Wskazania najlepszych praktyk w ochronie orlika krzykliwego Clanga pomarina

Projekt LIFE+ „Ochrona orlika krzykliwego na wybranych obszarach Natura 2000”

(LIFE08 NAT/PL/000510) został współfinansowany w ramach komponentu LIFE+ przyroda i różnorodność biologiczna, wspierającego ochronę gatunków lub siedlisk priorytetowych sieci Natura 2000 oraz projektów przyczyniających się do powstrzymania procesu spadku różnorodności biologicznej. Został zrealizowany w l. 2010-2015 i sfinansowany ze środków programu EU LIFE+, dofinansowania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz środków własnych partnerów projektu.

Spis treści

Wstęp

Wstęp ......................................................................................................................... 1 Ogólne informacje o orliku krzykliwym ................................................................ 1 Status ochronny i liczebność orlika krzykliwego ........................................................ 2 Wymagania ekologiczne ................................................................................................ 4 Zagrożenia ...................................................................................................................... 5 Utrata miejsc gniazdowych ....................................................................................... 5 Utrata i pogorszenie jakości siedlisk żerowiskowych ............................................ 6 Śmiertelność związana bezpośrednio z działalnością człowieka oraz drapieżnictwo ..................................................................................................... 7 Działania ochronne .................................................................................................. 8 Ochrona stanowisk lęgowych ...................................................................................... 8 Wyszukiwanie nowych gniazd i tworzenie stref ..................................................... 8 Dbanie o przestrzeganie zasad ochrony w strefach ochrony ............................... 9 Ograniczanie niepokojenia w sąsiedztwie stref ochrony ...................................... 9 Uwzględnianie w Planach Urządzania Lasu potrzeb ochrony orlika krzykliwego ....................................................................................................... 9 Ochrona żerowisk .......................................................................................................... 11 Ochrona populacji potencjalnych ofiar ....................................................................... 13 Przemienne koszenie powierzchni z pozostawieniem dużych płatów roślinności .........................................................................................13 Pozostawianie fragmentów turzycowisk kępowych ...............................................14 Utrzymywanie mozaiki wysokiej i niskiej roślinności .............................................14 Dobór odpowiedniego terminu wykonania koszenia ............................................15 Ochrona przed skutkami działalności człowieka oraz drapieżnictwem ..................15 Wpływ zabiegów ochronnych na zbiorowiska roślinne i populacje cennych gatunków roślin i zwierząt .................................................. 19 Małe ssaki i inne kręgowce ............................................................................................19 Zbiorowiska roślinne ..................................................................................................... 20 Motyle .............................................................................................................................. 21 Planowanie ochrony orlika krzykliwego ............................................................... 21

Niniejszy dokument stanowi syntezę doświadczeń zebranych w trakcie realizacji projektu Ochrona orlika krzykliwego na wybranych obszarach Natura 2000 (LIFE08 NAT/PL/000510) realizowanego w północnowschodniej Polsce, w obszarach Puszcza Knyszyńska i Puszcza Białowieska w l. 2010-2015. Oparto się tutaj na wynikach projektu, oraz wypracowanych w trakcie trwania projektu dokumentach – Planie ochrony orlika krzykliwego w Puszczy Knyszyńskiej, Krajowym programie ochrony orlika krzykliwego oraz wnioskom z prac nad przygotowywaną aktualizacją europejskiego Planu ochrony orlika krzykliwego. Ze względu na specyfikę gatunku i jego dwusiedliskowy charakter zalecenia zostały podzielone tematycznie na dwie grupy – jedną dotyczącą żerowisk (otwarte obszary rolne), oraz drugą dotyczącą miejsc rozrodu (obszary leśne).

Ogólne informacje o orliku krzykliwym Status ochronny i liczebność orlika krzykliwego W Unii Europejskiej orlik krzykliwy jest chroniony na mocy dyrektywy 2009/147/WE z 30 listopada 2009 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (tzw. Dyrektywa Ptasia). Ponadto, jako jeden z gatunków priorytetowych w krajach wspólnoty wyróżniony został przygotowanym w 1997 roku Europejskim Planem Ochrony Gatunku. W Polsce orlik krzykliwy objęty jest ścisłą ochroną gatunkową na mocy rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt oraz został umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, ze statusem LC (least concern), czyli niższego ryzyka. Od 1984 roku orlik krzykliwy objęty jest ochroną strefową, która poprzez ustalanie stref ochrony pozwala na zabezpieczanie otoczenia gniazd, m.in. przed pracami leśnymi i niepokojeniem przez człowieka. 3

Centrum występowania orlika krzykliwego obejmuje kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Według danych Komitetu Ochrony Orłów w Polsce występuje ponad 2,5 tys. par i populacja tego gatunku wykazuje tendencję wzrostową. Puszcza Knyszyńska i Puszcza Białowieska zaliczają się do kluczowych OSOP Natura 2000 dla ochrony orlika krzykliwego, stanowiąc kolejno piątą i szóstą największą ostoję tego gatunku w Polsce pod względem liczby par lęgowych. W latach 2012-2014 w Puszczy Knyszyńskiej zajętych było 57-58 rewirów, a w Puszczy Białowieskiej 47-51 rewirów. O ile jednak w pierwszym z tych kompleksów leśnych liczebność populacji wzrasta lub jest stabilna, o tyle w drugim z nich wykazuje tendencję spadkową, która utrzymuje się od lat 90-tych ubiegłego stulecia. Niekorzystne są także wskaźniki rozrodu tego gatunku w obu kompleksach leśnych, gdyż sukces lęgowy w ostatnich latach wynosi niewiele ponad 50% (przy średniej krajowej na poziomie 70%), co nie gwarantuje utrzymania się tych populacji.

Wymagania ekologiczne Orlik jest typowym przykładem gatunku dwuśrodowiskowego, który zakłada gniazda na drzewach w lasach, jednak poluje prawie wyłącznie na terenach otwartych a podstawę jego pożywienia stanowią małe i średnie ssaki, głównie gryzonie z rodziny nornikowatych. Stąd też zagrożenia dla orlika krzykliwego można zaliczyć do dwóch głównych grup – utrata miejsc gniazdowych oraz utrata lub pogorszenie się siedlisk żerowiskowych. Z tym ostatnim zjawiskiem związane jest również pogorszenie się warunków bytowania głównych grup ofiar tego gatunku. Do innych zagrożeń dla orlika można zaliczyć przyczyny bezpośredniej śmiertelności – drapieżnictwo gniazdowe, kłusownictwo, kolizje z liniami energetycznymi i farmami wiatrowymi, itp. Również niski stan świadomości ekologicznej oraz niedostateczny poziom wiedzy na temat biologii, wymagań ekologicznych oraz roli orlika krzykliwego w przyrodzie może mieć negatywne konsekwencje dla ochrony tego gatunku.

4

Zagrożenia 1. Utrata miejsc gniazdowych W Polsce ze względu na tworzenie stref ochrony wokół znanych gniazd orlika krzykliwego zagrożenie to nie jest tak poważne jak w innych krajach, gdzie taka forma ochrony nie jest stosowana. Nadal jednak rozpoznanie rozmieszczenia gniazd tego gatunku, szczególnie poza dużymi kompleksami leśnymi, jest dosyć słabe. Orliki krzykliwe są wrażliwe na niepokojenie, dlatego też najczęściej zakładają gniazda w niedostępnych, podmokłych lasach o gęstym podszycie. Wprawdzie obszary takie nie są intensywnie penetrowane przez ludzi (np. w celach rekreacyjnych), jednak w przypadku braku wiedzy o obecności gniazd lub rewirów ptaki mogą być narażone na płoszenie w wyniku prac leśnych. Ponadto orliki zasiedlają najczęściej wielogatunkowe drzewostany w wieku powyżej 80 lat, które podlegają użytkowaniu rębnemu. Potencjalnie niekorzystne zmiany w strukturze przestrzennej i wiekowej lasów w wyniku gospodarki leśnej mogą ograniczać możliwość tworzenia nowych rewirów oraz wzrost liczebności populacji. Ponadto ptaki z różnych przyczyn (np. obecność innych dużych gatunków ptaków drapieżnych takich jak bielik lub pogorszenie się jakości żerowisk) mogą zmieniać lokalizację rewirów. Ptaki te regularnie zmieniają użytkowane gniazda w obrębie rewirów (średnio co 4-5 lat) lub są zmuszone do budowy nowego gniazda (np. w wyniku zniszczenia starego gniazda przez wiatr czy wywrócenia się drzewa z gniazdem). W związku z tym, co kilka lat (optymalnie co 5 lat) powinny być aktualizowane informacje o lokalizacji gniazd, wraz z dopasowaniem przebiegu granic stref ochrony. Najchętniej wybieranym drzewem gniazdowym w warunkach Podlasia jest świerk, jednak ze względu na obserwowane w ostatnich latach masowe zamieranie tego gatunku, ptaki zmuszone są do budowy gniazda na innych gatunkach drzewa lub zmiany rewiru.

