USTAWA O PRAWACH PACJENTA I RZECZNIKU PRAW PACJENTA

USTAWA O PRAWACH PACJENTA I RZECZNIKU PRAW PACJENTA KOMENTARZ Dorota Karkowska 2. wydanie Warszawa 2012 Stan prawny na 1 stycznia 2012 r. Wydawca...
2 downloads 1 Views 716KB Size
USTAWA O PRAWACH PACJENTA I RZECZNIKU PRAW PACJENTA KOMENTARZ Dorota Karkowska

2. wydanie

Warszawa 2012

Stan prawny na 1 stycznia 2012 r. Wydawca Izabella Małecka Redaktor prowadzący Joanna Cybulska Opracowanie redakcyjne Dagmara Wachna Łamanie Dorota Sieniarska

© Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012 ISBN: 978-83-264-1679-8 2. wydanie

ISBN PDF-a: 978-83-264-4651-1 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: [email protected] www.wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa www.profinfo.pl

Spis treści Wykaz skrótów................................................................................................ 11 Wprowadzenie................................................................................................. 17 Wprowadzenie do wydania drugiego............................................................ 25 Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta............................................................................. 29 Rozdział 1 Przepisy ogólne................................................................................................ 29 Art. 1.............................................................................................................. 29 Art. 2 . ........................................................................................................... 37 Art. 3.............................................................................................................. 72 Art. 4.............................................................................................................. 95 Art. 5.............................................................................................................. 99 Rozdział 2 Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych............................................... 101 Art. 6............................................................................................................ 101 Art. 7............................................................................................................ 119 Art. 8............................................................................................................ 128 Rozdział 3 Prawo pacjenta do informacji...................................................................... 145 Art. 9............................................................................................................ 145 Art. 10.......................................................................................................... 176 Art. 11.......................................................................................................... 184 Art. 12.......................................................................................................... 185



Spis treści

Rozdział 4 Prawo pacjenta do tajemnicy informacji z nim związanych.................... 189 Art. 13.......................................................................................................... 189 Art. 14.......................................................................................................... 204 Rozdział 5 Prawo pacjenta do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych.................................................................................................. 224 Art. 15.......................................................................................................... 224 Art. 16.......................................................................................................... 224 Art. 17.......................................................................................................... 230 Art. 18.......................................................................................................... 231 Art. 19.......................................................................................................... 264 Rozdział 6 Prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta.......................... 306 Art. 20.......................................................................................................... 306 Art. 21.......................................................................................................... 315 Art. 22.......................................................................................................... 317 Rozdział 7 Prawo pacjenta do dokumentacji medycznej............................................. 324 Art. 23.......................................................................................................... 324 Art. 24.......................................................................................................... 334 Art. 25.......................................................................................................... 334 Art. 26.......................................................................................................... 363 Art. 27.......................................................................................................... 372 Art. 28.......................................................................................................... 374 Art. 29.......................................................................................................... 378 Art. 30.......................................................................................................... 380 Rozdział 8 Prawo pacjenta do zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza................................................................................. 382 Art. 31.......................................................................................................... 382 Art. 32.......................................................................................................... 391



Spis treści

Rozdział 9 Prawo pacjenta do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.......... 393 Art. 33.......................................................................................................... 393 Art. 34.......................................................................................................... 396 Art. 35.......................................................................................................... 404 Rozdział 10  Prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej.................................................. 407 Art. 36.......................................................................................................... 407 Art. 37.......................................................................................................... 407 Art. 38.......................................................................................................... 407 Rozdział 11 Prawo pacjenta do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie.................................................................................................... 409 Art. 39.......................................................................................................... 409 Art. 40.......................................................................................................... 409 Rozdział 12 Rzecznik Praw Pacjenta............................................................................... 412 Art. 41.......................................................................................................... 412 Art. 42.......................................................................................................... 419 Art. 43.......................................................................................................... 421 Art. 44.......................................................................................................... 423 Art. 45.......................................................................................................... 425 Art. 46.......................................................................................................... 426 Art. 47.......................................................................................................... 427 Art. 48.......................................................................................................... 432 Art. 49.......................................................................................................... 435 Art. 50.......................................................................................................... 436 Art. 51.......................................................................................................... 439 Art. 52.......................................................................................................... 441 Art. 53.......................................................................................................... 446 Art. 54.......................................................................................................... 448 Art. 55.......................................................................................................... 449 Art. 56.......................................................................................................... 451 Art. 57.......................................................................................................... 454 Art. 58.......................................................................................................... 455 

Spis treści

Rozdział 13 Postępowanie w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów........................................................................................... 457 Art. 59.......................................................................................................... 457 Art. 60.......................................................................................................... 468 Art. 61.......................................................................................................... 469 Art. 62.......................................................................................................... 470 Art. 63.......................................................................................................... 470 Art. 64.......................................................................................................... 471 Art. 65.......................................................................................................... 473 Art. 66.......................................................................................................... 475 Art. 67.......................................................................................................... 476 Rozdział 13a Zasady i tryb ustalania odszkodowania i zadośćuczynienia w przypadku zdarzeń medycznych............................................................. 477 Art. 67a........................................................................................................ 477 Art. 67b........................................................................................................ 481 Art. 67c........................................................................................................ 484 Art. 67d........................................................................................................ 486 Art. 67e........................................................................................................ 490 Art. 67f........................................................................................................ 492 Art. 67g........................................................................................................ 493 Art. 67h........................................................................................................ 496 Art. 67i......................................................................................................... 497 Art. 67j......................................................................................................... 499 Art. 67k........................................................................................................ 501 Art. 67l......................................................................................................... 506 Art. 67m....................................................................................................... 507 Art. 67n........................................................................................................ 508 Art. 67o........................................................................................................ 508 Rozdział 14 Kary pieniężne............................................................................................... 510 Art. 68.......................................................................................................... 510 Art. 69.......................................................................................................... 510 Art. 70.......................................................................................................... 511 Art. 71.......................................................................................................... 512 

Spis treści

Rozdział 15 Przepis końcowy............................................................................................ 513 Art. 72.......................................................................................................... 513 Bibliografia.................................................................................................... 515 Wykaz podstawowych aktów prawnych..................................................... 527

Wykaz skrótów

Akty prawne EKB EKPC EKS k.c. KEA KEDL KEL KEPP k.k.

– Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w kontekście zastosowań biologii i medycyny z 4 kwietnia 1997 r. – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) – Europejska karta społeczna, sporządzona w Turynie dnia 18 października 1961 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67 z późn. zm.) – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) – Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej uchwalony na Nadzwyczajnym Krajowym Zjeździe Aptekarzy w Lublinie w dniu 25 kwietnia 1993 r. – Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego, uchwała nr 4/2006 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Diagnostów Laboratoryjnych, Warszawa 13 stycznia 2006 r. – Kodeks Etyki Lekarskiej z dnia 2 stycznia 2004 r. – Kodeks Etyki Zawodowej Pielęgniarki i Położnej, załącznik do uchwały nr 9 IV Krajowego Zjazdu Pielęgniarek i Położnych z dnia 9 grudnia 2003 r. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) 11

Wykaz skrótów

k.k.w.

– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz 483 z późn. zm.) k.p. – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy. (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) k.p.a. – ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.r.o. – ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) k.s.h. – ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.: Dz. U z 2000 r. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) MPPESiK, – Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalpakt nych i Kulturalnych, ratyfikowany 3 marca 1977 r. ekonomiczny (Dz. U. Nr 38, poz. 169) MPPOiP, – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Popakt polityczny litycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., ratyfikowany 3 marca 1977 r. (Dz. U. Nr 38, poz. 167) p.r.d. – ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zm.) pr. farm. – ustawa z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271. z późn. zm.) p.p.s.a. – ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 z późn. zm.) r.o.w.u. – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 maja 2008 r. w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 81, poz. 484) 12

Wykaz skrótów

r.r.d.

– rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie rodzajów i zakresu dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania (Dz. U. Nr 252, poz. 1697 z późn. zm.) u.a.r. – ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437 z późn. zm.) u.ch.z., ustawa – ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz o chorobach zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. zakaźnych Nr 234, poz. 1570) u.d.lab. – ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 144, poz. 1529 z późn. zm.) u.d.l. – ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. Nr 112, poz. 654 z późn. zm.) u.e.r. – ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 z późn. zm.) u.i.a. – ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 856) u.l.s. – ustawa z dnia 15 czerwca 2007 r. o lekarzu sądowym (Dz. U. Nr 123, poz. 849 z późn. zm.) u.k.o.z. – ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o konsultantach w ochronie zdrowia (Dz. U. z 2009 r. Nr 52, poz. 419 z późn. zm.) u.o.d.o. – ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.) u.o.k.k. – ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 50, poz. 331 z późn. zm.) u.o.z.p. – ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 z późn. zm.) u.p.n. – ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.) 13

Wykaz skrótów

u.p.p., ustawa – ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417 z późn. zm.) u.p.r. – ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78 z późn. zm.) u.p.r.m. – ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. Nr 191, poz. 1410 z późn. zm.) u.p.s.k. – ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o publicznej służbie krwi (Dz. U. Nr 106, poz. 681 z późn. zm.) u.r.s.z. – ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz. U. Nr 55, poz. 236 z późn. zm.) ustawa o RPD – ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz. U. Nr 6, poz. 69 z późn. zm.) ustawa o RPO – ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 z późn. zm.) u.ś.o.z. – ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków pub-. licznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 164,. poz. 1027 z późn. zm.) u.t., ustawa – ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechotransplantacyjna wywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. Nr 169, poz. 1411 z późn. zm.) u.w.t.p.a. – ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 z późn. zm.) u.z.f. – ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o zawodzie felczera (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 53, poz. 531 z późn. zm.) u.z.l., ustawa – ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza lekarska i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.) 14

Wykaz skrótów

u.z.o.z.

– ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.) – ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (Dz. U. Nr 73, poz. 763 z późn. zm.) – ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. Nr 174, poz. 1039 z późn. zm.)

u.z.p. u.z.p.p.

Czasopisma i wydawnictwa promulgacyjne Apel.–W-wa Biul. SN Dz. U. GL KPP ONSA ONSAiWSA OSN OSNC OSNCP OSNPG OSP OSPiKA OTK PiM PiP Prok. i Pr. PS

– Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie – Biuletyn Sądu Najwyższego – Dziennik Ustaw – Gazeta Lekarska – Kwartalnik Prawa Prywatnego – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna – Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej – Orzecznictwo Sądów Polskich – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego – Prawo i Medycyna – Państwo i Prawo – Prokuratura i Prawo – Przegląd Sądowy 15

Wykaz skrótów

RPEiS

– Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Inne

ETPC – Europejski Trybunał Praw Człowieka EWG – Europejska Wspólnota Gospodarcza NFZ, Fundusz – Narodowy Fundusz Zdrowia wojewódzkie – wojewódzkie komisje do spraw orzekania o zdarzekomisje niach medycznych ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych poz – podstawowa opieka zdrowotna RE – Rada Europy RPD – Rzecznik Praw Dziecka RPO – Rzecznik Praw Obywatelskich RPP – Rzecznik Praw Pacjenta SA – Sąd Apelacyjny SN – Sąd Najwyższy spzoz – samodzielny publiczny zespół opieki zdrowotnej TK – Trybunał Konstytucyjny WHO – World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia)

WPROWADZENIE Pojęcie praw pacjenta jest stosowane w języku prawnym i prawniczym, ale należy pamiętać, że normy prawne służą – jak zawsze – realizacji zamierzeń akceptowanych w polityce zdrowotnej kraju, będącej wypadkową planów rządów i przekonań społecznych. To w tej dziedzinie w latach 70. XX w. zaczęły pojawiać się opinie, których autorzy krytykowali uprzywilejowaną pozycję środowisk lekarskich w podejmowaniu większości decyzji kształtujących sposób organizowania opieki zdrowotnej. Uważano, że należy zmienić sytuację, nie tyle osłabiając pozycję lekarzy, co wzmacniając położenie pacjentów. W społecznym klimacie sprzyjającym rozwijaniu demokratycznych relacji zaczęła pojawiać się koncepcja praw pacjenta, która miała być adresowana wprost do pacjentów nabywających uprawnienia do egzekwowania tych praw, a nie do świadczeniodawców, mających godzić się na rezygnację z niektórych dotychczas posiadanych uprawnień. Niekiedy wprowadzanie w życie idei praw pacjenta było postrzegane jako zamach na uprawnienia świadczeniodawców, co prowadziło do oporu i protestów. Z czasem jednak wszystkie zainteresowane strony zaczęły zdawać sobie sprawę, że ten sposób kształtowania wzajemnych relacji jest jedynym możliwym. Przekonanie o konieczności modyfikacji tradycyjnego układu relacji między świadczeniodawcami a pacjentami w systemie zdrowotnym musiało być przetłumaczone na język norm prawnych i tak koncepcja praw pacjenta znalazła się w aktach prawnych.   Charakterystyczny jest tytuł książki E. Freidsona z 1970 r. Dominacja profesjonalna (Professional Dominance), w której analizowano relacje w systemie zdrowotnym.   J. Halik, Wprowadzenie (w:) Prawa pacjenta, Zdrowie Publiczne. Suplement 1997, nr 2, s. 6.   D. Karkowska, Prawa pacjenta, wyd. II popr. i uzup., Warszawa 2009, s. 20 i n.

