Robert E. Lucas, Jr.

 Wykłady z teorii wzrostu gospodarczego

ACADEMIA OECONOMICA

ACADEMIA OECONOMICA

Wykłady z teorii wzrostu gospodarczego

Dla Nancy

Wykłady z teorii wzrostu gospodarczego

 Robert E. Lucas, Jr. Przekład:

Agata i Paweł Kliberowie

Wydawnictwo C.H. Beck Warszawa 2010

Dane oryginału: Robert E., Jr. Lucas, Lectures on Economic Growth Copyright © Harvard University Press, 2004

All rights reserved Published by arrangement with Harvard University Press

Wydawca: Joanna Perzyńska Redaktor merytoryczny: Zofia Wiankowska-Ładyka Projekt okładki i stron tytułowych: GRAFOS Ilustracja na okładce: © GRAFOS

© for the Polish edition by Wydawnictwo C.H. Beck 2010 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: Studio Graficzne MIMO, Michał Moczarski Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-1599-7

Spis tre ci

Podzi kowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

Rozdział 1. O mechanice rozwoju gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Wst p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Neoklasyczna teoria wzrostu: przegl d . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Neoklasyczna teoria wzrostu – ocena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Kapitał ludzki i wzrost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5. Nabywanie wiedzy przez praktyk i przewaga komparatywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.6. Miasta a wzrost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.7. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31 31 35 43 47 59 68 73

Rozdział 2. Dlaczego kapitał nie przepływa z krajów bogatych do biednych? . . . . . . . . . . . . . 2.1. Wst p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Ró nice w zasobach kapitału ludzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Korzy ci zewn trzne kapitału ludzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Niedoskonało ci rynków finansowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77 77 78 80 81 84

Rozdział 3. Cudotwórstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Wst p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Podstawy teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Cud statku Liberty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Modele nabywania wiedzy: technika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. Nabywanie wiedzy a równowaga rynkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

86 86 88 96 100 106 110

Rozdział 4. Uwagi o gospodarce wiatowej w XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Wst p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Model wzrostu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dodatek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

112 112 113 119 122 123

Rozdział 5. Rewolucja przemysłowa: przeszło ć i przyszło ć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Wst p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Najwa niejsze fakty zwi zane z rewolucj przemysłow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

125 125 128

5

Spis tre ci 5.3. Klasyczna teoria produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Rola klas społecznych w teorii klasycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5. Akumulacja kapitału i płodno ć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6. Płodno ć a trwały wzrost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7. Przej cie demograficzne a rewolucja przemysłowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dodatek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

138 151 160 170 178 187 194

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

207

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

213

Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

217

Podzi kowania

Pisz c i wygłaszaj c wykłady przez ponad pi tna cie lat, zaci gn łem wiele długów wdzi czno ci, zarówno natury intelektualnej, jak i osobistej. Przede wszystkim – jestem wielce zobowi zany Edwardowi Prescottowi, Sherwinowi Rosenowi i Nancy Stokey za wiele owocnych dyskusji. Wywarli oni tak du y wpływ na mój sposób my lenia o wzro cie gospodarczym, e w zasadzie nie mog być pewny, czy potrafi odró nić ich pomysły od swoich. Rozdział 1 tej ksi ki, „O mechanice rozwoju gospodarczego”, pierwotnie przygotowałem do wygłoszenia w ramach Marshall Lectures w Cambridge University w 1985 roku. W nieco zmodyfikowanej formie przedstawiałem potem ten tekst na kolejnych wykładach go cinnych: David Horowitz Lectures w Jerozolimie i Tel Awiwie, W.A. Mackintosh Lecture w Queens University, Carl Snyder Memorial Lecture na University of California w Santa Barbara, ChungHua Lecture w Tajpej, Nancy Schwartz Lecture w Northwestern University i Lionel McKenzie Lecture na University of Rochester. Pierwsz wersj tego rozdziału wnikliwej i konstruktywnej krytyce poddała Nancy Stokey. Pomoc w postaci u ytecznych komentarzy słu yli tak e: Arnold Herberger, Jane Jacobs, Akiva Offenbacher, Theodore Schultz i Robert Solow. Nie mog te pomin ć Richarda Manninga. Robert King i Charles Plosser zach cili mnie do opublikowania tych wykładów w „Journal of Monetary Economics” i wersja, w której si tam ukazały, to rozdział 1 tej ksi ki. Rozdział 3, „Cudotwórstwo”, przedstawiłem w 1991 roku w ramach Fisher–Schultz Lecture na europejskim spotkaniu Econometric Society. Jestem wdzi czny za dyskusj i słowa krytyki ze strony Jose Scheinkmana, Theodore’a Schultza, Nancy Stokey i Alvina Younga, a równie za uwagi osób opiniuj cych tekst dla pisma „Econometrica”.

