narodowej tożsamości. Treści odpowiadające pojęciu „tożsamość narodowa” pozwalają się uporządkować w ramach pięciu najistotniejszych komponentów czy też „filarów” narodowej tożsamości. Łącznie pozwalają one zrekonstruować obraz siebie, własnej grupy narodowej. Składają się na niego następujące elementy: epos, genos, logos, etos i topos. Trzeba przy tym pamiętać, że w omawianym przypadku kategorie te mogą być i są w wielu przypadkach w praktyce różnie odczytywane przez Polaków z kraju i Polaków mieszkających poza Polską. Epos stanowi symbol pamięci historycznej, świadomość ciągłości rozwoju narodu, jego „wzlotów” i „upadków”, momentów historii, które w istotny sposób zaważyły na jego współczesnej kondycji. W historii Europy Środkowo-Wschodniej często akcentuje się wątki wiktymistyczne, umożliwiające autoprezentację w roli ofiary niezawinionej agresji, zdecydowanie rzadziej prezentowane są wątki wspierające wizję narodu jako zdobywcy, zwycięzcy, pogromcy. Wyraźnie widać, że króluje tutaj idea gloria victis – chwała zwyciężonym, gdyż tylko oni zasługują na bezdyskusyjną cześć. Genos oznacza przekonanie o posiadaniu wspólnych przodków, często uznanych za założycieli narodu i wielkich bohaterów. W szerszym natomiast ujęciu genos odnosi się do panteonu osób, które uznaje się za szczególnie istotne dla rozwoju wspólnoty. Zarówno epos jak i logos stanowią nierozłączne elementy czegoś, co określa się mianem pamięci zbiorowej. Pamięci historycznej (zbiorowej) nie należy rozumieć

3

w kategoriach „narodowego kuferka”, do którego mechanicznie dodaje się opowieści o nowych (lub nowo odkrytych) postaciach, formacjach społecznych czy wydarzeniach. Jest ona ruchoma: ulega wybiórczości i manipulacji, pewne jej elementy zmieniają swoje proporcje, a nawet znaczenie. Niektóre wcześniejsze interpretacje są potępiane i skazywane na banicję. W konsekwencji nie może dziwić nieobecność nierzadko całych epok historycznych czy też dość swobodne obchodzenie się z zasadą chronologicznego ciągu zdarzeń. Trzeci element „pentagramu tożsamościowego” ― logos oznacza wspólny język etniczny lub poszerzając tę kategorię – powszechnie uznany i akceptowany sposób komunikacji wewnątrz wspólnoty, odróżniający ją od innych wspólnot narodowych lub etnicznych. Chodzi tutaj o istnienie pewnego wspólnego i szczególnego „repertuaru pojęć” i wyrażających je znaków werbalnych i pozawerbalnych, pewnych „zobiektywizowanych konfiguracji symbolicznych”. Czwarty element pentagramu tożsamościowego ― etos oznacza swoistą sakralizację całokształtu norm i instytucji regulujących życie społeczne narodu. Chodzi tutaj o uznanie za własne i poniekąd święte, różnych tradycji i zwyczajów, dzięki którym naród funkcjonuje jako całość, zachowuje swoją tożsamość i suwerenność kulturową lub polityczną. Etos oznacza pewne powszechnie akceptowane sposoby zachowania się, reagowania na różnego rodzaju sytuacje, specyficzny „styl życia” w obrębie wspólnoty. Wreszcie ostatni, piąty element konstrukcyjny tożsamości narodowej ― topos rozumieć należy jako specyficzny rodzaj przestrzeni (a raczej sposób jej pojmowania).Topos oznacza nie tylko konkretne terytorium z wyraźnie oznaczonymi granicami (administracyjnymi lub nieadministracyjnymi). Topos to także, a może nawet przede wszystkim, konkretne elementy krajobrazu: rzeka, wzgórze, dolina, charakterystyczny drzewostan, ale także – typ architektury, sposób zagospodarowania przestrzeni itd. Z zagadnieniem toposu ściśle wiąże się pojęcie granicy, odgrywającej istotną rolę w konstruowaniu świata społecznego, oddzielającej „swoich” od „obcych”. Topos bez granicy nie istnieje, choćby miała być ona nieostra, płynna, podlegająca ciągłym rekonstrukcjom. Granica pozwala uporządkować przestrzeń, nadać jej cechę konkretnego miejsca na ziemi. Warto zauważyć, że inaczej granicę rozumieją z zasady członkowie narodu dominującego, inaczej – członkowie mniejszości narodowej.

