SPIS TREŒCI 2-4/74-76/2004/XIX

WYDAWCA

Oddzia³ PTTK w Sieradzu

DYDAKTYKA Biblioteczne spotkania z histori¹ Zbigniew £uczak......................................................................................................2 HISTORIA Liceum Ogólnokszta³c¹ce im. K. Jagielloñczyka w Sieradzu w latach 20. XX w. Jerzy Paszkowski............................................................................................................3 Ksiêgozbiór biblioteki Gimnazjum w Sieradzu Zbigniew £uczak............................................................................................................8 W 100-letni¹ rocznicê wojny rosyjsko-japoñskiej Andrzej Tomaszewicz...................................................................................................11 ZABYTKI O budowlach obronnych i kuŸnicach w dawnym Sieradzkiem Marek Urbañski.........................................................................................................12

ADRES REDAKCJI

98-200 Sieradz ul. ¯wirki i Wigury 4 tel.(0 43) 827-16-41 REDAGUJE ZESPÓ£ W SK£ADZIE

Andrzej Ruszkowski (przewodnicz¹cy) Janusz Ziarnik (zastêpca) Joanna Mrozik (sekretarz) Tomasz Dronka Krzysztof Gara Zygmunt Kamiñski Hanna Krawczyk Jacek Majdañski W³odzimierz Marsza³ek Janusz Matusiak Artur Musia³ Krystyna Okoñ Jadwiga Lew Starowicz Andrzej Tomaszewicz Marek Urbañski Redakcja nie p³aci honorariów i zastrzega sobie prawo skracania i opracowywania redakcyjnego tekstów przyjêtych do druku

DRUK

Sieradzkie Gersony Jan Pietrzak ..................................................................................................................13 GEOGRAFIA I OCHRONA ŒRODOWISKA Rezerwat torfowiskowy „Korzeñ” Daniel Palma.................................................................................................................15 ST¥D ICH RÓD Sieradzki ród Gr¹dzkich herbu Kopacz Józef Szubzda...............................................................................................................18 Sieradzcy murarze patrioci - bracia Marglowie Andrzej Ruszkowski.....................................................................................................19 POZNAJEMY W£ASNY REGION Sieradzkie jurydyki; Trakt fabryczny; Drukarnia ks. Aleksandra Brzeziñskiego Andrzej Ruszkowski..............................................................................................20 Z MINIONYCH LAT PRZEDRUKI Relacja porucznika z wojny 1939 r. Roman Podbielski - opracowanie Janusz Matusiak...............................................23 Z ¯YCIA PTTK Rowerowe eSkapady na Ziemi Sieradzkiej Joanna Mrozik .........................................................................................................27 II Rajd Sieradzkiego Szwêdaczka Szlakiem Walk nad Wart¹ 1939 r. Joanna Mrozik.............................................................................................................27 Kalendarz imprez Oddzia³u PTTK w Sieradzu na rok 2005......................................28 LISTY ..................................................................................................................28

Pieka-Druk 98-200 Sieradz ul. Przyjazna 5 na sieradzkich szlakach

1

DYDAKTYKA

Biblioteczne spotkania z histori¹ Sieradza

Zbigniew £uczak W moim Sieradzu s¹ takie ulice, s¹ takie domy i takie zak¹tki gdzie starczy stan¹æ, popatrzeæ, pomyœleæ, by poczuæ dotyk i tchnienie historii.

Andrzej Ruszkowski autor przewodnika „Sieradz i okolice” fot. Z. £uczak

Dr Andrzej Tomaszewicz opowiada³ o ¿yciu Sieradzan w czasie zaborów fot.Z. £uczak

2

„W moim Sieradzu...” tak zaczyna siê wiersz Zbigniewa £uczaka, który sta³ siê tytu³em i motywem przewodnim cyklu imprez zorganizowanych w ubieg³ym roku przez Miejsk¹ Bibliotekê Publiczn¹ w Sieradzu. Placówka ta przyst¹pi³a w 2004 r. do otwartego konkursu ofert na realizacjê zadañ publicznych i uzyska³a z Urzêdu Miejskiego fundusze na przeprowadzenie cyklu spotkañ autorskich z twórcami opracowañ historycznych na temat Sieradza i okolicy. Wychodz¹c naprzeciw zainteresowaniom m³odzie¿y i z w³aœciwie pojêtego lokalnego patriotyzmu, który ka¿e promowaæ „ma³e ojczyzny”, zorganizowano od wrzeœnia do grudnia 2004 r. szereg spotkañ z ludŸmi, których œmia³o uznaæ mo¿na za historykówregionalistów i prawdziwe autorytety w temacie historii naszego miasta. Realizacjê zadania rozpoczêto 30 wrzeœnia w Czytelni Biblioteki Miejskiej przy ul. Polnej 36A (Park Broniewskiego) spotkaniem z Andrzejem Ruszkowskim. Autor opracowania „Sieradz i okolice”, stanowi¹cego podstawow¹ lekturê turystyczno-krajoznawcz¹ o naszym regionie, przedstawi³ zebranym (g³ównie m³odzie¿y szkó³ œrednich), historiê miasta od czasów najdawniejszych do III rozbioru Polski. W tej wêdrówce przez wieki uczestnicy spotkania mogli zobaczyæ oczami wyobraŸni, jak zmienia³ siê wygl¹d Sieradza: najpierw osady, potem grodziska, wreszcie œredniowiecznego miasta otoczonego murami, obejmuj¹cego w miarê przybywania mieszkañców

coraz wiêkszy obszar. Jak powstawa³y i niszcza³y palone przez Tatarów, Krzy¿aków, Szwedów i Prusaków koœcio³y, domy, zamek i ratusz. Poznawali s³awnych sieradzan i ich dzie³a, rozwój oœwiaty i kultury, mogli zobaczyæ na fotografiach zachowane pami¹tki dawnej kultury materialnej. Kolejne spotkanie, 29 paŸdziernika, zorganizowane tym razem w Gimnazjum nr 3 przy ul. Broniewskiego 30, dotyczy³o historii Sieradza w okresie zaborów. O narodowych zrywach wolnoœciowych, d¹¿eniu do zachowania polskoœci, rozwoju terytorialnym i demograficznym miasta, podró¿y dyli¿ansem z £odzi do Kalisza i budowie linii kolejowej mówi³ historyk dr Andrzej Tomaszewicz. Dzieje szkolnictwa i rozwój kultury, powstanie teatru, orkiestr, dzia³alnoœæ ksiêgarñ, towarzystw i pierwszy sieradzki kinematograf wzbudza³y ¿ywe zainteresowanie zebranej m³odzie¿y licealnej i najstarszych klas gimnazjum. Na trzecim spotkaniu 19 listopada historyk-amator Janusz Matusiak, zafascynowany dziejami naszego regionu, przedstawi³ m³odzie¿y zebranej w Czytelni MBP w szczegó³ach przebieg kampanii wrzeœniowej 1939 r., omawiaj¹c dok³adnie przygotowania do wojny obronnej, dyslokacje poszczególnych oddzia³ów, ich uzbrojenie, rodzaje zachowanych do naszych czasów fortyfikacji wojskowych. Nakreœli³ równie¿ w ogólnym zarysie historiê lat miêdzywojennych i okres okupacji hitlerowskiej. Poniewa¿ okres miêdzywojenny w Sieradzu okaza³ siê tak interesuj¹cy i bogaty faktograficznie, na ¿yczenie m³odzie¿y zorganizowano (ju¿ poza cyklem), jeszcze jedno dodatkowe spotkanie omawiaj¹ce historiê miasta w dwudziestoleciu miêdzywojennym. Z zainteresowanymi spotka³ siê jeszcze raz, 30 listopada, dr Andrzej Tomaszewicz, którego wypowiedŸ, wzbogacona prezentacj¹ zachowanych autentycznych dokumentów, fotografii i archiwalnych numerów sieradzkiej prasy, pozwoli³a zebranych poznaæ klimat tamtych czasów: politycznych przepychanek w Radzie Miejskiej, ¿ycia oœwiatowego i kulturalnego, codziennych problemów i rozrywek mieszkañców miasta. Wspomniano tak¿e, dziœ ju¿ nie istniej¹cy i egzotyczny dla nas, œwiat mniejszoœci ¿ydowskiej, po której zachowa³y siê tylko nieliczne œlady w postaci dawnego budynku synagogi przy ul. Wodnej i prawie zapomnianego ¿ydowskiego cmentarza. Ostatnie spotkanie odby³o siê 10 grudnia w Czytelni MBP. Regionalista i dziennikarz Jan Pietrzak przedstawi³ zebranym powojenn¹ historiê Sieradza. Okres przemian ustrojowych obfituj¹cy w czêsto kontrowersyjne wydarzenia, rozwój miasta nobilitowanego do rangi stolicy województwa, historiê lat ostatnich, która rozgrywa³a siê na naszych oczach. Œwie¿oœæ tematu prowokowa³a uczestników do osobistych wypowiedzi, dzielenia siê w³asnymi spostrze¿eniami - prelegent i s³uchacze niejako wzajemnie siê uzupe³niali, co dodatkowo podnosi³o temperaturê i wp³ywa³o na atrakcyjnoœæ spotkania. We wszystkich zorganizowanych przez Bibliotekê Miejsk¹ spotkaniach uczestniczy³o ponad 220 osób g³ównie m³odzie¿y szkó³ œrednich i gimnazjalistów (grupa uczniów z Zespo³u Szkó³ Ponadgimnazjalnych nr 2 przy ul. Zamkowej w Sieradzu, wraz ze swoj¹