7

Podzi kowania

Rozdział 5, „Rewolucja przemysłowa: przeszło ć i przyszło ć”, ostatni i najdłu szy z całej ksi ki, to przeredagowana wersja wykładów z serii Kuznets Lectures, które wygłosiłem na Yale University w 1997 roku. Dzi kuj Paulowi Schultzowi, T.N. Srinivasanowi, Robertowi Evansowi i innym przyjaciołom z Yale University za ich go cinno ć i krytyk . Kiedy przedstawiałem cz ć materiału zawartego w tym rozdziale na konferencji w Technion, w Hajfie, do wywołania wnikliwej i inspiruj cej dyskusji przyczynił si David Weil. Du o dała mi te prezentacja moich materiałów i dyskusja nad nimi na University of Pennsylvania, Northwestern University, UCLA oraz wykłady w Seulu, Buenos Aires, Rosario i Santiago de Chile. Joel Mokyr przeczytał cały manuskrypt „Rewolucji przemysłowej: przeszło ci i przyszło ci”, a jego szczegółowe komentarze pomogły mi znacznie ulepszyć ten rozdział. Nadzwyczaj przydatne uwagi na temat wielu kwestii poruszanych w tym rozdziale otrzymałem równie od Ivana Werninga. Cz ć z nich (ale na pewno nie wszystkie) wymieniam dalej explicite. Bardzo pomocne były te uwagi Fernando Alvareza, D. Gale Johnson, Alvina Marty’ego i Raja Saaha. Przede wszystkim za w rozdziale tym znalazły odzwierciedlenie moje dyskusje na tematy ekonomiczne i demograficzne z Robertem Tamur . Dane, które opisuj w dodatku do rozdziału 5, s owocem kilkuletniej pracy trzech niezwykle zdolnych studentów z Chicago. Około dziesi ciu lat temu razem z Vimutem Vanitcharearnthumem zgromadzili my w celach dydaktycznych zbiór szeregów czasowych na temat wiatowego PKB i ludno ci na wiecie, zaczynaj c od Penn World Table1* i korzystaj c z innych ródeł dotycz cych przeszło ci. Zbiór ten był nast pnie rozszerzany i udoskonalany przez Krischn Kumara i Enrica Fernandeza. Dodatek z danymi został opracowany na podstawie ich przepastnych zapisków. Dzi kuj te Alison Krueger, kolejnej wybitnej studentce z Chicago, za pomoc w przygotowaniu indeksu. W tym miejscu zwyczaj nakazuje mi podzi kować osobie przepisuj cej mój tekst – jednak e dzi ki technice obróbki komputerowej sam stałem si wysokiej jako ci specjalist od pisania tekstu matematycznego. Jest to zadanie, z którego

*

Penn World Table to baza danych utrzymywana i publikowana przez Center for International Comparisons w University of Pennsylvania, pod nadzorem Roberta Summersa i Alana Hestona (sk d cz sto u ywane w literaturze przedmiotu „bazy Summersa–Hestona“). Kolejne wersje bazy (dost pne w internecie pod adresem: http://pwt.econ.upenn.edu/) zawieraj dane na temat głównych wska ników makroekonomicznych (liczba ludno ci, PKB, inwestycje konsumpcja) wszystkich pa stw wiata, pocz wszy od 1960 roku (w bazach istniej oczywi cie du e luki, np. na temat populacji Polski s dost pne dopiero od 1970 roku). Dane dla ró nych krajów s porównywalne ze sob , poniewa wszystkie wielko ci zostały wyra one w parytecie siły nabywczej (PPP – purchasing power parity). Dzi ki temu wi kszo ć bada empirycznych dotycz cych wzrostu gospodarczego opiera si na kolejnych edycjach tych baz danych. (Przyp. tłum.).

8

Podzi kowania

czerpi tyle przyjemno ci, e nie chc zlecać go komu innemu. Musz natomiast podzi kować mojej sekretarce, Shirley Ogrodowski, za znakomite wykonywanie wszystkich innych prac w naszym biurze i umo liwienie mi nieprzerwanego przesiadywania przed komputerem bez ogranicze czasowych. Wykłady wygłoszone w ramach Kuznets Lectures (rozdział 5) nie były publikowane wcze niej. Rozdział 1 został przedrukowany z „Journal of Monetary Economics”, za zgod North-Holland Publishing Company. Rozdziały 2 i 4 przedrukowano z „American Economic Review” oraz „Journal of Economic Perspectives”, oba za zgod American Economic Association. Rozdział 3 został przedrukowany z pisma „Econometrica”, za zgod Econometric Society. Dzi kuj Michaelowi Aronsonowi z Harvard University Press za jego wsparcie i cierpliwo ć, a tak e Mary Ellen Geer za pomoc w nadaniu manuskryptowi ostatecznego kształtu. Pocz tek tej ksi ce dały ró ne wykłady, które wygłaszałem w ci gu ponad pi tnastu lat. Wiele poruszonych w nich kwestii uj łbym inaczej, gdybym pisał aktualn monografi . Zwi kszyła si te ilo ć literatury, któr nale ałoby wzi ć pod uwag . Tote moim kolegom po fachu, których wkład pomin łem lub tylko krótko o nim wspomniałem, z góry dzi kuj za wybaczenie mi tego uchybienia. Mam nadziej , e którego z Was moja praca zainspiruje do napisania ostatecznej wersji monografii, któr ta ksi ka z pewno ci nie jest.