5

Coraz więcej gniazd orlików stwierdzanych jest również w lasach prywatnych, gdzie ze względu na konieczność uzyskania zgody właściciela terenu, a często także rozdrobnienie własności, utworzenie stref ochrony jest zazwyczaj bardzo trudne. W tym przypadku również udostępnianie wiedzy na temat lokalizacji gniazda może okazać się niebezpieczne, gdyż przez część rolników orlik bywa uznawany za szkodnika. 2. Utrata i pogorszenie jakości siedlisk żerowiskowych W dogodnych warunkach obszar stanowiący żerowiska jednej pary orlików może obejmować powierzchnię od kilku do kilkunastu kilometrów kwadratowych. Ze względu na sezonowe zmiany dostępności ofiar powinien on obejmować jak najbardziej zróżnicowane siedliska (nieużytki, łąki i pastwiska, tereny podmokłe i pola uprawne). Taka mozaika środowisk zapewnia orlikom odpowiednią ilość pokarmu przez cały okres lęgowy. W chwili obecnej najpoważniejszym zagrożeniem dla orlika krzykliwego są niekorzystne zmiany w środowisku, w szczególności zmiana sposobu użytkowania obszarów rolniczych. Wraz z intensyfikacją gospodarki rolnej znikają tzw. nieużytki oraz osuszane są śródpolne mokradła. Jednocześnie zaprzestaje się użytkowania mniej produktywnych łąk i bagien, co prowadzi do szybkiego rozwoju roślinności krzewistej i drzewiastej. Równie niekorzystne jest wprowadzanie jednogatunkowych upraw (rzepak, kukurydza) na dużych powierzchniach, co powoduje zanik mozaikowej struktury krajobrazu. Powierzchnia żerowisk jest również ograniczana przez zabudowę rozproszoną w krajobrazie rolniczym. Obecność takiej zabudowy ma również wpływ pośredni, gdyż orliki raczej unikają sąsiedztwa człowieka również na żerowiskach. Zmiany w środowisku nie tylko ograniczają możliwości polowania przez orliki, ze względu na zanik odpowiednich środowisk otwartych, ale też powodują zmiany w strukturze zespołów ssaków. Sukcesja krzewów i drzew wiąże się ze spadkiem liczebności norników, które zastępowane są innymi gryzoniami, takimi jak mysz leśna, mysz zaroślowa, smużka, badylarka. Małe ssaki z rodziny myszowatych nie stanowią istotnego składnika diety orlików ze względu na mniejsze rozmiary ciała oraz nocny tryb życia. Na intensywnie użytkowanych lub późno koszonych powierzchniach, gdzie utrzymuje się niska roślinność, zaczynają dominować polniki i norniki bure, które są mniejsze od nornika północnego, a więc są mniej preferowaną zdobyczą przez orliki. Na dostępność potencjalnych ofiar orlików mają również terminy i sposób użytkowania łąk. Zbyt późne koszenie powoduje, że ptaki te nie mają dostępu do pokarmu w okresie karmienia młodych (czerwiec-lipiec), co może bezpośrednio obniżać sukces lęgowy. Podobny efekt powoduje również jednoczesne koszenie dużych obszarów, gdyż wówczas potencjalne ofiary stają się dostępne jedynie 6

przez krótki okres czasu, podczas kiedy młode orliki pozostają w gnieździe i są karmione przez rodziców przez około 2 miesiące. Szczególną rolę mogą odegrać w tym przypadku pakiety rolno-środowiskowe, które narzucają późny termin koszenia, będący niewłaściwym z punktu widzenia wymagań orlika krzykliwego. Orliki krzykliwe żywią się głównie kręgowcami o niewielkiej masie ciała, zamieszkującymi środowiska otwarte, stąd też ptaki te zakładają gniazda w niewielkiej odległości od skraju lasu lub w pobliżu śródleśnych terenów otwartych. Zalesianie skrajów lasów, zanik użytkowania terenów rolniczych w ich sąsiedztwie oraz zarastanie śródleśnych enklaw w następstwie zaniechania użytkowania rolniczego może powodować opuszczanie przez orliki rewirów lęgowych. Z takim zjawiskiem mamy do czynienia w Puszczy Białowieskiej, gdzie liczebność tego gatunku spada w sąsiedztwie dolin rzecznych i małych polan śródleśnych, natomiast wzrasta na obrzeżach kompleksu leśnego. Dieta orlików krzykliwych jest bardzo zróżnicowana, gdyż poza gryzoniami, które stanowią podstawę ich pokarmu, ptaki te polują również na ptaki, płazy, gady i bezkręgowce. Dlatego też zanik mozaikowatości krajobrazu prowadzi do zubożenia dostępności potencjalnych ofiar orlików. Poza polowaniem z lotu orliki bardzo często polują z zasiadki, wykorzystując pojedyncze drzewa, słupki ogrodzeniowe, stogi siana lub inne wyniesione punkty w obrębie żerowisk. Zanikanie takich elementów krajobrazu również może prowadzić do obniżenia sukcesu łowieckiego orlików, a tym samym mieć bezpośredni wpływ na sukces lęgowy. 3. Śmiertelność związana bezpośrednio z działalnością człowieka oraz drapieżnictwo Do tego rodzaju zagrożeń możemy zaliczyć kłusownictwo, wybieranie jaj i piskląt, kolizje z farmami wiatrowymi i liniami energetycznymi. Istotny jest również niedostateczny poziom wiedzy na temat biologii, wymagań ekologicznych, zagrożeń i potrzeb ochrony orlika krzykliwego, szczególnie wśród pracowników Lasów Państwowych, rolników i właścicieli lasów prywatnych, ale też wśród osób zajmujących się ochroną przyrody. Może to prowadzić np. do niepotrzebnego niepokojenia ptaków w okresie lęgowym, niewłaściwego prowadzenia zabiegów na żerowiskach (niedostosowanie terminów i zakresu koszenia do potrzeb gatunku), jak też błędnych decyzji związanych z likwidacją lub odstąpieniem od naruszania stref ochrony wokół gniazd. Bezpośrednim zagrożeniem jest również drapieżnictwo gniazdowe (szczególnie ze strony kuny leśnej), które w Puszczy Białowieskiej jest odpowiedzialne za około 30-50% strat w lęgach.

7

Górnej Biebrzy”, realizowanego przez Biebrzański Park Narodowy. Również w ramach realizowanego projektu zorganizowano spotkania z rolnikami i właścicielami lasów prywatnych, których celem było podniesienie wiedzy na temat problemów związanych z ochroną orlika krzykliwego.

Działania ochronne

2. Dbanie o przestrzeganie zasad ochrony w strefach ochrony.

Ochrona stanowisk lęgowych:

· · ·

wyszukiwanie nowych gniazd i tworzenie stref dbanie o przestrzeganie zasad ochrony w strefach ochrony uwzględnienie w Planach urządzania lasu wymogu ochrony orlika krzykliwego · podnoszenie świadomości właścicieli lasów prywatnych 1. Wyszukiwanie nowych gniazd i tworzenie stref. Zakładając, że liczebność orlika krzykliwego będzie rosła oraz że lokalizacja rewirów lęgowych ulega zmianom, konieczne jest systematyczne wyszukiwanie nowych gniazd i tworzenie wokół nich stref ochrony. Ochrona strefowa jest najskuteczniejszym sposobem ochrony lęgów i zwiększania sukcesu lęgowego tego gatunku. Szczególny nacisk należy położyć na podjęcie prób tworzenia stref w lasach prywatnych, gdyż coraz więcej ptaków osiedla się poza dużymi kompleksami leśnymi. Dla osiągnięcia tego celu konieczne jest nawiązanie bezpośredniego dialogu z przedstawicielami społeczności lokalnych. Zadanie to nie jest łatwe, gdyż ustalenie strefy ochrony wiąże się z ograniczeniami użytkowania mienia prywatnego, jednakże stworzenie precedensu w tej kwestii ułatwi podobne działania w przyszłości i pomoże w znalezieniu właściwych rozwiązań, zapewniających odpowiednie standardy ochrony tego gatunku, a jednocześnie satysfakcjonujących właścicieli lasów prywatynych. Wiąże się to również z podnoszeniem świadomości ekologicznej takich osób, które powinny zacząć postrzegać orlika jako ważny element ekosystemu, istotny również z punktu widzenia ochrony upraw rolnych przed gryzoniami, które stanowią podstawę pożywienia tego drapieżnika. Dobre wyniki dają spotkania z rolnikami, połączone z omawianiem zasad gospodarowania w lasach prywatnych, prowadzone m.in. w ramach projektu „Ochrona siedlisk mokradłowych doliny 8