na sieradzkich szlakach

W Sieradzu jedn¹ z najwa¿niejszych spraw do podjêcia po odzyskaniu przez Polskê niepodleg³oœci by³a sprawa oœwiaty, szczególnie w zakresie szkolnictwa œredniego. Temat zosta³ opracowany na podstawie zachowanych, oryginalnych materia³ów z lat 20-stych ubieg³ego wieku, z zachowaniem pisowni i ortografii obowi¹zuj¹cej w tych latach. Cytaty materia³ów zosta³y ujête w cudzys³ów. G³ównymi Ÿród³ami opracowania s¹: 1. Pierwsza ksiêga protoko³ów rady pedagogicznej, 2. Protoko³y Rady Miejskiej w Sieradzu z lat 19191929, 3. „Ziemia Sieradzka” nr 29 z 20 lipca 1924 r. i nr 31 z 5 sierpnia 1924 r., 4. „Szkice z dziejów Sieradzkiego” 1977 r., str. 469, 5. Inne informacje pochodz¹ce od uczniów szko³y z tego okresu, jak równie¿ pojedynczych dokumentów wydawanych wtedy przez szko³ê. Miejskie Gimnazjum Koedukacyjne w Sieradzu w latach 1919-1929. Ju¿ w 1915 r. Czes³aw Bagieñski otworzy³ ponownie prywatna szko³ê - piêcioklasowe gimnazjum filologiczne pod nazw¹: Szko³a Filologiczna. W 1918 r. Cz. Bagieñski zosta³ inspektorem oœwiaty i szko³ê po nim przej¹³ Aleksander Kwiatkowski. Na drodze do rozwoju szko³y sta³ brak odpowiedniego, dostosowanego do potrzeb, w³asnego lokalu, gdy¿ zajêcia odbywa³y siê w domu prywatnym. Za wynajem trzeba by³o p³aciæ czynsz w³aœcicielowi budynku, który nie by³ przystosowany do potrzeb szko³y. W zwi¹zku z tym w 1919 roku, na posiedzeniu w dniu 11 lutego,

Publicznoœæ w bibliotece fot. Z. £uczak

poligonie w Monicach. Jako anegdotê, ale i w dowód uznania dla prelegenta, przytoczyæ mo¿na wypowiedŸ jednego z gimnazjalistów, który po spotkaniu z dr Andrzejem Tomaszewiczem na temat historii miasta w okresie rozbiorów zapyta³ go, czy ¿y³ on w tamtych czasach. Dr Tomaszewicz wyjaœni³ z powag¹, ¿e nie i ¿e chyba przecie¿, mimo brody, a¿ tak staro nie wygl¹da. Na to m³ody rozmówca wcale nie zmieszany stwierdzi³, ¿e nie chodzi mu o wygl¹d, tylko ¿e „tak pan to mówi ciekawie, jakby pan to sam osobiœcie wszystko widzia³”.

W 80. ROCZNICÊ POWSTANIA SZKO£Y!

Liceum Ogólnokszta³c¹ce im. K. Jagielloñczyka w Sieradzu w latach 20. XX wieku

HISTORIA

opiekunk¹ pani¹ Karin¹ Szymczak, „zaliczy³a” wszystkie spotkania realizuj¹c „spotkaniowy” kurs historii miasta). Imprezom towarzyszy³y organizowane w Bibliotece G³ównej i filiach wystawki ksi¹¿ek i ilustracji nawi¹zuj¹ce tematyczne do treœci spotkañ, popularyzuj¹ce zgromadzon¹ w zbiorach MBP literaturê regionaln¹, zachêcaj¹ce s³uchaczy i wszystkich odwiedzaj¹cych do pog³êbienia wiedzy na temat Sieradza i regionu (wg dzienników pracy Biblioteki Miejskiej mia³o je mo¿liwoœæ obejrzeæ blisko 7.000 osób). Zrealizowany cykl spotkañ historycznych s³u¿y³ równie¿ poœrednio popularyzowaniu publikacji dotycz¹cych historii naszego regionu wydawanych i rozprowadzanych przez Towarzystwo Przyjació³ Sieradza, które mo¿na nabyæ stale w Bibliotece G³ównej i filiach miejskich. M³odzie¿ uczestnicz¹ca w spotkaniach bardzo ¿ywo i spontanicznie reagowa³a na przedstawiane fakty i omawiane problemy. Mimo ¿e by³a to dla nich „zamierzch³a historia”, dzieli³a siê z prelegentami swymi spostrze¿eniami i przemyœleniami, zadawa³a pytania i wyci¹ga³a trafne wnioski. Szczególnie interesowa³a siê ¿yciem swych rówieœników, pytaj¹c o ich rozrywki, zabawy, ¿ycie towarzyskie, sposoby i mo¿liwoœci spêdzania wolnego czasu. Podczas spotkania z Januszem Matusiakiem ch³opcy dopytywali siê o szczegó³y techniczne zachowanych w Sieradzu i okolicach fortyfikacji obronnych z okresu II wojny œwiatowej, o niemieckie próby z broni¹ rakietow¹ na

Jerzy Paszkowski podjêto sprawê gromadzenia œrodków na rzecz budowy gmachu. Wtedy to „Rada Miejska upowa¿ni³a Magistrat do dalszego prowadzenia sprawy nabycia prawos³awnej cerkwi na rzecz miasta, celem u¿ycia rozebranego materia³u budowlanego na budowê gmachu szko³y œredniej”. Na posiedzeniu Rady Miejskiej w dniu 21 kwietnia 1920 r. rozpatrywano wniosek p. Kwiatkowskiego, dyrektora szko³y, o przejecie przez miasto Szko³y Filologicznej w Sieradzu. Na kolejnym posiedzeniu 28 kwietnia 1920 roku „Rada Miejska jednog³oœnie uchwali³a przejêcie Szko³y Filologicznej p. Aleksandra Kwiatkowskiego i powo³a³a do Komisji p. p. Alek-

na sieradzkich szlakach

3

Gimnazjum Koedukacyjne w Sieradzu, klasa 5 lub 6 z 1925 r., od prawej stoj¹: Helena Stêpiñska, Leokadia Pertkiewicz fot. archiwalna