Wprowadzenie

Ksi ka ta zawiera moje prace na temat wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego, pocz wszy od wygłoszonego w 1985 roku wykładu w ramach Marshall Lectures, a po opublikowany tu po raz pierwszy wykład z 1997 roku przedstawiony w serii Kuznets Lectures. Ogólnym tematem tego zbioru jest próba takiej adaptacji nowoczesnej teorii wzrostu, pierwotnie maj cej opisywać zachowania gospodarek uprzemysłowionych, aby mo na było uzyskać jednolity pogl d na temat krajów bogatych i biednych w wiecie, w którym istniej znaczne zró nicowania dochodów i stóp wzrostu. Niniejsze opracowanie to rozwa ania teoretyczne. Przedstawiam szereg modeli matematycznych, aby uwypuklić pewnego rodzaju obserwowalne zjawiska: długotrwały wzrost dochodu, długotrwała lub narastaj ca nierówno ć, epizody wzrostu zwi zane z handlem, zmiany demograficzne. Staraj c si stworzyć mo liwie realistyczne modele, jak najwierniej odzwierciedlaj ce badane zjawiska, wiele si nauczyłem o tym, jak działaj procesy rozwoju gospodarczego. Niniejsza ksi ka jest zapisem mojego procesu nauki. Wszystkie rozdziały s opatrzone wst pami. Nie ma sensu powtarzanie ich tutaj. Chciałbym natomiast spróbować opisać, jak doszło do powstania ka dego rozdziału, wyja nić, dlaczego wybrałem wła nie te a nie inne tematy, oraz poruszyć pewne kwestie, którymi – czego teraz ałuj – nie zaj łem si lepiej za pierwszym razem.

11

Wprowadzenie

1 „O mechanice rozwoju gospodarczego” (rozdział 1) został wygłoszony w ramach Marshall Lectures w 1985 roku w Cambridge University. Tydzie , który sp dziłem w Cambridge, był cz ci mojej miesi cznej podró y do Anglii, Izraela, Finlandii i Francji. Była to moja pierwsza wizyta w ka dym z tych krajów i w zasadzie pierwsza wyprawa poza Stany Zjednoczone trwaj ca dłu ej ni dwa dni. W Finlandii wygłosiłem wykłady w serii Yrjö Jahnsson Lectures, które zostały pó niej wydane jako Models of Business Cycles („Modele cykli koniunkturalnych”). W Izraelu w ramach David Horowitz Lectures powtórzyłem wykłady z Cambridge (Marshall Lectures). We Francji wyst piłem na uniwersytetach w Pary u i w Dauphine oraz na serii popołudniowych seminariów prowadzonych przez Edmunda Malinvauda. aden z gospodarzy nie prosił mnie o wykład na temat wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego. Miałem mówić o racjonalnych oczekiwaniach oraz makroekonomii, tak jak w Finlandii. Jednak napisanie tekstu do wygłoszenia w ramach Jahnsson Lectures sprawiło mi sporo trudno ci, zwłaszcza e wła nie byłem na etapie dostosowywania moich przemy le na temat cykli koniunkturalnych do szokuj cej pracy Kydlanda i Prescotta. Nie miałem ochoty po wi cać drugiej połowy mojej kariery naukowej na trzymanie si tego, czego dokonałem w pierwszej. Zaproszenie z Cambridge przyszło z wystarczaj cym wyprzedzeniem, miałem wi c mnóstwo czasu. Dlaczego nie wykorzystać okazji i nie spróbować czego nowego1? Mimo e nigdy nie zajmowałem si wzrostem czy rozwojem, zagadnienia te interesowały mnie, od kiedy pami tam. Jak ekonomista mógłby nie interesować si kwesti bogactwa narodów? Prowadziłem kiedy przedmiot do wyboru na temat gospodarek rozwijaj cych si dla studentów studiów pierwszego stopnia w Carnegie-Mellon, a potem w Chicago. Dało mi to okazj do zapoznania si z pewnymi danymi, przeczytania ró nych artykułów i opracowania kilku modeli, bez obowi zku przebrni cia przez cał literatur , czego wymagałoby prowadzenie zaj ć na studiach magisterskich lub doktoranckich. Pytanie, jakie zadawałem sobie i swoim studentom w trakcie zaj ć, dotyczyło kwestii, czy mo na posłu yć si nowoczesn teori wzrostu, jak to zrobił np. Robert Solow w artykule z 1956 roku, do analizy zachowania krajów zarówno biednych, jak i bogatych. 1

Obawiałem si , e moi słuchacze w Cambridge poczuj si zawiedzeni, je li b d mówił o czym innym ni teoria cykli koniunkturalnych oraz racjonalne oczekiwania i napisałem w tej sprawie do Franka Hahna. Dlatego te , oprócz wykładów w ramach Marshall Lectures, zarezerwowano równie czas na dyskusj .