Pomimo, że ochrona strefowa lęgów ptaków drapieżnych jest stosowana od wielu lat, nadal dochodzi do, rzadkich na szczęście, przypadków naruszenia zakazów obowiązujących w strefach ochrony. Nierzadko wynika to z braku wiedzy na temat biologii chronionych gatunków, np. stopnia wrażliwości na ingerencję człowieka. Orlik krzykliwy należy do gatunków wrażliwych na niepokojenie, stąd ścisłe przestrzeganie zakazów obowiązujących w strefach ochrony jest bardzo istotne dla powodzenia lęgów. Uwagę należy również zwrócić na rosnące ryzyko presji wywieranej przez ruch turystyczny, co jest szczególnie istotne w regionach, które są popularnym celem wycieczek, pikników, czy rajdów, a jednocześnie obszarem lęgowym dużej liczby par orlika krzykliwego. Przykładem takiego obszaru mogą być Bieszczady. Dobrym rozwiązaniem jest umiejętne przekierowanie ruchu turystycznego przez zarządzających obszarem. Warto też wykorzystać obecność i zainteresowanie ludzi, ustawiając w takich miejscach tablice informacyjne, dotyczących orlika krzykliwego i jego obecności w danej okolicy. Tablice takie warto ustawić zarówno na początkach szlaków turystycznych, jak i w miejscach postoju i odpoczynku. Ponadto, zgodnie z obecnie obowiazującymi przepisami, granice stref ochrony powinny być oznakowane tablicami z napisem „Ostoja zwierząt”. Rosnąca świadomość ekologiczna i popularyzacja „zielonej turystyki” pozwala żywić nadzieję, że połączenie informacji z zakazami pozwoli na coraz bardziej skuteczne funkcjoniowanie formy ochrony jaką jest ochrona strefowa. 3. Ograniczanie niepokojenia w sąsiedztwie stref ochrony. Dzięki podniesieniu świadomości na temat biologii i wymagań ekologicznych orlika krzykliwego możliwe jest ograniczenie niepokojenia ptaków nie tylko w samych strefach ochrony, ale również w ich pobliżu. Można to osiągnąć dzięki właściwemu planowaniu prac leśnych w okresie lęgowym ptaków oraz właściwej lokalizacji ścieżek rowerowych, szlaków turystycznych i obiektów rekreacyjnych. Można również ustawiać wspomniane powyżej tablice edukacyjno-informacyjne. Dobrym przykładem takich działań jest ścieżka edukacyjna zaprojektowana i wykonana w ramach projektu, która umożliwia obserwowanie orlików krzykliwych na żerowisku, jednocześnie kanalizując ruch turystyczny z dala od miejsca gniazdowania tych ptaków.

9

4. Uwzględnianie w Planach Urządzania Lasu potrzeb ochrony orlika krzykliwego. Może temu służyć model przestrzenny opracowany przez FPP, uwzględniający potencjalne tereny, które mogą być zasiedlone przez ten gatunek. Opierając się na tym modelu można tak zaplanować zabiegi w pasie ok. 1 km od brzegu lasu, aby stworzyć dogodne warunki do gniazdowania orlika krzykliwego. Większość gniazd jest zlokalizowanych blisko skraju lasu (około 75% gniazd w Puszczy Białowieskiej i ponad 90% gniazd w Puszczy Knyszyńskiej jest położona w odległości poniżej 500 m od skraju lasu). Ponadto gniazda w ponad połowie przypadków ulokowane są w olsach lub innych rodzajach podmokłych lasów, zazwyczaj w niedalekiej odległości od cieków wodnych, co ułatwia wytypowanie potencjalnych drzewostanów odpowiednich do zasiedlenia przez ten gatunek. Również Uproszczone Plany Urządzania Lasu, przygotowywane dla lasów prywatnych powinny uwzględniać możliwość ich potencjalnego zasiedlenia przez orlika krzykliwego. Dzięki udziałowi Lasów Państwowych w projekcie udało się podnieść poziom wiedzy na temat zagrożeń i potrzeb ochrony orlika krzykliwego wśród pracowników LP. Przyczyni się to niewątpliwie do lepszego zrozumienia potrzeb ochrony orlika i do zmniejszenia się liczby przypadków naruszania zakazów obowiązujących w strefach ochrony oraz do wzrostu liczby nowych stref poprzez zgłaszanie wniosków o ich utworzenie do regionalnego dyrektora ochrony środowiska. Również dzięki działaniom administracyjnym RDLP w Białymstoku zwiększyło się zainteresowanie pracowników terenowych tym zagadnieniem. Wiele dokumentów krajowych stwarza ramy do prowadzenia gospodarki leśnej sprzyjającej zachowaniu lub odtwarzaniu siedlisk lęgowych orlika krzykliwego (np. Polityka Leśna Państwa, Polityka Ekologiczna Państwa, Krajowy Program Zwiększania Lesistości, certyfikacja leśnictwa FSC i PEFC, Zasady Hodowli Lasu, które umożliwiają m.in. wprowadzenie odmiennych metod postępowania hodowlanego na chronionych siedliskach przyrodniczych położonych na obszarach Natura 2000). Z drugiej jednak strony ustawy i instrukcji są na tyle ogólne, że umożliwiają bardzo szeroką ich interpretację i stosowanie, co wymaga właściwego podejścia ze strony osób realizujących te zapisy. Stąd też możliwe jest stworzenie korzystnych warunków dla ochrony orlika krzykliwego poprzez odpowiednie przygotowanie Planu Urządzania Lasu (PUL), w szczególności zaś Programu Ochrony Przyrody oraz Prognozy Oddziaływania na Środowisko. Właściwie przygotowany PUL może zapewnić nie tylko ochronę istniejących rewirów, ale także zabezpieczyć obszary, które mogą być potencjalnie zasiedlone przez orliki.

10

Ochrona żerowisk:

· · · · · · · ·

powstrzymywanie sukcesji drzew i krzewów powstrzymywanie melioracji i osuszania dostosowanie terminów koszenia do wymagań orlika (czerwiec-lipiec) utrzymywanie wypasu utrzymywanie mozaikowatości użytkowania rolnego utrzymanie ekstensywnego użytkowania zmiana schematu dopłat w ramach programów rolno-środowiskowych utrzymanie właściwych stosunków wodnych, lokalnie umożliwiających m.in. powstawanie wiosennych rozlewisk · utrzymanie naturalnych czatowni lub budowa sztucznych W celu zachowania stabilnej populacji orlika krzykliwego konieczne jest utrzymanie środowisk otwartych w sąsiedztwie dużych kompleksów leśnych, stanowiących optymalne miejsca lęgowe dla tego gatunku. Jednocześnie zabiegi te powinny być na tyle ekstensywne, aby nie wpływały negatywnie na populacje małych i średnich ssaków. Jednym z elementów tych działań powinna być współpraca RDOŚ z ARiMR i Lasami Państwowymi w celu ograniczenia zalesiania gruntów porolnych oraz śródleśnych enklaw w obszarach potencjalnych żerowisk orlików. Zgodnie z założeniami projektu utrzymanie i polepszenie warunków żerowiskowych dla orlika krzykliwego w Puszczy Białowieskiej i w Puszczy Knyszyńskiej powinno odbywać się zgodnie z hierarchią priorytetów, począwszy od powierzchni, na których działania przyniosą największe wymierne skutki dla ochrony tego gatunku, poprzez miejsca w obrębie istniejących rewirów żerowiskowych a skończywszy na obszarach, które mogą być potencjalnie zasiedlone przez orliki. Z punktu widzenia efektywności działań znacznie lepiej jest je skumulować na obszarach względnie łatwo dostępnych, stwarzając optymalne warunki żerowania w wybranych rewirach, co może zapewnić ich trwałość i zwiększyć sukces rozrodczy. W drugiej kolejności działania ochronne powinny być podejmowane 11

w obrębie istniejących rewirów, nawet jeżeli obejmą tylko część obszarów wykorzystywanych jako żerowiska. Wreszcie na podstawie danych historycznych oraz modelu krajobrazowego można podejmować działania na terenach, które potencjalnie mogą zostać zasiedlone przez orliki. Model krajobrazowy jest jednym z najważniejszych narzędzi, które może być pomocne w czynnej ochronie żerowisk orlika, mając na uwadze możliwości zwiększenia liczebności tego gatunku. Model ten został skonstruowany na podstawie parametrów środowiskowych, takich jak powierzchnia łąk, odległość od dróg, cieków i zabudowy, i wskazuje na miejsca najbardziej dogodne do żerowania orlika. Powinien on stać się podstawowych źródłem informacji w procesach decyzyjnych odnoszonych się do gospodarki leśnej i rolnej na obszarach Puszczy Knyszyńskiej i Puszczy Białowieskiej w stosunku do terenów nie wykorzystywanych obecnie przez orliki, ale potencjalnie mogących stanowić miejsca lęgowe i żerowiskowe dla tego gatunku. Zabiegi ochronne na łąkach i pastwiskach poprawiają jakość łowisk orlików krzykliwych poprzez usuwanie zwartych połaci drzew i krzewów oraz utrzymywanie niskiej pokrywy roślinnej. Orliki nie są w stanie polować w zwartych drzewostanach ani wśród gęstej i wysokiej roślinności. W trakcie odtwarzania łąk należy zwrócić uwagę na zapewnienie trwałości takiego zabiegu, stąd też należy usuwać większe drzewa i krzewy wraz korzeniami, wywożąc całą biomasę poza odtwarzaną powierzchnię. W kolejnych latach regularne użytkowanie kośne powinno hamować rozwój roślinności drzewiastej. Optymalnym środowiskiem do polowania dla orlika krzykliwego są kośne łąki, gdzie potencjalna zdobycz jest łatwiejsza do wypatrzenia i schwytania. Potwierdzają to obserwacje prowadzone na żerowiskach, gdyż w większości przypadków gatunek ten poluje na skoszonych łąkach. W początkowej fazie odtwarzania łąk można wykorzystywać kosiarki bijakowe oraz prowadzić koszenie kilkakrotnie w ciągu roku, jednak z czasem termin i częstotliwość koszenia należy dostosować do wymagań ekologicznych orlików. Bezwględnie należy też usuwać skoszoną biomasę, która nie tylko utrudnia polowanie ptakom, ale również ma niekorzystny wpływ na rozwój roślinności. Dobrym rozwią-

