Leonardo da Vinci

“A EUROPEAN OBSERVATORY OF THE USE OF ICT-SUPPORTED LIFELONG LEARNING BY SMES, MICRO-ENTERPRISES & THE SELF-EMPLOYED IN RURAL AREAS”

WP2: REVIEW OF POLICIES & PRACTICES OF ICT-SUPPORTED LIFELONG LEARNING NATIONAL REPORT – POLAND

Andrzej Kaleta with cooperation

Alina Rajkiewicz

October 2006

1

I. Introduction

Zasadniczym celem tego opracowania jest uzyskanie usystematyzowanego obrazu edukacji ustawicznej na obszarach wiejskich Polski, realizowanej przy wykorzystaniu nowoczesnych mediów teleinformatycznych (dalej ICT - Information and Comunication Technology) i kierowanej głównie do właścicieli i pracowników małych i średnich przedsiębiorstw (dalej SMEs - small and medium-sized enterprises), osób pracujących w ramach samozatrudnienia (łącznie z rolnikami), a także ludzi poszukujących pracy (głównie bezrobotnych); celem wsparcia ich wysiłków na rzecz podniesienia poziomu lub uzyskania nowych kwalifikacji zawodowych, a tym samym poprawienie własnych możliwości funkcjonowania na rynku pracy. Dzieli się ono na dwie zasadnicze części. W pierwszej, na podstawie dostępnej literatury przedmiotu oraz badań własnych staramy się scharakteryzować społeczne tło tego zagadnienia (obszary wiejskie – drobna przedsiębiorczość wiejska - dostęp do ICT na obszarach wiejskich Polski). W części drugiej, przedstawić regulacje prawne, zaplecze instytucjonalne i inicjatywy w zakresie zastosowania ICT w edukacji ustawicznej wspierającej restrukturyzację zasobów ludzkich na wiejskich rynkach pracy. Ponieważ powstała ona na podstawie empirycznego rozpoznania zjawiska, przedstawiamy kilka najbardziej istotnych informacji o metodycznych zasadach organizacji prezentowanego materiału oraz o problemach na jakie natrafialiśmy przy zbieraniu informacji, które miały istotne znaczenie dla uzyskanych rezultatów.

Pierwszym zadaniem badawczym było stworzenie mapy instytucji, które zajmują się w Polsce:


kształceniem ustawicznym, przy wykorzystaniu metod ICT, a więc nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, z którymi utożsamiamy przede wszystkim możliwości komputerów i Internetu;
kształceniem ustawicznym dostępnym na obszarach wiejskich, z którego może korzystać sektor SMEs1 jak również inni ich mieszkańcy (w tym głównie bezrobotni oraz rolnicy indywidualni) zainteresowani podnoszeniem swoich umiejętności zawodowych. Zważywszy na to, że nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne w dużej mierze opierają się na systemie sieciowym World Wide Web (WWW), przyjęto założenie, że instytucje posługujące się podczas prowadzenia szkoleń metodami ICT, będą oferować swoje usługi w sieci.

1

W Polsce do małych przedsiębiorstw zalicza się firmy zatrudniające od 10 do 49 osób, a do średnich odpowiednio od 50 do 250 pracowników.

2

Pierwszym i zasadniczym obszarem poszukiwań uczyniono więc Internet, w którym znaleziono większość z interesujących nas instytucji. Nie wszystkie jednak dysponowały profesjonalnie wykonanymi witrynami – niektóre ubogie w treści, nieaktualne, chaotycznie zaprojektowane, bez wielu istotnych dla potencjalnego użytkownika informacji (na przykład, dotyczących sposobu prowadzenia szkoleń, ich terminów, treści) wykluczały posłużenie się nimi jako wiarygodnymi źródłami danych. Nie mogąc w pełni skorzystać ze stron internetowych instytucji zaangażowanych w proces szkoleń przy wykorzystaniu ICT, drogą e-mailową lub telefoniczną skierowano do nich prośby o udzielenie odpowiednich informacji (głównie o beneficjentów oraz o sposoby przeprowadzania poszczególnych szkoleń oraz oferowane treści). Przy okazji proszono o dostarczenie informacji o instytucjach, z którymi prowadzili współpracę w zakresie będących przedmiotem naszego zainteresowania. Niestety i ta droga w pewnych przypadkach okazała się zawodna, bo do końca lutego 2006 (termin przygotowania raportu) nie wszyscy indagowani zdążyli pozytywnie zareagować na skierowane do nich prośby. Niektóre informacje udało się uzyskać drogą bezpośrednich kontaktów z przedstawicielami instytucji odpowiedzialnych za funkcjonowanie systemu edukacji ustawicznej (Ministerstwo Edukacji) oraz instytucji zlecających szkolenia przy wykorzystaniu ICT(Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Przysieku), a także z lektury materiałów prasowych.

II- General Context

Bez względu na przyjmowane kryteria, obszary wiejskie w Polsce obejmują ponad 80% powierzchni kraju i około 40% jej ludności (zob. tabela 1)2. Stanowią więc zasadniczą część dziedzictwa przyrodniczego i poważną część dziedzictwa

2

W Polsce obszary wiejskie definiuje się jako terytoria pozostające poza granicami administracyjnymi miast. W roku 1997 tworzyło je 1606 gmin wiejskich oraz część 564 gmin miejsko-wiejskich, wyłączonych z części miejskiej. Według propozycji OECD do obszarów wiejskich kwalifikuje się te części kraju, w których przeciętne zagęszczenie ludności jest nie większe od 150 osób na 1 km2. Komisja Europejska zaproponowała z kolei mniej niż 100 osób/km2, w miejscowości będącej siedzibą gminy.