17

Wprowadzenie

Współczesna koncepcja praw pacjenta jest oparta przede wszystkim na wartościach, które tworzy przedstawiony w 1994 r. przez WHO Model Deklaracji Praw Pacjenta, oraz na przygotowanym w 2002 r. przez organizację Active Citizenship Network wraz z grupą europejskich organizacji obywatelskich pozarządowym dokumencie zwanym Europejską Kartą Praw Pacjenta. Akty te nawiązują do przepisów prawnych poświęconych ochronie podstawowych praw człowieka i obywatela. W zakresie prawa międzynarodowego i europejskiego chodzi tu zwłaszcza o Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych, Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Europejską kartę społeczną, Konwencję o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w kontekście zastosowań biologii i medycyny oraz dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie stosowania praw pacjentów w transgranicznej opiece zdrowotnej10. Konieczne jest także zwrócenie uwagi na bogate orzecznictwo Międzynarodowego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Do zakresu praw pacjenta należy również włączyć przepisy konstytucyjne. Zapisy Konstytucji potwierdzają ideę wyrażoną w rozwiązaniach międzynarodowych, w myśl której prawa pacjenta mają  A Declaration on the Promotion Rights of Patients in Europe, European Consultation on the Rights of Patients, Amsterdam, 28–30 March 1994, http://www.who.int/genomics/ public/eu_declaration1994.pdf.   European Charter of Patients’ Rights, Rome, November 2002, http://www.activecitizenship.net/content/blogcategory/32/77/.   Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych ONZ z 1960 r. Polska ratyfikowała go 3 marca 1977 r., tekst został zawarty w Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 i załączniki.   Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. Polska ratyfikowała ją 2 października 1992 r. (Dz. U. Nr 85, poz. 427). Jej tekst został opublikowany w Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.   Europejska karta społeczna z 1961 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67).   Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w kontekście zastosowań biologii i medycyny (nazywana także konwencją o prawach człowieka i biomedycynie czy konwencją bioetyczną lub EKB), za: Europejskie standardy bioetyczne. Wybór materiałów, wstęp, tłum. i oprac. T. Jasudowicz, Toruń 1998. 10  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/24/UE z dnia 9 marca 2011 r. w sprawie stosowania praw pacjentów w transgranicznej opiece zdrowotnej (Dz. Urz. UE L 88 z 4.04.2011, s. 45–65). 

18

Wprowadzenie

w stosunku do praw człowieka charakter komplementarny. Zabezpieczają dodatkowe potrzeby i interesy wynikające z korzystania ze świadczeń zdrowotnych11. Na poziomie krajowym jednym z pierwszych europejskich państw, które podjęło się uregulowania omawianego zagadnienia, była Francja. W 1974 r. ministerstwo francuskie wydało okólnik – „Karta dla pacjentów szpitala”, który nie był prawnie obowiązującym tekstem. Był to dokument niskiej rangi – rodzaj wytycznej. Obecnie do państw członkowskich UE, które uregulowały kwestie praw pacjenta w formie aktu prawnego (legislation – ustawy), należą m.in.: Finlandia (w 1992 r.), Holandia (w 1994 r.), Grecja, Węgry, Litwa, Łotwa i Portugalia (w 1997 r.), Dania (w 1998 r.), Belgia, Estonia i Francja (w 2002 r.) i Cypr (w 2005 r.). Takie regulacje powstają również poza obszarami UE, np. w Izraelu (w 1996 r.; odpowiednie dokumenty dostępne są na stronach internetowych ministerstw zdrowia poszczególnych państw). Natomiast w niektórych państwach UE, takich jak Wielka Brytania czy Niemcy, karty praw pacjenta są rodzajem wytycznych postępowania w systemie opieki zdrowotnej i nie przybrały formy ustawy. W Polsce przebieg procesów społeczno-gospodarczych po 1989 r. spowodował otwarcie perspektyw większego udziału obywateli w różnych dziedzinach funkcjonowania społeczeństwa12. W sferze polityki zdrowotnej ta tendencja doprowadziła do zapoczątkowania upowszechniania koncepcji praw pacjenta13. Nie wynikała ona, jak w wielu innych krajach, z nacisków ruchów konsumenckich, lecz – choć inspirowana rodzimymi dyskusjami – połączona była z nieco mechanicznym przejmowaniem koncepcji praw pacjenta z cudzych doświadczeń i ich wprowadzaniem do kolejno uchwalanych ustaw, co traktowano jako przejaw 11  M. Żelichowski, Pacjent też człowiek. Prawo do ochrony życia i do ochrony zdrowia, Rzeczpospolita z 3 marca 1999 r. 12  C. Włodarczyk, Reforma opieki zdrowotnej w Polsce. Studium polityki zdrowotnej, Kraków 1998, s. 163. 13  Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej była wielokrotnie nowelizowana (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.). Uregulowała ona po raz pierwszy w Polsce podmiotowe uprawnienia pacjenta jako użytkownika każdego zakładu opieki zdrowotnej.