4

sandra Kwiatkowskiego, Jakuba Przedborskiego, Tomasza Klinkawskiego, Czes³awa Bagieñskiego i Stanis³awa Franckiego, którzy wyst¹pi¹ do Ministerstwa Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego, o przekszta³cenie obecnej 5-cio klasowej Szko³y Filologicznej p. Kwiatkowskiego (koedukacyjnej) na 6cio klasow¹, równie¿ o udzielenie koncesji miastu na prowadzenie 6-cio klasowej szko³y filologicznej w Sieradzu i o pokrycie ewentualnego deficytu i z proœb¹ o przyznanie subsydjum na prowadzenie tej szko³y, jak równie¿ Rada upowa¿nia tych panów do za³atwienia w Ministerstwie wszelkich spraw zwi¹zanych z przejêciem tej¿e szko³y filologicznej od Aleksandra Kwiatkowskiego.” Rada Miejska w Sieradzu spe³nia³a bardzo odpowiedzialnie swoje obowi¹zki. Dla przyk³adu przytaczam ciekawostkê. Zwo³ane posiedzenie Rady w dniu 28 grudnia 1920 roku nie odby³o siê z powodu braku kworum. Posiedzenie prze³o¿ono na 30 grudnia, a „nie przyby³ych radnych (w liczbie 14 - przyp. red.) ukaraæ ka¿dego po 300 mk i pieni¹dze te wrêczyæ Dyrektorowi Szko³y Filologicznej na niezamo¿nych uczniów tej¿e szko³y.” Na posiedzeniu Rady Miejskiej w Sieradzu z dnia 4 czerwca 1921 roku postanowiono: „Poniewa¿ w mieœcie Sieradzu, jak i w ogóle w ca³ym Pañstwie odczuwa siê dotkliwy brak mieszkañ, tym bardziej jeszcze na pomieszczenia szkó³, przeto chc¹c choæ w czêœci zaradziæ temu¿ brakowi, zatem z inicjatywy burmistrza (p. Ignacego M¹kowskiego - przyp. red.) i ³awników miejskich powsta³ projekt budowy gmachu szko³y œredniej w Sieradzu, wed³ug nowoczesnych wymagañ techniki i hygieny. Jednak¿e Magistrat nie posiadaj¹c na ten cel w ogóle ¿adnych œrodków, a które w czasie obecnym w przybli¿eniu wynosz¹ od 3 do 4 miljonów marek, zmuszony by³ zwróciæ siê o pomoc i poparcie miejscowego spo³eczeñstwa”. Chc¹c wiêc ów projekt budowy szko³y zrealizowaæ, w dniu 28 maja br., przy Magistracie zawi¹za³ siê Komitet Budowy Szko³y Œredniej w Sieradzu, w

sk³ad którego weszli przedstawiciele Magistratu, Rady Miejskiej i obywatele pod przewodnictwem naczelnika Urzêdu Skarbowego, Akcyz i Monopolów p. Antoniego Kluge (póŸniejszego d³ugoletniego przewodnicz¹cego Komitetu - przyp. red.) i dyrektora Rozlewni Sieradzkiej p. Franciszka Chmielewskiego. Komitet zobowi¹zano do zbierania œrodków na budowê szko³y, jak równie¿ nadzoru nad budow¹. Jednoczeœnie obecni na zebraniu Franciszek Chmielewski i Jan Pachowicz zakomunikowali, ¿e na pierwsze potrzeby zwi¹zane z budow¹ szko³y przeznaczaj¹ 500.000 mk z funduszów Rozlewni Sieradzkiej, nadmieniaj¹c, ¿e i nadal na ten cel bêd¹ zbierane ofiary. Rada Miejska, przyjmuj¹c powy¿sze do wiadomoœci, jednog³oœnie uchwali³a wydzieliæ pod budowê szko³y œredniej w Sieradzu czêœæ placu miejskiego po³o¿onego „przy ulicy Koœciuszki od strony nieruchomoœci Penkula” i o powy¿szym zawiadomiæ Komitet Budowy Szko³y Œredniej w Sieradzu. Rada upowa¿ni³a Magistrat m. Sieradza do „wyst¹pienia za poœrednictwem Starostwa Sieradzkiego do Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Pañstwa z proœb¹ o przekazanie na rzecz miasta Sieradza, budynku by³ej cerkwi prawos³awnej, która mieœci³a siê na placu miejskim, na którym projektowana by³a budowa, z prawem rozbiórki i u¿ycia materia³ów do budowy szko³y, lub tez wcielenia jej do gmachu szko³y”. Podczas gdy czyniono starania o budowê szko³y, nastêpowa³y zmiany organizacyjne i uprawnienia istniej¹cej szko³y Aleksandra Kwiatkowskiego ju¿ jako szko³y 6-cio klasowej. W myœl §3 Rozporz¹dzenia Ministra Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego, z dnia 22 kwietnia 1921 roku szko³a uzyska³a prawa gimnazjum pañstwowego. Informacja ta zachowa³a siê jako anons „Ziemi Sieradzkiej” z dnia 22 stycznia 1922 r. Orygina³ zagin¹³ wraz z wieloma innymi dokumentami podczas drugiej wojny. Tymczasem na posiedzeniu Rady Miejskiej w dniu 17 czerwca 1922 r. „Rada m. Sieradza przyjê³a do wiadomoœci oœwiadczenie p. Kwiatkowskiego, Dyrektora i w³aœciciela gimnazjum w Sieradzu oraz radnego miasta, ¿e gimnazjum zamyka i nie bêdzie go w dalszym ci¹gu prowadzi³. Wys³uchawszy delegatów tymczasowego komitetu dla utrzymania gimnazjum w osobach p. Jana Nossarzewskiego pow. lekarza weterynaryi i p. Henryka Koliñskiego, zastêpcy starosty w Sieradzu, którzy przedstawili Radzie Miejskiej proœbê Komitetu o przyjêciu gimnazjum i prowadzenie... na rachunek Magistratu miasta Sieradza pod form¹ "Miejskie Gimnazjum Koedukacyjne w Sieradzu",

