Publikacja wydana w ramach projektu „Fundusze UE na rzecz zrównowa˝onego rozwoju” dofinansowanego przez Federalne Ministerstwo Ârodowiska, Ochrony Przyrody i Bezpieczeƒstwa Reaktorów Republiki Federalnej Niemiec.

Woda dla ludzi i przyrody

ISBN 83-923590-4-6

Zdj´cia: © WWF - Canon/A. Orwell, © WWF/A. Tabor, © WWF - Canon/M. Rautkari, © WWF/I. Chojnacki, © WWF/W. Lipiec

© WWF Polska Publikacja wydana w ramach projektu „Fundusze UE na rzecz zrównowa˝onego rozwoju” dofinansowanego przez Federalne Ministerstwo Ârodowiska, Ochrony Przyrody i Bezpieczeƒstwa Reaktorów Republiki Federalnej Niemiec.

Koordynacja projektu: „Fundusze UE na rzecz zrównowa˝onego rozwoju” Marta WiÊniewska, WWF Polska, [email protected] Peter Torkler, WWF Niemcy, [email protected] Autor: Konrad Gorzkowski, Magdalena Makles Redakcja tekstu: Marta WiÊniewska, Marta Babicz

OdpowiedzialnoÊç za treÊç publikacji ponosi WWF.

Woda – bezcenny skarb H2O – woda. Zwiàzek wodoru i tlenu, który w czystej postaci chemicznej w zasadzie w przyrodzie nie wyst´puje, stanowi najbardziej uniwersalny rozpuszczalnik, podwalin´ ˝ycia i jego esencj´. Jej w∏asnoÊci biologiczne i fizykochemiczne sprawiajà, ˝e woda stanowi podstaw´ nie tylko dla ˝ycia na Ziemi, ale równie˝ dla gospodarki paƒstw. Jej zasoby s∏u˝à w sektorach rolnictwa, przemys∏u, transportu, us∏ug i energetyki. Niedocenianie roli wody, jak równie˝ rabunkowa gospodarka wodna czy technokratyczne podejÊcie do rzek i dolin rzecznych (intensywne melioracje odwadniajàce, regulacja rzek, zmniejszanie powierzchni terenów zalewowych obwa∏owaniami itp.) mo˝e doprowadziç do przyspieszania odp∏ywu wody, a co za tym idzie do lokalnych jej niedoborów czy te˝ do zwi´kszenia negatywnych skutków powodzi. Zaburzanie naturalnych procesów, przekszta∏canie koryt rzecznych, drastyczne zmiany w dolinach mogà os∏abiaç zdolnoÊç do samooczyszczania wód p∏ynàcych i zak∏ócaç funkcjonowanie ekosystemów od wód zale˝nych. Od czystej wody, dobrze funkcjonujàcego Êrodowiska, którego woda jest istotnym elementem, zale˝y jakoÊç ˝ycia ludzi. Wszelkie dzia∏ania na rzecz ochrony zasobów wodnych sà wi´c w pe∏ni uzasadnione a rozwój gospodarczy zwiàzany z tymi zasobami winien zawsze byç zrównowa˝ony. Punkt I preambu∏y Ramowej Dyrektywy Wodnej Unii Europejskiej mówi: „Woda nie jest produktem handlowym takim, jak ka˝dy inny, ale raczej dziedziczonym dobrem, które musi byç chronione, bronione i traktowane jako takie”.

Uwarunkowania prawne Wszystkie dzia∏ania paƒstw Unii Europejskiej (UE) muszà byç podporzàdkowane zasadzie zrównowa˝onego rozwoju, uj´tej w strategiach: lizboƒskiej i goeteborskiej, mówiàcej o takim wykorzystaniu zasobów, które „zapewni realizacj´ potrzeb obecnego pokolenia bez wywierania wp∏ywu na zdolnoÊç przysz∏ych pokoleƒ do realizacji ich potrzeb”1. Najwa˝niejszym aktem prawnym UE dotyczàcym wody jest tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) – dyrektywa 2000/60/WE. Jej wdro˝enie ma doprowadziç do osiàgni´cia, do 2015 roku, na terenie UE „dobrego stanu wód”, przy czym dla wód powierzchniowych ma to byç dobry stan ekologiczny (nie tylko chemiczny).