3

Tabela nr 1. Tabela nr 1. Obszary wiejskie w Polsce według różnych kryteriów ich wyodrębniania

Kryterium wyodrębniania obszarów wiejskich Podział administracyjny na wieś i miasto (według – GUS) Wskaźnik zagęszczenia ludności do 150 osób /km2 -(według – OECD) Wskaźnik zagęszczenia ludności do 100 osób/km2 (według – UE)

Udziały charakteryzujące obszary wiejskie (według danych zliczanych na szczeblu gmin) w % Ludność 38,1

Powierzchnia 93,4

Przeciętna wartość wskaźnika zagęszczenia ludności osób/km2 50,4

35,0

91,7

47,1

32,8

83,0

48,9

Źródło: Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa, Warszawa 1999, s. 9.

kulturowego Polaków. Mieszkańcy wsi to także poważny potencjał demograficzny, ekonomiczny, jak również zbiorowość społeczna, w której z różnych powodów nagromadziło się szczególnie dużo problemów. Ich rozwiązywania z pewnością nie ułatwia duże społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie obszarów wiejskich Polski.

Na podstawie kryterium związanego z typem organizacji produkcji rolnej (struktura agrarna, udział działalności rolniczej w kreowaniu dochodów gospodarstwa domowego) obszary wiejskie Polski można podzielić na 3 tzw. megaregiony. Mapa nr 1

4

Widoczne zróżnicowanie obszarów wiejskich Polski powoduje konieczność prowadzenia zróżnicowanej polityki rozwoju regionalnego, dostosowanej do specyfiki aktywności gospodarczej w każdym z wyróżnionych megaregionów. O ile w megaregionie I powinna się ona w pierwszym rzędzie koncentrować na różnicowaniu źródeł dochodów ludności rolniczej, gdyż z rolnictwa i to raczej wąskosprofilowanego (produkcja warzyw i owoców, rolnictwo krajobrazowe, ekologiczne itp.) może się utrzymać najwyżej 20% ludności wiejskiej; o tyle w megaregionie III, obszarze o przewadze wielkotowarowej produkcji rolniczej, należy raczej myśleć o rozwiązaniu ekonomicznych problemów ludności tego obszaru przez rozbudowę wyraźnie tam zaniedbanego przemysłu rolno-spożywczego. Największe problemy stwarza megaregion II, w którym polityka regionalna musi w stopniu większym niż gdzie indziej stanowić kombinację polityki socjalnej, adresowanej głównie do ludzi w wieku dojrzałym, oraz polityki edukacyjnej, adresowanej do młodszej generacji mieszkańców wsi, którym grozi powtórzenie drogi życiowej bezrobotnych rodziców.

*** Z przedstawionej charakterystyki jasno wynika, że praktycznie w żadnym z trzech makroregionów rolnictwo nie może stanowić podstawy utrzymania ludności wiejskiej, w tym także ludności rolniczej, w związku z czym tworzenie dla niej warunków dywersyfikacji źródeł dochodów, między innymi na drodze rozwoju drobnej przedsiębiorczości wiejskiej, stanowi jedno z najważniejszych wyzwań polskiej polityki rozwoju obszarów wiejskich.

W roku 2002 na obszarach wiejskich Polski funkcjonowało 363 400 małych i średnich przedsiębiorstw (SMEs), to jest 46% więcej niż roku 1996, co oznacza, że ich liczba systematycznie i szybko rośnie, w przeciwieństwie do obszarów miejskich, na których ich liczba zmniejszyła się w tym samym czasie o około 30%. Małe i średnie przedsiębiorstwa wiejskie operują głównie w handlu (19,5%), przetwórstwie żywności (17,8%) i w mniejszym zakresie w budownictwie (5,1%) oraz w transporcie ( 4,8%) 3. Co ważne inicjatywy tego rodzaju funkcjonują już w 12,4% z około 1,5 miliona funkcjonujących jeszcze w Polsce gospodarstw rolnych, obejmując przede wszystkim przedsięwzięcia obejmujące z świadczenia usług zewnątrz rolniczych, polegających na wykorzystywaniu zasobów własnego gospodarstwa rolnego, w tym posiadanych maszyn czy środków transportowych, w sferze usług 3

Zob. L. Klank, SMEs and Determinats of Local Developmnet in Poland, w: Rural Development in the Enlarged European Europe, red. K. Zwolińska, IRWiR PAN, Warszawa 2005, s. 121.

5

gospodarczych (na przykład tych związanych z gospodarką leśną), społecznych (na przykład rekreacyjnych czy socjalnych) i komunalnych (na przykład, pielęgnacja poboczy dróg lokalnych, wywóz śmieci i nieczystości płynnych, udrażnianie rowów i kanałów melioracyjnych, odśnieżanie i odladzanie ulic, dróg i placów itp.).

Diagram nr 1 Użytkownicy gospodarstw indywidualnych wg źródeł utrzymania z pozarolniczej działalności (%)

Indywidualne gospodarstwa rolne według działalności pozarolniczej w 2000 r. (%)

wytwarzanie i zaopatrywanie w energię

80 70

usługi sprzętem własnym 60

przetwórstwo drewna

50 1996

40

2002

przetwórstwo własne

30

rękodzieło 20

agroturystyka

10 0 Wyłącznie

Głównie

0

Dodatkowo

Źródło: Rocznik statystyczny GUS 2001, s. 28.

5

10

15

20

Źródło: Rocznik statystyczny GUS 2002, s. 12

***

Nie dysponujemy, jak dotąd, reprezentatywnymi, ogólnopolskimi, danymi statystycznymi obrazującymi poziom wyposażenia prawie 400 tys. SMEs funkcjonujących na obszarach wiejskich w sprzęt komputerowy oraz sposoby jego wykorzystywania. Z badań jakościowych, które nad tym zagadnieniem w latach 2003-2005 prowadzono w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu4, wydaje się wynikać, że zdecydowana większość z nich posiada i użytkuje sprzęt ICT do różnorodnych celów wynikających z potrzeb firmy (zob. tabela nr 2). Jednak w zdecydowanej większości badanych przypadków przedsiębiorców wiejskich komputer służył tylko do prowadzenia bieżących operacji księgowych (wystawania i rejestrowania faktur, śledzenia stanu zapasów w magazynie itp.) nie będąc w ogóle 4

Zob. A. Jankierska, Wpływ technologii informatycznych na życie społeczne mieszkańców polskiej wsi, praca magisterska napisana w Instytucie Socjologii NCU, pod kierunkiem prof. dr hab. Andrzeja Kalety.