na sieradzkich szlakach

poddano proœbê pod dyskusjê”. Po dyskusji „Rada Miejska podjê³a uchwa³ê o powy¿szej treœci i postanowi³a w tym celu wyjednaæ odpowiedni¹ koncesjê w Ministerstwie WR i OP dla utrzymania gimnazjum. Postanowiono równie¿ otworzyæ konto w Banku Spó³dzielczym w Sieradzu dla funduszów szko³y. Wszelkie dochody powinny byæ u¿yte wy³¹cznie na potrzeby gimnazjum i pozostawaæ w zawiadywaniu wybranego przez Radê Miejsk¹ Komitetu Administracyjno-Gospodarczego szko³y, któremu, jako organizmowi wykonawczemu, w zastêpstwie powierzono prowadzenie gospodarczej administracji szko³y. Komitet rz¹dzi siê regulaminem zatwierdzonym przez Radê Miejsk¹ i pozostaje pod kontrol¹ Magistratu”. Z kolei wybrano Komitet, w sk³ad którego weszli: Antoni B³achowicz, Felicjan Feder, Henryk Kaliñski, dr Kazimierz Kempiñski, Antoni Kluge, Antoni Kaliñski, Edward Kotliñski, ks. Karol Majewski, Ignacy M¹kowski (burmistrz - przyp. red.), Jan Nossarzewski, Wac³aw Piechocki, Józef Stodulski, Zofia Serafinowicz (Kosiñska - przyp. red.) i Stanis³aw Wojciechowski. Na wniosek Rady Rodzicielskiej przy Gimnazjum Miejskim w Sieradzu uzupe³niono sk³ad Komitetu. Dokooptowanio: Zofiê Matyjównê, Walentego Borkowskiego, Feliksa Bogus³awskiego, Tomasza Klinkawskiego, Leona Skrzypiñskiego, Hersza Hellera, Stanis³awa Jurkiewicza, W³adys³awa Marsza³a i Aleksandrê Krzywañsk¹. Na pierwszym zebraniu, które otworzy³ i prowadzi³ Henryk Kaliñski - starosta sieradzki, wybrano przewodnicz¹cego, ca³y zarz¹d oraz sk³ad komisji. Pierwszym przewodnicz¹cym wybrano ks. Karola Majewskiego, który zosta³ równie¿ pierwszym dyrektorem pe³nej szko³y œredniej. Nastêpnie omówiono projekt statutu Komitetu, w którym przyjêto, ¿e: „Celem i zadaniem Komitetu winno byæ postawienie szko³y na takim poziomie, aby szko³a mog³a byæ jak najprêdzej upañstwowiona”. „Zgodnie z uchwa³¹ Rady Miejskiej w Sieradzu z dnia 18 czerwca 1922 roku, Magistrat miasta Sieradza otrzyma³ koncesjê na prowadzenie 8-mio klasowego gimnazjum koedukacyjnego. Wykonanie tej koncesji powierzono powo³anemu komitetowi”. Informacja ta pochodzi z zachowanego protoko³u Komitetu. Dokument oryginalny otwarcia szko³y, a raczej jej reorganizacji zagin¹³ w czasie ostatniej wojny. Komitet wywi¹zywa³ siê z powierzonych mu zadañ. W nastêpnych latach tworzono nowe klasy i w roku szkolnym 1924/25, w czerwcu 1925 r., uczniowie klasy ósmej zdali pierwszy egzamin dojrza³oœci. Pierwsze œwiadectwa dojrza³oœci otrzyma³o siedmiu absolwentów. Z opisanych starañ wynika, dla dziejów obecnego Liceum Ogólnokszta³c¹cego im. K. Jagielloñczyka w Sieradzu, wa¿ny wniosek. Mianowicie datê 18 czerwca 1922 roku mo¿na uznaæ za „narodziny” pe³nego oœmioklasowego gimnazjum w Sieradzu, w tym roku przypada osiemdziesi¹ta druga rocznica tego wa¿nego dla szko³y i Sieradza wydarzenia. Podczas gdy Komitet, jako pe³nomocnik Magistratu miasta trudni³ siê administrowaniem, szko³a pracowa³a w bardzo z³ych, warunkach lokalowych, pomieszczeniach wynajmowanych w budynku przy ul. Domi-

nikañskiej naprzeciw klasztoru (dziœ ju¿ nieistniej¹cym), zajmowano siê równie¿ wcieleniem w ¿ycie inicjatywy budowy w³asnego obiektu szkolnego. Czyniono starania o œrodki na tê inicjatywê. Œrodki pochodzi³y g³ównie z ofiar instytucji i obywateli. Wydrukowano i rozprowadzono cegie³ki z widokiem projektu szko³y wed³ug planu. Przygotowano plac pod budowê, trochê inny od wczeœniej projektowanego. Czynnoœci prawne, zwi¹zane z terenem pod budowê, za³atwiono dopiero w 1925 r., choæ budowa zosta³a rozpoczêta w 1923 r. Na przeszkodzie realizacji inwestycji stanê³a powojenna reforma pieniê¿na. Tak wiêc 23 kwietnia 1925 r. Rada Miejska przekaza³a na w³asnoœæ Sejmiku powiatu sieradzkiego plac pod budowê szko³y œredniej w Sieradzu, jako ofiarê Rady na rzecz tej szko³y. „Z placu nale¿¹cego do Magistratu Miasta Sieradza, po³o¿onego miêdzy Rozlewni¹ Pañstwowego Monopolu Spirytusowego, alej¹ Koœciuszki, ulica Szkoln¹ (obecnie ¯wirki i Wigury 3 - przyp. red.) i nowo urz¹dzon¹ alej¹ spacerow¹ (dziœ ulica Pu³askiego - przyp. red.) wydzieliæ z jego pó³nocno-wschodniej czêœci po³o¿onej naprzeciw ulicy Rycerskiej, a zajêtego obecnie pod nieruchomoœæ nowo rozbudowanego gmachu szko³y œredniej i podwórze szkolne wraz z budynkami ustêpów, parcel¹ ogólnej powierzchni 5162,20m2, przyleg³¹ do ulicy nowo urz¹dzonej alei spacerowej, ulicy Szkolnej i placu cerkiewnego (obecnie plac przed pomnikiem przyp. red.) i parcelê tê bezp³atnie ofiarowaæ na rzecz Sejmiku powiatu sieradzkiego pod nastêpuj¹cymi dwoma warunkami: 1. ¿e parcela ta wraz z budynkami na niej ju¿ zbudowanymi lub w przysz³oœci mog¹cymi byæ budowanymi, bêdzie po wszystkie czasy wy³¹cznie u¿ytkowana na cele szko³y œredniej i 2. ¿e w razie upañstwowienia tej¿e szko³y œredniej parcela ta wraz z wystawionymi wszystkimi budynkami i z wszystkim tym co na niej wybudowano, wmurowano, co na niej bêdzie wroœniête lub tylko gwoŸdziami przybite, bêdzie przez Sejmik powiatu sieradzkiego bezp³atnie odst¹pione na w³asnoœæ Pañstwa Polskiego. Dla przelania prawa w³asnoœci wy¿ej oznaczonej parceli bêdzie sporz¹dzony akt rejentalny”. Poœwiêcenie fundamentów gimnazjum W dniu 13 lipca b.r. odby³a siê dla miasta Sieradza i powiatu sieradzkiego donios³a uroczystoœæ poœwiêcenia zacz¹tków budowy gmachu gimnazjalnego. Bezpoœrednio po sumie, z ulicy Farnej wyruszy³ pochód na plac budowy. Pochód otwiera³a orkiestra Stra¿y Po¿arnej a za ni¹ w d³ugim szeregu kroczy³y wszystkie tutejsze organizacje i urzêdy, szkolna dziatwa z³o¿ona z pozosta³ych na wakacje harcerzy, Stra¿ Ogniowa z komendantem p. Pruskim, oddzia³ policji z vice komendantem p. Kozubowiczem, dozorcy i urzêdnicy wiêzienia z naczelnikiem p. Wasilewem, przedstawiciele wojskowoœci z p³k Krzyczkowskim, Narodowa Organizacja Kobiet z p. Lipiñsk¹ na czele, cechy i rzemieœlnicy ze sztandarami, pracownicy kolejowi, Rada Miejska z p. M¹kowskim burmistrzem, duchowieñstwo z ks. pra³. Miko³ajewskim i ks. pra³. Pogorzelskim, Komitet budowy gimnazjum ze starost¹ p. Kaliñskim oraz poszczególni przedstawiciele w³adz