1

Raport Âwiatowej Komisji ds. Ârodowiska i Rozwoju (tzw. Komisji Bruntland), 1987

1

©WWF/I. Chojnacki

Inne akty prawne UE odnoszàce si´ do zasobów wodnych to:

• Dyrektywa dotyczàca wymaganej jakoÊci wód powierzchniowych przeznaczonych do poboru wody pitnej (75/440/EWG),

• Dyrektywa dotyczàca jakoÊci wód w kàpieliskach (76/160/EWG), • Dyrektywa odnoszàca si´ do ochrony wód s∏odkich dla zachowania ˝ycia ryb •

(78/659/EWG) oraz Dyrektywa dotyczàca oczyszczania Êcieków komunalnych tzw. Êciekowa (91/271/EWG).

Dyrektywy 92/43/EWG i 91/676/EWG odnoszà si´ poÊrednio do zasobów wodnych poprzez regulacj´ ochrony naturalnych siedlisk i dzikiej fauny oraz ochron´ wód przed zanieczyszczeniem pochodzenia rolniczego. Odpowiednikiem RDW w prawie krajowym jest Prawo wodne2 wraz z ustawami powiàzanymi: Prawo ochrony Êrodowiska3, Ustawa o ochronie przyrody 4, Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wod´ i zbiorowym odprowadzaniu 2 3 4

Dz. U. 2001 Nr 115 Poz. 1229 Dz. U. 2001 Nr 62 Poz. 627 Dz. U. 2004 Nr 92 Poz. 880

2

Êcieków5 oraz Ustawa o nawozach i nawo˝eniu6. Konwencjami, które Polska ratyfikowa∏a (a wi´c zobowiàza∏a si´ przestrzegaç ich zapisów), a które bezpoÊrednio dotyczà wody sà: Konwencja Ramsarska o ochronie obszarów wodno-b∏otnych (z dnia 2 lutego 1971 roku) i Nowa Konwencja Helsiƒska o ochronie Êrodowiska morskiego obszaru Morza Ba∏tyckiego (z dnia 9 kwietnia 1992 roku). PoÊrednio tematyki tej dotyczà m.in.: Konwencja Rio de Janeiro o ochronie bioró˝norodnoÊci (z dnia 5 czerwca 1992 roku) i Konwencja Boƒska o ochronie w´drownych gatunków dzikich zwierzàt (z dnia 23 czerwca 1979 roku).

Zrównowa˝one podejÊcie do zasobów wodnych i ich ochrona Nie ma wàtpliwoÊci, ˝e ochrona zasobów wodnych przynosi korzyÊci przyrodzie, spo∏eczeƒstwu i jest gwarantem trwa∏ego wzrostu gospodarczego. Najlepszym sposobem ochrony wód jest kompleksowe zapobieganie ich degradacji. Takie dzia∏anie musi braç pod uwag´ szeroki wachlarz powiàzaƒ mi´dzy dzia∏alnoÊcià ludzkà a przyrodà. JakoÊç i dost´pnoÊç wody wp∏ywa bezpoÊrednio na ludzkie zdrowie, stan gospodarki, stan populacji dzikich roÊlin i zwierzàt a tak˝e na jakoÊç krajobrazu. Chroniàc wod´, zgodnie z celami Ramowej Dyrektywy Wodnej, polepszamy jej jakoÊç i dost´pnoÊç dla spo∏eczeƒstwa, przyrody i gospodarki. Do realizacji tych celów niezb´dne jest:

• Osiàgni´cie dobrego stanu ekologicznego wód, czyli powstrzymanie dalszego pogarszania stanu ekosystemów wodnych i od wody zale˝nych, zrównowa˝one u˝ytkowanie zasobów wodnych na podstawie d∏ugotrwa∏ej ochrony istniejàcych zasobów, stopniowa redukcja emisji zanieczyszczeƒ do wód powierzchniowych i podziemnych oraz ∏agodzenie skutków powodzi i susz. Dzia∏ania te majà na celu przede wszystkim zagwarantowanie ludnoÊci wody pitnej dobrej jakoÊci oraz odpowiedniej jakoÊci i iloÊci wody dla ekosystemów od wód zale˝nych. Dzia∏aniom tym towarzyszyç powinno podnoszenie ÊwiadomoÊci ekologicznej oraz kszta∏towanie postaw spo∏ecznych przyjaznych Êrodowisku poprzez w∏àczenie wszystkich u˝ytkowników wód (osób prywatnych, organizacji ekologicznych, biznesu oraz w∏adz lokalnych) do procesu planowania i podejmowania decyzji w gospodarce wodnej.