6

włączonym do sieci Internetu. Z możliwości tego ostatniego korzysta zdecydowanie mniejsza część firm, wykorzystując go głównie do reklamy (strony www), prezentacji i sprzedaży (tylko czasami) własnych produktów. Z najszerszym zastosowaniem technologii informacyjnych, w tym Internetu, spotykamy się w działalności turystycznej na obszarach wiejskich - reklama, informacja i przede wszystkim rezerwacja pokoi i kwater. W Polsce rosnącą popularnością w kręgach wiejskich przedsiębiorców cieszą się usługi tzw. poczty elektronicznej, wykorzystywanej do bieżącej komunikacji z klientami i dostawcami, rzadziej do zawierania transakcji handlowych, ze względu na niski poziom zaufania biznesowego oraz niski poziom upowszechnienia podpisu elektronicznego. Tylko sporadycznie w działalności SMEs na obszarach wiejskich wykorzystywana jest praca na odległość (teleworking). Równie niewielka część wiejskich przedsiębiorców wykorzystuje Internet w procesach edukacji permanentnej, w tym do podnoszenia kwalifikacji własnych i swoich pracowników. Z pewnością jedną w ważnych przyczyn tego stanu rzeczy jest bardzo ograniczona liczba szkoleń, kursów i innych form kształcenia o charakterze life long learning organizowanych w Polsce przy wsparciu ICT, a do tego kierowanych na obszary wiejskie (o czym szczegółowo w kolejnej części raportu). Ale nawet gdyby się udało istotnie zwiększyć liczbę takich ofert, to i tak pozostaną utrudnienia powodowane istniejącymi ograniczeniami technicznymi i finansowym, które w sposób istotny rzutują na dostęp wiejskich przedsiębiorców do nowoczesnych technologii informatycznych. Pierwszą z wymienionych barier (techniczną) wydaje się stanowić niedostateczna gęstość i jakość standardowej (stacjonarnej) sieci telefonicznej. W Polsce tylko około 15% mieszkańców wsi posiada możliwość korzystania z telefonu stacjonarnego, a więc także połączenia z Internetem (zob. diagram nr 2) Oznacza to, że bliżej niedookreślona liczba drobnych

7

Diagram nr 2

przedsiębiorców wiejskich, przede wszystkim rolników, z przyczyn technicznych albo w ogóle nie ma szans na włączenie do sieci Internetu albo (sytuacja występująca najczęściej) jest narażona na wydłużenie czasu przepływu informacji5. Ta ostatnia niedogodność istotnie podnosi koszty wykorzystywania Interenetu, stanowiące istotny wydatek dla małej wiejskiej firmy. Ceny usług teleinformatycznych - w Polsce znacząco wyższe jak w tzw. starych krajach Unii Europejskiej - wydają się więc w Polsce stanowić jeszcze większą barierę w dostępie do lifelong learning provide through ICT jak problemy techniczne z dostępnością usług ( zob. tabela nr 3). Niesie to ze sobą nie tylko ograniczenia w korzystaniu z tego typu usług

5

Przekaz informacji o wielkości 2 MB komputera połączonego z siecią Internetu łączem przepustowości 9 –12KB/sek. (a takimi dysponują w większości wiejscy abonenci telefonii stacjonarnej) będzie wydłużał czas transmisji do około 30 minut.

8

Tabela nr 2 Telephone and Internet Charges of Land Line and Mobile Line {Monthly Average Income of one Member of a Rural Family is 483 PLN (120 Euro)}

Type of service

Telephone connection (modem) ISDN Packet ‘Lump payment for 100 minutes’ Telephone connection (modem) ISDN Neostrada (no limited time)

Packet ‘5 hours per month’ ‘Blue Connect’ per month

Type of Line

Cost of 60 minutes + VAT

Land Line NETIA Land Line NETIA Land Line NETIA Land Line TPSA

7 PLN

% on relation to the monthly income 1,4

7 PLN

1,4

8 PLN

1,6

7PLN

1,4

Land Line TPSA 7 PLN Land Line TPSA 119 PLN – 291,58 PLN (cost depends on connection capacity) Land Line TPSA 2,41 PLN ERA GSM

128,78 PLN

1,4 24,6-60,3

0,4% 26,6

* ** Cos Source: Own calculations based on: L. Klank, Income Differentiation of the Polish Farmers, in: Eastern European Countryside 2005/10 and data collecting by Iwona Leśniewicz in TPSA and NETIA

ale także coraz częściej notowane rezygnacje z już kiedyś pozyskanego telefonu stacjonarnego. Wprawdzie często owa rezygnacja łączy się z zakupem telefonu komórkowego, ale jednocześnie w warunkach polskiej wsi praktycznie eliminuje usługi dostarczane przy pomocy Internetu ze względu na gigantyczne koszty (kilkukrotnie wyższe od świadczonych w systemie telefonii stacjonarnej). Na techniczne i finansowe bariery korzystania z internetowych form kształcenia nakładają się również bariery o charakterze mentalnym. Wielu przedsiębiorców wiejskich nie uświadomiło sobie jeszcze, że dostęp do Internetu stanowi tak samo ważny element wyposażenia firmy jak jej siedziba, samochód, czy dostęp do drogi, elektryczności czy systemu kanalizacyjnego.

