Studia Dydaktyczne 24-25/2013 ISSN 1230 - 1760

Tomasz Kruszewski Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku

ZADANIA EDUKACYJNO – WYCHOWAWCZE NAUCZYCIELI UNIWERSYTETU TRZECIEGO WIEKU Człowiek starszy ma swoje potrzeby i oczekiwania społeczne względem swojej osoby. Oczekiwania te są dość mocno zróżnicowane, gdyż stan biologiczny i psychiczny osób starszych jest bardzo niejednorodny w przeciwieństwie do etapów wcześniejszych życia człowieka. Istnienie określonych potrzeb człowieka starszego jest uwarunkowane m.in. sytuacją ekonomiczną, jego cechami społecznymi, szeroko pojętym zdrowiem, a także zaawansowaniem procesu starzenia się. Niektórzy autorzy badań stwierdzają, że część potrzeb występuje na podobnym poziomie i w podobnych formach, jak we wcześniejszych okresach życia, ale są i takie, które są odczuwalne bardziej intensywnie. Przyczyny upatruje się we wcześniejszym niezadowalającym ich zaspokajaniu. Do potrzeb takich należy: „potrzeba bezpieczeństwa związana z nasilającym się w wieku starszym objawami niepokoju i poczucia zagrożenia, potrzeba przynależności związana z poczuciem osamotnienia, potrzeba niezależności warunkowana czynnikami biologicznymi i ekonomicznymi jak również potrzeba użyteczności oraz potrzeba prestiżu”1. Ludzie starsi nastawieni są wobec otoczenia obronnie i zachowawczo, unikają innowacji i zmian: mają silną potrzebę bycia akceptowanymi, przy równocześnie niskiej ocenie możliwości sprostania wymaganiom otoczenia. Postawę obronną, podporządkowującą się ludzi starszych uznaje się jako przejaw instynktu samozachowawczego, uruchomionego wskutek zachwiania poczucia bezpieczeństwa, najczęściej z powodu niekorzystnej sytuacji socjoekonomicznej i zdrowotnej2. Wielu badaczy uznało, że potrzeby ludzi

1

B. Ziębińska, Uniwersytety Trzeciego Wieku jako instytucje przeciwdziałające marginalizacji osób starszych, Uniwersytet Śląski (pr. dr), Katowice 2007 s. 87 2 B. Śliwerski, Krytyczna teoria wychowania wobec osób starszych w toksycznym społeczeństwie, [w:] M. Dzięgielewska (red.), Przygotowanie do starości, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1997 s. 85 i inne

66

ZADANIA EDUKACYJNO – WYCHOWAWCZE NAUCZYCIELI UNIWERSYTETU TRZECIEGO WIEKU

starszych, będących w stosunkowo korzystnym stanie zdrowia (możliwość kontaktu z innymi), są potrzebami wyższego rzędu. Dla wielu osób starszych zakończenie aktywności zawodowej otwiera nowe możliwości poszukiwania zajęć i ich podejmowanie, pobudza do działania. Ta nowa aktywność stanowi odzwierciedlenie ich nowych potrzeb wynikających z nowego statusu społecznego. Ta nowa aktywność człowieka starszego staje się czynnikiem decydującym o wielkości i kształcie nowej przestrzeni życiowej. Tę przestrzeń, obok własnej aktywności buduje środowisko lokalne, sąsiedzkie, rodzinne, świat innych ludzi. Ważne jest współuczestniczenie ludzi starszych w życiu społecznym, służy do przełamywania konfliktów pokoleń, przeciwdziała wyobcowaniu („śmierci społecznej”), daje szanse na aktywność. Starym człowiekiem staje się naprawdę człowiek, kiedy zaprzestaje kontaktów społecznych3. Na zagadnienie to zwracał też uwagę twórca koncepcji „wychowania do starości” A. Kamiński. Mocno podkreślał, że „podstawowe wytyczne przygotowania do starości polegają na realizowaniu, póki sił starczy, życiowej aktywności, a szczególnie pracy cenionej i użytecznej oraz na wzmacnianiu tendencji do zaspokajania zainteresowań i wrażliwości na wszystko, co nowe, a także na utrzymanie kontaktów towarzyskich i szerszych społecznych, aby nie dopuszczać do samotności”4. Jak wynika z literatury i przytoczonych powyżej zapisów „duże znaczenie dla jakości życia w fazie starości ma realizacja ról społecznych, które są podejmowane w czasie wolnym od obowiązków rodzinnych, domowych i zawodowych: roli sąsiedzkiej i towarzyskiej, członka wspólnoty religijnej oraz użytkownika czasu wolnego”5. Aktywność ludzi starszych, wychodzi naprzeciw zaspakajaniu ich potrzeb społecznych, pomaga w zagospodarowaniu czasu wolnego, spełnianiu się towarzyskim. W rozwoju tej aktywności dużą rolę odgrywają organizacje pozarządowe, których funkcje wiążą się z zaspakajaniem potrzeb osób starszych i rozwiązywaniem ich problemów. Niewątpliwie do takich organizacji należą uniwersytety trzeciego wieku (UTW). Pierwszy UTW powstał w 1973 r. w Tuluzie we Francji. Pomysłodawcą tego uniwersytetu był prof. Pierre Vellas. Cele pierwszego UTW oparte zostały o:  umożliwienie kształcenia ustawicznego osobom starszym,  kształcenie słuchaczy w zakresie gerontologii społecznej, 3

J. Rembowski, Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, PWN, Warszawa 1984 s. 64 A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1974 s. 369 5 B. Szatur – Jaworska, Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, Of. Wyd. ASPRA-JR, Warszawa 2000 s. 54 4