5 6

Dz. U. 2001 Nr 72 Poz. 747 Dz. U. 2000 Nr 89 Poz. 991

3

• Racjonalne nawo˝enie Wspólna Polityka Rolna UE (WPR) jest dla Polski szansà – na rozwój rolnictwa, ale i potencjalnym zagro˝eniem – w zwiàzku ze znacznym wzrostem zanieczyszczeƒ pochodzenia rolniczego. Pami´tajàc o b∏´dach pope∏nionych przez „stare” kraje cz∏onkowskie UE, powinniÊmy promowaç przeznaczanie unijnych dop∏at dla rolników na zrównowa˝ony rozwój rolnictwa, m.in. uprawy ˝ywnoÊci „ekologicznej”, ekstensywnà gospodark´ na u˝ytkach zielonych, ekoturystyk´ oraz przeciwdzia∏aç wzrostowi zu˝ycia zanieczyszczajàcych wody nawozów, Êrodków ochrony roÊlin itp. Zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego powodujà silne ska˝enie wód powierzchniowych i gruntowych, z którym bardzo trudno walczyç. ¸atwiej i cz´sto taniej jest zapobiegaç degradacji Êrodowiska ni˝ ∏agodziç jej skutki. Tradycje polskie, uwarunkowania gospodarczo–polityczne oraz wcià˝ stosunkowo proÊrodowiskowe rolnictwo (w porównaniu do innych krajów Europy) stwarzajà wr´cz doskona∏e warunki, by rolnictwo ukierunkowaç na produkcj´ „zdrowà” i „ekologicznà”. Jak pokazuje dotychczasowe doÊwiadczenie polska ˝ywnoÊç jest doskona∏ym produktem reklamowym o mocnej, konkurencyjnej pozycji w UE, na bazie czego mo˝na stworzyç produkt o du˝ej sile przebicia, tak na rynku krajowym, jak i zagranicznym.

©WWF/I. Chojnacki

4

• Ochrona wód s∏odkich i obszarów wodno–b∏otnych Obszary wodno-b∏otne to naturalna gàbka, która poch∏aniajàc du˝e iloÊci wody stanowi doskona∏e narz´dzie ochrony przeciwpowodziowej, przeciwdzia∏ajàce degradacji gleb i ich erozji. Materia organiczna odk∏adana w postaci z∏ó˝ torfu i innych osadów zatrzymuje olbrzymie iloÊci w´gla i azotu, co hamuje efekt cieplarniany i eutrofizacj´ (przeciwdzia∏a nadmiernemu u˝yênieniu) wód. Mokrad∏a (a szczególnie torfowiska) stanowià doskona∏y naturalny filtr wody zatrzymujàc znaczàce iloÊci zanieczyszczeƒ. Obszary te sà siedliskiem dla ca∏ej gamy gatunków roÊlin i zwierzàt. Dobrej kondycji naturalne ekosystemy rzeczne zapewniajà spo∏eczeƒstwu korzystanie z dobrodziejstw natury i atrakcyjne tereny stwarzajàce mo˝liwoÊç rozwoju turystyki. Spo∏ecznoÊç lokalna majàca na swoim terenie cenne przyrodniczo tereny mo˝e, jeÊli wykorzysta ten fakt w umiej´tny sposób, zyskaç stabilny dochód finansowy, co w konsekwencji prowadzi do rozwoju gminy. Dofinansowanie zarówno z puli krajowej jak i unijnej dost´pne jest dziÊ dla ka˝dego – wystarczy mieç pomys∏, troch´ samozaparcia i cierpliwoÊci. Zewszàd s∏ychaç o udanych wnioskach o dofinansowanie. Prawie ka˝da gmina chwali si´ na ∏amach swojej strony internetowej pozyskanymi Êrodkami na rozwój lokalny, w tym na oczyszczalnie Êcieków czy przy∏àcza kanalizacyjne. Zrównowa˝one gospodarowanie zasobami wodnymi i ich ochron´, przy zewn´trznym wsparciu finansowym, realizowaç mogà te˝ rolnicy, przedsi´biorcy czy organizacje pozarzàdowe.