9

III- Political and legal framework for CET:

Polityczne impulsy rozwoju edukacji permanentnej (CET) w interesującym nas zakresie wspierania drobnej przedsiębiorczości wiejskiej zawiera art. 65 ust. 5 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, który stanowi, że władze publiczne zobowiązane są do prowadzenia polityki zmierzającej do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych6. Między innymi na podstawie tego artykułu Konstytucji RP Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu już w połowie lat 90. zostało zobowiązane prac nad narodową strategią rozwoju kształcenia ustawicznego i jej stopniowego wdrażania do praktyki społecznej jako jednego z najważniejszych warunków zbudowania społeczeństwa opartego na wiedzy oraz rozwoju społecznogospodarczego Polski. Prawne podstawy kształcenia ustawicznego zostały określone wprawdzie kilka lat wcześniej, zaraz na początku transformacji ustrojowej, w Ustawie o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. (dalej Ustawa), ale dopiero jej nowelizacja z dnia 2 grudnia 2004 r.7 wprowadziła rozwiązania umożliwiające organizację systemu kształcenia ustawicznego (CET), dostosowanego do nowych możliwości wynikających z rozwoju mediów teleinformatycznych (ICT), stwarzając szansę upowszechnienia dostępu do tego typu kształcenia (np. poprzez e-learning) i podniesienia jego jakości, a tym samym, między innymi, poprawiających szanse obywateli, w tym głównie mieszkańców wsi i małych miast, aktywnej promocji na rynku pracy8. W proponowanych rozwiązaniach przewidziano finansowe wsparcie dla instytucji zajmujących się prowadzeniem działalności w zakresie dokształcania osób dorosłych, celem zwiększenia ich dostępności, oraz stworzenie systemu zachęt i bodźców zachęcających do korzystania z możliwości kształcenia ustawicznego, kierowanych szczególnie do mieszkańców obszarów wiejskich, regionów

6. Strategia rozwoju kształcenia ustawicznego do roku 2010: http://www.men.gov.pl/ksztzaw/strategia/start_ust.php 7. Ustawa o systemie oświaty: http://prawo.vulcan.pl/przegdok.asp?qdatprz=akt&qplikid=1 8. Tamże.

10

strukturalnego bezrobocia oraz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. W Ustawie zachęca się też pracodawców do zwiększenia zainteresowania kształceniem ustawicznym.

W art. 3 ust. 17 Ustawa definiuje kształcenie ustawiczne jako „....kształcenie w szkołach dla dorosłych9, a także uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych10 przez osoby, które spełniły obowiązek szkolny”. W art. 68a wskazuje się z kolei, że nauczanie takie może być prowadzone w szkołach dla dorosłych, placówkach kształcenia

ustawicznego,

placówkach

kształcenia

praktycznego,

ośrodkach

dokształcania

i doskonalenia zawodowego (dalej placówkach), które mogą mieć charakter publiczny i niepubliczny i być zakładane przez jednostki samorządu terytorialnego, a także inne osoby prawne i fizyczne. Jednostki samorządu terytorialnego mogą zakładać i prowadzić jedynie placówki publiczne. Osoby prawne i fizyczne mogą podjąć się założenia szkół i placówek zarówno publicznych jak i niepublicznych. Zgodnie z art. 58 ust. 3 Ustawy, aby założyć publiczną placówkę wymagane jest uzyskanie zezwolenia od właściwego organu jednostki samorządu terytorialnego, do której zadań należy prowadzenie placówki lub szkoły danego typu. Decyzję w tej sprawie podejmuje się po uprzednim uzyskaniu pozytywnej opinii kuratora oświaty, który w przypadku szkół prowadzących kształcenie w zawodzie lub w profilu kształcenia ogólnozawodowego musi zasięgnąć opinii Wojewódzkiej lub Powiatowej Rady Zatrudnienia. Żeby natomiast założyć niepubliczną instytucję oświatową należy uzyskać wpis do ewidencji prowadzonej przez jednostkę samorządu terytorialnego, której obowiązkiem jest prowadzenie odpowiedniego typu publicznych szkół i placówek. Zgodnie z art. 68b szkoły i placówki, które prowadzą nauczanie w formach pozaszkolnych muszą uzyskać akredytację od kuratora oświaty z odpowiedniego okręgu sprawującego nadzór nad tymi instytucjami. Akredytacja stanowi potwierdzenie spełnienia przez daną jednostkę określonych wymogów i zapewnienia wysokiej jakości prowadzonego kształcenia. Aby ją otrzymać ośrodek lub placówka musi zapewniać bazę wyposażoną w środki dydaktyczne, zatrudniać wykwalifikowaną kadrę, opracować i udostępnić materiały metodyczno-dydaktyczne. Dodatkowo uwzględnia się wdrażanie i upowszechnianie przez te instytucje nowatorskich rozwiązań programowo-metodycznych i organizacyjnych, które wpływają na jakość kształcenia.

9. Na podstawie art. 3, ust. 15 Ustawy: szkołą dla dorosłych jest szkoła, w której stosuje się odrębną organizację kształcenia i do której przyjmowane są osoby mające 18 lat, a także kończące 18 lat w roku kalendarzowym, w którym przyjmowane są do szkoły. 10. Na podstawie art. 3, ust. 16 Ustawy: przez formy pozaszkolne należy rozumieć formy uzyskiwania i uzupełniania wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w placówkach kształcenia ustawicznego, praktycznego oraz ośrodkach dokształcania i szkolenia zawodowego.