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

67 TOMASZ KRUSZEWSKI



przygotowanie odpowiedniej kadry specjalistów pracujących dla ludzi starszych,  prowadzenie badań dotyczących problemów medycznych, prawnych i psychospołecznych wieku starczego. Model uniwersytetu powstałego w Tuluzie został nazwany modelem francuskim. Cechuje on się wysokim poziomem działalności dydaktycznej i badawczej, przy równoczesnym zróżnicowaniu form organizacyjnych od pełnej integracji z wyższą uczelnią, przez formę luźnych powiązań, do całkowitej niezależności. Zajęcia prowadzone na uniwersytetach o modelu francuskim prowadzone są przez kadrę akademicką i mają różne formy: wykłady, kursy, seminaria, warsztaty, wycieczki, zajęcia ruchowe. Działalność pokrywana jest ze środków finansowych pochodzących z samorządów i uczelni przy której działa uniwersytet, środków od sponsorów, grantów. Obecnie coraz częściej słuchacze opłacają z własnych środków finansowych np. materiały do nauki, wynajem pomieszczeń. Wszystkie UTW w modelu francuskim starają się zachować akademickie standardy kształcenia, nawet jeśli nie są bezpośrednio afiliowane z uczelniami. Zajęcia prowadzą nauczyciele akademiccy. W 1981 r. grupa entuzjastów z Cambridge stworzyła model UTW odmienny od francuskiego, zwany modelem brytyjskim lub modelem Cambridge. Model brytyjski został oparty na samopomocy, wzajemnej pomocy słuchaczy. Jego główne cechy to:  brak wsparcia ze strony wyższych uczelni,  samopomoc jako główna metoda kształcenia, brak podziału na wykładowców i studentów. Studenci, osoby starsze sami organizują zajęcia, są wykładowcami, przekazują swoją wiedzę, doświadczenie innym studentom, swoim koleżankom i kolegom. Kładziony jest nacisk na eksperyment, opis przypadku, nauczanie grupowe. Model ten nazywany jest też „intelektualną demokracją”, w której jest się zarówno wykładowcą jak i studentem. Model ten zachęca do niesienia pomocy przez wolontariat. Model brytyjski kieruje się zasadami: „UTW powinien skupiać osoby, które podejmują kształcenie oraz pomagają innym w nauce. Ci którzy nauczają, powinni być zachęcani do uczenia się, a ci którzy uczą się powinni również nauczać lub w inny sposób wspierać funkcjonowanie instytucji. Program kształcenia powinien być tak szeroki, jak tylko jego ludzkie i finansowe zasoby na to pozwalają. Wynagrodzenia nie będą wypłacane żadnemu członkowi uniwersytetu za nauczanie lub inną aktyw-

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

68

ZADANIA EDUKACYJNO – WYCHOWAWCZE NAUCZYCIELI UNIWERSYTETU TRZECIEGO WIEKU

ność wspierającą”6. W Wielkiej Brytanii uniwersytet może być praktycznie założony przez każdą osobę. Są uniwersytety liczące kilkuset członków, jak i mało liczące kilkudziesięciu. Oferta edukacyjna UTW brytyjskich jest zróżnicowana: wykładane są przedmioty akademickie, prowadzone zajęcia są również praktyczne. Program w znacznej mierze zależy od tego, czym interesują się studenci i jakie posiadają umiejętności. Niektóre uniwersytety współpracują ze szkołami wyższymi, większość jednak pozostaje zupełnie niezależnymi ośrodkami kształcenia ludzi starych, spełniającymi oprócz funkcji poznawczych również integracyjne i terapeutyczne7. Słuchaczami brytyjskich UTW są przede wszystkim kobiety, osoby będące na emeryturze, posiadające wykształcenie średnie lub wyższe, reprezentujące klasę średnią. Zajęcia obywają się w wynajętych pomieszczeniach, są też takie, które organizują zajęcia w prywatnych domach studentów. W ostatnich latach powstały kolejne narodowe i kontynentalne modele uniwersytetów trzeciego wieku (m.in. rosyjski, amerykański, chiński). Dostrzeżono też możliwości zorientowania aktywności tych instytucji na nowe cele np. kompensowanie ubytku studentów na uczelniach, przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu osób starszych, oddziaływaniu na rozwój miast i regionów, czy też stymulowanie rozwoju usług i dóbr materialnych (towarów) i kulturalnych do potrzeb ludzi starszych8. W Polsce funkcjonowanie UTW oparto na modelu francuskim. Pomysł powstania pierwszego UTW w Warszawie był wynikiem współpracy i kontaktów naukowych prof. Haliny Szwarc z prof. Pierre Vallasem. Uroczysta inauguracja pierwszego roku akademickiego UTW (wtedy jeszcze pod nazwą Studium III Wieku) nastąpiła 12 listopada 1975 r. Kolejny uniwersytet w kraju powstaje we Wrocławiu 1976, a następny utworzony został w Opolu. W Polsce podczas konferencji w 2004 roku, która odbyła się na Uniwersytecie Jagiellońskim określono minimalne wymagania jakie powinien spełniać uniwersytet trzeciego wieku o modelu francuskim. Przyjęto, że:  lokalizacja placówki UTW powinna być przy uczelni (najlepiej humanistycznej) jako jej część, w ramach zawartej umowy, czy też ścisłej współpracy z nią, bądź z bezpośrednim patronatem uczelni. UTW mogą być tworzone przy filiach uczelni,

6

A. Matlakiewicz, Edukacja seniorów w Wielkiej Brytanii – Uniwersytety Trzeciego Wieku, Edukacja Dorosłych nr 2/2003 s. 125 7 E. A. Wesołowska, Uniwersytet Trzeciego Wieku w Toruniu, Edukacja Dorosłych nr 1/1994 s. 95 8 A. Klimczuk, Kierunki rozwoju uniwersytetów trzeciego wieku w Polsce, e-mentor Nr 4(51) 2013 s.72