Rola finansowania UE W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2007-20137 istnieje wiele mo˝liwoÊci dofinansowania dzia∏aƒ zwiàzanych ze zrównowa˝onà gospodarkà wodnà ukierunkowanà na ochron´ jakoÊciowà i iloÊciowà wód, a tak˝e ekosystemów od wód zale˝nych. PROW wspiera te˝ wiele dzia∏aƒ sk∏adajàcych si´ na przyjaznà Êrodowisku ochron´ przeciwpowodziowà. W zwiàzku z faktem, ˝e to w∏aÊnie od przedsi´wzi´ç na obszarach wiejskich zale˝y powodzenie realizacji Ramowej Dyrektywy Wodnej, w PROW zaplanowano wsparcie dla osiàgni´cia celów Êrodowiskowych tej dyrektywy w ramach dzia∏ania „P∏atnoÊci dla obszarów Natura 2000 oraz zwiàzanych z wdra˝aniem Ramowej Dyrektywy Wodnej”8. Zgodnie z zapisami PROW

7 8

Na podstawie projektu W-06/VII/06 przygotowanego przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Kod dzia∏ania: 213

5

(dzia∏anie 213, schemat II) producentom rolnym, których dzia∏alnoÊç rolnicza b´dzie ograniczana w zwiàzku z ustaleniami planów gospodarowania wodami, przyj´tymi w celu osiàgni´cia i utrzymania dobrego stanu wód ze wzgl´du na Êrodowisko, udzielane b´dà rekompensaty. Schemat ten b´dzie realizowany od roku 2010. Szczegó∏owy opis pakietów zwanych wodnoÊrodowiskowymi zostanie opracowany przez odpowiednie s∏u˝by po ustanowieniu planów gospodarowania wodami w dorzeczach.9

©WWF/I. Chojnacki

W dzia∏aniu „Poprawianie i rozwijanie infrastruktury zwiàzanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leÊnictwa”10 istniejà mo˝liwoÊci wsparcia zabiegów zwi´kszajàcych retencj´ wodnà. Nale˝y jednak podkreÊliç, ˝e zrównowa˝one podejÊcie do tej problematyki wymaga, by wspieraç przedsi´wzi´cia odtwarzajàce naturalnà retencj´ dolin rzek czy retencj´ glebowà poprzez odpowiednie dostosowanie/remont istniejàcych systemów melioracyjnych. 9

Zgodnie z Ramowà Dyrektywà Wodnà do koƒca grudnia 2009 r. musi mieç miejsce: 1. zweryfikowanie projektów planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w oparciu o wyniki konsultacji spo∏ecznych oraz przed∏o˝enie planów Radzie Ministrów celem ich zatwierdzenia; 2. opracowanie programów dzia∏aƒ (na podstawie Przewodnika „Jak (za)anga˝owaç spo∏eczeƒstwo we wdra˝anie Ramowej Dyrektywy Wodnej w Polsce” pod redakcjà J. Engla i A. Kiczyƒskiej) 10 Kod dzia∏ania: 125

6

Zdecydowanie najbardziej atrakcyjne, jeÊli chodzi o finansowe wsparcie zrównowa˝onego i przyjaznego Êrodowisku zarzàdzania i ochrony zasobów wodnych na obszarach wiejskich, sà p∏atnoÊci rolnoÊrodowiskowe11. P∏atnoÊç rolnoÊrodowiskowa jest pomocà wieloletnià (z corocznà wyp∏atà), której beneficjentami mogà byç osoby fizyczne, prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadajàce osobowoÊci prawnej, prowadzàce dzia∏alnoÊç rolniczà w zakresie produkcji roÊlinnej lub zwierz´cej. WÊród pakietów rolnoÊrodowiskowych znaleêç mo˝na te, dzi´ki którym spowalniany jest sp∏yw powierzchniowy wód opadowych i roztopowych, a wi´c wspierajàce lokalnie ochron´ przeciwpowo- ©WWF/S. i A. Homan dziowà. Sà to nast´pujàce pakiety: „ekstensywne trwa∏e u˝ytki zielone” i „ochrona wód i gleb”. Ostatni z nich, wraz z pakietem „strefy buforowe”, wspiera ochron´ jakoÊci wód. Nale˝y zaznaczyç, i˝ ochrona ekosystemów od wód zale˝nych wspierana jest przez wszystkie pakiety rolnoÊrodowiskowe zwiàzane z ochronà przyrody. Jednostki samorzàdu terytorialnego mogà byç beneficjentem dzia∏ania „Podstawowe us∏ugi dla gospodarki i ludnoÊci wiejskiej”12, które swà pomocà obejmuje realizacj´ projektów w zakresie zaopatrzenia w wod´ i gospodarki Êciekowej w miejscowoÊciach poni˝ej 2 tys. RLM13. MiejscowoÊci wi´ksze mogà w tym zakresie liczyç tak˝e na wsparcie finansowe z regionalnych programów operacyjnych14 w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Ârodowisko” w ramach Funduszu SpójnoÊci (FS). Ten ostatni zawiera mechanizmy wsparcia w zakresie gospodarki wodno-Êciekowej dla przedsi´biorstw. W Programie tym mo˝na tak˝e znaleêç interesujàce zapisy umo˝liwiajàce finansowe wsparcie projektów 11