11

Z art. 79 Ustawy wynika że placówki publiczne, które są prowadzone przez jednostkę samorządu terytorialnego, finansują swoją działalność z dotacji budżetowej przewidzianej na działalność oświatową oraz z przychodów własnych. Zasady finansowania działalności publicznych placówek prowadzonych przez osoby prawne i fizyczne określa art. 80 ustawy o systemie oświaty. Według niego instytucje te w przeważającej części finansowane są z własnych środków, ale mogą ubiegać się o dotacje na prowadzenie swojej działalności z budżetu powiatu. Niepubliczne placówki kształcenia ustawicznego, praktycznego, ośrodki dokształcania i doskonalenia zawodowego nie mogą być finansowane z budżetu powiatu. Są one zaopatrywane w odpowiednie środki przez organy i osoby je prowadzące, ale zgodnie z art. 24 ust. 2a mogą ubiegać się o materialną i organizacyjną pomoc od ministra do spraw oświaty w zakresie zajęć praktycznych i stosowania nowoczesnych technik i technologii w procesie kształcenie zawodowego. Art. 81 i art. 90 ust 7 wskazują, że organy prowadzące zarówno publiczne jak i niepubliczne szkoły lub placówki są zwolnione z podatków i opłat z tytułu zarządu, użytkowania lub użytkowania wieczystego nieruchomości szkolnych, podatku od nieruchomości, podatku rolnego i podatku leśnego. Ustawa precyzuje również wyraźnie, że nauczanie zarówno w placówkach publicznych jak i niepublicznych może być prowadzone w trzech formach, jako stacjonarne, zaoczne i na odległość (e-learning). Podstawowe warunki i tryb uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych według art. 68c Ustawy określa Minister Oświaty i Wychowania. Może on też narzucić placówkom kształcenia ustawicznego sposób przeprowadzania egzaminów kwalifikacyjnych i potwierdzania posiadania określonych kwalifikacji zawodowych uzyskanych w wyniku tego typu kształcenia. Minister określa też tryb i warunki prowadzenia kształcenia na odległość przez placówki i szkoły prowadzące kształcenie ustawiczne.

W Ustawie kładzie się duży nacisk na zwiększenie stopnia wykorzystania ICT w edukacji ustawicznej, co znajduje swoje odzwierciedlenie w jej art.. 24, ust. 2A mówiącym o dofinansowywaniu niepublicznych szkół i placówek stosujących w procesie kształcenia nowoczesne technologie.

Z

przedstawionych

analiz

wynika,

że

rozwiązania

prawne

dotyczące

funkcjonowania polskiego systemu edukacji ustawicznej nie tylko dopuszczają, ale wręcz zachęcają różne instytucje publiczne jak i niepubliczne do świadczenia tego typu usług. Merytoryczny nadzór nad ich funkcjonowaniem zarówno w zakresie przekazywanych treści jak 12

i stosowanych metod kształcenia sprawuje państwo, reprezentowane na szczeblu centralnym przez właściwego ministra (Minister Oświaty i Wychowania), na szczeblu regionalnym (województwo) przez właściwego urzędnika aparatu administracyjnego państwa (Kurator Oświaty i Wychowania).

IV- Organisation of ICT-supported continuing education and training Wstępne empiryczne rozpoznanie problemu (jego podstawy warsztatowe zaprezentowano w Introduction) pozwoliło na wyspecyfikowanie 19 instytucji zajmujących się kształceniem ustawicznym (CET) na terenie Polski, skierowanym do sektora średniej i drobnej przedsiębiorczości SMEs. ***

Ponieważ charakteryzują się dużym stopniem zróżnicowania pod względem treści oferty szkoleniowej proponowanej przedsiębiorcom, sposobów wyłaniania beneficjentów, a także skali zastosowania nowoczesnych technologii informatycznych w procesach edukacji, podzielono je na cztery grupy:
instytucje (3) organizujące edukacją permanentną, kierowaną, między innymi, do małych i średnich przedsiębiorstw zapewne także na obszarach wiejskich. W ich przypadku, na obecnym etapie poszukiwań badawczych, brak możliwości jednoznacznego wskazania, że stosują metody ICT11. Świętokrzyska Agencja Rozwoju Regionu S.A. w Kielcach12 , Europejskie Centrum Doradztwa i Szkoleń w Białymstoku13 oraz firma DOOR Poland14 - zajmujące się organizowaniem zleconych szkoleń, prowadzonych przez własnych lub wynajętych specjalistów, dla zróżnicowanej grupy beneficjentów zarówno z sektora prywatnego jak i publicznego. Sposób prowadzenia szkoleń zależy od zlecającego, ale ostatnia z wymienionych instytucji szkoli w systemie e-learning, nie ma jednak

11

Ze stron internetowych wynika, że są to instytucje nowoczesne, stosujące w edukacji nowoczesne media teleinformatyczne, ale nie można tego potwierdzić analizując program szkoleń. 12 http://www.sarr.org.pl/ 13 http://ecds.pl/ 14 http://www.door.com.pl/

13

pewności, czy znajduje on zastosowanie w działalności szkoleniowej dla SMEs, w tym szczególnie funkcjonujących na obszarach wiejskich.


instytucje (7) organizujące edukacją permanentną (CET), kierowaną, między innymi, do małych i średnich przedsiębiorstw być może również dla beneficjentów na obszarach wiejskich, przy zastosowaniu metod ICT.

Trzy - Polski Uniwersytet Wirtualny15, Polskie Centrum Kompetencji Administracji i Edukacji Elektronicznej (PCC)16 oraz Wyższa Szkoła Zarządzania Polish Open Univesity17 - stosują nauczanie w trybie e-learning, ale również udostępniają materiały szkoleniowe w postaci multimedialnych podręczników zapisywanych na płytach CD, bądź do pobrania przez Internet w formacie PDF. Wyłącznie e-learning stosują Portal AKADEMIA PARP18, utworzony z inicjatywy Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, oraz Politechnika Koszalińska [STUDIANET.pl]19, która prowadzi studia podyplomowe z zakresu zarządzania. Natomiast Portal e-MSP [Małe i Średnie Przedsiębiorstwa na rynku kapitałowym]20 i Europejska Grupa Doradcza21, udostępniają bezpłatnie podręczniki na płytach CD lub materiały szkoleniowe w formacie PDF do ściągnięcia przez Internet. Polski Uniwersytet Wirtualny, Wyższa Szkoła Zarządzania Polish Open Univesity oraz Politechnika Koszalińska [STUDIANET.pl] prowadzenie szkoleń przy wykorzystaniu ICT mają zapisane w statutach. Wykorzystują do tego własną wysokokwalifikowaną kadrę, pozostałe prowadzą szkolenia przy wynajmując specjalistów z danej dziedziny.