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

69 TOMASZ KRUSZEWSKI



wykładowcami UTW winni być wyłącznie pracownicy naukowi wyższych uczelni,  dodatkowym wymogiem formalnym powinna być dogodna, pod względem komunikacji lokalizacja. Taki model UTW ma zapewnić akademicki poziom kształcenia i kładzie duży nacisk na zajęcia dydaktyczne. Istnieje też inna formuła funkcjonowania UTW, nieco szersza, która zakłada, że wszelkie jednostki pozarządowe (biblioteki, domy kultury, kluby itp.), które prowadzą działalność związaną z szeroko pojętą aktywizacją ludzi starszych mogą przyjmować nazwę uniwersytetów trzeciego wieku. Warunkiem jest utrzymanie odpowiednio wysokiego poziomu organizowanych zajęć, który mogą zapewnić wysokokwalifikowani nauczyciele. Wymagania formalne takie jak: wiek słuchaczy, kryteria przyjęć, wykształcenie w poszczególnych UTW, są zróżnicowane i zależą od wewnętrznych regulaminów. Działalność poszczególnych UTW, jest też silnie zróżnicowana i zależna od grupy aktywistów lub samego lidera. Uogólniając można przyjąć, że celem działalności jest stymulowanie aktywności intelektualnej słuchaczy poprzez podstawowe formy zajęć: wykłady ogólne bądź w grupach o tematyce interesującej słuchaczy: zdrowie, sztuka, literatura, historia, filozofia, polityka; zajęcia seminaryjno-konwersatoryjne, zajęcia warstwowe, lektoraty, zajęcia okresowe plenery, wycieczki, wspólne wyjścia do teatru, kina itp. Program zajęć uwzględnia często specyfikę terytorialną oraz preferencje i zainteresowania słuchaczy. Często wykłady oprócz nauczycieli akademickich prowadzą lokalni nauczyciele, lekarze, socjolodzy, historycy itp. Duże znaczenie odgrywa sama aktywność słuchaczy, uczestnictwo w zajęciach, chęć podejmowania dyskusji, przedstawianie swojego punktu widzenia. Nie do przecenienia w aktywności słuchaczy jest tematyka historyczno-regionalna. Wielu z nich było świadkami omawianych wydarzeń, zajść i często w sposób bardzo interesujący dzielą się swoimi spostrzeżeniami i obserwacjami z innymi. Obecnie można zaobserwować w Polsce zmiany zachodzące w tych organizacjach: - stały wzrost liczby UTW i ich słuchaczy, - odchodzenie od formy organizacyjnej przy uczelni, na rzecz tworzenia UTW jako samodzielnych stowarzyszeń, - posiedzenia i konferencje naukowe są organizowane przez nieliczne UTW, co wskazuje na zmniejszanie się aktywności naukowej UTW.

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

70

ZADANIA EDUKACYJNO – WYCHOWAWCZE NAUCZYCIELI UNIWERSYTETU TRZECIEGO WIEKU

Początek XXI wieku i wzrost populacji ludzi starszych powoduje, że polskie uniwersytety trzeciego wieku stają przed dylematem zaspokajania różnych potrzeb wynikających ze zróżnicowanych zainteresowań kolejnych pokoleń ludzi starszych, ale muszą także wyjść naprzeciw potrzebom gerontologicznym poszczególnych osób9. Zmiany funkcjonowania UTW wymuszają także; rosnące znaczenie nowych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych oraz mediów, w szczególności internetu, który umożliwia integrację społeczną ludzi starszych, ich telepracę, e-wolontariat oraz e-usługi, min. w zakresie zdrowia, nauczania, bankowości, zakupów, ćwiczeniu sprawności umysłowej, uczestnictwa w kulturze10; kształtujące się społeczeństwo i gospodarka oparta na kreatywności i mądrości, w której poszczególne jednostki, grupy i podmioty życia publicznego stają się koniecznością zmiany wymaganych kompetencji kulturowych11; wzrastające znaczenie wyobraźni, twórczości, odpowiedzialności i gromadzenie doświadczeń, w warunkach tych kształtuje się już nie tylko paradygmat aktywnego, ale też kreatywnego starzenia się – łączenia sztuki z edukacją ustawiczną oraz wykorzystaniem doświadczenia ludzi starszych i przekazywaniem ich dziedzictwa przyszłym pokoleniom12. Uniwersytetom trzeciego wieku jako organizacjom coraz bardziej skomplikowanym, od których z przedstawionego krótkiego oglądu wymaga się coraz więcej i stawia coraz wyższe wymagania muszą sprostać osoby zajmujące się ich organizacyjną stroną jak i osoby zajmujące się procesem nauczania. Kształcenie ustawiczne ludzi starszych w UTW odbywa się zgodnie z zasadą całożyciowego uczenia się człowieka tj. w okresie przedemerytalnym i emerytalnym. Geragogika została zapoczątkowana w 1956r. w Niemczech, określenia tego użył jako pierwszy Hans Mieskes pedagog i gerontolog. W dzisiejszej myśli pedagogicznej13 ideę kształcenia i wychowania człowieka przez całe życie, w tym również wychowanie do starości rozwijali m.in. Szymonem Marycjusz z Pilzna w dziele „O szkołach czyli akademiach ksiąg dwoje” oraz czeski pedagog Jan Amos Komensky, który w „Pampedii” wy9

Tamże… s. 73 R. Rudkowski, Internet a populacja osób starszych, [w:] A. Karpiński, A. Rajkiewicz (red.), Polska w obliczu starzenia się społeczeństwa, PAN Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, Warszawa 2008 s. 137-153 11 A. Kukliński, E. Mączyńska (red), Polska myśl strategiczna. Na spotkanie z enigmą XXI wieku, Biuletyn PTE 2011 nr 2 12 A. Klimczuk, Kreatywne starzenie się. Przykłady zagranicznych i polskich zaleceń i praktyk, [w:] A. Zawada, Ł. Tanczyk (red), Seniorzy w środowisku lokalnym (badania empiryczne i przykłady dobrych praktyk), Katowice 2013 s. 24-46 13 B. Ziębińska… s. 149-153 10