19

Wprowadzenie

demokratyzacji życia społecznego. Przyjęte unormowanie nie było przygotowane specjalnie dla potrzeb ogółu osób korzystających z usług zakładów opieki zdrowotnej w konkretnych warunkach polskiego systemu. Nie podjęto wtedy analizy lokalnych uwarunkowań, tak w warstwie organizacyjnej, jak i świadomościowej, ani po stronie pacjentów, ani świadczeniodawców. Niemniej wprowadzenie tej koncepcji do ustawy o zakładach opieki zdrowotnej było ważne, zainicjowany został bowiem wówczas proces popularyzacji zagadnienia praw pacjenta i osoby zainteresowane zaczęły się z nim oswajać14. Potrzeby pacjenta i przestrzeganie jego praw zaczęto uznawać za wyznacznik działań wszystkich osób funkcjonujących w obrębie ochrony zdrowia – a także za wskaźnik intencji decydentów i polityków15. W wyniku uchwalenia kolejnych aktów prawnych wypracowano w Polsce katalog praw pacjenta bardzo zbliżony do zalecanego standardu międzynarodowego i europejskiego16. Przez wiele lat źródłem normatywnym praw pacjenta były różne akty prawne, a brak całościowego, jednolitego ujęcia tego problemu stał się powodem znacznych utrudnień przy ustalaniu rzeczywistych uprawnień pacjenta17. Pacjenci mieli problemy z poznaniem swoich praw, nie mogli zatem ich artykułować i skutecznie dochodzić. Na początku 2008 r. wniesiono do laski marszałkowskiej pakiet projektów ustaw dotyczących założeń systemu ochrony zdrowia, w tym m.in. projekt ustawy o ochronie indywidualnych i zbiorowych praw pacjenta oraz o Rzeczniku Praw Pacjenta (druk sejmowy nr 283). Pierwsze  J. Indulski, L. Dawydzik, Powszechne ubezpieczenie zdrowotne – ograniczenia i problemy, Zdrowie Publiczne 1997, nr 12, s. 290. 15  M. i M. Capik, Ochrona praw pacjenta, Nowe Ubezpieczenia 1999, nr 3 oraz Ubezpieczenia służby zdrowia, Nowe Ubezpieczenia 1999, nr 4. 16  D. Karkowska, Prawa pacjenta, wyd. I, Warszawa 2004. 17  Postulowano, aby tworząc ustawę o prawach pacjenta, pamiętać, że jej adresatami mają być osoby nie tylko o medycznym czy prawniczym przygotowaniu zawodowym, ale przede wszystkim pacjenci. Dlatego aby uniknąć wielu wątpliwości interpretacyjnych, przepisy określające prawa pacjenta i ich zabezpieczenie powinny być sformułowane w sposób jasny, niebudzący wątpliwości; R. Michalska-Badziak, Prawa pacjenta i ich ochrona w świetle ustawy – Karta Praw Pacjenta (w:) A. Jamróz, B. Kudrycka, Z. Klepecki, J. Mieszkowski, M. Szyszkowska (red.), Prawo. Administracja. Obywatele, Białystok 1997, s. 252. 14

20

Wprowadzenie

czytanie projektu odbyło się na posiedzeniu Sejmu w dniach 26–27 marca 2008 r., w efekcie kolejnych prac Sejm przyjął 6 listopada 2008 r. ustawę o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417 z późn. zm.). Uregulowanie w Polsce praw pacjenta w jednej ustawie ma olbrzymie znaczenie społeczne. Dotyczy to zarówno sfery tworzenia i stosowania prawa, kształtującego rozwiązania instytucjonalne, jak i świadomości ludzi, z jednej bowiem strony dzięki ustawie tworzone są mechanizmy ułatwiające wprowadzanie bardziej równoprawnych relacji w sektorze zdrowotnym, z drugiej natomiast strony pacjenci zaczynają dostrzegać, że ich potrzeby – także prawa – są w systemie przestrzegane i chronione. Istnienie takiej ustawy samo w sobie kreuje ruch na rzecz ochrony interesów pacjenta. Skonstruowanie katalogu praw pacjenta przesądza o zakresie ochrony praw wszystkich pacjentów oraz stwarza szansę podwyższenia standardów jakości świadczeń opieki zdrowotnej. Komentowana ustawa urzeczywistnia też pomysł utworzenia urzędu, którego zadaniem ma być obserwowanie, w jaki sposób funkcjonuje system opieki zdrowotnej w kontakcie z pacjentem. W Polsce instytucja rzecznika praw pacjenta istnieje krótko. Pomysł jej powołania pojawił się w związku z pracami nad ustawą o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w drugiej połowie lat 90. XX w.18 Pomimo iż przepisy wspomnianej ustawy nie przewidywały utworzenia urzędu rzecznika, stanowiska rzeczników zostały powołane w ramach każdej kasy chorych, zaś następnie w ramach centrali i oddziałów Narodowego Funduszu Zdrowia19, a od 1 stycznia 2006 r. powołano rzeczników praw pacjenta szpitali psychiatrycznych20. Niezależnie od powyższych rozwiązań stworzono Biuro Rzecznika Praw Pacjenta przy Ministrze Zdrowia, działające  D. Karkowska, Prawa pacjenta…, wyd. II, s. 162.  S. Golimowska, Z. Czepulis-Rutkowska, M. Sitek, A. Sowa, Ch. Sowada, C. Włodarczyk, Opieka zdrowotna w Polsce po reformie, Warszawa 2002, s. 253 i n. 20  Zmiana została wprowadzona ustawą z dnia 1 lipca 2005 r. (Dz. U. Nr 141, poz. 1183); zob. też rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2006 r. w sprawie szczegółowego trybu i sposobu działania Rzecznika Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego (Dz. U. Nr 16, poz. 126 z późn. zm.). 18 19