Instytucje (6) organizujące edukacją permanentną, kierowaną do małych i średnich przedsiębiorstw głównie na obszarach wiejskich i rolników. W ich przypadku, na obecnym etapie poszukiwań badawczych, brak możliwości jednoznacznego wskazania, że stosują metody ICT22.

15 http://www.puw.pl/ 16 http://www.egov.edu.pl/ 17 http://pou.pl/ 18 http://akademia.parp.gov.pl/ 19 http://www.studianet.pl/ 20 http://www.e-msp.pl/ 21 http://www.eurogrupa.pl/ 22 Ze analizy stron internetowych wynika, że wszystkie one wykorzystują w edukacji nowoczesne media teleinformatyczne, nie umieściły na ten temat wiarygodnych informacji Niektóre informują, że szkolą w zakresie wykorzystania nowoczesnych technologii informacyjnych (obsługi komputera i programów

14

W większości Ośrodki Doradztwa Rolniczego (ODR) - Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego23, Małopolskie Stowarzyszenie Doradztwa Rolniczego w Krakowie24 - lub instytucje szkoleniowe działające ODR: Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Przysieku25 oraz Polsko-Francuski Ośrodek Doskonalenia Zawodowego Rzeźników i Wędliniarzy w Miknikowie26 [oba afiliowane przy Kujawsko-Pomorskim Ośrodku Doradztwa Rolniczego w Miknikowie]. Pozostałe to: Małopolska Agencja

Energii

i

Środowiska

sp.z.o.o.27

i

Centrum

Kształcenia

Praktycznego

w Siedlcach28. Własną kadrę szkoleniową posiadają jedynie: Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Przysieku, Polsko-Francuski Ośrodek Doskonalenia Zawodowego Rzeźników i Wędliniarzy w Miknikowie i Centrum Kształcenia Praktycznego w Siedlcach. Pozostałe instytucje mają wśród swoich pracowników osoby odpowiedzialne za szkolenia, ale najczęściej do ich prowadzenia zatrudniają ekspertów z zewnątrz.


instytucje (3) posiadające w swojej ofercie szkoleniowej kursy przeznaczone głównie dla grona odbiorców z obszarów wiejskich, prowadzone przy użyciu nowczesnych mediów teleinformatycznych.

Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie29 - szkoli przy zastosowaniu metody e-learning, wykorzystując zarówno własną kadrę szkoleniową jak również specjalistów z innych firm szkoleniowych. Instytut Edukacji Interaktywnej „Estakada”30 specjalizuje się w prowadzeniu interaktywnych, multimedialnych szkoleń, najczęściej są to kursy e-learningowe. Firma posiada własny zespół składający się z pięćdziesięciu wyspecjalizowanych trenerów, którzy najczęściej przygotowują kursy i szkolenia na zlecenie instytucji publicznych i prywatnych firm. AGROEXPERT Ośrodek Badań i Doradztwa dla Rolnictwa w Warszawie31 w przypadku wielu szkoleń kierowanych do rolników lub innych

przedsiębiorców

wiejskich posługuje się

przygotowanymi wcześniej prezentacjami

komputerowych) ale trudno jest stwierdzić, czy wykorzystywano kiedykolwiek działalności szkoleniowej, kierowanej do mieszkańców obszarów wiejskich. 23 http://www.modr.pl/ 24 http://www.msdr.edu.pl/index.htm 25 http://www.kpodr.pl/rcee/index.php 26 http://www.kpodr.pl/rzeznicy/idex.php 27 http://www.maes.pl 28 http://www.ckp.siedlce.net/ 29 http://www.cdr.gov.pl/ 30 http://www.estakada.pl/ 31 http://www.agroexpert.pl/

metody ICT w konkretnej

15

komputerowymi. Rzadko korzysta z własnej kadry szkoleniowej, wynajmując specjalistów z różnych dziedzin. *** Kursy prowadzone przez instytucje z pierwszej i drugiej kategorii, kierowane do sektora małych i średnich przedsiębiorstw, obejmują najczęściej kursy lub szkolenia związane z zarządzaniem i marketingiem oraz wspomagające ich rozwój, a w ich trakcie przekazuje się najczęściej wiedzę i umiejętności z zakresu: sposobów zarządzania firmą, kierowania zespołem, osiągania lepszej wydajności pracy, tworzenia biznes planów, radzenia sobie z biurokracją przy zakładaniu i prowadzeniu firmy, itp. Ponadto wiele z wymienionych instytucji oferuje szkolenia dotyczące Europejskich Funduszy Strukturalnych, obejmujące wypełnianie wniosków i informowanie o możliwościach pozyskiwania dopłat. Istotne z punktu widzenia rozwoju przedsiębiorczości są też kursy dotyczące różnych form finansowania SMEs, takich jak kredyty bankowe, fundusze private equality czy też wyjaśniające jak w ubiegać się o dofinansowanie z Unii Europejskiej. Kursy te zachęcają małe i średnie przedsiębiorstwa do rozszerzania swojej działalności o nowe usługi, bądź nowe rynki zbytu, a także do wchodzenia na rynek giełdowy, w czym specjalizuje się Portal e-MSP wspomagany przez Akademię PARP. Warto zaznaczyć, że Polskie Centrum Kompetencji Administracji i Edukacji Elektronicznej w treściach swoich szkoleń kładzie szczególny nacisk na wykorzystanie technologii informatycznych w działalności małych i średnich przedsiębiorstw, co ma doprowadzić do zwiększenia ich konkurencyjności na rynku światowym. Dodatkowo można tam ubiegać się o dofinansowanie projektów związanych z infrastrukturą ICT w Polsce w sferze administracji i edukacji elektronicznej. Instytucje należące do trzeciej i czwartej kategorii łączy to, że oferowane przez nich szkolenia mają swoich odbiorców głównie na obszarach wiejskich. Ich beneficjentami w większości są właściciele gospodarstw rolnych i agroturystycznych. Czasami w ofercie szkoleniowej można znaleźć też kursy kierowane