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

71 TOMASZ KRUSZEWSKI

różnił zgodnie z rozwojem człowieka osiem typów instytucji szkolnych. Na temat szkoły starości napisał, że skoro starość jest częścią życia, jest też częścią szkoły, musi więc mieć swoich nauczycieli, swoje przepisy, cele, aby postęp w życiu osób starszych był możliwy. „To co jest słabe, musi mieć kierownictwo i podtrzymywanie. A skoro starość jest najsłabszym z okresów życia, nie powinna być zaniedbywana i pozbawiona pomocy”. Tworzenie pedagogiki starzenia się i ludzi starszych zamyka cykl kształcenia jednostki w okresie rozwojowym. Proces edukacji ludzi starszych jest bardzo złożony, gdyż złożona jest starość. Edukacja osób w wieku starszym powinna uwzględniać potrzebę aktualizacji wiedzy, potrzebą wynikającą zarówno z przemian zachodzących w otaczającym świecie jak i samej jednostki. Proces ten powinien mieć na celu zarówno pogłębianie wiedzy jaki i rozwój umiejętności i kompetencji. Powinien zbliżać do współczesności, nowoczesności14. Edukacja ludzi starszych powinna w treściach uwzględniać tematykę szeroko rozumianej kultury. Treści powinny dotyczyć zagadnień filozofii, psychologii, zdrowia, sportu, religii, edukacji, historii, sztuki. Edukacja powinna zawierać treści dotyczące informacji i informatyki, a także stwarzać warunki do opanowania co najmniej podstawowych umiejętności z tej dziedziny. Istotną rolę w edukacji osób starszych odgrywa regionalizm, kultura regionalna. Osoby te są często źródłem wiedzy o swoim środowisku, o historii swojego życia i czynnikach zewnętrznych na niego wpływających. Do takich zagadnień mogą należeć: praca, rodzina, szkoła, zdrowie, przemiany społeczne, rozwój gospodarczy regionu i wiele innych. W ostatnich latach, zwłaszcza po przystąpieniu Polski do struktur Unii Europejskiej znaczenia nabierają w edukacji tematy związane z szeroko rozumianą polityką. Należeć do nich mogą zagadnienia związane z demokracją, suwerennością i niezależnością państwa, poszanowanie praw wolności i praw człowieka, tolerancja, poznawanie kultur innych narodów itp. Wspomniany wcześniej A. Kamiński15 uznaje wychowanie do starości, jako wychowanie polegające na pomaganiu ludziom w nabywaniu przez nich zainteresowań, aspiracji i umiejętności, które pomagają im na emeryturze, w realizowaniu trybu życia sprzyjającego wydłużeniu ich aktywności. Wychowanie to powinno polegać na wywoływaniu sytuacji sprzyjającej określonemu postępowaniu, np. poznanie programów komputerowych, technik 14

O. Czerniawska, Kłopoty z nazewnictwem dyscypliny od gerontologii edukacyjnej do gerontologii, Edukacja Dorosłych nr 3/2001 s. 32 15 A. Kamiński, Wychowanie do starości jako czynnik adaptacji ludzi starszych do nowoczesnego społeczeństwa, Studia i szkice pedagogiczne 1978 s. 359

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

72

ZADANIA EDUKACYJNO – WYCHOWAWCZE NAUCZYCIELI UNIWERSYTETU TRZECIEGO WIEKU

malarskich, zajęcia sportowe itp. Można zauważyć, że w edukacji osób starszych nie chodzi o uczestniczenie w typowych formach edukacyjnych (wykład, lekcja), ale o uświadomienie, że sytuacje edukacyjne tworzy samo życie, a celem edukacji powinno być otwarcie się na innych i na otaczające środowisko. Uczenie się powinno być sposobem na życie. Działania osób starszych powinien wspierać nauczyciel, rozumiejący ich potrzeby i ograniczenia. Wskazując im wielkość dróg nauki, gotowość do poznawania życia aby było ono lepsze i piękniejsze. Za aplikacją działań edukacyjnych i zadań stających przed nauczycielami uniwersytetu trzeciego wieku przyjęto UTW w Płocku. Wychodząc naprzeciw potrzebom środowiska osób starszych oraz zgodnie z tendencjami rozwojowymi uniwersytetów trzeciego wieku w Płocku, w 2002 roku powstało Stowarzyszenie Uniwersytetu Trzeciego Wieku (SUTW). Decyzję o powołaniu SUTW w Płocku podjęto na początku 2002 r. Spotkanie inaugurujące działalność odbyło się 14 marca 2002. Pierwszy wykład wygłosiła dr Liliana Tomaszewska pracownik naukowy Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej nt. „Problematyka szczęścia w filozofii starożytnej”. W styczniu 2005 roku uniwersytet uzyskał osobowość prawną i został zarejestrowany w Krajowym Rejestrze Sądowym w Warszawie jako Stowarzyszenie Uniwersytetu Trzeciego Wieku (SUTW). Siedzibą uniwersytetu jest, dom w którym urodził się Władysław Broniewski, obecnie zwany Domem Broniewskiego. Pani Janina Czaplicka, założycielka STUW, tak wspomina swoje działania16 „Od kilku lat, temat uniwersytetu trzeciego wieku śledziłam w prasie specjalistycznej m.in. w „Poradniku seniora”, który był kolportowany pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Słuchałam także audycji radiowych i telewizyjnych dla seniorów, których było jednak niewiele, a w końcu wszystkie zostały zlikwidowane. Interesował mnie proces starzenia się ludzi, a szczególnie czynniki go powodujące i jak można mu zapobiec. Badania wskazują, że dla „zdrowego starzenia się” najważniejszy jest mózg, w dalszej kolejności naczynia i kości. …Co więc należy czynić, żeby jak najdłużej zachować sprawność intelektualną? Odpowiedź jest prosta: ćwiczyć umysł przez uczenie się szczególnie języków obcych, czytanie, udział w dyskusjach, rozwiązywanie krzyżówek itp. Te czynności mają także wpływ na wzmocnienie naszego słuchu, wzroku, koncentracji, pamięci, które osłabiają upływający czas. Aby temu zapobiec, należy prowadzić aktywny tryb życia, który polega na przekroczeniu siebie tj. czas wypełniać twórczością i pracą, bo to są drogi do poczucia się młodszym i samodzielnym. Uczestnictwo w uniwersytecie 16

