Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi Cilt: 18 / Sayı: 1 / ss. 73-81

ii

Yasa Metinlerinde Ad Obekleri ve Işlevleri Uzerine ii

i

Yrd. Doç. Dr. /şıI ÖZY/LDlR/M* Özet Bu araştırmada Türk yasa metinlerinde ad öbeklerinin nasıl kullanıldıkları ve hangi işlevlere hizmet ettikleri araştırılmıştır. Bu amaçla incelenen Medeni Kanun'da uzun ve karmaşık ad öbegi yapılarının büyük ölçüde ortaç kullanımıyla ortaya çıkan ve sıralama ile birbirine baglı sıfat işlevli yan tümcelerden kaynaklandıgı bulunmuştur. Bu yapıların işlevi ise olabildigince çok insan davranışına gönderimde bulunarak onları betimlemek ve sınırlamaktır. Anahtar

sözcükler:

ad öbe~, nitelerne. sıfat işlevli yan tümee. ortaç. tamlama, işlev

Abstract The aim of this study is to investigate the structure and function of noun phrases in legislative texts. For this purpose, the Civil Law has been analyzed and it has been found out that the long and complex noun phrases result from the use of relativized and coordinated participle constructions. The function of these constructions is to qualify and determine as many human behavior as possible. Key words : noun phrase, qua1ification.relative clause, participle. determinative group,function.

i. Giriş Sözlü ve yazılı iletişimde bilgi aktarımını ve iletinin düzenlenmesini sağlayan birimlerden biri de ad öbekleridir. Ad öbeklerinin sözdizimsel, edimbilimsel ve anlamsal özellikleri ve metin bağlamı içindeki işlevleri hakkında bu güne değin yapılan pek çok çalışma bulunmaktadır. Metin çalışmalarında da ad öbeklerinin her zaman önemli bir rolü olmuştur. Çok genelolarak söyleyecek olursak, metindilbilim gerek sözlü gerekse yazılı metinlerin nasıl üretildiklerini ve nasıl algılandıklarını inceleyen bilim dalıdır. Dolayısıyla metindilbilim araştırmalarının konusu,numetinler oluşturur. Metinler üretildikleri ve algılandıkları ortamlarda hangi işlevleri üstlenirler? Bu işlevler doğrultusunda metin kur~ * H.Ü. Edebiyat Fakültesi. Ingiliz Dilbilimi Bölümü

73

--

-

Yasa Metinlerinde Ad Öbekleri ve İşlevleri Üzerine

guları nasıldır? Tümceler arası anlamsal ve dilbilgisel bağlar nasıloluşturulur? İşte bu ve bunun gibi soruları yanıtlamak metindilbilim çalışmalarının konusudur. Ad öbeğinin de yalnızca yapısal rolü açısından tanımlanamayacağı, anlamsal ve edimsel özelliklerinin ve içinde bulunduğu bağlamın da dikkate alınması gerektiği yapılan çalışmalarda vurgulanmıştır. (Brown ve Yu le 1983 ; Prince 1981 ; Reinhart 1981 ) Bu araştırmada Türk yasa metinlerinde ad öbeklerinin nasıl kullanıldıkları ve hangi işlevlere hizmet ettikleri araştırılacaktır. Bu amaçla, Türk Medeni Kanunu 'nda özne durumunda bulunan ad öbekleri sayılarak yapıları incelenecek ve işlevleri tartışılacaktır. Başka bir deyişle, yasa metni yazarlarının neden bazı ad öbeği yapılarını sıklıkla tercih ettikleri araştırılacaktır. II. Yasa Bağlarnı ve Ad Öbekleri Son yıllarda değişik işlevlere sahip karmaşık ad öbeği yapıları özellikle akademik ve profesyonel söylemlerle birlikte anılmış ve giderek artan bir önem kazanmıştır. Uzmanları için bu yapılar metinlerde bağlaşıklığı sağlayan bir düzenek; uzman olmayanlar için ise sadece pek anlaşılamayan bir alandil olarak algılanmıştır (Bhatia 1993 : 148). Örneğin, reklamlarda kullanılan karmaşık ad öbeği yapısı fazla sayıda sıfat kullanımıyla ortaya çıkmakta; yasa metinlerinde ise ad öbeği yapısı, içerisinde yer alan sıfat işlevli yan tümcelerin fazlalığı ile dikkat çekmektedir. Bu iki ad öbeğinin ortak özelliği karmaşık bir yapı sergilemeleridir. Ancak, bunların işlevleri birbirlerinden farklıdır. Bu ad öbekleri kullanıldıkları metin türlerinde değişik yönlerin ortaya çıkmasını sağlarlar. Yani, değişik metin türlerinin yazarları farklı ad öbeklerini değişik ve bu türle ilgili nedenlerden dolayı kullanırlar. Örneğin, reklamlarda normalin çok üzerinde sıfat kullanımı reklamı yapılan ürünün daha iyi tanıtılmasını sağlar. Yasa metinlerinde ise yasa metni yazarları uzun yasa metinlerini daha açık, anlaşılır , kapsamlı ve sıkıştırılmış yasa maddelerine dönüştürmek zorundadır. Ayrıca bu maddelerin içinde bunların yorumu sırasında ortaya çıkabilecek her türlü koşul ve olasılık da yer alacaktır. İşte bu nedenle, sıfatlaştırma işlemi yasa metinlerinde yoğunluk ve kapsamlılığı sağlamak amacıyla çok sık başvurulan eski ve güvenilir bir düzenektir. Yasa metinlerinde bu şekilde ortaya çıkan karmaşık ad öbeği yapıları bu metin türünün işlevleri açısından önemli bir roloynamaktadır. Başka bir metin türünde ender rastlanabilecek karmaşıklıkta ve uzunlukta olan bu ad öbeği yapılarının incelenmesine geçmeden önce şu soruları kendimize sormalıyız : 1) Yasa metni yazarları neden uzun ve karmaşık ad öbeği yapıları kullanmaktadırlar ? 2) Bu tür ad öbeği yapıları sadece yasa metinlerine özgü bir işleve mi sahiptirler? 3) Bu yapılar yasa metinlerinde ne tür bir iletişim sağlamaktadırlar ? III. Yasa Metinlerindeki Ad Öbekleri ve İşlevleri Yasa metinlerindeki ad öbekleri dilbilimsel açıdan incelendiğinde dikkati çeken en 74