na sieradzkich szlakach

5

i urzêdów. Obok w koñcu pochodu bez ma³a ca³a inteligencja sieradzka oraz ogromny t³um ludu miejskiego i wiejskiego wychodz¹cego z koœcio³a po sumie, a zachêcony przez proboszcza do wziêcia udzia³u w uroczystoœci poœwiêcenia szko³y. Na placu zastaliœmy fundamenta wyprowadzone dwa metry ponad poziom gruntu, bardzo powa¿nie zapowiadaj¹ce przysz³¹ budowê. Na rusztowaniu ustawionym na froncie budowli stanêli cz³onkowie Komitetu budowy, póŸniej na placu stanê³y wyliczone w pochodzie korporacje ze sztandarami oraz mieszkañcy miasta i okolicznych wiosek. Przed aktem poœwiêcenia ks. pra³at Pogorzelski w przemówieniu podniós³: -niezbêdn¹ potrzebê gmachu gimnazjum, bowiem obecnie „tu³a siê po komornem w ciasnoœci i uchybiaj¹cych warunkach”, - korzyœæ dziatwy obecnego i przysz³ych pokoleñ z posiadanego w³asnego odpowiednio urz¹dzonego budynku, - œmia³oœæ Komitetu buduj¹cego, który z bardzo skromnym funduszem przyst¹pi³ do robót, -podkreœli³, ¿e gmach ten buduje siê dla wszystkich bez wyj¹tku, dziatwy miasta i wsi - niech wiêc wszyscy patrz¹ na ten budynek jak na swój w³asny i dopomagaj¹ dzie³u budowy. "Na chwa³ê Bo¿¹, na po¿ytek i korzyœæ Narodu i Ojczyzny, na dobro poszczególne i spo³eczne przysz³ych pokoleñ, w imiê Bo¿e podwaliny tego gmachu poœwiêcam". Wpuszczono puszkê zawieraj¹c¹ spisany na pergaminie akt erekcji. Na obrzêd poœwiêcenia odkryto g³owy, pokropiono woda œwiêcon¹ mury i miejsce. Po zamurowaniu otworu przemówi³ starosta p. H. Kaliñski. Odczyta³ tekst zamurowanego w fundamencie pergaminu, poczem nawi¹za³ w zrêcznej formie do stoj¹cej obok cerkwi kilkanaœcie lat temu pod przymusem i w duchu nienawiœci stawianej - to zaœ dzie³o buduje siê w dobrej woli, w najlepszych celach, z nakazu mi³oœci spo³ecznej - wreszcie zaapelowa³ do ofiarnoœci i pomocy mieszkañców. Ostatnim mówca by³ p. W. Œlósarski, in¿ynier architekt powiatowy, twórca projektu i kierownik zwierzchni budowy - objaœni³ technologiczn¹ stronê budowli, z³o¿y³ zapewnienie, ze gmach ten ca³kowicie odpowie warunkom szkolnym oraz zdrowia i potrzebom m³odzie¿y, - ¿e przyozdobi miasto - zapozna³ siê ze stanem posiadania materia³ów i gotówki podkreœli³ potrzebê ofiarnoœci - zakoñczy³: "Naród sobie gmach ten stawia!" - orkiestra zagra³a "Jeszcze Polska". A po okrzykach "Niech ¿yje Ojczyzna", "Niech ¿yje Naród Polski!" zebrani odœpiewali Rotê i na tym obchód zakoñczono. Wizerunek gmachu na pocztówkach w tym celu wydanych rozszed³ siê w paru setkach egzemplarzy. Równie¿ "Ziemia Sieradzka" nr 31 z dnia 3 sierpnia 1924r. umieœci³a i tym samym przekaza³a: "Treœæ dokumentu wmurowanego przy poœwiêceniu kamienia wêgielnego gmachu szko³y œredniej w Sieradzu". Oto jego treœæ: "Dzia³o siê w powiatowym mieœcie Sieradzu, województwa ³ódzkiego, dnia 13 lipca roku Pañskiego

6

1924, roku zmartwychwstania Najjaœniejszej Rzeczypospolitej szóstego, za prezydenta Stanis³awa Wojciechowskiego, za prezesa ministrów i ministra skarbu W³adys³awa Grabskiego, wojewody ³ódzkiego Marjana Rembowskiego, starosty sieradzkiego Henryka Kaliñskiego i burmistrza Ignacego M¹kowskiego. My Komitet Budowy Szko³y Œredniej w Sieradzu wybrany przez Wydzia³ Powiatowy Sejmiku Sieradzkiego i Magistrat miasta Sieradza, spe³niaj¹c od dawna odczuwane pragnienia naszych wspó³obywateli, k³adziemy kamieñ wêgielny w tej niez³omnej wierze, ze dzie³o rozpoczête w imiê Boga i dobra Ojczyzny doprowadzone zostanie do koñca i, ¿e w dobie obecnej w najdalsze wieki s³u¿yæ bêdzie jako œwi¹tynia wiedzy, sprawie wychowania przysz³ych pokoleñ na obywateli wiernych Bogu i OjczyŸnie. Poœwiêcenia kamienia wêgielnego dokona³ proboszcz i dziekan sieradzki (...) w obecnoœci d³ugoletniego proboszcza tej parafii, ksiêdza W³adys³awa Miko³ajewskiego i redaktora „Ziemi Sieradzkiej” ks. Aleksandra Brzeziñskiego." Szlachetna myœl budowy szko³y œredniej w Sieradzu podjêta jeszcze w roku 1921 przez naczelnika Urzêdu Akcyz i Monopoli Pañstwowych Antoniego Klugego, dyrektora Rozlewni Spirytusowej Franciszka Chmielewskiego i burmistrza Ignacego M¹kowskiego, zosta³a przez nich wprowadzona w czyn przez zbiórkê dobrowolnych ofiar, zakup i gromadzenie materia³ów budowlanych (200.000 sztuk cegie³, 25m3 drzewa i 1 wagon wapna). „Rada Miejska na posiedzeniu swym w dniu 4 czerwca 1924 r. w sk³adzie: cz³onkowie Magistratu, burmistrz Ignacy M¹kowski, vice burmistrz Stanis³aw Wojciechowski, ³awnicy: Józef Modelski, Wojciech Kowalewski, Józef Monic, cz³onkowie Rady Miejskiej: Antoni B³ochowicz, Felicjan Feder, Antoni Kwaœniewski, Antoni Koliñski, dr Kazimierz Kempiñski, Franciszek Jêdrzejewski, Szymon Rozenberg, Chojm Perkal, Mozes Perkal, W³adys³aw Marsza³, Leon Skrzypiñski, Stanis³aw Jankowski, Wincenty Spentany, Jgnacy Wojtanka, ofiarowa³a pod budowê gmachu szkolnego ziemiê na placu miejskim przy wylocie ul. Rycerskiej obok dawnej cerkwi prawos³awnej.” W roku 1922, dnia 22 grudnia Sejmik Powiatowy w sk³adzie: przewodnicz¹cy, starosta Z. Stefañski, zastêpca starosty Henryk Kaliñski, cz³onkowie Sejmiku Powiatowego M¹kowski Ignacy, B³ochowicz Antoni, Garczyñski Józef, Orlowski Zygmunt, Tyliñski Teofil, Szaniawski Tadeusz, Fuks Karol, Jagodziñski Józef, Kowalski Józef, Œliwiñski Alfons, Sobieraj Wiktor, Walewski Kazimierz, Komza Ignacy, Rembowski Teodozjusz, Maksajda Antoni, Farmañski Józef, Czapski W³adys³aw, Mazurkiewicz Franciszek, Jaruga Jan, Sowiak Andrzej, Zwierzak Walenty, Ludwiczak Stanis³aw, Kwieciñski Józef, Derdak Ignacy, Konowski Mateusz, Kapiñski Józef, Sowa³a Antoni, Cichomski Franciszek, Wolski Stanis³aw, Janaszkiewicz Stanis³aw, Forusiñski Ignacy, Majkowski Klemens, Koñczak Pawe³, Gogolewski Wawrzyniec, Piekielny Tomasz, Lipowski Józef, cz³onkowie Wydzia³u Powiatowego: Walewski Szczepan, Wojtanka Franciszek, ks.