Informacje SUTW w Płocku, Zeszyt 1/2006 s. 3

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

73 TOMASZ KRUSZEWSKI

trzeciego wieku sprzyja przekazaniu, że każdy wiek może być piękny. Człowiek pracując dla innych uszlachetnia siebie, szczęście można osiągnąć jedynie służąc innym. Jest to dewiza, która przyświecała mi cały czas w pracy zawodowej – nauczycielskiej, a potem społecznikowskiej emerytce”. W pierwszym okresie swojej działalności uniwersytet liczył 113 osób z tego 105 kobiet i 8 mężczyzn. Struktura wykształcenia była następująca: 48 osób posiadało wykształcenie wyższe na poziomie magisterskim lub inżynierskim, a 65 osób posiadało wykształcenie średnie. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby z wykształceniem technicznym 35 osób, nauczyciele (pedagodzy) – 30 osób oraz ekonomiści 21 osób. Osoby rozpoczynające działalność uniwersytetu w Płocku były w przedziale wiekowym od 55 do 80 lat. Na początku działalności założono, że spotkania całej społeczności uniwersytetu będą odbywały się dwa razy w miesiącu. Jedno ze spotkań będzie to wykład, natomiast drugie to wspólne wyjście do muzeum, teatru, kina, galerii sztuki, czy też będzie to wycieczka turystyczno-krajoznawcza. Założono, że wykładowcami będą nauczyciele akademiccy różnych uczelni w tym Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej (PWSZ), Towarzystwa Naukowego Płockiego lub specjaliści z innych instytucji zajmujący się problemami ludzi starszych. Zaplanowano i realizowano spotkania z parlamentarzystami, władzami samorządowymi miasta i powiatu płockiego, artystami, przedstawicielami kościołów różnych wyznań. Wykładowcami byli między innymi prof. Aleksander Kozłowski, prof. Tomasz Nałęcz, dr Stanisław Duczmal, prof. Katarzyna Duczkowska-Małysz, v-ce prezydent Płocka Piotr Kubera. Podjęto też zajęcia w grupach tematycznych, których treści wynikały z potrzeb słuchaczy. Utworzono kilka sekcji zainteresowań:  lektoraty języków obcych: angielskiego, niemieckiego, włoskiego, rosyjskiego,  sekcje artystyczne: plastyczną i tkactwa artystycznego,  zespół redaktorski,  klub dyskusyjno-literacki,  dwie grupy komputerowe,  dwie grupy gimnastyczne, obejmujące ćwiczenia usprawniające i siłownię,  dwie grupy taneczne. Grupą zainteresowań kieruje kierownik, od którego kreatywności zależy aktywność działań, całej grupy. Od umiejętności kierownika zależy też wciąganie do współpracy pozostałych członków danej grupy oraz dobór prowadzących zajęcia wykładowców.

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

74

ZADANIA EDUKACYJNO – WYCHOWAWCZE NAUCZYCIELI UNIWERSYTETU TRZECIEGO WIEKU

Od samego początku swojego istnienia SUTW związany był z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Płocku. Uniwersytet korzystał i korzysta z pomieszczeń tej uczelni, jej wykładowców i innych pracowników dydaktycznych, technicznych i obsługi. Uczelnia ta objęła patronatem Uniwersytet Trzeciego Wieku w Płocku. W listopadzie 2005 roku zostało podpisane porozumienie pomiędzy Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Płocku a Stowarzyszenie Uniwersytetu Trzeciego Wieku. W dokumencie tym czytamy: „Wyrażając wolę i potrzebę sformalizowania trwającej od momentu powstania stowarzyszenia … obie strony … pragną zawrzeć porozumienie treści następującej:  organizacji wspólnych przedsięwzięć o charakterze naukowym:  organizowanie wykładów otwartych …,  realizowanie wspólnych projektów edukacyjnych,  wzajemnej promocji obu instytucji. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku wyraża gotowość:  zapewnienia, zgodnie z zapotrzebowaniem SUTW … kadry naukowej w celu wygłaszania wykładów …  umożliwiania konsultacji w zakresie nauk plastycznych …  pomocy w pozyskiwaniu studentów i pracowników … do przeprowadzenia lektoratów językowych  pomocy w poszukiwaniu studentów i pracowników Instytutu Matematyki i Informatyki do przeprowadzania ćwiczeń z informatyki … . W 2012 roku Stowarzyszenie Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Płocku obchodziło swoje dziesięciolecie działalności. Obecnie uniwersytet liczy ok. 340 osób, w tym ok. 10 % mężczyzn. Od roku nie są przyjmowania nowi słuchacze, ze względów organizacyjnych. Należy zaznaczyć, że rok 2012 był Europejskim Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej. W Polsce Sejm Rzeczpospolitej Polskiej podjął uchwałę i rok ten ustanowił Rokiem uniwersytetów trzeciego wieku. Wychodząc naprzeciw potrzebom i zainteresowaniom słuchaczy w Płocku prowadzone są wykłady popularno-naukowe raz w tygodniu, przy czym raz w miesiącu jest to wykład poświęcony problematyce medycznej. Za przykład wysokiego poziomu zajęć, jak też relacji pomiędzy nauczycielami a słuchaczami niech świadczą poniżej przytoczone wypowiedzi. Wypowiedzi te zostały wyrażone w okazjonalnym biuletynie z okazji 10 – lecia SUTW w Płocku.