zaniem jest również pozostawienie skoszonej biomasy w formie stogów, gdyż stanowią one nie tylko miejsce ukrycia dla małych ssaków oraz źródło pokarmu dla większych zwierząt, ale również z powodzeniem służa jako czatownie dla polujących orlików. Zdecydowanie gorszym rozwiązaniem jest belowanie siana, gdyż ogranicza to możliwość wykorzystania takich miejsc jako ukrycia lub źródła pożywienia. Należy wyraźnie rozgraniczyć działania mające na celu odtworzenie łąk, poprzez usunięcie drzew i krzewów i prowadzenie intensywnych zabiegów (rozbijanie kęp roślinności kosiarką bijakową, intensywne koszenie w celu przywrócenia właściwego składu gatunkowego roślinnosci), od utrzymania łąk, kiedy to zabiegi powinny być mniej intensywne i dostosowane do wymagań ochrony orlika. W obu fazach pożądane jest pozostawianie pasów roślinności wzdłuż cieków wodnych, dróg i skraju lasu, w celu zapewnienia schronienia potencjalnym ofiarom (małe ssaki, ptaki, płazy) oraz cennym gatunkom owadów. Również najbardziej podmokłe obszary w obrębie żerowisk powinny być wykaszane jedynie sporadycznie, podczas najbardziej suchych okresów, ze zwróceniem uwagi na pozostawienie struktury kępowej, jeżeli taka występuje na danym terenie. Zarówno w trakcie odtwarzania jak i utrzymania łąk należy zwracać uwagę na zalecenia dotyczące zachowania cennych zbirowisk roślinnych oraz cennych gatunków roślin i owadów. W przypadku stwierdzenia populacji takich gatunków, należy zmodyfikować termin i zakres prowadzonych zabiegów pozostawiając strefy buforowe lub wykluczyć takie obszary, aby zachować ich cenne wartości przyrodnicze. System dopłat bezpośrednich umożliwił przywrócenie użytkowanie olbrzymich powierzchni nieużytków, które podlegały procesom naturalnej sukcesji drzew i krzewów. Niestety jednocześnie zostały zagospodarowane obszary cenne ze względu na zachowanie bioróżnorodności (np. mokradła i oczka wodne, kępy zadrzewień, miedze), stanowiące ważne miejsca żerowania orlików. Również programy rolno-środowiskowe, w szczególności zaś pakiety realizowane na trwałych użytkach zielonych, okazały się niekorzystne z punktu widzenia ochrony orlika krzykliwego, ze względu na synchronizację terminów koszenia na dużych obszarach przy jednoczesnym opóźnieniu terminów koszenia poza okres intensywnego karmienia samic na gniazdach i piskląt (czerwiec-lipiec). Stąd też możliwość wykorzystania programów rolno-środowiskowych jako narzędzia wykorzystywanego w ochronie żerowisk orlika krzykliwego była i pozostaje bardzo ograniczona. Jedynie zastosowanie różnych typów pakietów, pozwalające na czasowe i przestrzenne zróżnicowanie użytkowania, mogłoby poprawić jakość żerowisk

12

13

orlika. Jednak zaplanowanie takiego rozwiązania nie jest praktycznie możliwe, kiedy decyzja o udziale w takim czy innym pakiecie programu rolnośrodowiskowego podejmowana jest z punktu widzenia pojedynczego gospodarstwa. Utrzymanie odpowiednich stosunków wodnych, w tym przede wszystkim zapobieganie nadmiernemu przesuszeniu, służy zarówno poprawie sytuacji w rewirach lęgowych (podmokłe lasy są bardziej niedostępne), jak również polepsza bazę żerową orlików. Z jednej strony polegać to może na konstruowaniu nowych urządzeń melioracyjnych pozwalających na zatrzymanie odpływu wody (co w dużej mierze realizowane jest w sposób naturalny na skutek działalności bobrów), a z drugiej strony na ograniczeniu konserwacji i udrażniania istniejących rowów i kanałów melioracyjnych. Działania takie należy realizować w bezpośrednim otoczeniu gniazd, aby ograniczyć do nich dostęp. Należy jednak zwrócić uwagę aby nie podnieść nadmiernie i zbyt gwałtownie poziomu wody, co mogłoby doprowadzić do obumierania drzewostanu, w którym znajduje się gniazdo. Ponadto mała retencja powinna również objąć obszary możliwe do wykorzystania jako żerowiska, gdyż zwiększa to różnorodność bazy żerowej orlików. Podobną rolę spełnia również wykonywanie płytkich oczek wodnych w obrębie żerowisk, stanowiących miejsca rozrodu płazów. Obserwacje prowadzone na żerowiskach pokazały, że w około jednej czwartej przypadków orliki krzykliwe korzystały z zainstalowanych na tych powierzchniach czatowni. W trakcie obserwacji zanotowano 73 ataki na ofiary, z czego 64% odbywało się z zasiadki. W większości przypadków udało się również zidentyfikować rodzaj ofiary, z czego połowę stanowiły małe ssaki (głównie norniki), a 39% płazy. Czatownie należy instalować na dużych powierzchniach otwartych, w miejscach pozbawionych naturalnych wyniesionych punktów (drzewa, stogi), z dala od ściany lasu. Optymalnie powinny one być umiejscowione w pobliżu miedz, rowów melioracyjnych i innych miejsc, gdzie pozostają fragmenty roślinności, stanowiące naturalne ukrycia dla potencjalnych ofiar orlika krzykliwego.

Ochrona populacji potencjalnych ofiar:

· ·

odpowiedni schemat koszenia (mozaikowe w czasie i przestrzeni) dostosowanie terminów koszenia do sposobu użytkowania okolicznych obszarów · utrzymanie mozaiki środowisk (zagrożenie – rozwój monokultur np. rzepak, kukurydza) · ochrona mokradeł 1. Przemienne koszenie powierzchni z pozostawieniem dużych płatów roślinności. Optymalnym sposobem użytkowania jest koszenie w każdym roku około połowy powierzchni i pozostawienie pozostałej części w możliwie dużych płatach. W przypadku wczesnego koszenia (czerwiec), druga część powierzchni może zostać skoszona w tym samym roku (wrzesień). Taki sposób użytkowania zapewnia przetrwanie części populacji małych ssaków oraz szybsze odbudowanie ich liczebności w kolejnym sezonie. Ponadto systematyczne użytkowanie kośne korzystnie wpływa na strukturę zespołu małych ssaków, ograniczając liczebność gryzoni z rodziny myszowatych, a zwiększając udział norników. Całkowite wykaszanie powierzchni w jednym terminie może mieć niekorzystne skutki krótkoterminowe, szczególnie na małych, odizolowanych powierzchniach. Naprzemienne koszenie powierzchni w kolejnych lata zapobiega sukcesji drzew i krzewów oraz zapewnia odpowiedni skład gatunkowy roślin, stanowiących pokarm norników. W wyniku koszenia promowane są rośliny jednoliścienne, a ograniczany jest wzrost roślin wieloletnich. 2. Pozostawianie fragmentów turzycowisk kępowych. W miejscach silnie podmokłych i regularnie zalewanych rozwijają się często turzycowiska o charakterze kępowym. W przypadku utrzymywania się wysokiego