21

Wprowadzenie

bez rzecznika21. Kompetencje przywołanych podmiotów nie były jednoznacznie określone. W praktyce zarówno rzecznicy, jak i pracownicy biura pełnili głównie funkcje edukacyjne i informacyjne i ewentualnie wskazywali odpowiedni tryb postępowania w danej sprawie. Sadzę, że na powołanie w Polsce instytucji Rzecznika Praw Pacjenta jako centralnego organu administracji rządowej wpłynęło wiele przesłanek. Zmiana relacji pomiędzy pacjentem a całą złożoną infrastrukturą opieki zdrowotnej wymagała stworzenia jeszcze jednego organu broniącego praw i interesów pacjenta. Stąd też wynikło przekonanie znacznej grupy decydentów o potrzebie jego powołania, m.in. jako kolejnej instytucji przyjmującej skargi i wnioski od pacjenta. Instytucja taka mogłaby być przydatna także dla przedstawicieli władz, którzy zamiast ponieść konsekwencje swoich działań, mogliby odesłać zainteresowanego pacjenta do innego organu. Kolejna kwestia to funkcjonowanie polskich i zagranicznych unormowań ochrony praw człowieka i zainteresowanie nimi przedstawicieli ludzi nauki i mediów. Niewątpliwie tworzenie instytucji RPP w Polsce związane było i jest z powstawaniem instytucji ochrony praw pacjenta w innych państwach europejskich i pozaeuropejskich. Standardy sprawdzone w innych państwach stanowią wzorzec możliwości współistnienia w jednym państwie kilku instytucji ombudsmanów. Słusznie zauważa A. Kubiak, że „każda próba systematycznego przedstawienia procesu upowszechnienia instytucji ombudsmana w świecie napotyka poważne problemy natury metodologicznej”22. Jednym z uwarunkowań zewnętrznych funkcjonowania Rzecznika Praw Pacjenta w systemie ochrony zdrowia jest również członkostwo Polski w wielu organizacjach międzynarodowych, do których zaliczyć można m.in. ONZ i instytucje wyspecjalizowane sytemu Narodów Zjednoczonych, Radę Europy czy Unię Europejską. Z przynależnością do tych organizacji wiążą się pewne wobec nich zobowiązania, związane m.in. z ochroną praw pacjenta. 21  Zarządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 kwietnia 2006 r. w sprawie Biura Praw Pacjenta przy Ministrze Zdrowia (Dz. Urz. MZ Nr 7, poz. 29 z późn. zm.). 22  A. Kubiak, Rozwój instytucji ombudsmana w świecie (w:) L. Garlicki (red.), Rzecznik Praw Obywatelskich, Warszawa 1989, s. 273.

22

Wprowadzenie

Członkostwo Polski w wymienionych organizacjach otworzyło obywatelom polskim dostęp do instytucji skarg do organów międzynarodowych, gdyż decyzje polskich organów dotyczące praw człowieka, w tym pacjenta, podlegają ich kontroli. Zmusza to polskich decydentów i polskie sądy do rzetelnej procedury i wnikliwego rozpatrzenia każdej sprawy. Podobną rolę pełni sprawozdawczość składana przez państwa do organów międzynarodowych i europejskich. Członkostwo w Unii Europejskiej wymusza udoskonalanie systemu opieki zdrowotnej i ochrony praw pacjenta, a także liczne zmiany w prawie wewnętrznym Polski, powołanie i przekształcanie wielu organów oraz tworzenie procedur niezbędnych do ochrony praw pacjenta. Do uwarunkowań politycznych działalności RPP można zaliczyć permanentny kryzys systemu opieki zdrowotnej w Polsce i społeczne niezadowolenie z dostępności do publicznego systemu opieki zdrowotnej oraz niezadowolenie środowisk medycznych z zasad jego funkcjonowania. Wyrazem tego były wydarzenia związane z przeprowadzeniem tzw. białego szczytu. W tych okolicznościach władze publiczne postanowiły wyrazić zgodę na utworzenie instytucji uważanej za demokratyczną, będącej rodzajem wentyla bezpieczeństwa, pozwalającej na sygnalizowanie i rozładowywanie napięć pomiędzy obywatelami a władzą, a z drugiej strony będącej dowodem troski o pacjenta oraz gotowości do liberalizowania relacji w systemie opieki zdrowotnej. Utworzenie RPP jako organu administracji centralnej ma także na celu pozyskanie społecznej akceptacji, popularności i poparcia dla władzy. Powstaje wobec tego pytanie o możliwą efektywność działania instytucji RPP. W komentowanej ustawie zasadą jest powiązanie RPP z Radą Ministrów: Prezes Rady Ministrów wybiera i odwołuje RPP, sprawuje nadzór nad jego działalnością, przed Radą Ministrów Rzecznik Praw Pacjenta składa coroczne sprawozdanie ze stanu przestrzegania praw pacjenta. Następnie sprawozdanie RPP, wraz ze stanowiskiem członków Rady Ministrów, zostaje przedstawione Sejmowi. Powiązanie RPP z organami władzy wykonawczej ograniczy (a może i wyłączy) samodzielność i odrębność stanowiska RPP. Każda ekipa rządząca będzie miała swoje oczekiwania wobec osoby pełniącej tę funkcję i informacji przekazywanych przez nią społeczeństwu. Jednak dopiero po pewnym czasie działalności 23

Wprowadzenie

RPP będzie można wysuwać pierwsze wnioski, jak utworzenie tego stanowiska wpłynęło na działalność innych elementów systemu opieki zdrowotnej w Polsce. Działalność RPP jest również zdeterminowana posiadanym budżetem. Wielkość budżetu albo umożliwi rozwój działalności, albo istotnie ograniczy wiele działań takich jak realizacja funkcji kreacyjnych, organizatorskich czy zatrudnianie nowych pracowników biura. Należy także podkreślić, że dla działalności RPP bardzo istotne znaczenie mają uwarunkowaniu społeczne. Należy do nich zaliczyć ograniczone doświadczenia polskiego społeczeństwa obywatelskiego, bariery świadomościowe, w tym nieznajomość prawa oraz nieumiejętność korzystania z niego. Przyczynami takiego stanu rzeczy są m.in.: nieumiejętność ochrony swoich praw jako pacjenta, brak tradycji w ich wykorzystywaniu, przyzwyczajenie do wszystkiego, co nadane odgórnie. Dlatego działalność polskiego RPP zależy także od poziomu rozwoju społeczeństwa, od tego, na ile stara się ono stać społeczeństwem obywatelskim, aktywnie zabiegającym o respektowanie swoich praw. Istnieje duże niebezpieczeństwo podporządkowania urzędu RPP władzy wykonawczej w Polsce. W bardzo trudnej finansowej sytuacji publicznej opieki zdrowotnej RPP może stać się obiektem niezwykle gwałtownych ataków, a brak gwarancji apolityczności i bezstronności czyni ten urząd bardzo podatnym na takie ataki, co w konsekwencji doprowadzić może do sparaliżowania wielu jego kompetencji. Może to znacznie utrudnić Rzecznikowi Praw Pacjenta skuteczną obronę pacjentów, ponieważ przeciwko niemu zwracają się siły społeczne niezadowolone z ingerencji w system opieki zdrowotnej w Polsce. Należy sobie życzyć, aby przy budowaniu wizerunku i siły działania oraz skuteczności instytucji Rzecznika Praw Pacjenta powtórzona została historia urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich23.