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

75 TOMASZ KRUSZEWSKI

Maria Dobaczewska tak wspomina17 „ … zostałam studentką Stowarzyszenia Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Płocku chciałam być aktywnym człowiekiem. Postanowiłam wykorzystać swoje przygotowanie zawodowe i utworzyłam sekcję gimnastyki rehabilitacyjnej … Gimnastyka cieszyła się i nadal cieszy się dużym zainteresowaniem. Aktualnie ćwiczenia prowadzone są w sześciu grupach, w których bierze udział 150 osób. Wiek uczestniczek od 55 do 80 roku życia, różna także sprawność fizyczna. Starsze, mniej sprawne koleżanki często zastanawiały się i zadawały sobie pytanie czy podołają ćwiczeniom. Jednak patrząc z perspektywy sześciu lat nie tylko podołały, ale także stały się wzorem do naśladowania dla innych koleżanek”. Inna słuchaczka pani Barbara Lewandowska, tak opowiada18 „Ze względów zdrowotnych zainteresowałam się zajęciami ruchowymi, w tym gimnastyką rehabilitacyjną, jednak zaczęłam w nich uczestniczyć dopiero w trzecim roku mojego członkostwa. Od tego czasu gimnastyka stała się ważnym elementem mojego rozkładu dnia. Rehabilitantka … ćwicząc razem z nami prowadzi jednocześnie lekcje anatomii, więc wiem, już iż podczas zajęć wzmacniam mięśnie czworogłowe i dwugłowe uda, trójgłowe łydki, obręczy barkowej i mięśni brzucha. Podczas zajęć korzystamy z piłek, specjalistycznych kijków i taśm elastycznych. Jest świetna zabawa i mam dobre samopoczucie do końca dnia”. „Okazja do malowania pojawiła się w 2004 roku wraz z powołaniem sekcji plastycznej w Uniwersytecie Trzeciego Wieku – wspomina Krystyna Olędrzyńska19 – Przez kilka lat prowadził z nami nieodpłatnie zajęcia mgr Leszek Stanisławski, wykładowca Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku. Wszyscy, z dziesięcioosobowej grupy, byliśmy zachwyceni zasobem wiedzy teoretycznej i umiejętnością jej przekazywania. Na wykładach, wśród dzieł z albumów czuliśmy się jak w paryskim Luwrze, … Czuliśmy atmosferę i oddech sztuki. Nasze mistrzostwo sprowadzało się do dostrzegania w otoczeniu form podstawowych jak: koło, trójkąt, czworobok i owal. Miękkim ołówkiem 2B lub 4B tworzyliśmy proste krajobrazy poprzez kombinacje tych form”. Słuchacze STUW wiele uwagi poświęcają wydarzeniom kulturalnym. Zainteresowania swoje mogą pogłębiać w klubie dyskusyjnym, o poziomie dyskusji niech świadczy fragment wypowiedzi Pani Haliny Krasuskiej20 „Członkowie klubu dyskusyjnego najwięcej czasu przeznaczają na poznanie 17

10-lecie Stowarzyszenia Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Płocku – Biuletyn, Płock 2012 s. 19 Tamże … s. 10 19 Tamże … s. 20 20 Tamże … s. 21,23 18

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

76

ZADANIA EDUKACYJNO – WYCHOWAWCZE NAUCZYCIELI UNIWERSYTETU TRZECIEGO WIEKU

współczesnej literatury … Wielu z nich budzi kontrowersje … Do takich pisarzy należą, m.in. Jean-Marie Gustave Le Clézio (niezbyt przychylni krytycy, ale bardzo ciepło przyjęta w naszym klubie jego książka „Urania”) oraz Herta Müler opowiadająca mroczne historie II wojny światowej i późniejszych czasów … Duże wrażenie na czytelnikach (studentach SUTW – dopowiedź) wywierają wiersze ubiegłorocznego laureata Nagrody Nobla, szwedzkiego poety Tomasa Gösta Tranströmera, inspirowane muzyką, odzwierciedlające ojczyste pejzaże, a także konflikty człowieka ze środowiskiem sztokholmskim. Największe uznanie członków klubu dyskusyjnego współczesnych polskich utworów literackich została wyróżniona Nagrodą „Nike” książka Wiesława Myśliwskiego „Traktat o łuskaniu fasoli” oraz Olgi Tokarczuk „Bieguni”. Można też było spotkać wymienionych pisarzy na ich wieczorkach autorskich w Książnicy Płockiej i posłuchać, jak organizują swój warsztat pisarski oraz o ich planach na przyszłość … Kolejnym wydarzeniem była wystawa „Kruszyć serca i patrzeć jak ulepią… Kobiety w życiu i twórczości Juliusza Słowackiego”, która przypominała jego emocjonalne związki z kobietami – wielką miłość syna do matki oraz inne miłości, fascynacje, przyjaźnie i zawody uczuciowe. Na wernisażu gościła Edyta Jungowska, odtwórczyni Balladyny w słynnej inscenizacji Adama Hanuszkiewicza, słuchacze Uniwersytetu wysłuchali czytanych przez nią fragmentów dramatów Juliusza Słowackiego oraz listów do matki. Obchody 10 rocznicy śmierci Zbigniewa Herberta przyczyniły się do poznania i zrozumienia jego utworów. Słuchacze zwiedzili wystawę poświęconą jego życiu i twórczości, byli na spotkaniu z aktorem Wojciechem Wysockim mówiącym jego wiersze oraz oglądali fotografie Emilii Gowin nawiązującej do ich treści. Na długo w pamięci pozostał wykład księdza profesora Henryka Seweryniaka, autora eseju o Zbigniewie Herbercie”. Sekcję rękodzieła i samoinspiracji oraz bycie sobie nawzajem nauczycielem bardzo trafnie opisuje jedna ze słuchaczek SUTW pani Krystyna Skalny21, „Wśród słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku jest grupa około dwudziestu koleżanek, które korzystając z charakterystycznej dla rodzaju ludzkiego kreatywności, spotykają się w celu wykonania rozlicznych przedmiotów z włóczki, nici, tkanin, kartonu, papieru. Wszystkie członkinie prezentacja wykonane przez siebie ozdoby, części odzieży, świąteczne karty okolicznościowe, plecionki, kwiaty wymieniając się wzorami i dzieląc pomysłami. Regularne spotkania są okazją do przyjemnego spędzenia czasu w przyjaznym gronie … Szukamy inspiracji na okolicznych kiermaszach świątecz21