12

Wprowadzenie

Nowoczesna teoria wzrostu, która powstała w latach sze ćdziesi tych ubiegłego stulecia, i wci si rozwija w nowy, interesuj cy sposób, ukazuje zrozumiały i wystarczaj co zgodny z danymi empirycznymi obraz wzrostu gospodarki Stanów Zjednoczonych w XX wieku oraz wzrostu gospodarki Japonii i wi kszo ci krajów Europy po II wojnie wiatowej. Teoria wzrostu dojrzała ju do słu enia z powodzeniem jako podstawa ekonomii stosowanej w tym znaczeniu, e zapewnia uzgodnion struktur poj ciow do bada ilo ciowych nad opodatkowaniem, polityk monetarn czy ubezpieczeniami społecznymi. Podstawow ide przy wiecaj c powstaniu „O mechanice rozwoju gospodarczego”, wyra on w pocz tkowym fragmencie tego rozdziału, było zorientowanie si , czy nowoczesn teori wzrostu gospodarczego mo na tak e przystosować do wykorzystania jako teori rozwoju gospodarczego. Oczywiste były zatem pewne konieczne modyfikacje: cie ki zrównowaone z teorii wzrostu gospodarczego, ze stałym przyrostem dochodu oraz załoeniem o braku presji populacyjnej, w sposób oczywisty nie przystaj do całej historii gospodarczej ani nawet do całokształtu zachowa obserwowanych we współczesnym wiecie. Teoria ta jest, i z zało enia miała być, modelem zachowa gospodarczych obserwowalnych w nieodległej przeszło ci na przykładzie niewielkiej grupy wybranych społeczno ci, które odniosły sukces gospodarczy. Strategia, któr obrałem w „Mechanice”, była nast puj ca: przyjmuj c jako z góry dany fakt, niewymagaj cy wytłumaczenia, e w niektórych społecznociach dokonała si rewolucja przemysłowa, starałem si przeanalizować ekonomiczne relacje zachodz ce mi dzy gospodarkami, które pod aj cie k trwałego wzrostu, oraz tymi, które pozostaj w stagnacji. Trudno ć, jak napotyka ka da teoria dotycz ca tych relacji, wi e si z przewidywan w teorii ekonomii tendencj do wyrównywania si dochodu. Prawo malej cych przychodów mówi, e zasób ma najwi ksz warto ć wtedy, gdy jest relatywnie rzadki. Bezpo rednim tego nast pstwem jest to, e zasoby, gdzie jest to mo liwe, b d si przemieszczały dopóty, dopóki ich wzgl dne ilo ci wsz dzie si nie wyrównaj . Siła robocza b dzie si przemieszczać do czasu, kiedy liczba robotników na jednostk obszaru ziemi (jednakowej jako ci) b dzie taka sama. Kapitał lub praca (albo i jedno, i drugie) b d si przemieszczać do momentu wyrównania współczynników kapitału na pracownika. Prawo malej cych przychodów pozwala wyja nić zarówno du a liczba ludno ci na kilometr kwadratowy na yznych równinach w Bengalu – w porównaniu z tundr w północnej Kanadzie – jak i to, e standard ycia w tych rejonach jest podobny. O ile prawo malej cych przychodów jest poj ciem pomocnym w wyja nianiu alokacji siły roboczej i ziemi w gospodarkach przedindustrialnych, o tyle trudno jest je pogodzić ze sposobem alokacji odtwarzalnego kapitału na jed13