4

Kwestie organizacyjne  Konferencja (dwudniowa) składać będzie się z trzech paneli dyskusyjnych (po 1,30 h). Tematyka poszczególnych paneli służyć ma dyskusji na temat współczesnej tożsamości Polaków zaolziańskich.  Na zakończenie konferencji zaprezentowane zostaną wyniki badań politologicznych prowadzonych przez pracowników naukowych Instytutu Politologii UKSW. Dotyczą one postaw wyborczych mieszkańców Zaolzia na przestrzeni ostatnich 25 lat.  Osoby zaproszone do paneli na podstawie kompetencji naukowych lub/i doświadczeń życiowych związanych z przedmiotem dyskusji (w każdym panelu 4-6 osób) przesyłają do 15. lipca na adres Organizatora ([email protected]) swoje teksty (w języku polskim lub czeskim) w objętości od 15 do 30 tys. znaków (7-15 stron maszynopisu), które zostaną następnie opublikowane (po pozytywnej recenzji) w monografii pokonferencyjnej dostępnej za pośrednictwem internetu (e-book). Teksty jeszcze przed recenzją, jako materiał konferencyjny, pojawią się w internecie na miesiąc przed rozpoczęciem konferencji.  Osoby biorące udział w panelu nie prezentują swoich tekstów w całości, a jedynie najważniejsze tezy, odpowiadając na pytania moderatora. Panele trwają po 90 minut. Przez pierwsze 4560 minut paneliści wypowiadają swoje stanowiska nawiązując wzajemnie do swoich wypowiedzi oraz ustosunkowując się do pytań moderatora, w dalszej części osoby z sali mają możliwość włączenia się do dyskusji.

5

Program konferencji *** 1 sierpnia 2014 (piątek), Czeski Cieszyn 08:45-09:00 Przywitanie uczestników konferencji Przedstawiciel władz PZKO Przedstawiciel władz miejskich Czeskiego Cieszyna Walter Wiesław Gołębiewski, Prezes Światowej Rady Badań nad Polonią 09:00-09:30

Sytuacja polityczno-społeczna Polaków na Zaolziu – wykład wprowadzający Michał Broda Sekcja Historii Regionu przy Zarządzie Głównym Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego 09:30-11:00

Panel I Dylematy tożsamościowe Polaków na Zaolziu. Kim jesteśmy, kim byliśmy, kim chcemy być? Moderator: prof. Radosław Zenderowski (UKSW Warszawa) Uczestnicy: Andrzej Bizoń, Dyrektor Gimnazjum z Polskim Językiem Nauczania Czeski Cieszyn Stanisław Folwarczny, Zastępca Burmistrza Czeskiego Cieszyna Bogdan Jakubek, Prezes Sdružení vojenské historie Těšínského Slezska Anna Piszkiewicz, Wiceprezes Sekcji Kobiet ZG PZKO Halina Sikora, Redaktor naczelny miesięcznika „Zwrot” 



 