na sieradzkich szlakach

Stanis³aw ¯ak - przyj¹³ na siebie wykonanie projektu przerzucaj¹c na ten cel 226.400,000 marek polskich, poniewa¿ na skutek gwa³townego spadku marki polskiej, suma ta nie mog³a wystarczyæ na budowê szko³y, przewodnicz¹cy Wydzia³u Powiatowego Henryk Kaliñski, kupi³ za powy¿sza sumê 123.000 sztuk cegie³ i 32m3 desek. „W roku 1924, gdy powojenne przesilenia pieniê¿ne, zawdziêczaj¹ce wybitnej dzia³alnoœci premiera i ministra Skarbu W³adys³awa Grabskiego zdo³ano opanowaæ, zawieszony chwilowo projekt budowy gmachu szkolnego zosta³ na nowo podjêty i Sejmik na ten cel powy¿szy przeznaczy³ 20 miljardów marek, a Rada Miejska 6 miljardów.” „Wsparty temi zasi³kami Komitet Budowy, ufny w pomoc Bo¿¹ i dalsz¹ ofiarnoœæ spo³eczeñstwa, dnia 23 czerwca 1924 roku przyst¹pi³ do budowy gmachu wed³ug planów architekta Wac³awa Kowalskiego, nadzór nad budow¹ powierzy³ technikowi Janowi Ratajewiczowi, wykonanie zaœ robót mularskich - majstrowi Janowi Marglowi i synom jego Ludwikowi i Wac³awowi. Gmach ten Komitet oddaje Bogu Najœwiêtszemu pod opiekê, OjczyŸnie i miastu na po¿ytek i chwa³ê.” Jak ju¿ wspomniano, w czasie drugiej wojny zniszczono bardzo wiele podstawowej dokumentacji szkolnej. Na podwórzu obecnego Liceum wykopano dó³, do którego wrzucono dokumenty, ksi¹¿ki z biblioteki szkolnej i zalano wapnem (wed³ug relacji naocznego œwiadka, by³ego woŸnego szkolnego p. Jana Barañskiego). Opisane w artykule wydarzenia opieraj¹ siê w wiêkszoœci na „cudem” zachowanych resztkach protoko³ów Komitetu Gimnazjalnego i rady pedagogicznej z lat dwudziestych ubieg³ego wieku. Tote¿ informacje o budowie obiektu na potrzeby szko³y œredniej w Sieradzu, podane przez "Ziemiê Sieradzk¹" z 1924r., podsumowuj¹ starania i prace nad budowa, podaj¹c ca³y szereg szczegó³ów. Dziêki temu obraz poczynañ Komitetu jest pe³niejszy i zawiera wiele zwi¹zanych z budow¹ faktów. Wymienia wiele osób zwi¹zanych z realizacja podjêtych zadañ. Podkreœla zainteresowanie spo³eczeñstwa Sieradza i okolic tworzeniem nowych warunków do kszta³cenia m³odzie¿y. Dziœ ju¿ chyba nie ma ¿yj¹cych œwiadków ówczesnych wydarzeñ, bior¹cych udzia³ w realizacji opisanego zadania. Wiadomo jednak, ¿e w 1925r. przeprowadzony zosta³ pierwszy egzamin dojrza³oœci, w wyniku którego pierwsze œwiadectwa maturalne otrzyma³o siedmiu absolwentów. Nazwiska ich s¹ znane równie¿ z miejscowej prasy. Od 1924r. budowê szko³y kontynuowano i doprowadzono do koñca. Rok szkolny 1926/27 jest pierwszym, w którym rozpoczêto naukê w nowych warunkach. Dyrektorem gimnazjum by³ w tym czasie Boles³aw Guttman (1926-1928). Tak wiêc, zgodnie z treœci¹ aktu erekcyjnego, dzie³o rozpoczête doprowadzono do koñca, by w dobie obecnej w najdalsze wieki s³u¿y³o jako œwi¹tynia wiedzy, sprawie wychowania przysz³ych pokoleñ. Za³o¿enia inicjatorów spe³ni³y siê, poniewa¿ wybudowany obiekt w XX wieku s³u¿y w dalszym ci¹gu temu samemu celowi w XIX wieku w obecnej szkole, w Liceum Ogólnokszta³c¹cym im. Kazimierza Jagielloñ-

czyka w Sieradzu, w którym, licz¹c od 1925r., œwiadectwo dojrza³oœci otrzyma³o 6709 absolwentów. Wa¿niejsze wydarzenia w dziejach szko³y w latach 1919-1970 1915 - Czes³aw Bagieñski otworzy³ piêcioklasowa Szko³ê Filologiczn¹ 1918 - Przejêcie Szko³y Filologicznej przez Aleksandra Kwiatkowskiego. 1919 - Podjêcie starañ gromadzenia œrodków na rzecz budowy gmachu przysz³ej szko³y. 1920 - 28 kwietnia, uchwa³a Rady Miejskiej w Sieradzu o przejêciu Szko³y Filologicznej od A. Kwiatkowskiego przez miasto. 1920 - Przekszta³cenie piêcioklasowej Szko³y Filologicznej na szeœcioklasowe Gimnazjum Filologiczne Koedukacyjne. 1921 - 22 kwietnia, szko³a uzyska³a prawa gimnazjum pañstwowego ("Ziemia Sieradzka"). 1922 - 17 czerwca, przejêcie szko³y od A. Kwiatkowskiego przez Magistrat miasta Sieradza. 1922 - 18 czerwca, Magistrat m. Sieradza uzyska³ koncesjê na prowadzenie 8-mio klasowego gimnazjum koedukacyjnego. Ks. Karol Majewski pierwszym dyrektorem pe³nej szko³y. 1923 - Rozpoczêcie budowy szko³y. 1924 - Uroczyste poœwiêcenie fundamentów szko³y i wmurowanie aktu erekcyjnego. 1926 - Zakoñczenie budowy. Od wrzeœnia rozpoczêcie nauki we w³asnym, nowym budynku szkolnym. 1928 - Przejêcie od Magistratu m. Sieradza szko³y przez Polsk¹ Macierz Szkoln¹. 1939-1945 - Przerwa w nauczaniu spowodowana II wojna œwiatow¹. 1945 - Odbudowa zniszczonego budynku szkolnego podczas bombardowania Sieradza 20 stycznia. 1945 - 15 marca, uroczyste rozpoczêcie roku szkolnego po okupacji, ju¿ w Pañstwowym Koedukacyjnym Gimnazjum i Liceum. Dyrektorem zosta³ p. Franciszek Maszkiewicz. 1947 - Ufundowanie przez uczniów pierwszego sztandaru. 1959 - Wybudowanie nowej sali gimnastycznej. 1964 - Rozpoczêcie rozbudowy Liceum. 1968 - Kazimierz Jagielloñczyk - patronem szko³y. Oddanie do u¿ytku rozbudowanej szko³y. 1970 - Uroczystoœæ nadania szkole imienia Kazimierza Jagielloñczyka. Wrêczenie nowego sztandaru.