14

15

stanu wody stanowią one jedyne miejsce, gdzie są w stanie przetrwać norniki oraz inne małe ssaki. Niszczenie struktury kępowej turzycowisk w dolinach rzecznych może przyczyniać się do wzrostu śmiertelności i opóźnienia w odbudowie populacji małych ssaków w okresie powstawiania wiosennych rozlewisk. Stąd też należy zadbać o pozostawianie w stanie nienaruszonym takich obszarów. 3. Utrzymywanie mozaiki wysokiej i niskiej roślinności. Ważną zaletą stosowania naprzemiennego koszenia połowy powierzchni na terenach przeznaczonych do użytkowania jest powstanie mozaiki wysokiej i niskiej pokrywy roślinnej. Mozaika taka stwarza odpowiednie warunki do życia dla różnych gatunków małych ssaków, gdyż np. polniki preferują niską roślinność natomiast norniki północne zasiedlają głównie łąki porośnięte wysoką i gęstą roślinnością. Poza tym wykoszone fragmenty łąk stanowią dobre środowisko życia dla innych kręgowców (ptaki, płazy, gady) oraz dużych bezkręgowców, które również stanowią istotny składnik diety orlika krzykliwego. 4. Dobór odpowiedniego terminu wykonania koszenia. Termin wykonywania koszenie może mieć ogromny wpływ na populacje potencjalnych ofiar orlika krzykliwego oraz na możliwości zaspokojenia potrzeb pokarmowych samego drapieżnika. Bezpośrednim efektem późnego (sierpieńwrzesień) koszenia jest spadek liczebności małych ssaków, w tym norników będących najważniejszą zdobyczą orlika krzykliwego. Koszenie wykonane po okresie lęgowym orlików również nie spełnia swojej roli, gdyż największe zapotrzebowanie na pokarm jest u tych ptaków w okresie karmienia piskląt, czyli w czerwcu i lipcu. Przeprowadzenie koszenia w możliwie wczesnym terminie nie tylko poprawia warunki do polowania dla orlików, ale też umożliwia odtworzenie się pokrywy roślinnej, co poprawia warunki bytowania dla małych ssaków i innych kręgowców. Zarówno zanik mokradeł poprzez melioracje i eutrofizację, jak i ogólnie spadek poziomu wód gruntowych w łowiskach orlików mogą doprowadzić do degradacji żerowisk poprzez zmniejszenie mozaikowatości krajobrazu i zubożenie bazy pokarmowej. Śródpolne i śródleśne mokradła stanowią ostoję wielu gatunków małych kręgowców (np. nornik północny, derkacz, płazy), stanowiących istotny składnik diety orlika krzykliwego. W niektórych rejonach są one jednym z niewielu miejsc, gdzie zachowały się jeszcze populacje karczownika, który ze względu na dosyć duże rozmiary ciała stanowi ważną ofiarę dla orlika. Niestety ze względu na wzrost liczebności norki amerykańskiej gryzoń ten stał się dosyć rzadki, szczególnie w pobliżu cieków wodnych. Niewielkie płaty mokradeł i zabagnione obniżenia terenowe mogą stanowić ważną ostoję dla karczownika, gdyż zazwyczaj nie pojawia się tam norka. 16

Ochrona przed skutkami działalności człowieka oraz drapieżnictwem: · ·

właściwa lokalizacja farm wiatrowych ograniczenie nielegalnych odstrzałów i innych form tępienia ptaków drapieżnych · ochrona drzew gniazdowych przed drapieżnikami (kuną) Wszelkie procedury ocen oddziaływania na środowisko przedsięwzięć polegających na zabudowie terenów żerowiskowych orlików, w tym lokalizacji na nich farm wiatrowych, powinny uwzględniać wymagania orlika krzykliwego. Przede wszystkim obiekty takie nie powinny być lokalizowane w pobliżu istniejących żerowisk tego gatunku, wyznaczonych na podstawie lokalizacji gniazd. Można przyjąć, że podstawowy rewir żerowiskowy rozciąga się w promieniu 3 km od gniazda, jednak wiadomo, że orliki mogą latać znacznie dalej w poszukiwaniu pokarmu. Dlatego też w ocenie należy uwzględnić lokalne warunki, np. obecność potencjalnie atrakcyjnych terenów łowieckich dla orlików (podmokłe łąki, ugory). Obrzeża wszystkich dużych kompleksów leśnych stanowią odpowiednie miejsca gniazdowania dla orlika krzykliwego, szczególnie jeżeli znajdują się tam podmokłe lasy. Stąd też nawet pomimo braku stwierdzonych rewirów orlika należy takie obszary traktować jako potencjalne miejsca lęgów tego gatunku i uwzględnić to w ocenie oddziaływania inwestycji na środowisko. W takich przypadkach, w rejonach występowania orlika krzykliwego, farmy wiatrowe nie powinny być lokalizowane bliżej niż 3 kilometry od skraju lasu, co zapewni minimalną strefę bezpieczeństwa dla żerujących orlików. Jest to jednym z warunków osiągnięcia wzrostu liczebności populacji w przyszłości. Ograniczenie nielegalnych odstrzałów i innych form tępienia ptaków drapieżnych (sidła, pułapki, wykładanie zatrutego pokarmu) można ograniczyć na dwa sposoby. Jednym z nich jest konsekwentne egzekwowanie kar w przypadku stwierdzenia przypadków kłusownictwa. Zazwyczaj sprawy takie są lekceważone ze względu na niską szkodliwość społeczną takich czynów oraz trudności związane z wykryciem sprawców i udowodnieniem winy. W związku z tym należy rozważyć możliwość zapraszania na wszelkiego rodzaju szkolenia również pracowników policji, straży leśnej, straży łowieckiej i rybackiej, aby podnieść poziom wiedzy na temat problemów ochrony orlika krzykliwego również w tej grupie osób. Znacznie skuteczniejsza wydaje się metoda uświadamiania społeczeństwu roli ptaków drapieżnych w ekosystemach oraz w ochronie upraw, szczególnie że orliki krzykliwe odżywiają się głównie gryzoniami i tylko sporadycznie atakują ptactwo domowe. W celu ochrony gniazd przed splądrowaniem można stosować repelenty, które odstraszają ssaki drapieżne (głównie kunę leśną). Metoda ta była skutecznie używana w ochronie obu gatunków orlików w Dolinie Biebrzy. 17

Podsumowanie zaleceń i przeciwwskazań w ochronie orlika krzykliwego przedstawiono w tabeli poniżej. Tab. 1 Podsumowanie zaleceń i przeciwwskazań w ochronie orlika krzykliwego.

LĘGOWISKA (obszary leśne)

ŻEROWISKA (obszary otwarte)

Zalecane działania:

Zalecane działania:

·

· ograniczenie zalesiania terenów otwartych wykorzystywanych przez orlika jako żerowiska

identyfikacja rewirów, inwentaryzacja i ochrona gniazd

· bieżąca weryfikacja wyznaczonych stref ochrony

· bieżąca kontrola planów zalesieniowych

· prowadzenie bazy gniazd i rewirów

· zapobieganie sukcesji drzew i krzewów na terenach otwartych

· ścisła współpraca służb leśnych, organów ochrony przyrody i organizacji pozarządowych, m.in. wzajemnie informowanie o planowanych pracach leśnych i efektach monitoringu i inwentaryzacji przyrodniczych orlika

· przywracanie użytkowania rolniczego śródleśnych enklaw

Przeciwwskazania:

Przeciwwskazania:

· prowadzenie prac leśnych

·

· przekształcanie potencjalnych drzewostanów gniazdowych, szczególnie w odległości do 500 m od terenów otwartych

· całkowite zaprzestanie użytkowania rolniczego danego terenu, prowadzące do sukcesji drzew i krzewów

· obniżanie wieku rębności, osuszanie drzewostanów

· zbyt intensywna gospodarka rolna (wielokrotne w ciągu roku koszenie dużych powierzchni)

w okresie lęgowym w rewirach orlika krzykliwego, w których nie zlokalizowano gniazd

· przedwczesna likwidacja stref ochrony, nie uwzględniająca biologii lęgowej orlika (naprzemienne użytkowanie kilku gniazd w ramach rewiru)

· brak planowania przestrzennego i nadzoru nad inwestycjami budowlanymi, w szczególności powstawaniem farm wiatrowych i rozwojem zabudowy rozproszonej

· uwzględnianie potrzeb orlika krzykliwego w planowaniu gospodarki rolnej, m.in. dostosowywanie terminów i metod koszenia, utrzymywanie mozaikowatości krajobrazu rolnego

· uwzględnianie potrzeb orlika krzykliwego w planowaniu gospodarki leśnej (np. zwiększanie wieku rębności świerka, olszy i brzozy, stosowanie rębni złożonych o długim okresie odnowienia, dostosowywanie terminów prac do okresu lęgowego)

· wspieranie wielofunkcyjnych gospodarstw rolnych · różnicowanie sposobów i terminów użytkowania ekstensywnych łąk i pastwisk · odtwarzanie miedz i stref buforowych, w szczególności na obszarach zdominowanych przez monokultury rolne

· przeciwdziałanie penetracji siedlisk lęgowych przez osoby postronne

· wdrażanie programu małej retencji w krajobrazie rolniczym

· zabezpieczanie drzew gniazdowych przed drapieżnikami

· zapobieganie odwadnianiu obszarów podmokłych

18

niszczenie nieużytków, oczek wodnych, fragmentów podmokłych i innych struktur urozmaicających krajobraz