Najważniejsze momenty w historii Polaków zaolziańskich i stosunek do nich. Co najbardziej rezonuje, co wywołuje spory i kontrowersje? Z czego zaolziańscy Polacy są szczególnie dumni, a co jest dla nich powodem do wstydu? Bohaterowie dnia codziennego – o kim chcemy pamiętać i dlaczego? Znaczenie wybitnych osobistości dla integralności wspólnoty narodowej. Jakich bohaterów oczekujemy dziś, dla nas, dla naszych dzieci i wnuków? Znaczenie języka dla tożsamości narodowej. Dlaczego cenimy język polski, dlaczego posługujemy się nim na co dzień? Dlaczego chcemy, by nasze dzieci mówiły po polsku? Znaczenie zwyczajów i obyczajów dla zachowania narodowej tożsamości. Jakie wartości są szczególnie cenione i dlaczego? Jaką rolę odgrywa religia (katolicka, protestancka) w życiu współczesnych Polaków zaolziańskich? Nasza mała ojczyzna i jej granice. Postrzeganie granicy z Polską a postrzeganie innych granic (ze Słowacją, z Morawami, ze Śląskiem Opawskim). Jakie elementy krajobrazu wpisane są na trwałe w tożsamość zaolziańskich Polaków. Znaczenie elementów przyrodniczych i architektonicznych (w tym pomników) w życiu polskiej wspólnoty narodowej na Zaolziu. 11:30-13:00

6

Panel II Zaolziańscy Polacy a Polska: oczekiwania, nadzieje, postulaty, pretensje… Moderator: prof. Marek Rembierz (Uniwersytet Śląski) Uczestnicy: Walter Gołębiewski, Prezes Światowej Rady Badań nad Polonią prof. Jan Kajfosz, Kierownik Zakładu Teorii i Badań Kultury Współczesnej UŚ Karol Madzia, Prezes Polskiej Sekcji Narodowej Wspólnoty – Coexistentii Jacek Mencner, Prezes Sekcji Akademickiej „Jedność” przy Zarządzie Głównym PZKO Anna Olszewska, Konsul Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Ostrawie Jan Ryłko, Prezes PZKO w RC oraz MK PZKO Jabłonków prof. Tadeusz Siwek, Uniwersytet w Ostrawie prof. Marek Walancik, Prorektor ds. Nauki, Kierownik Katedry Pedagogiki Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej    

Czym jest Polska dla zaolziańskich Polaków? Jakie funkcje pełni w narracji tożsamościowej? Jakie znaczenie ma utrzymywanie kontaktów (jakich?) z Polską? Spełnione i zawiedzione nadzieje związane z przemianami w Polsce i Europie Środkowej po 1989 roku. Przejawy udanej współpracy vs. niespełnione oczekiwania. Diagnozy, recepty… Czego tak naprawdę Polacy zaolziańscy oczekują od Polski – jej władz, rodaków? Wizerunek Polski w ostatnich dwóch dekadach: idzie ku lepszemu? Jak Polacy zaolziańscy mogą pomóc Polsce w kreowaniu pozytywnego wizerunku kraju? OBIAD Przejazd do Jabłonkowa i udział w „Gorolskim Święcie” http://www.gorolskiswieto.cz/

2 sierpnia 2014 (sobota), Jabłonków 10:00-11:30

Panel III Zaolziańscy Polacy a Czesi: między dobrym sąsiedztwem a wielką polityką Moderator: dr Grzegorz Studnicki (Sekcja Ludoznawcza przy Zarządzie Głównym PZKO) Uczestnicy: Irena Adamczyk, Muzeum Śląska Cieszyńskiego Irena Cichá, pisarka, wydawca publikacji o tematyce regionalnej Petr Sagitarius, Burmistrz Jabłonkowa / Petr Gawlas Z-ca Burmistrza Antoni Szpyrc, artysta-malarz    

Codzienne relacje z Czechami w opinii zaolziańskich Polaków? Co przemawia za dobrymi stosunkami, co (kto?) je stawia pod znakiem zapytania? Kim są Czesi jako sąsiedzi oraz jako anonimowi (nieznani z imienia i nazwiska) współobywatele? Czym zasadniczo różni się obraz Czecha w oczach Polaka zaolziańskiego a Polaka z kraju? Wspólne cechy kulturowe Polaków zaolziańskich i Czechów odróżniające ich od Polaków z kraju. Czy uświadamiana jest ta wspólnota wartości? Zaolziańscy Polacy oczyma sąsiadów i czeskich polityków.