23  W dniu 19 listopada 1987 r. Sejm, na wniosek Prezydium Sejmu i po zasięgnięciu opinii Rady Krajowej PRON, powołał pierwszego RPO, którym została Ewa Łętowska. Pełniła ona swoją funkcję do listopada 1992 r. i sprawiła, że urząd ten zyskał duży autorytet społeczny, mimo działania w trudnym okresie transformacji ustrojowej.

24

Wprowadzenie

Komentarz adresowany jest głównie do pacjentów, osób wykonujących zawód medyczny oraz zarządzających w sektorze ochrony zdrowia. Chciałabym, aby był traktowany jako jeden z głosów w trwającej dyskusji dotyczącej podejścia do polskiej koncepcji prawa pacjenta i pozycji Rzecznika Praw Pacjenta w systemie opieki zdrowotnej. Proponując zmiany, zastrzegam, że są to tylko uwagi, które ewentualnie mogą stanowić przyczynek do dyskusji. Natomiast nie mam wątpliwości, że komentowana ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta musi stanowić przedmiot dalszej merytorycznej pracy.

Wprowadzenie do wydania drugiego Po upływie roku od pierwszego wydania komentarza przekazuję Czytelnikom uzupełnione i zaktualizowane wydanie drugie. Poszerzenie wynika z wprowadzenia przez ustawodawcę kolejnego pakietu ustaw zdrowotnych i nowelizacji ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta z dnia 28 kwietnia 2011 r.24 Nowelizacja ta wprowadziła zasady i tryb ustalania odszkodowania i zadośćuczynienia w przypadku zdarzeń medycznych oraz powołała do życia z dniem 1 stycznia 2012 r. wojewódzkie komisje do spraw orzekania o zdarzeniach medycznych. Tym samym spełniły się zgłaszane w doktrynie prawa postulaty o ustanowienie w Polsce szczególnego systemu kompensacji szkód ponoszonych przez pacjentów w zakresie zdarzeń medycznych bez potrzeby orzekania winy personelu medycznego25. Wprowadzony pozasądowy model orzekania o zdarzeniach medycznych jest alternatywą dla tradycyjnego reżimu odpowiedzialności odszkodowawczej na drodze sądowej. Ustanowienie tego rodzaju mechanizmów prawnych niewątpliwie stanowi poważne odstęp Ustawa z dnia 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta oraz ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 113, poz. 660). 25  K. Bączyk-Rozwadowska, Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone przy leczeniu, Toruń 2007. 24

25

Wprowadzenie

stwo od przyjmowanych dotychczas zasad, jest także zgodne ze światowymi tendencjami do odchodzenia od winy w płaszczyźnie szkód medycznych. Przyjęta regulacja ma odciążyć sądy i przede wszystkim skrócić drogę uzyskiwania przez pacjentów odszkodowania i zadośćuczy-. nienia w sytuacji wystąpienia zdarzenia medycznego. Kierunek przyjętych rozwiązań jest słuszny, niemniej istnieje cały szereg wątpliwości natury prawnej, w tym konstytucyjnej, które dotyczą wprowadzonych zmian. Zapewne działalność komisji w praktyce ujawni również wiele problemów nieuwzględnionych przez ustawodawcę, przed którymi staną członkowie tych komisji oraz poszkodowani pacjenci. Komentarz zawiera uwagi w zakresie przepisów regulujących pozasądowy model rekompensaty szkód powstałych w wyniku zdarzeń medycznych. Mają one charakter generalny i teoretyczny, ponieważ dopiero praktyka funkcjonowania komisji oraz podejmowane przez nie orzeczenia pozwolą na szczegółowy komentarz. Aktualizacje dotyczyły ponadto różnorodnych kwestii, spośród których na szczególną uwagę zasługują: przepisy regulujące dokumentację medyczną, sytuacja pacjenta dotkniętego zaburzeniami psychicznymi i stosowanie wobec niego przymusu bezpośredniego, status prawny podmiotów leczniczych, zasady wykonywania zawodów pielęgniarki i położnej. Poprawek merytorycznych jest kilka. Naniosłam zmiany we fragmentach związanych z: pojęciem osoby bliskiej, definicją świadczenia zdrowotnego, standardami w opiece zdrowotnej, zasadami uzyskania świadczeń zdrowotnych w sytuacji nagłego zagrożenia zdrowia i życia, prawem do uzyskiwania przystępnej informacji, odmową wykonania zlecenia lekarskiego. Przychylam się do poglądu, że przepisy ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta oraz przepisy ustaw regulujących obowiązki lekarza, lekarza dentysty, pielęgniarki i położnej względem pacjenta stanowią co do zasady swoistą całość. Chodzi przede wszystkim o informowanie pacjenta, wyrażanie zgody na świadczenie medyczne, podejmowanie działań medycznych bez zgody pacjenta czy poszanowanie tajemnicy informacji związanych z pacjentem. Nadal jednak nie podzielam poglądu o możliwości sprawowania dodatkowej opieki przez pielęgniarkę, położną nad pacjentem objętym już szpitalną opieką pielęgniarską czy położniczą. To ostatnie zagadnienie powinno być rozwiązane poprzez wdrożenie 26

Wprowadzenie

w praktyce obowiązujących uregulowań prawnych w zakresie organizacji pracy w szpitalu, które uwzględniają zarówno bezpieczeństwo pacjenta, jak i interesy finansowe pielęgniarek i położnych. Chodzi o wdrożenie standardów norm zatrudnienia pielęgniarek i położnych oraz umożliwienie im pełnienia dyżurów medycznych w rozumieniu art. 95 u.d.l.

Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r.

o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417; zm.: Dz. U. z 2009 r. Nr 76, poz. 641; z 2010 r. Nr 96, poz. 620; z 2011 r. Nr 112, poz. 654, Nr 113, poz. 657 i 660, Nr 234, poz. 1388)

Rozdział 1

Przepisy ogólne

Art. 1. Ustawa określa: 1) prawa pacjenta; 2) zasady udostępniania dokumentacji medycznej; 3) obowiązki podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych związane z prawami pacjenta; 4) tryb powoływania, odwoływania i kompetencje Rzecznika Praw Pacjenta; 5) postępowanie w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów; 6) zasady i tryb ustalania odszkodowania i zadośćuczynienia w przypadku zdarzeń medycznych. 29

Art. 1

Rozdział 1. Przepisy ogólne

1. [Cele i funkcje ustawy] Celem ustawy jest wprowadzenie w jednym akcie normatywnym uniwersalnego, powszechnego katalogu praw pacjenta, uporządkowanie poszczególnych praw i powołanie Rzecznika Praw Pacjenta. Do chwili uchwalenia komentowanej ustawy stan regulacji praw pacjenta mógł stwarzać wrażenie, że gwarancje tych praw obowiązywały tylko wtedy, gdy świadczenia zdrowotne udzielane były w zakładach opieki zdrowotnej. Wynikało to z faktu umieszczenia katalogu praw pacjenta wyłącznie w ustawie o zakładach opieki zdrowotnej (tylko w art. 19 u.z.o.z. ustawodawca posługiwał się sformułowaniem „prawa pacjenta”). Natomiast powołany urząd Rzecznik Praw Pacjenta ma chronić prawa pacjenta oraz podejmować i inicjować działania w celu wzmocnienia prawnych i społecznych standardów ich ochrony (art. 41 u.p.p.). W życiu społecznym ustawa powinna spełniać określone funkcje (planowane i nieplanowane), rozumiane jako obiektywny skutek, rezultat istnienia przyjętych norm i powołania instytucji Rzecznika Praw Pacjenta. Należy wziąć tu pod uwagę przede wszystkim funkcje: ochronną – wspieranie istotnych wartości; kontrolną – poddanie społecznej kontroli działań podmiotów oraz instytucji udzielających świadczeń zdrowotnych; orzeczniczą – rozstrzyganie sporów między podmiotami. A ponadto funkcje: dynamizacyjną – promowanie zmian; organizacyjną – tworzenie instytucjonalnych warunków; stabilizacyjną – utrwalanie istniejącego ładu; wychowawczą – kształtowanie pożądanych społecznie postaw adresatów tego prawa26. Prawa pacjenta powinny służyć rozwijaniu u człowieka poczucia odpowiedzialności za swoje zdrowie i życie oraz stanowić prawny standard ochrony (punkt odniesienia) przed nadużyciami ze strony podmiotów zobowiązanych i uprawnionych do organizacji i finansowania oraz udzielania świadczeń opieki zdrowotnej. Podmioty zobligowane do przestrzegania praw pacjenta są zobowiązane do zapewnienia każdemu człowiekowi warunków niezbędnych do poszanowania godności osoby ludzkiej, w szczególności w oparciu o uniwersalną zasadę dobra pacjenta i jego prawa do dokonywania swobodnego i świadomego wyboru w zakresie swojego zdrowia i życia.  T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawodawstwa, Warszawa 1999, s. 9 i n.

26

30

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Art. 1

2. [Pojęcie „prawa pacjenta”] Określenie „prawa pacjenta” jest powszechnie używane zarówno w polskim języku prawnym, jak i prawniczym. Podobnie jest również w innych krajach członkowskich UE i krajach spoza UE. Rozwój w Polsce koncepcji praw pacjenta wiązał się ze stałym i dynamicznym wzrostem źródeł prawnych zarówno ustawowych, jak i innych kategorii aktów normatywnych, a także z ratyfikacją aktów prawnomiędzynarodowych, dotyczących szeroko rozumianej relacji, jaka zachodzi między pacjentem a całą złożoną infrastrukturą instytucjonalną oraz różnymi podmiotami udzielającymi świadczeń zdrowotnych. Niewątpliwie w tej relacji zaciera się różnica między tzw. sferą publiczną a prywatną oraz między tradycyjnym stosunkiem lekarz – pacjent, gdyż obecnie udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej następuje przy udziale zbiurokratyzowanego systemu opieki zdrowotnej i wielu podmiotów udzielających świadczeń opieki zdrowotnej. Potwierdza to art. 2 u.p.p., wskazując katalog podmiotów zobowiązanych do przestrzegania praw pacjenta. W polskiej literaturze przedmiotu podkreśla się, że o prawach pacjenta można mówić w relacji pacjent a władza publiczna oraz pacjent a konkretny podmiot uprawniony do udzielania świadczeń zdrowotnych 27. W kontekście pierwszej relacji mowa jest o pacjencie-obywatelu, względem którego władza publiczna jest zobowiązana do podjęcia określonych działań w celu realizacji zarówno zobowiązań pozytywnych, jak i negatywnych. Chodzi o urzeczywistnienie w ramach funkcjonującego państwa zarówno praw o charakterze społecznym, jak i obywatelskim. Prawa pacjenta mają tu charakter norm abstrakcyjnych i ogólnych. W kontekście drugiego poziomu relacji „prawa pacjenta mają charakter norm konkretnych, które z jednej strony wskazują na obowiązki podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, (...) z drugiej zaś na prawa pacjentów związane z ochroną ich dóbr osobistych”28. Co do zasady celem koncepcji praw pacjenta jest ochrona autonomii (wolności) pacjenta przed ingerencją ze strony innych podmiotów (aspekt

 M. Dercz, T. Rek, Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej. Komentarz, Warszawa 2006, s. 121 i n. 28  Ibidem. 27