19

Wpływ zabiegów ochronnych na zbiorowiska roślinne i populacje cennych gatunków roślin i zwierząt Prowadzony podczas całego okresu trwania projektu monitoring objął swoim zasięgiem nie tylko stanowiska gniazdowe, ale również obszary żerowiskowe orlików krzykliwych. Dzięki temu udało się uzyskać informacje o wpływie zastosowanych zabiegów ochronnych na populacje potencjalnych ofiar tego drapieżnika (małe ssaki, ptaki i płazy) oraz innych cennych elementów kontrolowanych obszarów (zbiorowiska roślinne oraz rzadkie gatunki roślin i motyli). Małe ssaki i inne kręgowce Prowadzenie zabiegów ochronnych (usuwanie drzew i krzewów zarastających łaki, koszenie) powoduje, że na terenach użytkowanych norniki osiągają znacznie wyższe wskaźniki liczebności niż inne małe ssaki. Znacznie mniejszy udział niż norniki mają wówczas gryzonie z rodziny myszowatych (mysz polna i mysz leśna). Oba gatunki myszy występują zazwyczaj liczniej na terenach nie użytkowanych, prawdopodobnie ze względu na większą ilość odpowiedniego pokarmu (nasiona traw i roślin wieloletnich). Jest to korzystne z punktu widzenia ochrony orlika krzykliwego, ponieważ norniki stanowią najważniejszy składnik diety tego drapieżnika, podczas gdy myszowate pojawiają się w niej rzadko, przede wszystkim ze względu nocny tryb życia tych gryzoni. Negatywnym efektem z punktu widzenia ochrony orlika krzykliwego jest zbyt intensywne lub zbyt późne prowadzenie koszenia, które powodują zmiany w składzie gatunkowym wśród samych norników. Na powierzchniach regularnie wykaszanych, gdzie utrzymuje się niska roślinność, występują prawie wyłącznie polniki i norniki bure, które lepiej tolerują niską pokrywę roślinną. Gatunki te osiągają jednak znacznie mniejsze rozmiary niż norniki północne, co zmusza orliki do częstszego polowania. Prowadzenie zabiegów ochronnych w odpowiednim terminie oraz ich zróżnicowanie przestrzenne sprzyja również występowaniu innych kręgowców. Odtwarzanie terenów podmokłych zwiększa liczebność płazów, które znajdują odpowiednie warunki do rozrodu. Regularne koszenie łąk ma ogromny wpływ na skład fauny bezkręgowców, które z kolei stanowią podstawę pokarmu dla wielu gatunków ptaków. Brak użytkowania prowadzi do stopniowego spadku dużych 20

gatunków bezkręgowców, które są zastępowane przez mniejsze gatunki, co prowadzi do zubożenia bazy żerowej ptaków, ale także ssaków owadożernych. Zbiorowiska roślinne Na obszarach będących żerowiskami orlika krzykliwego stwierdzono w sumie występowanie 39 zespołów roślinnych, w tym 6 siedlisk wymagających ochrony w obszarach Natura 2000 oraz 19 rzadkich gatunków roślin. Wiele z tych zbiorowisk ma charakter półnaturalny, co oznacza, że powstały w wyniku koszenia lub wypasu. Również naturalnym zespołom szuwarowym oraz związanych z nimi cennym gatunkom roślin zagraża sukcesja roślinności drzewiastej, szczególnie w miejscach gdzie zostały zaburzone stosunki wodne a teren uległ przesuszeniu. Podstawowe zabiegi ochronne prowadzone na tych terenach, takie jak koszenie z zebraniem i wywiezieniem biomasy lub ze złożeniem jej w bróg na miejscu, sprzyjają utrzymaniu lub odtworzeniu wielu cennych zbiorowisk roślinnych. Zazwyczaj dla tych zbiorowisk zalecane jest jednokrotne wykaszanie w ciągu roku, od czerwca do sierpnia, nie rzadziej niż co 2 lata. W przypadku niektórych cennych gatunków roślin (konietlica syberyjska, bobrek trójlistkowy, wielosił błękitny, kukułka krwista) zaleca się wykaszanie powierzchni nie częściej niż co 3-4 lata. Taki schemat koszenia jest również korzystny z punktu widzenia orlika krzykliwego, gdyż zapewnia ciągłość bazy żerowej. Jedynie w niektórych przypadkach ze względu na obecność cennych gatunków roślin, których okres kwitnienia przypada na miesiące letnie, nie należy przeprowadzać koszenia wcześniej niż w sierpniu. Jednak niezależnie od terminu koszenia na wszystkich powierzchniach zaleca się pozostawienie niedokosów na 5−20% powierzchni. W przypadku niektórych cennych gatunków roślin (bobrek trójlistkowy, wielosił błękitny) można pozostawiać nieskoszone pasy (szerokości kilku metrów) wzdłuż cieków wodnych. Również w tym przypadku jest to zgodne z potrzebami ochrony orlika krzykliwego, gdyż zapewnia refugia dla potencjalnych ofiar tego gatunku, umożliwiające utrzymywanie się ich stabilnych populacji. Motyle Na obszarach będących potencjalnymi żerowiskami orlika krzykliwego stwierdzono również występowanie 12 cennych gatunków motyli, z których najbardziej rozpowszechniony był czerwończyk nieparek. W sumie na prawie połowie 21

kontrolowanych powierzchni wstępował przynajmniej jeden cenny gatunek motyla. Obecność tych gatunków sprawia, że część powierzchni nie powinna być użytkowana, aby zapewnić gąsienicom dostęp do roślin żywicielskich a postaciom dorosłym do roślin nektarodajnych. Kwitnące rośliny są również ważne dla pozostałych gatunków motyli oraz innych cennych owadów (np. trzmieli). Ponadto istotna jest wysokość koszenia, która nie może być zbyt niska, aby zapewnić zimującym gąsienicom i poczwarkom odpowiednią osłonę. W związku z tym miejsca występowania motyli powinny być użytkowane po 1 września. Dobrym rozwiązaniem jest również podzielenie powierzchni na mniejsze działki, które są koszone w sposób rotacyjny, tzn. połowa z nich w okresie wcześniejszym a reszta w okresie późniejszym (we wrześniu) lub w kolejnym roku. Taki sposób zagospodarowania wraz z odpowiednią wysokością koszenia sprzyjają również innym gatunkom, ważnym z punktu widzenia ochrony orlika krzykliwego, takim jak małe ssaki i płazy. W przypadku występowania cennych gatunków motyli zaleca się również pozostawienie szerokich (3-4 metry) pasów nieskoszonej wyższej roślinności wzdłuż rowów, które mają oddziaływanie wiatrochronne. Takie nieskoszone fragmenty roślinności pozostawiane wzdłuż cieków wodnych ze względu na ochronę cennych gatunków roślin i motyli mają również ogromne znaczenie jako korytarze migracyjne dla małych ssaków i płazów. Jest to szczególnie istotne na powierzchniach użytkowanych w sposób mozaikowy, gdyż umożliwia przemieszczanie się kręgowców pomiędzy płatami roślinności.

Pochylając się nad kwestią planowania ochrony gatunków należy rozważyć zarówno skalę przestrzenną, jak i skalę czasową. Zaczynając od inicjatyw najbardziej ograniczonych przestrzennie, ochrona orlika krzykliwego może być realizowana poprzez krótkie, jedno- lub kilkuletnie projekty indywidualne. Są one prowadzone najczęściej przez organizacje pozarządowe, jednostki naukowe oraz lokalnych zarządców terenu (np. przedstawicieli regionalnych dyrekcji ochrony środowiska lub administracji leśnej). Zasięg takich przedsięwzięć ogranicza się zwykle do obszaru jednego województwa, lub nawet mniejszej jednostki terenowej, np. wyodrębnionego kompleksu leśnego. Przykładem takiego dokumentu może być „Plan ochrony orlika krzykliwego dla obszaru specjalnej ochrony ptaków Puszcza Knyszyńska PLB200003”, który wyznacza ogólne kierunki działań dotyczących planowania i gospodarowania w granicach ww. obszaru Natura 2000. W tym miejscu wspomnieć należy o planach zadań ochronnych i planach ochrony. Jest to zupełnie inny typ dokumentu niż wszystkie pozostałe, opisane w tym roz-