Wprowadzenie

nostk pracy w trakcie rewolucji przemysłowej w minionym dwustuleciu. Jak to si stało, e proces wzrostu gospodarczego doprowadził do tak wielkiej nierówno ci pod wzgl dem stopy zwrotu z zasobów (a szczególnie z pracy) w ró nych cz ciach wiata? Skoro nowe pomysły techniczne zwi kszyły wydajno ć robotników w dziewi tnastowiecznej Anglii, to dlaczego nie rozprzestrzeniły si szybko w innych gospodarkach, aby i tam usprawnić produkcj ? A je li nowa technika uciele niła si w nowych maszynach i angielskich specjalistach, to dlaczego maszyny nie zostały wyeksportowane, a eksperci nie wyjechali za granic , aby wykorzystać do produkcji tani zagraniczn sił robocz zamiast drogich angielskich robotników? To nie s zaledwie hipotetyczne przykłady. Rozprzestrzenianie si nowych idei przez na ladownictwo oraz ogromne przepływy ludno ci i kapitału przez cały wiat obserwowano od zarania dziejów i proces ten trwa równie dzi . Jednak jest oczywiste, e przepływy te, wynikaj ce z malej cych przychodów, nie były wystarczaj co du e, aby rozprzestrzenić osi gni cia rewolucji przemysłowej równomiernie na całym wiecie. Pytanie, dlaczego tak si stało, zadaj w punkcie 1.3 „Mechaniki” (rozdział 1). Zajmuj si tym równie w eseju „Dlaczego kapitał nie przepływa z krajów bogatych do biednych” (rozdział 2). Rzeczywi cie, od nastania rewolucji przemysłowej najbardziej gwałtowny wzrost nast pował najcz ciej na obszarach, które ju wcze niej rozwijały si najszybciej, co doprowadziło do rozpi to ci w poziomie ycia mi dzy najubo szymi i najbogatszymi gospodarkami wyra aj cych si teraz mniej wi cej jak 25 do 1. Pogł biaj ce si nierówno ci w akumulacji ró nego rodzaju kapitału – zarówno ludzkiego, jak i fizycznego – wskazuj na znaczenie rosn cych przychodów, siły sprawiaj cej, e zwrot z przynajmniej pewnego rodzaju inwestycji jest tym wy szy, im wi cej zainwestowano wcze niej. Ale jak mo emy jednocze nie utrzymać zało enie o przychodach malej cych i rosn cych? I jak mo na pogodzić znaczenie rosn cych przychodów z faktem, e przedsi biorstwa działaj ce na wi ksz skal nie s zawsze, a nawet nie przewa nie, efektywniejsze ni małe? Paul Romer [1986a, 1986b] opracował formalny model wzrastaj cej gospodarki, w którym pogodził przeciwne siły rosn cych i malej cych przychodów i dokonał tego w taki sposób, e model generował trwały wzrost produkcji, a jednocze nie był zgodny z równowag rynkow wielu konkuruj cych producentów. Zało enia ekonomiczne w modelu Romera s ci le powi zane z przedstawionymi w 1928 roku propozycjami Allyna Younga, jednak e ich rozwini cie jest całkiem nowe. W teorii Romera dobra s wytwarzane przy wykorzystaniu tylko jednego rodzaju kapitału – Romer nazywa go „kapitałem wiedzy” – a wynik ka dego producenta zale y od własnych zasobów kapitału oraz od 14

Wprowadzenie

zasobów utrzymywanych przez inne firmy. Je li potraktujemy producentów ł cznie, czyli dokonamy ich agregacji, produkcja w całej gospodarce podlega prawu rosn cych przychodów: ka dy przyrost całkowitego zasobu kapitału wiedzy o 10% prowadzi do wzrostu produkcji o wi cej ni 10%. Jednak indywidualny producent, który nie ma kontroli nad całkowitym zasobem kapitału, napotyka zjawisko malej cych przychodów ze swego kapitału. W ten oto sposób fakt pogł biania si nierówno ci mi dzy gospodarkami na wiecie mo na pogodzić z brakiem tendencji do monopolizacji w ka dej z nich. Takie sformułowanie problemu przez Romera otworzyło nowe mo liwo ci postrzegania nierówno ci dochodów mi dzy społecze stwami. Je li zało ymy, e na wiecie istniej dwie gospodarki takie jak u Romera, ka da o innym poziomie dochodu, musi to oznaczać, e w bogatszej z nich poziom „kapitału wiedzy” jest wy szy. Jednak społeczny lub ogólnogospodarczy zwrot z kapitału nie musi być ni szy w gospodarce bogatszej, poniewa obie podlegaj prawu rosn cych przychodów z ich zagregowanych zasobów kapitału. Dlaczego zatem kapitał nie przepływa do bogatszej gospodarki i dlaczego kapitali ci w obu gospodarkach nie ł cz si w wi ksze podmioty? Poniewa w obu gospodarkach na poziomie pojedynczego przedsi biorstwa działa prawo malej cych przychodów. W punkcie 1.4 rozdziału „O mechanice rozwoju gospodarczego” proponuj model, w którym podejmuj zagadnienie malej cych przychodów, zgodnie z teori zaproponowan przez Romera. W trakcie tej pracy doszedłem do wniosku, e wygodniej b dzie jednak posłu yć si modelem Uzawy [1965], w którym wyst puje zarówno kapitał fizyczny, jak i ludzki, a przychody (prywatne i społeczne) zale jedynie od stosunku, w jakim pozostaj do siebie oba jego rodzaje2. W tej teorii rosn ce przychody, przyjmowane przez Romera, zast puj pewnego rodzaju stałymi przychodami, co daje układ łatwiejszy w analizie od romerowskiego (cechuje si asymptotycznie stał , a nie rosn c stop wzrostu), ale w podobny sposób omijaj cy problem malej cych przychodów. Stosowany przeze mnie model kapitału ludzkiego uwzgl dnia efekty zewn trzne kapitału ludzkiego, wzorowane na efektach zewn trznych kapitału wiedzy wprowadzonych przez Romera. Jednak w mojej analizie uwzgl dnienie efektów zewn trznych nie jest niezb dne do zapewnienia istnienia równowagi konkurencyjnej, jak to jest w modelu Romera. Je li wyeliminuje si ten efekt, model pozostaje wewn trznie spójny i wła ciwie jest nawet łatwiejszy do badania 3. W tym modelu kapitału ludzkiego cie ki zrównowa onego wzrostu ist2