Tamże … s. 25

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

77 TOMASZ KRUSZEWSKI

nych, gdzie twórcy ludowi prezentują wzornictwo charakterystyczne dla folkloru danego regionu … Wymiana pomysłów pobudza do myślenia …” Kolejna studentka SUTW pani Elżbieta Borkowska22 tak wspomina działalność sekcji komputerowej. „Korzystanie z sali komputerowej zapewnia nam Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, a zajęcia prowadzone są przez studentki tejże szkoły. Współczesny senior - członek naszego Stowarzyszenie wykorzystując użyteczną umiejętność obsługi komputera potrafi bez trudu surfować po Internecie, pisać listy, grać w gry komputerowe, przenieść zdjęcia z aparatu cyfrowego do komputera, otworzyć album fotograficzny, czy wysłać zdjęcia e-mailem do danej osoby. Potrafi także nagrać dane na płytę CD, korzystać z arkusza Excel np. do rejestracji wpływów i wydatków budżetu domowego. Obce jest mu zatem określenie „wykluczenie cyfrowe”, a dzięki Internetowi cały wirtualny świat jest dla niego na wyciągnięcie ręki. Doceniając walory informatyki słuchacze SUTW chętnie uczęszczają na zajęcia …” Bardzo popularnymi sekcjami są lektoraty: angielski, niemiecki, rosyjski, włoski, francuski. Pisze Emilia Gospaś23 „Największym zainteresowaniem cieszy się język angielski. Około 20% członków SUTW uczęszcza na ten lektorat. Obecna nauka odbywa się w sześciu grupach 10-12 osobowych. Grupy są o różnym stopniu zaangażowania, w związku z tym każdy uczestnik ma możliwość dopasowania grupy do swojego poziomu . Zajęcia z języka angielskiego prowadzone są przez panie lektorki…”, studentki PWSZ. Lektorat z języka rosyjskiego prowadzi jedna ze słuchaczek SUTW pani Jadwiga Misiak24, „W 2006 roku, późną jesienią pojechałam na pierwsze spotkanie na uniwersytet… Potem uczęszczałam na zajęcia z języka niemieckiego. Tam poznałam naszą szefową Marię… Trzy czy cztery lata temu Maria… zaproponowała mi prowadzenie zajęć z języka rosyjskiego. Z początku trochę się obawiałam, do dziś mam tremę przed lekcjami dużo większą niż podczas czterdziestu lat pracy z młodzieżą. Przekonał mnie argument, że jest spore zainteresowanie językiem rosyjskim, więc skoro ludzie chcą się uczyć, to trzeba im to umożliwić. Chciałam też spróbować z innych powodów. Bardzo lubię swój zawód nauczyciela, a wtedy już nie pracowałam. Poza tym podczas lekcji języka niemieckiego nie podobał mi się iście niemiecki dryl, jaki wprowadzały prowadzące zajęcia młode nauczycielki – studentki. Może to i dobrze, bo opanować taką grupę starszych pań jest trudno, szczególnie jeśli się chce czegoś nauczyć, to porządek musi być… 22