dziale. Dokumenty te są kluczowe dla zarządzania m.in. obszarami Natura 2000, które często są ważnymi ostojami orlika krzykliwego w Polsce. Plany są ustanawiane w drodze aktu prawa miejscowego, w formie zarządzenia, przez sprawującego nadzór nad danym obszarzem. W praktyce jest to najczęściej regionalny dyrektor ochrony środowiska. Opracowania te są bardzo szczegółowe. Oprócz ogólnego opisu obszaru (przebiegu granic, map, zidentyfikowanych zagrożeń istniejących i potencjalnych dla gatunków i siedlisk będących przedmiotami ochrony w danym obszarze), zawierają również działania ochronne, określone dla poszczególnych przedmiotów ochrony, a wskazania mogą być szczegółowe do stopnia wskazania konkretnych działek ewidencyjnych, na których mają być realizowane poszczególne działania. W trakcie tworzenia opracowań, zarówno regionalnych jak i obejmujących większe obszary, należy pamiętać, iż powinny one uwzględniać zapisy znajdujące się w planach zadań ochronnych i/lub planach ochrony, gdyż dokumenty te, w przeciwieństwie do opracowań naukowych, mają umocowanie prawne w ustawie o ochronie przyrody. W sytuacji niezgodności pomiędzy wskazaniami zawartymi np. w planie zadań ochronnych danego obszaru Natura 2000 a wskazaniami zawartymi w lokalnym planie lub programie ochrony gatunku, nadrzędną i decydującą rolę zawsze będzie pełnił pierwszy z wymienionych dokumentów. Mając powyższe na uwadze, należy również pamiętać, że istnieje możliwość zmiany planu zdań ochronnych, jeżeli wynika to z potrzeb ochrony siedlisk przyrodniczych lub gatunków roślin i zwierząt będących przedmiotami ochrony w danym obszarze (czyli również z uwagi na potrzebę ochrony orlika krzykliwego). W dalszej kolejności wymienić należy dokumenty o zasięgu regionalnym. Mogą one obejmować swoim zakresem np. jedną z kilku wyodrębnionych subpopulacji występujących w danym kraju. Zastosowanie takiego rozwązania jest korzystne w szczególności, jeśli zasięg danej subpopulacji nie ogranicza się do np. do jednego kompleksu leśnego, a obejmuje większy, geograficznie wyobrębniony obszar. Pozwala ono również w pełniejszy sposób uwzględnić uwarunkowania lokalne, które często mogą okazać się kluczowe dla praktycznej realizacji zamierzonych działań, uwzględniając np. czynniki kulturowe i ekonomiczne. W chwili obecnej taki typ dokumentów raczej nie powstaje w Polsce. Ostatnie lata są okresem, kiedy w Polsce zaczęły powstawać dokumenty o randze krajowej, nazywane najczęściej krajowymi planami lub programami ochrony - w skrócie KPO. Opracowania te są zwykle bardzo obszernymi dokumentami i obejmują horyzont czasowy przynajmniej kilkunastu lat. Zawierają one syntezę aktualnego stanu wiedzy o gatunku, ale także kompleksową diagnozę stanu zachowania populacji krajowej, oraz „planują” działania ochronne - zadania, jakie są konieczne aby poprawić (zwykle niekorzystną) sytuację gatunku w kraju.

22

23

Planowanie ochrony orlika krzykliwego

O krajowych programach ochrony wspomina art. 57 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Przepis ten określa m.in. wymogi stawiane dokumentom tego typu wskazując, iż powinny one obejmować opis sposobów prowadzenia działań ochronnych zmierzających do odbudowy populacji zagrożonych wyginięciem gatunków oraz zawierać harmonogram koniecznych do wykonania zadań, wraz ze wskazaniem podmiotów odpowiedzialnych za ich realizację oraz szacunkiem kosztów i wskazaniem potencjalnych źródeł ich finansowania. W 2014 r. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska w porozumieniu z Ministerstwem Środowiska opracował procedurę przyjmowania programów ochrony zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Jest ona dostępna na stronie internetowej tego organu, pod adresem: http://www.gdos. gov.pl/programy-ochrony-gatunkow-zagrozonych-wyginieciem. W ramach projektu LIFE08 NAT/PL/000510 „Ochrona orlika krzykliwego na wybranych obszarach Natura 2000” powstał projekt tego rodzaju dokumentu, poświęcony orlikowi krzykliwemu - „Krajowy program ochrony orlika krzykliwego”. Kolejnym typem opracowania dotyczącego planowania ochrony gatunku są opracowania o zasięgu międzynarodowym. W pierwszej kolejności należy tutaj wymienić unijne odpowiedniki krajowych programów ochrony, czyli plany zadań dla gatunków - tzw. Species Action Plans. Są to dokumenty powstające pod egidą Komisji Europejskiej. Zawierają one informacje odnośnie statusu, ekologii i zagrożeń dla poszczególnych gatunków oraz opisują kluczowe działania, które są konieczne dla osiągnięcia poprawy ich stanu ochrony w Europie. Od 1993 r. powstały opracowania dla około 50 gatunków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Unijny plan zadań dla orlika krzykliwego Aquila pomarina powstał w 1997 r., m.in. we współpracy z ekspertami z Polski. Należy wspomnieć również o unijnych planach zarządzania gatunkami, tzw. Species Management Plans. Dokumenty te, analogiczne do wspomnianych powyżej planów zadań, opracowywane są dla łownych gatunków ptaków, których stan ochrony określany jest jako niekorzystny. Odrębną grupę stanowią opracowania powstające w ramach konwencji lub porozumień. Przykładem może tu być międzynarodowy plan zadań dla jednego gatunku - international Single Species Action Plan (SSAP), powstający dla kulika wielkiego Numenius arquata na zlecenie sekretariatu Porozumienia o ochronie afrykańsko-euroazjatyckich wędrownych ptakow wodnych (Agreement on the Conservation of African-Eurasian Migratory Waterbirds, lepiej znanego jako AEWA). Jak widać z powyższego zestawienia, planowanie ochrony gatunku może odbywać się na bardzo różną skalę. Często dla jednego gatunku powstaje kilka opracowań, które swoim zakresem obejmują ten sam teren. Poszczególne dokumenty charakteryzują się jednak zróżnicowanym stopniem szczegółowości, a często również horyzontem czasowym. Pracując nad projektem dowolnego dokumentu dotyczącego ochrony gatunku należy więc mieć na uwadze kilka kwestii.

1. Dokumenty na wszystkich szczeblach nie powinny być ze sobą sprzeczne.

24

25

Najczęściej opracowania dotyczące planowania ochrony gatunków powstają w ramach jednego z zadań konkretnego projektu lub też na zlecenie instytucji, organu rządowego lub samorządowego, bądź też innych podmiotów. Z uwagi na ściśle określone ramy takiego projektu lub zadania, zakres powstającego dokumentu jest ograniczony. Łatwo wtedy ulec pokusie poruszania się wyłącznie w zakresie projektu lub zlecenia i skupienia się wyłącznie na kwestiach, których dany projekt dotyczy. Należy jednak mieć na uwadze, że dokument tworzony w oderwaniu od nie tylko od uwarunkowań lokalnych, ale też innych wcześniej powstałych (a w niektórych przypadkach, równolegle powstających) opracowań, w szczególności określających cele i kierunki ochrony danego gatunku (w tym również proponujące konkretne zadania), może okazać się niewykonalny pomimo, że jest tworzony na podstawie zebranych danych, badań, wiedzy eksperckiej, etc. Powodów tego jest kilka. W pierwszej kolejności należy pamiętać, iż opracowania powstałe wcześniej niż przygotowywany przez nas projekt miały czas „osiąść” w świadomości ludkieji. Oznacza to, iż lokalne władze, zarządcy terenu, ale także inne podmioty, np. organizacje pozarządowe i lokalne stowarzyszenia, miały czas zapoznać się z takim dokumentem. Być może pewne działania już zrealizowano lub też pozyskano środki na ich realizację w najbliższym czasie. Proponowanie radykalnej zmiany podejścia do sposobu ochrony może się więc spotkać ze sprzeciwem, który będzie zarówno sprzeciwem wobec „nowego”, jak i sprzeciwem wobec konieczności zakwestionowania już przyjętych i w mniejszym lub większym zakresie sprawdzonych rozwiązań. W takiej sytuacji, nawet jeśli nowe propozycje opierają się np. na zaktualizowanej wiedzy o biologii i ekologii gatunku, należy liczyć się z możliwością przynajmniej początkowego negatywnego ich odbioru. Nawiązanie w nowym opracowaniu do planów istniejących i dotychczasowych doświadczeń nie tylko pozwoli na odbiór „nwoego” dokumentu jako opracowania kompleksowego i obiektywnego, ale też, w dalszej perspektywie, może ułatwić jego praktyczną realizację. Jakkolwiek osiągnięcie pełnej kompatybilności opracowań na wszystkich szczeblach z definicji może okazać się niemożlwie (zadania wskazywane jako kluczowe na szczeblu międzynarodowym, np. czynna ochrona na zimowiskach orlika, nie są możliwe do wykonania w Polsce), należy zadbać o to, aby poszczególne zapisy przyajmniej nie stały w stosunku do siebie w opozycji i wzajemnie się nie wykluczały. 2. W zależności od typu dokumentu, jego droga powstawania może być bardzo różna. I tak, w przypadku opracowań lokalnych i regionalnych, zwykle nie muszą one przechodzić żadnej procedury formalnej, ani zostać formalnie zaakceptowane. Zadania przewidziane w takich dokumentach są zwykle zaplanowane na kilka,