Razin [1972] przedstawiał ju wcze niej bardzo interesuj ce zastosowanie modelu Uzawy. Rebelo [1990] zredukował model do najprostszej wersji: „„Ak”, w której wyst puje tylko jedno dobro. Caballe i Santos [1993] przedstawili zgrabn analiz dynamiki poza cie k zrównowa onego wzrostu w modelu Uzawy, bez uwzgl dniania efektów zewn trznych produkcji. Na razie 3

15

Wprowadzenie

niej i charakteryzuj si tym, e wzgl dny przychód ka dego kraju zale y od jego sytuacji pocz tkowej. Pocz tkowe nierówno ci utrzymuj si . Ta własno ć „ratuje” handel dobrami kapitałowymi w tym sensie, e gdy ka da gospodarka znajduje na cie ce zrównowa onego wzrostu, zwrot z kapitału ludzkiego jest taki sam we wszystkich krajach przy ró nym poziomie dochodu. Malej ce przychody z inwestycji indywidualnych nie poci gaj za sob wyrównuj cych dochody przepływów kapitału. Gdyby model nie uwzgl dniał efektów zewn trznych kapitału ludzkiego, to drugim wnioskiem byłoby, e zwrot z pracy, na ka dym poziomie kwalifikacji, byłby wyrównywany: wynika to bezpo rednio ze stałych przychodów. Jednak o ile nie obserwujemy w gospodarce wiatowej przepływów kapitału, które przypominałyby te wynikaj ce z teorii po odrzuceniu zało enia o efektach zewn trznych, o tyle rzeczywi cie obserwuje si nadzwyczaj siln tendencj do migracji z krajów biednych do zamo nych. Przepływy kapitału i pracy nie s tylko swoimi lustrzanymi odbiciami: taki sam zasób kapitału fizycznego i ludzkiego jest bardziej produktywny w kraju zamo nym ni w biednym. Cz sto pojawia si opinia, e zalet modeli ze stałymi przychodami jest to, e nie potrzeba w nich zakładać efektów zewn trznych, by zapewnić istnienie równowagi, tak jakby efekty zewn trzne były najgorsz ostateczno ci dla biednych teoretyków. Jednak istnienie wa nych efektów zewn trznych inwestycji w kapitał ludzki – w wiedz – było przez długi czas postrzegane jako oczywisty i istotny aspekt rzeczywisto ci. Gdy Romer w uwzgl dnił ten efekt w swoim modelu wzrostu, miało na celu nie tylko zapewnienie istnienia równowagi konkurencyjnej, ale te wprowadzenie istotnego elementu realizmu. Jak s dz , ten sam cel przy wiecał Arrowowi [1962]. Dla ka dego, kto postrzega wzrost gospodarczy jako efekt nowych idei, jako powi kszanie „zasobu wiedzy u ytecznej”, najwa niejszym powodem podkre lania faktu istnienia efektów zewn trznych musi być klasyczne spostrze enie, e najwi ksz korzy ć z pomysłu – a nawet cał , je li jest to pomysł o niezwykle istotnym znaczeniu – odnosz inni, a nie jego autor. Je li idee s motorem wzrostu i je li nadwy ka korzy ci społecznej nad indywidualn jest istotn cech tworzenia idei, to chcieliby my wprowadzić te efekty zewn trzne do teorii wzrostu, a nie wykluczyć je. Niektórzy autorzy uwa aj , e wprowadzenie egzogenicznych zmian techniki produkcji, jako motoru wzrostu, eliminuje potrzeb odwoływania si do efektów zewn trznych oraz przywraca równowa no ć mi dzy alokacj optymaln a alokacj w równowadze konkurencyjnej. O ile „egzogeniczna zmiana technie przeprowadzono takiej analizy dla modelu, którego cie ka zrównowa onego wzrostu przedstawiona została w rozdziale 1.

16

Wprowadzenie

niczna”, która pobudza dan gospodark , pochodzi spoza tej gospodarki, ten argument ma sens i, jak wiemy, jest u yteczny przy opisie zachowa w równowadze. Jednak jest to argument z równowagi cz stkowej i po prostu unika si tu pytania o ródło zmiany technicznej. Je eli wzrost wiedzy jest zewn trzny dla badanej gospodarki, to musi być wewn trzny dla jakiej innej gospodarki, gospodarki, w której ta wiedza powstała. Gdzie na wiecie kto podj ł wysiłek stworzenia nowej wiedzy i otrzymał co najwy ej ułamek korzy ci płyn cych z tej inwestycji. W teorii wzrostu „egzogeniczna zmiana techniczna” to zwyczajnie eufemizm zast puj cy „niezbadane efekty zewn trzne”.