na sieradzkich szlakach

7

HISTORIA

Ksiêgozbiór biblioteki Gimnazjum w Sieradzu

Zbigniew £uczak Historiê szko³y œredniej w Sieradzu w okresie miêdzywojennym rozpoczyna otwarte jeszcze w 1915 r. "5-klasowe Koedukacyjne Gimnazjum Filologiczne" Czes³awa Bagieñskiego, które mieœci³o siê w wynajêtym budynku przy ul. Dominikañskiej 9. W 1922 r. (17 VI) Rada Miejska uchwali³a przejêcie placówki i prowadzenie jej na "rachunek magistratu" jako "Miejskie Gimnazjum Koedukacyjne w Sieradzu" i "Miejska Szko³a Handlowa Koedukacyjna w Sieradzu" . Powo³ano komitet, który mia³ dbaæ o fundusze na prowadzenie szko³y i wybra³ na jej dyrektora ks. Karola Majewskiego. Fundusze na prowadzenie Gimnazjum (bowiem Szko³a Handlowa wkrótce przesta³a istnieæ) czerpano przede wszystkim z wpisów szkolnych. Wysokoœæ ich ustalano tak, by pokry³y wydatki zwi¹zane z prowadzeniem szko³y, dlatego mog³y do niej uczêszczaæ tylko dzieci zamo¿nych rodziców - inteligencji miejskiej, bogatych mieszczan, okolicznych ziemian i majêtnych ch³opów. Poniewa¿ po 1927 r. Komitet znalaz³ siê w trudnej sytuacji finansowej, Rada Miasta uchwa³¹ z 23 IV 1928 r. zrzek³a siê koncesji na dalsze prowadzenie szko³y. Od roku szkolnego 1928/29 placówkê przejê³a i prowadzi³a a¿ do wybuchu wojny Polska Macierz Szkolna; szko³a nosi³a wówczas nazwê Gimnazjum Koedukacyjne Ko³a Polskiej Macierzy Szkolnej w Sieradzu, a program nauki w niej mia³ charakter humanistyczny. Gimnazjum sieradzkie by³o szko³¹ prywatn¹, ale egzaminy dojrza³oœci odbywa³y siê na miejscu wg regulaminu obowi¹zuj¹cego w szko³ach pañstwowych. W latach miêdzywojennych liczba uczniów wzrasta³a dochodz¹c w 1939 r. do 250, jednak wysokie op³aty za naukê skutecznie ogranicza³y ten wzrost, ze zni¿ek mog³y bowiem skorzystaæ tylko nieliczni . Poniewa¿ sieradzka szko³a œrednia nie posiada³a odpowiednich pomieszczeñ, sprawa budowy nowego gma-

8

chu by³a wielokrotnie tematem obrad Rady Miejskiej. Trudnoœci gospodarcze spowodowa³y, ¿e dopiero 26 V 1921 r. zawi¹za³ siê Komitet Budowy Szko³y Œredniej, którego zadaniem by³o zebranie œrodków i nadzór nad budow¹. Rada Miejska wydzieli³a pod budowê plac o powierzchni 5.162 m2 przy ul. Rycerskiej, w 1924 r. poœwiêcono fundamenty, a ju¿ 20 IX 1926 r. w budynku wybudowanym wg projektu architekta Wac³awa Kowalewskiego, wyposa¿onym w œwiat³o elektryczne, centralne ogrzewanie i kanalizacjê, rozpoczê³y siê lekcje . Spoœród sieradzkich szkó³ w³aœnie Gimnazjum Koedukacyjne posiada³o w okresie miêdzywojennym najwiêkszy ksiêgozbiór biblioteczny. W 1924 r. przyst¹piono do uporz¹dkowania skromnych jeszcze zbiorów, czyni¹c równoczeœnie starania o ich powiêkszenie. W 1926 r. biblioteka szkolna otrzyma³a w darze ksiêgozbiór ze zlikwidowanej czytelni, która istnia³a przy ksiêgarni Jadwigi Kowalskiej przy ul. Warszawskiej. W lokalnej prasie podkreœlano wagê tego wydarzenia, pisz¹c: "Oto dar królewski dla gimnazjum: Pani Kowalska, w³aœcicielka ksiêgarni ofiarowa³a dla gimnazjum dawniejsz¹ ksiêgarsk¹ wypo¿yczalniê ksi¹¿ek 800 tomów. Osiemset tomów ksi¹¿ek! Nie makulatury, ale dzie³ tak¿e wartoœciowych (Mickiewicz, S³owacki, Orzeszkowa, Rodziewiczówna, ¯eromski ...)" . Wg danych z 1927 r., za czasów dyrektora Boles³awa Gutmana ksiêgozbiór szkolnej biblioteki liczy 1.600 tomów . Dalszy rozwój biblioteki nast¹pi³ w 1928 r., kiedy szko³ê przejê³a i prowadzi³a Polska Macierz Szkolna. Ówczesny dyrektor Stefan Jêzyk przeznaczy³ na zakup ksi¹¿ek do biblioteki 4.000 z³, za które nabyto kilkaset pozycji . W latach póŸniejszych sytuacja finansowa szko³y uleg³a pogorszeniu. W 1931 r. w bardzo trudnych, wrêcz kryzysowych warunkach, funkcjê dyrektora gimnazjum obj¹³ Stefan Stawarz Szczyrzycki. Przez kilka lat czêsto brakowa³o pieniêdzy na pensje dla nauczycieli, urz¹dzenie pracowni szkolnych, zakup pomocy naukowych, nie mówi¹c ju¿ o nowych ksi¹¿kach dla biblioteki. Dopiero ok. 1937 r. szko³a zaczê³a prosperowaæ lepiej, przybywa³o uczniów, k³opoty finansowe wydatnie siê zmniejszy³y, a biblioteka zaczê³a znów siê rozwijaæ - w latach 1927-1939 ksiêgozbiór szkolny powiêkszy³ siê ponad trzykrotnie . Wybuch II wojny œwiatowej i okupacja hitlerowska przynios³a zag³adê sieradzkim bibliotekom. Zamykaj¹c polskie szko³y i grabi¹c ich maj¹tek okupanci podjêli decyzjê o zniszczeniu szkolnych ksiêgozbiorów. Budynek sieradzkiego Gimnazjum Koedukacyjnego zamieniono na hitlerowski urz¹d powiatowy (Landrat), niszcz¹c przy tym cenn¹ dokumentacjê szkoln¹ siêgaj¹c¹ pocz¹tków szko³y koedukacyjnej, zbiory biblioteczne i wyposa¿enie pracowni. Wed³ug relacji Jana Barañskiego, d³ugoletniego woŸnego Gimnazjum, który by³ naocznym œwiadkiem tych wydarzeñ, proces niszczenia mienia szkolnego przebiega³ w sposób planowy i zorganizowany: na podwórku szkolnym wykopano g³êboki dó³, do którego wrzucano akta szkolne uczniów i nauczycieli, dzienniki lekcyjne, katalogi g³ówne ocen, dokumenty œwiadectw dojrza³oœci, ksi¹¿ki z biblioteki, inwentarze