maksymalnie kilkanaście lat. Często są to dzieła eksperckie, które mogą, choć nie muszą, podlegać recenzji, podobnie jak ma to miejsce w przypadku publikacji i opracowań naukowych. Krajowe programy ochrony, opracowywane przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska, muszą przejść wszystkie etapy wspomnianej wcześniej procedury ich przyjmowania, w tym opiniowanie w regionalnych dyrekcjach ochrony środowiska, uzgodnienia wewnątrzresortowe i konsultacje społeczne, a w niektórych przypadkach również uzgodnienia międzyresortowe. Oznacza to, iż program krajowy musi w mniejszym lub większym stopniu godzić interesy bardzo wielu środowisk, a przynajmniej stanowić możliwie najlepszy kompromis pomiędzy interesem „ochroniarskim”, ukierunkowanym na potrzebę ochrony gatunku, a ograniczeniami wynikającymi z indywidualnych interesów poszczególnych zainteresowanych. Na poziomie krajowym nie można bezkrytycznie i bezwarunkowo koncentrować się na tym, co być może jest słuszne i konieczne dla poprawy stanu ochrony gatunku,. Jednakże, bez udziału, a przynajmniej akceptacji, dla przedstawionych propozycji przez wszystkie najważniejsze grupy zainteresowanych, najczęściej realizacja programu nie będzie w ogóle możliwa. Opracowanie dokumentu, który będą w stanie zaakceptować wszystkie podmioty kluczowe dla realizacji jego postanowień nie jest jednak zadaniem łatwym, dlatego należy liczyć się z możliwością, iż do momentu podpisania projektu krajowego programu ochrony gatunku przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska może upłynąć wiele miesięcy. O ewentualności tej należy również pamiętać planując zadania w ramach realizacji konkretnych projektów, w szczególności zaś biorąc pod uwagę konieczność terminowego rozliczenia się z osiągniętych efektów zgodnie z procedurami obowiazującymi w poszczególnych instrumentach finansowych. Nieco odmienny charakter mają opracowania międzynarodowe, których przygotowanie zwykle jest zlecane zespołowi ekspertów lub organizacji pozarządowej. Projekt, który powstaje w efekcie takich prac podlega następnie opiniowaniu, w zależności od typu dokumentu, przez kraje członkowskie Unii Europejskie lub strony konwencji i porozumień. Ostatecznie przyjęty dokument ma jednak najczęściej charakter na tyle ogólny, że bez problemu można uwzględnić jego zapisy planując strategie krajowe, regionalne czy lokalne.

lokalnych i regionalnych) lub przyjęcie przez Genralnego Dyrektora Ochrony Środowiska (w przypadku programów krajowych), nie tworzy prawnego imperatywu realizacji zadań określonych w takim dokumencie (ani w całości, ani w części). Unijne plany zadań oraz plany zarządzania gatunkami, w przeciwieństwie do prawa wspólnotowego (np. unijnych dyrektyw - ptasiej, siedliskowej i innych), nie muszą obligatoryjnie zostać zaimplementowane do krajowych przepisów, dokumentów strategicznych, polityk czy strategii. Programy ochrony gatunków w świetle polskiego prawa są jedynie wytycznymi, swoistym zbiorem dobrych praktyk, a także poradnikiem i przewodnikiem do praktycznej ochrony gatunku, którym zostały poświęcone. Nie umiejsza to jednak w żaden sposób ich ogromnej wartości i potencjalnego znaczenia dla realizacji obowiązku ochrony środowiska i przyrody, który to obowiązek jest już precyzyjnie określony w prawodawstwie zarówno krajowym, jak i wspólnotowym. 4. Oprócz programu ochrony danego gatunku, istnieje lub powstaje również szereg innych dokumentów, ukierunkowanych na ochronę innych gatunków.

Opracowując nawet najlepszy, kompleksowy, oparty na rzetelnie zebranych danych, licznych doświadczeniach praktycznych oraz wiedzy ekspertów dokument, należy mieć na uwadze, iż jego opublikowanie (w przypadku programów

Omawiając tę kwestię należy wspomnieć o kilku aspektach. Z definicji dokument opracowany dla danego gatunku będzie postulował takie działania, jakie będą najkorzystniejsze właśnie dla tego gatunku. Wiąże się to jednak z ryzykiem negatywnego wpływu na inne gatunki, a nawet siedliska. Opracowując „Krajowy program ochrony orlika krzykliwego”, eksperci poddali analizie potencjalny wpływ realizacji zadań programu na inne składniki przyrody. Należy podkreślić zasadność, a nawet konieczność takiego działania i ponownie przywołać podstawową jakość dobrze opracowanego planu działań - jego praktyczną wykonalność. Przykładowo, działania zmierzające do poprawy warunków siedliskowych żerowisk orlika krzykliwego, np. poprzez koszenie w określonych odstępach czasu i na określonym obszarze, może wiązać się z pogorszeniem warunków lęgowych lub żerowiskowych dla innych gatunków ptaków, które wymagają koszenia w innym (wcześniejszym bądź późniejszym) okresie lub przy użyciu innej metody. Planując działania ochronne należy więc za każdym razem poddać analizie interakcje zachodzące w środowisku pomiędzy gatunkami, zarówno na poziomie teoretycznym (np. zależności ekologiczne), jak i praktycznym (faktyczne, rozpoznane w terenie współwystępowanie gatunków na danym obszarze, warunki siedliskowe, etc). Należy również wziąć pod uwagę okoliczność objęcia części terenu występowania danego gatunku obszarowymi formami ochrony przyrody. Gospodarowanie składnikami przyrody, w szczególności w parkach narodowych, rezerwatach przyrody i obszarach Natura 2000 (zarówno siedliskowych jak i ptasich), musi odbywać się według pewnych zasad (często usankcjonowanych przepisami prawa), np. w oparciu o plany

26

27

3. Środki finansowe na realizację zadań wskazanych w dokumentach nie są zagwarantowane, a samo przyjęcie dokumentu nie oznacza, iż z momentem jego podpisania, bezwarunkowo musi się rozpocząć realizacja wskazanych w nim działań.

ochrony lub plany zadań ochronnych. Te dwie okoliczności mogą w praktyce prowadzić do konieczności podejmowania trudnych decyzji – który gatunek lub które siedlisko jest „ważniejsze”, lub też które działania winny być podjęte w pierwszej kolejności. Priorytety ustalone w programie ochrony opracowanym dla danego gatunku mogą więc nie być zbieżne, a wręcz stać w sprzeczności, z priorytetami w skali lokalnej (np. ramach obszaru Natura 2000), a nawet krajowej. Wymuszona priorytetyzacja ma również inne oblicze, a mianowicie konieczność rozważenia nakładu środków do zamierzonych efektów. Przykładowo, planując wydatkowanie środków (np. budżety i zadania jednostek rządowych i samorządowych) należy rozważyć nie tylko jaka kwota jest konieczna do doprowadzenia żerowisk orlika krzykliwego do stanu zapewniającego określony sukces legowy populacji, ale również jakie nakłady będą konieczne w przyszłości do utrzymania tego efektu. Ma to jednak znaczenie nie tylko w aspekcie czysto finansowym. Planowanie musi uwzględniać również wiele innych czynników, np. dostępność ekspertów bądź firm, którym potencjalnie będzie zlecana realizacja poszczególnych działań, czy też społeczny odbiór danego gatunku, a nawet sposóbów wykonywania poszczególnych zadań. Jedne gatunki są bardziej znane i „medialne” niż inne, a konieczność podjęcia pewnych działań, np. eliminacji znacznej liczby drapieżników (np. masowy odstrzał lisów, kun czy też ptaków krukowatych), mimo iż często determinujący sukces lęgowy, może spotkać się ze zdecydowanym protestem społeczeństwa (przeciwko masowemu zabijaniu jakichkolwiek zwierząt). W takich okolicznościach może się okazać, że realizacja pewnych zadań jest mniej opłacalna niż innych. Opracowując plany działań dla poszczególnych gatunków należy mieć więc na uwadze nie tylko zagadnienia związane bezpośrednio z problematyką ochrony danego gautnku, ale również kwestie zarysowane powyżej.

Autorzy tekstu: Karol Zub, Dorota Łukasik Opracowanie i materiały: Michał Maniakowski, Karol Szymankiewicz, Tomasz Szczepanek Autorzy zdjęć na poszczególnych stronach: Marcin Nawrocki/Agencja EkoSerwis: okładka (górne lewe), str. 3 (dolne); Krzysztof Kundzicz/www.commons.wikimedia.org: okładka (dolne lewe); Grzegorz Dworakowski: okładka (dolne prawe), str. 3 (górne), str. 14; Cezary Korkosz: okładka (górne prawe), str. 4; Rafał Ostaszewski: str. 5, str. 13; Dariusz Karp: str. 8; Karol Szymankiewicz: str. 12; Edyta Kapowicz: str. 11; Mateusz Matysiak: str. 16; Karol Zub: str. 19, str. 20