Kod dzia∏ania: 214 Kod dzia∏ania: 321 13 RLM - równowa˝na liczba mieszkaƒców - iloÊç zanieczyszczeƒ przeliczona na liczb´ mieszkaƒców, która wytworzy∏aby danà iloÊç Êcieków (wed∏ug okreÊlonych jednostkowych przeliczników) 14 Wi´cej w publikacji WWF Polska „Gospodarka wodna w projektach regionalnych programów operacyjnych 2007-2013”, 2006 12

7

odbudowy zdegradowanych siedlisk wodnych, przywracania w∏aÊciwych stosunków wodnych siedlisk wodno-b∏otnych. Programy regionalne (szczegó∏y zale˝à od zapisów w∏aÊciwych dla danego województwa) mogà równie˝ wspieraç finansowanie projektów zwiàzanych z ochronà przyrody i poprawiajàcych jakoÊç ˝ycia spo∏ecznoÊci lokalnych. Podobnie jest z Instrumentem Finansowym na rzecz Ârodowiska (LIFE+). Powy˝szy opis jest opisem bardzo skróconym – ma jedynie na celu zasygnalizowanie skàd mo˝na czerpaç Êrodki na ochron´ wody dla ludzi i przyrody. Nale˝y zaznaczyç, ˝e Êrodki wspólnotowe to nie jedyne êród∏o wsparcia tego typu dzia∏aƒ. WÊród krajowych êróde∏ wsparcia nale˝y zwróciç uwag´ na:

• Narodowy Fundusz Ochrony Ârodowiska i Gospodarki Wodnej oraz w∏aÊciwe

•

fundusze wojewódzkie - budowa oczyszczalni i systemów kanalizacyjnych, obiektów s∏u˝àcych poprawie jakoÊci wody do picia, wspieranie inwestycji ma∏ej retencji, ochrona przyrody i krajobrazu, zalesianie, zapobieganie kl´skom ˝ywio∏owym; EkoFundusz - budowa lub modernizacja oczyszczalni Êcieków i sieci kanalizacyjnej, budowa instalacji do utylizacji osadów Êciekowych w komunalnych oczyszczalniach Êcieków, ochrona przyrody.

Co warte podkreÊlenia, wszelkie projekty, niezale˝nie od êród∏a finansowania, muszà byç poprzedzone przejrzystym procesem decyzyjnym opartym o dobrej jakoÊci ocen´ oddzia∏ywania na Êrodowisko z towarzyszàcymi mu rzetelnymi konsultacjami spo∏ecznymi.

©WWF/A. Tabor

8

© WWF Polska Publikacja wydana w ramach projektu „Fundusze UE na rzecz zrównowa˝onego rozwoju” dofinansowanego przez Federalne Ministerstwo Ârodowiska, Ochrony Przyrody i Bezpieczeƒstwa Reaktorów Republiki Federalnej Niemiec.

Koordynacja projektu: „Fundusze UE na rzecz zrównowa˝onego rozwoju” Marta WiÊniewska, WWF Polska, [email protected] Peter Torkler, WWF Niemcy, [email protected] Autor: Konrad Gorzkowski, Magdalena Makles Redakcja tekstu: Marta WiÊniewska, Marta Babicz

OdpowiedzialnoÊç za treÊç publikacji ponosi WWF.

Publikacja wydana w ramach projektu „Fundusze UE na rzecz zrównowa˝onego rozwoju” dofinansowanego przez Federalne Ministerstwo Ârodowiska, Ochrony Przyrody i Bezpieczeƒstwa Reaktorów Republiki Federalnej Niemiec.

Woda dla ludzi i przyrody

ISBN 83-923590-4-6

Zdj´cia: © WWF - Canon/A. Orwell, © WWF/A. Tabor, © WWF - Canon/M. Rautkari, © WWF/I. Chojnacki, © WWF/W. Lipiec