na sieradzkich szlakach

ksi¹¿ek i rejestry czytelników, pomoce naukowe z pracowni szkolnych. Zawartoœæ do³u zalano wapnem i przysypano ziemi¹. Od zniszczenia uratowa³y siê jedynie niektóre ksiêgi protoko³ów rady pedagogicznej, kilka odpisów œwiadectw maturalnych i katalogi okresowe uczniów. Ta niezniszczona, byæ mo¿e przez przeoczenie, dokumentacja, pozwoli³a po wojnie ustaliæ listê wszystkich uczniów uczêszczaj¹cych do gimnazjum w latach 1922-1939 . Z licz¹cej przed wybuchem wojny ponad 5 tysiêcy tomów biblioteki szkolnej ocala³y tylko nieliczne egzemplarze, znajduj¹ce siê wówczas poza bibliotek¹. Po wyzwoleniu biblioteka szkolna w Liceum Ogólnokszta³c¹cym im. Kazimierza Jagielloñczyka (wówczas jeszcze Pañstwowym Gimnazjum i Liceum) rozpoczê³a sw¹ dzia³alnoœæ, dziêki ofiarnoœci spo³eczeñstwa, które ofiarowa³o swe prywatne ksi¹¿ki. Dyrektorem Gimnazjum i Liceum zosta³ przedwojenny nauczyciel matematyki Franciszek Maszkiewicz. W odbudowê i uruchomienie szko³y znacz¹cy by³ wk³ad m³odzie¿y i rodziców: przynoszono ocala³e w czasie okupacji i troskliwie przechowywane pomoce naukowe, zachowane ksi¹¿ki. Do pracy zg³osi³o siê kilku nauczycieli i oni w³aœnie przeprowadzili egzaminy do wszystkich klas oraz przygotowali rozpoczêcie pierwszego roku szkolnego. Pierwsz¹ ksi¹¿kê inwentarzow¹ w bibliotece za³o¿ono w 1947 r. wpisuj¹c do niej ksi¹¿ki przyjête od ofiarodawców . O pracy biblioteki w tych pierwszych powojennych latach mówi zapis w protokole z posiedzenia Rady Pedagogicznej: "(...)Ksiêgozbiór powiêkszy³ siê o 32 tomy, w zakupu 12, z darów 14, zwrócono z dawnego ksiêgozbioru 6. Nie oprawiono ¿adnego tomu z powodu braku funduszów na ten cel. Stan na 1 II 1949 r. - 1.798 woluminów" . Do naszych czasów zachowa³o siê kilkadziesi¹t ksi¹¿ek pochodz¹cych z biblioteki szkolnej okresu miêdzywojennego. Wiêkszoœæ z nich (113 egz.) znajduje siê obecnie w zbiorach biblioteki Liceum Ogólnokszta³c¹cego przy ul. ¯wirki i Wigury 3, kontynuatora dawnego Gimnazjum Koedukacyjnego. Jeden egzemplarz ("Dzie³a" Jana Kochanowskiego, wydane w 1903 r. w Warszawie nak³adem A. T. Jezierskiego, w serii "Biblioteki Dzie³ Wyborowych", numer inw. 3017/I), znajduje siê w zbiorach biblioteki Szko³y Podstawowej nr 1 im. W³. St. Reymonta przy ul. Koœciuszki 14 w Sieradzu, inny ("Lublana", tom 2, Józefa Ignacego Kraszewskiego, wydana w 1879 r. w Warszawie nak³adem Micha³a Glücksberga, numer inw. 4053/II), znajduje siê w zbiorach autora artyku³u. W 1947 r., w momencie tworzenia powojennej biblioteki Liceum, ksi¹¿ek tych by³o znacznie wiêcej (wiele pozycji przekazali do biblioteki Maria Kodjaszewska, Karol Olecki), jednak blisko 60 lat szkolnego u¿ytkowania spowodowa³o naturalne zaczytania wielu pozycji. Zapewne tak¿e niektóre egzemplarze do dziœ znajduj¹ siê w zbiorach osób prywatnych. Analiza zachowanych ksi¹¿ek pozwala okreœliæ, choæ w przybli¿eniu, sk³ad treœciowy ksiêgozbioru dawnej biblioteki szkolnej Gimnazjum Koedukacyjnego. I tak spoœród 115 zachowanych ksi¹¿ek 54 nale¿¹ do literatury piêknej, 61 do literatury popularnonaukowej. W beletrystyce najliczniej reprezentowa-

na jest poezja i dramat (50 egz.), dalej powieœæ (3 egz. - "Lublana" Józefa Ignacego Kraszewskiego, "Dziurdziowie. Cham" Elizy Orzeszkowej i "Dzieci" Boles³awa Prusa ) i satyra (1 egz. - "Humoreski" W³odzimierza Zagórskiego), g³ównie polska (48 egz.; z autorów zagranicznych zachowa³y siê "Powieœci poetyckie" Jerzego Byrona, "Wybór poezji" Horacego, "Eneida" Wergiliusza oraz dramaty: "Mieszczanin szlachcicem" Moliera, "Hamlet" i "Juliusz Cezar" Williama Szekspira). Polska poezja i dramat to zgodnie z humanistycznym profilem szko³y przede wszystkim dzie³a naszych narodowych wieszczów: 18 pozycji Juliusza S³owackiego ("Anhelli" - 4 egz., "Ksi¹dz Marek", "Lilla Weneda", "Mindowe" - 2 egz., "Ojciec zad¿umionych", "Poematy", "Sen srebrny Salomei", "W Szwajcarii", "Urywki z pamiêtników i wybór listów", "Pisma", "Dzie³a" - t. 2, 3, 5, 10), 10 pozycji Adama Mickiewicza ("Dziady drezdeñskie" - 2 egz., "Dziady wileñskie", "Konrad Wallenrod" - 2 egz., "Pan Tadeusz" - 2 egz., "Poezje", "Sonety i Sonety krymskie", "Dzie³a" - t. 30), 5 pozycji Zygmunta Krasiñskiego ("Irydion" - 2 egz., "Przedœwit", "Psalmy przysz³oœci", "Dzie³a" - t. 4, 6). Zachowa³y siê równie¿ 3 tytu³y Jana Kochanowskiego ("Dzie³a", "Poematy" i "Psa³terz Dawidowy"), po jednym tytule Cypriana Kamila Norwida ("Czarne i bia³e kwiaty"), Jana Kasprowicza ("Wybór poezji"), Wincentego Pola ("Dzie³a poetyckie"), Franciszka Karpiñskiego i Dionizego KniaŸnina ("Wybór poezji"), Aleksandra Fredry ("Œluby panieñskie"), Stanis³awa Wyspiañskiego ("Wyzwolenie"), antologia liryki polskiej "Od Kochanowskiego do Staffa" pod red. Wac³awa Borowego oraz tomik poezji Zygmunta Wasilewskiego "Pieœni w górach". Z literatury popularnonaukowej najliczniej w zachowanych ksi¹¿kach reprezentowana jest historia Polski i historia powszechna (³¹cznie 21 tytu³ów), historia literatury (13 tytu³ów), geografia Polski i œwiata (równie¿ 13 tytu³ów). Wœród dzie³ historycznych wymieniæ nale¿y "Gdañska a Polskê" Szymona Askenazego, "Jerzego Ossoliskiego" Ludwika Kubali, "¯ycie polskie w dawnych wiekach" W³adys³awa £oziñskiego, "Kozaczczyznê Ukrainn¹ w Rzeczypospolitej Polskiej do koñca XVIII w." Franciszka Rawity-Gawroñskiego, "M³odoœæ s³awnych Polaków" Mieczys³awa Smolarskiego, "Stefana Batorego"

na sieradzkich szlakach

9

Artura Œliwiñskiego, "Króla Kazimierza Wielkiego i Miko³aja Wierzynka" Lucjana Tatomira, "Boles³awa Chrobrego Wielkiego" Stanis³awa Zakrzewskiego. Kilka tytu³ów dotyczy d¹¿eñ niepodleg³oœciowych Polaków w okresie zaborów, tematu czêsto poruszanego w pierwszych latach po odzyskaniu niepodleg³oœci ("Pierwsze bo¿e przykazanie z wojen i powstañ polskich XIX w." Teodora Tomasza Je¿a, "Genera³ Edmund Taczanowski, naczelnik si³ zbrojnych woj. kaliskiego i mazowieckiego w powstaniu styczniowym" Witolda £ukaszewicza, "RzeŸ Pragi w roku 1794" Henryka Moœcickiego, "Wspomnienia Berliñskie i Poznañskie z r. 1848" Henryka Szumana, "Powstanie listopadowe" Artura Œliwiñskiego i Leona ¯ypowskiego). Historiê powszechn¹ reprezentuje "Francja Dyrektoriatu 17951799" Ludwika Madelin, a historiê staro¿ytn¹ "Delfy" Kazimierza Micha³owskiego i "Historia rzymska" t. 4 Teodora Momsena. Teoretyczne zagadnienia badañ historycznych poruszaj¹ dzie³a W³adys³awa Smoleñskiego "Szko³y historyczne w Polsce" i Stanis³awa Zakrzewskiego "Zagadnienia historyczne". Historia literatury dotyczy przede wszystkim poszczególnych twórców literatury polskiej: Adama Mickiewicza ("Chleb macierzysty >>Ody do m³odoœciGrób Agamemnona>Testament mój