do

mieszkańców

obszarów

wiejskich

nie

prowadzących

żadnej działalności,

a chcących poszerzyć swoją wiedzę lub umiejętności w zakresie dywersyfikowania źródeł dochodów, lub adresowane do właścicieli różnych przedsiębiorstw (najczęściej z branży żywnościowej). Treści przekazywane podczas szkoleń dotyczą najczęściej prowadzenia rachunkowości w gospodarstwie rolnym, tworzenia dodatkowych możliwości dochodowych, ochrony środowiska naturalnego (na przykład szkolenia zachęcające do przechodzenia na rolnictwo ekologiczne organizowane przez Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Przysieku), obsługi i naprawy urządzeń przydatnych w gospodarstwie rolnym, itp. Instytucje te często też realizują projekty szkoleniowe współfinansowane 16

ze środków Unii Europejskiej i funduszy krajowych. Wspólnym celem większości z tych kursów jest poprawienie dochodów rolniczych, podnoszenie konkurencyjności rynkowej gospodarstw rolnych, wspieranie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich oraz podnoszenie kwalifikacji zawodowych rolników i innych mieszkańców obszarów wiejskich. Ponadto niektóre instytucje, takie jak Małopolskie Stowarzyszenie Doradztwa Rolniczego czy Małopolska Agencja Energii i Środowiska, kierują swoje działania na ogólnie pojęty rozwój lokalny, zarówno w sferze społecznej i ekonomicznej jak i w dziedzinie ochrony środowiska. Niewątpliwie najważniejszym instrumentem nowoczesnego przekazywania wiedzy, stosowanym jednak tylko w kilku z wyspecyfikowanych instytucji jest nauczanie na odległość (e-learning), wymagające zastosowania Internetu, stwarzającego namiastkę nauczania interaktywnego. Z powodów wskazywanych w poprzedniej części naszego raportu (zob. General Context) z takich możliwości może korzystać tylko niewielka część beneficjentów zlokalizowanych na obszarach wiejskich, w tym wiejskich przedsiębiorców. W związku z tym równie ważne, a może nawet ważniejsze, jest udostępnianie materiałów szkoleniowych w postaci multimedialnych podręczników oferowanych na płytach CD lub do pobrania za pośrednictwem łącza internetowego. Treści takich szkoleń zapisane są na nośnikach elektronicznych przez przygotowujących je specjalistów, a ich przyswajanie odbywa się według sztywnego planu, co powoduje, że reakcja kursanta nie jest już tak spontaniczna jak w przypadku nauczania interaktywnego. Ponieważ wielu potencjalnych kursantów z obszarów wiejskich wcale nie dysponuje własnym komputerem, większość instytucji stosuje komputer jako instrument wzbogacający tradycyjny wykład ( prezentacja komputerowa).

V- Mechanisms supporting and promoting ICT-based learning:

Z przeprowadzonego rozpoznania wynika, że na obecnym raczej wstępnym etapie rozwoju kształcenia ustawicznego wspierającego średnią i drobną przedsiębiorczość wiejską, funkcjonują dwa mechanizmy państwowego wsparcia i promocji działań edukacyjnych wykorzystujących ICT. O pierwszym – finansowym - wspomina się w art. 80 Ustawy o systemie oświaty. Wprawdzie instytucje działające w interesującym nas obszarze generalnie utrzymują się i prowadzą szkolenia z własnych środków, pozyskiwanych głównie z opłat za szkolenia, tym nie mniej mogą się one ubiegać o dotacje zarówno od organów samorządy terytorialnego Starostwa Powiatowe, Urzędy Marszałkowskie) jak również - zgodnie z art. 24 ust. 2a Ustawy - o materialną i organizacyjną pomoc 17

w zakresie zajęć praktycznych i stosowania nowoczesnych technik i technologii w procesie kształcenie zawodowego, od Ministra Oświaty i Wychowania. Nie musimy dodawać, że ta ostatnia regulacja ma kapitalne znaczenie w przypadku kształcenia ustawicznego kierowanego do SMEs na obszarach wiejskich, chociaż ze względu na krótki okres funkcjonowania znowelizowanej wersji Ustawy konkretne działania w tym zakresie są dopiero przygotowywane. Tytułem uzupełnienia dodajmy jeszcze, że Ustawa na mocy art. 81 i art. 90 ust. 7 zwalnia zarówno publiczne jak i niepubliczne instytucje kształcenia ustawicznego z podatków i opłat z tytułu zarządu, użytkowania lub użytkowania wieczystego nieruchomości szkolnych, podatku od nieruchomości, podatku rolnego i podatku leśnego. Drugi mechanizm wsparcia i promocji kształcenia ustawicznego przy wykorzystaniu ICT, zorientowanego na średnią i drobną przedsiębiorczość wiejską, to stymulowanie tego typu działań edukacyjnych przez agendy szczebla centralnego (ministerstwa, agencje rządowe) przez tworzenie określonych instytucji kształcących i/lub zamawianie określonych typów szkoleń. W ich efekcie powoli kształtuje się sieć wzajemnych powiązań większości instytucji wskazanych w poprzedniej części raportu (zob. diagram nr 3 ).