Tamże … s. 27 Tamże … s. 29 24 Tamże … s. 16 23

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

78

ZADANIA EDUKACYJNO – WYCHOWAWCZE NAUCZYCIELI UNIWERSYTETU TRZECIEGO WIEKU

Ja wymyśliłam sobie zupełnie inną formę zajęć, dużo bardziej na luzie. Moje „uczennice” to w większości moje bardzo dobre koleżanki. Jedne znam z Jagiellonki, inne już z uniwersytetu.” Kierownictwo SUTW jest zainteresowane promocją zdrowia wśród swoich słuchaczy, podnosząc wiedzę o przeciwdziałaniu dolegliwościom fizycznym i psychicznym. Uzyskane granty z Urzędu Miasta Płocka pozwoliły na realizację szeregu programów. W ramach tych programów oprócz wykładów z zakresu medycyny i psychologii prowadzone są warsztaty psychologiczne i ćwiczenia rehabilitacyjne. Nadzór merytoryczny nad projektami oraz lekarzy specjalistów z poszczególnych dziedzin uniwersytetowi gwarantuje umowa podpisana z Okręgową Izbą Lekarską w Płocku. Słuchaczka pani Agnieszka Łapacz25 tak opisuje te formy zajęć: „z wykładów dowiedzieliśmy się jak zapobiec negatywnym aspektom upływu lat: bagatelizowanie pierwszych objawów choroby, poprawianie sprawności fizycznej i psychicznej by móc odróżnić co jest normą, a co chorobą. Z dotychczas zrealizowanych programów wynikają następujące zasady zachowania dobrej kondycji fizycznej i psychicznej w miarę upływu lat: aktywność fizyczna, stosowanie dobrze zbilansowanej diety, zapobieganie upadkom, higieniczny tryb życia, regularne konsultacje z lekarzem, stawianie wyzwań codziennie swojemu umysłowi, utrzymywanie kręgu znajomych i przyjaciół”. Przekaz tych informacji przez słuchaczkę świadczy o pełnym zrozumieniu przez studentów roli edukacyjnej i wychowawczej zajęć i spotkań w SUTW. Jedną z grup tanecznych jest grupa tańca ludowego. Zajęcia tej grupy odbywają się w siedzibie Harcerskiego Zespołu Pieśni i Tańca „Dzieci Płocka” im. Wacława Milke pod kierownictwem instruktora – choreografa tego zespołu pana Bogdana Rogalskiego i akompaniatora Tomasza Wysockiego. Zajęcia prowadzone są w formie rekreacji, swobodnej zabawy. Słuchaczka Renia Lewandowska charakteryzuje tę formę zajęć: „instruktor patrzy często jednak z pobłażliwością na ewentualne niedokładności wykonywania zadań, przypisując większe znaczenie atrakcyjności zajęć ku zadowoleniu ćwiczących”26. Te kilka wypowiedzi przedstawicieli Stowarzyszenia Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Płocku, bardzo wyraźnie charakteryzuje działalność sekcji tego Uniwersytetu. Entuzjazm, pasja, wiara w to co robią uczestników jest imponująca. W czasie rozlicznych zajęć pokonują oni różne trudności i słabości osobiste, ale wszyscy głęboko wierzą w słuszność tego co robią. 25 26

Tamże … s. 18 Tamże … s. 30

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

79 TOMASZ KRUSZEWSKI

Niewątpliwie oprócz dużej motywacji samych słuchaczy, znaczącą rolę odgrywają nauczyciele, osoby prowadzące zajęcia. Wywodzą się oni z różnych grup zawodowych oraz miejsc prowadzenia swojej działalności, są to:  wykładowcy w większości z Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej ale i innych uczelni płockich,  nauczyciele szkół płockich,  lekarze,  pracownicy instytucji kultury,  osoby zaproszone z poza środowiska kultury płockiej,  samorządowcy i politycy,  słuchacze są sobie nauczycielami,  studenci płockich uczelni,  indywidualni artyści (malarze, muzycy). Osoby prowadzące różne formy zajęć nie tylko zajmują się przekazywaniem werbalnym wiedzy, ale też starają się oddziaływać wychowawczo na słuchaczy, by stosowali oni pewne zasady w życiu. Chcą powodować by zmieniali oni swoje przyzwyczajenia z korzyścią dla swojego dobrostanu, szczególnie zdrowia fizycznego i psychicznego. Zajęcia w SUTW wzmacniają słuchaczy psychicznie i fizycznie. Przez uczęszczanie na spotkania organizowane przez uniwersytet życie codzienne słuchaczy uległo pozytywnym przemianom. Stali się osobami niewykluczonymi, podążającymi za zmieniającym się światem.

Bibliografia 1. Czerniawska O. Kłopoty z nazewnictwem dyscypliny od gerontologii edukacyjnej do gerontologii, Edukacja Dorosłych nr 3/2001 s. 32 2. Informacje SUTW w Płocku, Zeszyt 1/2006 3. Kamiński A. Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1974 4. Kamiński A. Wychowanie do starości jako czynnik adaptacji ludzi starszych do nowoczesnego społeczeństwa, Studia i szkice pedagogiczne, 1978 5. Klimczuk A. Kierunki rozwoju uniwersytetów trzeciego wieku w Polsce, ementor Nr 4(51) 2013 6. Klimczuk A. Kreatywne starzenie się. Przykłady zagranicznych i polskich zaleceń i praktyk [w:] Zawada A., Tanczyk Ł. (red.) Seniorzy w środowisku lokalnym (badania empiryczne i przykłady dobrych praktyk) Katowice 2013

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

80

ZADANIA EDUKACYJNO – WYCHOWAWCZE NAUCZYCIELI UNIWERSYTETU TRZECIEGO WIEKU

7. Kukliński A., Mączyńska E. (red.) Polska myśl strategiczna. Na spotkanie z enigmą XXI wieku. Biuletyn PTE 2011 nr 2 8. Matlakiewicz A. Edukacja seniorów w Wielkiej Brytanii – Uniwersytety Trzeciego Wieku Edukacja Dorosłych nr 2/2003 9. Rembowski J. Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, PWN, Warszawa – Poznań 1984 10. Rudkowski R. Internet a populacja osób starszych [w:] Karpiński A., Rajkiewicz A. (red.) Polska w obliczu starzenia się społeczeństwa, PAN Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, Warszawa 2008 11. Śliwerski B. Krytyczna teoria wychowania wobec osób starszych w toksycznym społeczeństwie [w:] Dzięgielewska M. (red.) Przygotowanie do starości, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1997 12. Szatur – Jaworska B., Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, Of. Wyd. ASPRA-JR, Warszawa, 2000 13. Wesołowska A.E. Uniwersytet Trzeciego Wieku w Toruniu Edukacja Dorosłych 1994 nr 1 14. Ziębińska B. Uniwersytety Trzeciego Wieku jako instytucje przeciwdziałające marginalizacji osób starszych Uniwersytet Śląski (pr. dr) Katowice 2007 15. 10-lecie Stowarzyszenia Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Polsce – Biuletyn, Płock 2012

Summary Educational objectives of the teachers of University of the Third Age Universities of the third age have been interdisciplinary institutions of out-of-school education supporting older people. Teachers, tutors and organizers of educational process play an important part in these institutions. Educational tasks for the teachers have been as described at the charter of the university according to its aims. As an example of the University of the Third Age in Płock, the above tasks have been presented as well for teachers, tutors and perception of the students/participants.

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760