7

12:00-13:30

Na zakończenie: Zaolzie w świetle wyników wyborów parlamentarnych i prezydenckich (1990-2014) Moderator: dr Andrzej Rudowski (Instytut Politologii UKSW) Uczestnicy: mgr Monika Brzezińska (Instytut Politologii UKSW) mgr Marta Gałązka (Instytut Politologii UKSW) mgr Anna Kiedrowicz-Thel (Instytut Politologii UKSW) dr Paweł Matuszewski (Instytut Politologii UKSW) mgr Martyna Wasiuta (Instytut Politologii UKSW) dr Kinga Wojtas (Instytut Politologii UKSW) Referat 1a: mgr Marta Gałązka, mgr Anna Kiedrowicz-Thel Wprowadzenie: ordynacja wyborcza, okręgi wyborcze w Republice Czeskiej Referat 1b: mgr Martyna Wasiuta Wprowadzenie: struktura narodowościowa Zaolzia (1991-2011) Referat 2: dr Paweł Matuszewski, Zachowania wyborcze mieszkańców Zaolzia. Analiza frekwencji wyborczej i preferencji politycznych Jaka była frekwencja wyborcza na Zaolziu od 1990 roku? Czy różniła się ona zasadniczo od frekwencji ogólnokrajowej? Czy w obrębie gmin zaolziańskich odnotowano jakieś istotne zróżnicowanie odnośnie do poziomu frekwencji wyborczej? Z jakimi ugrupowaniami politycznymi w wyborach parlamentarnych najczęściej sympatyzowali mieszkańcy Zaolzia? Czym wyniki wyborów parlamentarnych i prezydenckich na Zaolziu odróżniały się od wyników w skali ogólnokrajowej? Referat 3: dr Kinga Wojtas Rola organizacji politycznych mniejszości narodowych w demokracji Referat 4: dr Monika Brzezińska Modele ochrony praw mniejszości - rekomendacje dla Republiki Czeskiej

Dyskusja OBIAD

8

Informacje praktyczne Dojazd Dojazd do Cieszyna z Warszawy: Warszawa Centralna, poc. EIC 105 Sobieski, odj. 12:21 – przyjazd do stacji Ostrava-Svinov 17:07, następnie pociągiem osobowym o 17:21 do Czeskiego Cieszyna, przyjazd o 18:11. Alternatywnie: przyjazd poc. 105 Sobieski do Zebrzydowic o 16:34, następnie wynajętym busem do Cieszyna – przyjazd ok. 17:00. Dojazdy na trasie Czeski Cieszyn – Mosty u Jablunkova: Pociągi kursują regularnie co godzinę.

Zakwaterowanie (Rezerwacja we własnym zakresie) W Cieszynie / Czeskim Cieszynie Hotele w Cieszynie: http://www.cieszyn.pl/?p=addressesList&iAddressCategory=263&iCategory=124 Hotele w Czeskim Cieszynie:

Hotel Piast - http://www.hotelpiast.cz/cenik/ Hotel Central - http://www.hotel-central.cz/PL/

W Jabłonkowie i okolicach http://www.jablunkovsko.cz/index.php?jaz=pl&secm=53

Wyżywienie Obiady do nabycia w miejscu konferencji Wyżywienie w trakcie Goralskiego Święta również do nabycia na miejscu

Kursy walutowe 100 Kč = ok. 15,50 zł 1 € = ok. 27 Kč

Miejsce konferencji

9

Dom ZG PZKO w Czeskim Cieszynie, ul. Bożka 16

10

Dom ZG PZKO w Jabłonkowie, Rynek Mariacki 18