2 Najbardziej spektakularny wzrost w powojennym wiecie był kojarzony z rozwojem handlu mi dzynarodowego. Jest to uogólnienie empiryczne, które uderza ka dego, kto próbuje zrozumieć wzrost gospodarczy w trakcie ostatnich 50 lat. Kraje takie jak Japonia, Korea Południowa, Tajwan, Hongkong i Singapur zacz ły produkować dobra, których nigdy wcze niej nie wytwarzały, i eksportować je do Stanów Zjednoczonych, z powodzeniem konkuruj c z producentami ameryka skimi i europejskimi, góruj cymi nad nimi latami do wiadcze . Natomiast kraje komunistyczne, które odci ły si od handlu z Zachodem, weszły w okres stagnacji, podobnie jak Indie i wiele krajów Ameryki Łaci skiej, które wprowadziły bariery celne, by chronić nieefektywnych rodzimych producentów przed konkurencj zewn trzn . Obserwacje te zdaj si potwierdzać zwyczajowe argumenty na korzy ć wolnego handlu, argumenty, które wydaj mi si obecnie równie prawdziwe i adekwatne, jak przed laty, kiedy po raz pierwszy sformułowali je Hume i Smith. Jednak klasyczna teoria handlu nie pomaga tak naprawd zrozumieć powi za mi dzy handlem a wzrostem, które mo na było zaobserwować w okresie powojennym. Jednym z problemów jest to, e podczas gdy niektóre azjatyckie sukcesy – na Tajwanie i w Hongkongu – towarzyszyły liberalnej polityce handlowej, inne – w Japonii, Korei i Singapurze – miały miejsce w otoczeniu silnie sterowanym, przy polityce, któr Smith zapewne ostro by skrytykował jako merkantylistyczn . (Nawiasem mówi c, zgadzam si ze Smithem, e gospodarki merkantylistyczne miałyby si jeszcze lepiej bez zarz dzania handlem, ale ten pogl d nie jest zwykłym stwierdzeniem faktów). Drug , jeszcze wa niejsz barier , utrudniaj c zastosowanie teorii zysków z handlu do wyja nienia powojennego wzrostu, jest to, e szacunki zysków ze zniesienia taryf ochronnych, wynikaj ce z ilo ciowej wersji tej teorii, nie s odpowiedniego 17

Wprowadzenie

rz du wielko ci, by wyja nić cuda wzrostu. Przychody w Korei Południowej podwajały si co 10 lat w pierwszym trzydziestoleciu po 1960 roku. Nawet je li zało ymy, e po 1960 roku bariery handlu w Korei zostały całkowicie zniesione, co jest ogromn przesad , najlepsze modele przewidywałyby mo e wzrost produkcji o 20% przez te 30 lat. Nie jest to na pewno do pogardzenia: modele te wykazuj wy szo ć wolnego handlu. Jednak tym, czego nie dostarczaj , jest teoretyczne powi zanie mi dzy wolnym handlem a szybkim i trwałym wzrostem gospodarczym. W modelu wzrostu przedstawionym w cz ci 1.4 „Mechaniki” nie ma miejsca na doganianie, na „cuda” wzrostu, dzi ki którym jedne z najubo szych krajów wkroczyły w okres gwałtownego wzrostu i zacz ły zasypywać przepa ć mi dzy nimi a najbogatszymi gospodarkami. Model miał za zadanie wyja nić utrzymywanie si nierówno ci w taki sposób, aby było to zgodne z prawem malej cych przychodów, a pocz tkowe nierówno ci, jak u Romera, utrzymuj si w bli ej nieokre lonej przyszło ci. W cz ci 1.5 „Mechaniki” opracowałem model zmian dochodu narodowego w gospodarce z dwoma dobrami, zmodyfikowan wersj modelu Krugmana [1987]. Kluczowym zało eniem modelu jest to, e produkcja jednego z dwóch dóbr prowadzi do nabywania wiedzy zwi kszaj cego produktywno ć, a produkcja drugiego dobra do tego nie prowadzi. Aby nie zagł biać si zbytnio w rozwa ania mikroekonomiczne, przyj łem, e efekt nabywania wiedzy jest zewn trzny dla producenta, ale wewn trzny dla kraju. Zalet modelu jest to, e ł czy wielko ć handlu, a prawdopodobnie równie natur dóbr, z procesem nabywania wiedzy: nauk . Je li wzrost jest jedynie kwesti akumulacji kapitału ludzkiego i je li handel i wzrost s ci le powi zane, to potrzebujemy teorii, która uchwyci to powi zanie. W tym konkretnym modelu jednak dynamika zwi ksza statyczn przewag komparatywn z biegiem czasu, za przychody staj si jeszcze bardziej nierówne. Ta teoria zatem nie pozwala wyja nić „doganiania” w procesie wzrostu. Mój wykład „Cudotwórstwo” (rozdział 3 tej ksi ki) z 1991 roku w ramach Fisher–Schultz Lecture przedstawia kolejne dwie próby poł czenia handlu i wzrostu. Cz ć 3.2 powstała pod wpływem spostrze enia Parente i Prescotta [1994], e model kapitału ludzkiego ze stałymi przychodami mo e być interpretowany równie jako prognoza rosn cych, a nie stałych nierówno ci dochodowych mi dzy krajami. Załó my, argumentuj oni, e pominiemy zało enie, i produkcja jest całkowicie deterministyczna, i dodajmy zakłócenia losowe do produkcji, zakłócenia, które nie s doskonale skorelowane mi dzy krajami. Tak zmodyfikowany model prognozuje, e dochód w ka dym kraju b dzie zachowywał si jak proces bł dzenia losowego oraz e wariancja przychodu mi dzy krajami b dzie rosła nieograniczenie. 18