---_..-

Yard. Doç. Dr. lşıl ÖZYIWIRIM

önemli özellik bu yapıların diğer metin türlerinde pek rastlanmayacak bir şekilde uzun ve karmaşık olmalarıdır. Buna aşağıdaki yasa maddesini örnek olarak verebiliriz : _(

Bir hakkın kullanılması için bir kimsenin vücudunu yahut öldüğünü yahut muayyen bir zamanda veya diğer bir şahsın vefatında sağ bulunduğunu iddia eden ~,) iddiasını ispata mecburdur. (MK , 28)

Bu örnekte de açıkça görüldüğü gibi başka bir metin türünde çok daha fazla eylem yapısıyla ifade edilebilecek bu yapılar ortaç kullanımıyla ve 'yahut', 'veya', 've' gibi bağlaç yapılarıyla birbiri ardına sıralanarak baş öğe olan adı (kimse) niteler duruma getirilmiştir. Başka bir deyişle, bunlar sıfat işlevli yan tümceler haline dönüşmüşlerdir. Şimdi bir an için sıfat işlevli yan tümce kurma olanağımız olmadığını düşünelim. Bu durumda sözü edilen yasa maddesini aynı eylemi kullanarak tekrarladığımız 4 farklı tümce ile ifade etmemiz gerekirdi : 1) Bir hakkın kullanılması için bir kimsenin vücudunu iddia eden kimse iddiasını ispata mecburdur. 2) Bir hakkın kullanılması için bir kimsenin öldüğünü iddia eden kimse iddiasını ispata mecburdur. 3) Bir hakkın kullanılması için bir kimsenin muayyen bir zamanda sağ bulunduğunu iddia eden kimse iddiasını ispata mecburdur. 4) Bir hakkın kullanılması için bir kimsenin sağ bulunduğunu iddia eden kimse iddiasını ispata mecburdur. Yasa metinlerinde bu gereksiz tekrarlardan kurtulmak, iletinin akışını sürekli kılmak amacıyla bu yapılar tek bir ad öbeğinin içine yerleştirilmiş durumda bulunmaktadır. Diğer bir deyişle, yasa maddelerinde bu şekilde sıfatlaşarak baş adı niteler duruma gelen ve birbirine sıralama ile bağlı karmaşık yapılar iki farklı işleve sahiptirler. Bunlardan birincisi, başka metin türlerinde farklı eylem yapılarıyla ve daha uzun bir şekilde ifade edilebilecek anlatımları kısaItarak iletişimi hızlandırmaktır. Bu yapılar aracılığıyla aynı kavram veya kişilere tekrar tekrar gönderme yapılabilmektedir. İkinci ve yasa metinleri için daha önemli olan kullanım nedeni ise sıfatlaştırma ve sıralama işleminin olabildiğince çok insan davranışına gönderimde bulunmak ve onları sınırlayabilmek için uygun birer düzenek olmalarıdır. Yukarıda incelediğimiz örnekten özne durumundaki ad öbeği kaldırıldığında geriye sadece kısa ve basit bir eylem öbeği (.. .iddiasınıispata mecburdur) kalmaktadır. Bu şekilde kullanılan ad öbeği yapılarının bu metin türüne özel olduğunu ve belli işlevlere hizmet etmek amacıyla kullanıldıklarını düşünüyoruz. Bu yapıların ayrıntılarına geçmeden önce Türkçe'de ad öbeğinin iç yapısına biraz değinmek istiyoruz. 75

-

Yasa Metinlerinde Ad Öbekleri ve İşlevleri Üzerine

111.1. Türkçede Ad Öbeğinin İç Yapısı Her öbeğin bir baş öğesi bulunmaktadır ve baş öğenin ulamı öbeğin ulamını belirler. Yani başöğesi ad olan öbek ad öbeğidir. Bir öbekte baş öğeden önce sırasıyla belirleyici (specifier), niteleyen (adjunct) ve tümleç (complement) işlevlerini yüklenecek ulamların bulunabileceği yerler vardır. Özsoy ve Taylan' a göre (1992 : 3) Türkçede ad öbeklerindeki niteleyen ve tümleç gibi iki işlevi olan niteleviciler basit bir ad veya sıfattan İlgeç öbeğine kadar değişik ulamalardan oluşabilmektedir. Bu ad öbeği yapılarına yasa maddelerinden aşağıdaki örnekleri verebiliriz: - (Hakim)... hükümlerinde ilmi içtihatlardan ve kazai kararlardan istifade eder. (MK, 1) (Ad) -