Diagram nr 3

Najważniejsza rolę w tym względzie pełni Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MriRW) i jego agendy, które bardzo często zleca wykonywanie określonych projektów szkoleniowych. Tak na przykład ośrodek AGROEXPERT i Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie realizowały w roku 2005 projekt szkoleniowy „Agroturystyka i Usługi Towarzyszące”. Działania szkoleniowe zlecono firmie DOOR Poland, Polskiemu Centrum Kompetencji Administracji i Edukacji Elektronicznej, Europejskiemu Centrum Doradztwa i Szkoleń w Białymstoku i Małopolskiemu Stowarzyszeniu Doradztwa Rolniczego. Centrum i AGROEXPERT prowadziły jedynie nabór i kwalifikację uczestników, a także udostępniały materiały szkoleniowe. Drugą ważną instytucją stymulującą edukację ustawiczną w dziedzinie doradztwa dla obszaru przedsiębiorczości, w tym przedsiębiorczości wiejskiej, pełni Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, funkcjonująca w ramach Ministerstwa Gospodarki, zarządzająca Portalem-MSP i portalem AKADEMIA PARP.

18

VI - “Good policy” examples

Instytut Edukacji Interaktywnej „Estakada”. Firma ta wykonuje zlecenia szkoleniowe dla takich instytucji jak Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (podlegająca Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi), AGROEXPERT czy Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie. Kursy, które realizowane były na zlecenie Centrum adresowane były do pracowników wszystkich ośrodków doradztwa rolniczego, ale udział w nich mógł wziąć każdy zainteresowany za pewną opłatą. Co ważne, kursy te prowadzone były przy zastosowaniu nowoczesnych metod informacyjno-komunikacyjnych, a dokładniej e-learningu. W przypadku tych kursów treści dostarczane były przez klientów, a dotyczyły standardów jakościowych w produkcji rolnej oraz prowadzenia gospodarstw ekologicznych. Instytut specjalizuje się w prowadzeniu multimedialnych, interaktywnych szkoleń na odległość i zapewnia, że wszystkie wyżej wymienione szkolenia spełniają standardy metodyczne i techniczne e-learningu.

Ferma strusi afrykańskich

Zanim (w roku 1997) uruchomiono hodowlę strusi afrykańskich gospodarstwo rolne przechodziło różne koleje losu. Do końca lat 70. jego produkcja koncentrowała się na uprawie warzyw i hodowli, co zapewniało dość przyzwoity dochód. Trudne lata 80. zmusiły właściciela do wzbogacenia profilu produkcji przez założenie sadu wiśniowego (wówczas jedynego w okolicy), co pozwoliło nie tylko na utrzymanie ale i znaczne podwyższenie uzyskiwanych dochodów. Po piętnastu latach, kiedy sad przestał rodzić, należało poszukać czegoś nowego i opłacalnego. O strusiach dowiedział się z mediów, natomiast całą wiedzę niezbędną zarówno do uruchomienia jak i poprowadzenia produkcji uzyskał i uzyskuje dzięki Internetowi. Wprowadzenia do gospodarstwa nowoczesnych mediów teleinformatycznych potraktował w latach 90. jako coś zupełnie naturalnego. Dzięki komputerowi połączonemu z siecią Internetu na początku uzyskał stały dostęp do wiedzy, także o strusiach i sposobach ich hodowli (szkolenia i doradztwo e-mailowe, konsultacja z innymi hodowcami). Następnie Internet zapewnił stały dostęp do rynku i klienta na terenie całej Unii Europejskiej. Internet zapewnia stały i łatwy kontakt z innymi hodowcami, urzędami, również przy jego pomocy prowadzi się doradztwo i księgowość. 19

VII- Conclusions: Olbrzymie problemy, z jakimi borykają się obszary wiejskie Polski i jednocześnie dynamicznie rozwijający się sektor drobnej i średniej przedsiębiorczości wiejskiej ( zob. General Context) powodują, że budowa nowoczesnego systemu edukacji ustawicznej w zakresie szkolenia zawodowego, gwarantującego powszechny i przystępny finansowo dostęp do wiedzy setkom tysięcy wiejskich przedsiębiorców oraz właścicieli większych i mniejszych gospodarstw rolnych, staje się w zadaniem rozwojowym numer jeden polityki rozwoju regionalnego.

Niestety nowe możliwości, jakie stwarzają nowoczesne media teleinformatyczne, przede wszystkim pod postacią kształcenia na odległość (e-learning), nie mogą być jeszcze w pełni na polskiej wsi wykorzystywane, ze względu na braki w niezbędnej do tego celu infrastrukturze technicznej. Ponieważ istnieją uzasadnione nadzieje, że sytuacja w tym zakresie, między innymi dzięki przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, będzie ulegała szybkiej poprawie, już w tej chwili Polska tworzy rozwiązania prawne i organizacyjne w zakresie edukacji permanentnej, które pozwolą w niedalekiej przyszłości systemy nauczania na odległośćuczynić podstawową drogą transferu nowoczesnej wiedzy do wiejskiego sektora SMEs.

Z wstępnego rozpoznania wynika, że w Polsce mamy do czynienia z etapem początkowym budowy takiego systemu, w którym obecnie funkcjonuje około 20 instytucji edukacji ustawicznej, zorientowanych w mniejszym lub większym zakresie, na potrzeby obszarów wiejskich i spełniających, przynajmniej w teorii, wymogi nowoczesnego nauczania przy pomocy ICT. Bliższa weryfikacja, tego co i jak robią w tym zakresie, planowana w kolejnym etapie naszych badań, spowoduje być może eliminację niektórych z nich z obszaru naszych zainteresowań, nie mniej funkcjonujące już obecnie rozwiązania instytucjonalno-prawne (zob. Political and legal framework for CET ) dają dobre podstawy do tworzenia się nowych.

W chwili obecnej dysponujemy tylko wyrywkową informacją o beneficjentach już funkcjonującego systemu transferu nowoczesnej wiedzy zawodowej na obszary wiejskie, dopiero po przeprowadzeniu bliższego rozpoznania tego, kim oni są, jak dotarli do ofert instytucji kształcących oraz w jaki sposób wykorzystali wiedzę dostarczoną przy pomocy ICT, można się będzie pokusić o dalej idące wnioski.

20