Wprowadzenie

Prognoza ta odzwierciedla zało enie ekonomiczne modelu, e motorem wzrostu ka dego pa stwa jest jego własny zasób kapitału ludzkiego, za zewn trzne korzy ci z kapitału ludzkiego ka dego kraju odnosz wył cznie producenci z tego kraju. To zało enie pozostaje w sprzeczno ci z nasz intuicj , e wzrost produktywno ci wiatowej odzwierciedla wzrost pojedynczej zmiennej, czego w rodzaju „zasobu wiedzy u ytecznej” Kuznetsa. Gdy ju sobie to u wiadomimy, łatwo mo emy sensownie zmodyfikować model kapitału ludzkiego, tak aby uwzgl dniał konwergencj do pewnego wspólnego poziomu dochodów lub, z zakłóceniami losowymi, do rozkładu granicznego ze sko czon wariancj . Zarys tej koncepcji znajduje si w cz ci 3.2 wykładu, gdzie przyjmuj , e pewne efekty zewn trzne akumulacji kapitału ludzkiego w jakimkolwiek kraju maj charakter ogólno wiatowy. Taka modyfikacja – nie do ko ca rozpracowana w „Cudotwórstwie”, gdzie stopy oszcz dno ci i stopa akumulacji kapitału ludzkiego s dane – zachowuje w cało ci po dane własno ci modelu kapitału ludzkiego, ale zmienia prognoz wzrostu nierówno ci dochodów we wniosek o konwergencji w dowolnie przyj tym tempie4. Jednak „doganianie” w procesie wzrostu, jakie obserwujemy od XIX wieku, zazwyczaj nie jest płynnym, charakteryzuj cym si stałym tempem, zmniejszaniem si ró nicy dochodów pomi dzy dowoln par krajów. Gdyby tak było, to przede wszystkim nigdy nie pojawiłyby si nierówno ci, które widzimy! Tym, co stale obserwujemy, jest proces, w którym, według słynnej metafory W.W. Rostowa, niektóre gospodarki „odrywaj si od ziemi”, przechodz c gwałtown industrializacj i niweluj c luk dochodow pomi dzy sob a liderami zaledwie w ci gu kilku dziesi cioleci, podczas gdy inne gospodarki pozostaj w miejscu, według ogl du z zewn trz. Roczna stopa konwergencji dochodu, oszacowana przez Barro i Sala-i-Martina [1992] na podstawie danych powojennych na poziomie około 0,02, jest redni z kilku znacznie wi kszych warto ci i wielu zer. Symulacje przedstawione w moim artykule „Uwagi o gospodarce wiatowej w XXI wieku” (rozdział 4 tej ksi ki) dostarczaj przykładu wzrostu wiatowego o wymienionych cechach, takiego, który uwzgl dnia równoczesne wyst powanie wzrostu nierówno ci i „doganiania”. W modelu tym, podobnie jak w modelu zarysowanym w cz ci 3.2 „Cudotwórstwa”, wiedza zwi zana z wydajno ci jest przedstawiona jako co , co przekracza granice narodowe, jak kwa ne deszcze lub pył wulkaniczny. Ale dane na temat handlu i wzrostu sugeruj , e stopa dyfuzji techniki zale y od ekonomicznych interakcji – od handlu. Aby zrozumieć te powi zania, a co za tym idzie – zrozumieć skrajne zró nicowanie do wiadcze 4

Równie Tamura [1991] zaproponował model z mi dzynarodowymi efektami zewn trznymi kapitału ludzkiego, by wyja nić pewne aspekty rozpowszechniania si rewolucji przemysłowej.

19