31

Art. 1

Rozdział 1. Przepisy ogólne

negatywny), ale również prawo domagania się należytych warunków realizacji swoich uprawnień (aspekt pozytywny). 3. [Klasyfikacja praw pacjenta] W polityce zdrowotnej tradycyjnie wyróżnia się dwie kategorie praw pacjenta. Pierwsza kategoria praw, o charakterze społecznym, rozpatrywana jest w relacji pacjent – państwo (władza publiczna). Prawa te zobowiązują państwo do podejmowania odpowiednich działań dla zapewnienia równego dostępu do opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych (pozytywne zobowiązania państwa). Państwo jest zobowiązane do dostarczania opieki zdrowotnej właściwej jakości, o której decydują zarówno optymalne standardy technologiczne, jak i jakość stosunków pomiędzy pacjentami a osobami świadczącymi opiekę zdrowotną. Celem tych praw jest likwidacja wszelkich dyskryminacji i barier dostępności świadczeń zdrowotnych, a tym samym zakaz prowadzenia przez państwo polityki zdrowotnej ograniczającej ludności prawo do ochrony zdrowia, a szczególnie równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej w rozumieniu art. 68 ust. 2 Konstytucji RP 29. Druga kategoria praw to prawa o charakterze podmiotowym, postrzegane jako uszczegółowienie obywatelskich praw człowieka. Zobowiązania dotyczące praw obywatelskich sprowadzają się do zagwarantowania ochrony głównie w sposób negatywny i pośredni, a mianowicie poprzez represjonowanie zachowań organów publicznych bądź jednostek mogących zaszkodzić lub zagrozić integralności fizycznej lub psychicznej osoby ludzkiej. Najogólniej ujmując, pacjent może żądać realizacji swoich praw, a w przypadku ich naruszenia może ich dochodzić przed wyraźnie określonymi podmiotami. W tym katalogu znajdą się zarówno te prawa, które przysługują człowiekowi zawsze, jak również te, które przysługują mu tylko z uwagi na status pacjenta. Współcześnie ochrona wielu praw pacjenta wymaga podejmowania przez państwo działań w obu wymienionych powyżej sferach. Na przykład podstawowe podmiotowe prawo pacjenta do integralności psychofizycznej zakłada nie tylko powstrzymanie się państwa od wszelkich działań naruszających życie bądź

29  Szerzej ta kwestia została omówiona w: D. Karkowska, Prawa pacjenta…, wyd. II, s. 216 i n.

32

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Art. 1

zdrowie jednostki, lecz również podjęcie szerokich działań pozytywnych, zmierzających do ochrony dóbr jednostkowych. Komentowana ustawa co do zasady nie podejmuje problematyki regulacji praw przynależnej do pierwszej kategorii. Prawa pacjenta jako świadczeniobiorcy reguluje odrębna ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 z późn. zm.). W komentowanej ustawie stosowane jest natomiast rozróżnienie na indywidualne i zbiorowe prawa pacjenta. Skonstruowany w niej katalog indywidualnych praw pacjenta odnosi się do pacjentów korzystających ze świadczeń zdrowotnych zarówno w podmiotach leczniczych, jak i praktykach zawodowych. Ustawa wyodrębnia ogólne i szczegółowe prawa pacjenta. Katalog praw jest rozbudowany i obejmuje: 1) prawo: a) do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej, b) do przejrzystej, obiektywnej, opartej na kryteriach medycznych procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń, c) do zasięgnięcia opinii innego lekarza, pielęgniarki, położnej lub zwołania konsylium lekarskiego, d) do natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia; 2) prawo do informacji: a) o stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu, w tym żądania pełnej informacji, b) o stanie zdrowia w zakresie koniecznym do sprawowania opieki pielęgnacyjnej, c) o stanie zdrowia w zakresie niezbędnym do wyrażenia zgody, d) o prawach pacjenta, e) o rodzaju i zakresie udzielanych przez dany podmiot świadczeń zdrowotnych; 3) prawo żądania nieudzielania przez lekarza informacji w zakresie wskazanym przez pacjenta; 33

Art. 1

Rozdział 1. Przepisy ogólne

4) prawo przedstawienia lekarzowi swojego zdania w zakresie otrzymanych informacji; 5) prawo do dostatecznie wczesnej informacji o zamiarze odstąpienia przez lekarza od leczenia; 6) prawo pacjenta do tajemnicy informacji z nim związanych; 7) prawo do wyrażania zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych; 8) prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta; 9) prawo do umierania w spokoju i godności; 10) prawo do świadczeń zapewniających łagodzenie bólu i innych cierpień w stanie terminalnym; 11) prawo dostępu do dokumentacji medycznej; 12) prawo do zgłaszania sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza; 13) prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego: a) do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z innymi osobami, b) do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej, c) do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej nad pacjentką w warunkach ciąży, porodu i połogu; 14) prawo do opieki duszpasterskiej; 15) prawo do przechowania rzeczy wartościowych w depozycie; 16) prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Pacjenta; 17) prawo do wystąpienia z wnioskiem do wojewódzkiej komisji orzekającej do spraw orzekania o zdarzeniach medycznych. Ponadto ustawa przewiduje możliwość ograniczenia korzystania z praw pacjenta (art. 5) czy ponoszenia opłat za realizację określonych praw (art. 28 i 35). Ograniczanie tych praw powinno prowadzić do ścisłej ich interpretacji. Ustawa używa sformułowania „zbiorowe prawa pacjentów” (art. 1 pkt 5, rozdział 13), ale nie definiuje tych praw. A. Redelbach wskazuje, że w systemie powszechnym ochrony praw człowieka pojawiła się kategoria praw zbiorowych, a w ich perspektywie i przez ich pryzmat – ochrona praw człowieka, z uwzględnieniem całej złożoności współwystępowania praw zbiorowych sensu stricto (np. prawa pacjentów) i praw jednostki realizowanych zbiorowo (np. prawo do zrzeszania się w celu walki i ochro34

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Art. 1

ny swoich interesów)30. Na płaszczyźnie prawa międzynarodowego najczęściej przez zbiorowe prawa człowieka rozumie się prawa grupowe (kolektywne) odnoszące się do wspólnot, które obejmują rodziny, grupy religijne, plemiona i ludy31. Wyodrębnienie kategorii zbiorowych praw pacjenta zmusza do postawienia podstawowego pytania dotyczącego relacji tych praw do klasycznych indywidualnych praw pacjenta. Istotne znaczenie ma tutaj problem funkcji, jaką miałoby pełnić poddanie danego obszaru życia publicznego działaniu zbiorowych praw pacjenta, często uzupełniających bądź nawet zastępujących prawa o charakterze indywidualnym. Przykładowo można wspomnieć, iż w doktrynie prawa wskazuje się na dwie kategorie zbiorowych praw człowieka: kolektywne i grupowe. Na podstawie przyjętych przez P. Kowalskiego założeń można podjąć próbę odniesienia tego podziału do problematyki praw pacjenta32. Kolektywne prawa pacjenta oznaczałyby pewną kategorię praw, których wykonywanie jest nierozerwalnie związane ze współdziałaniem w ramach pewnej zbiorowości ludzkiej. Istotą tej kategorii praw zbiorowych „jest zawarta w ich treści konieczność współdziałania pewnych zbiorowości ludzkich w celu realizacji określonych w danej regulacji wartości. (...) Prawa kolektywne stanowią generalne normatywne instrumenty realizacji, w płaszczyźnie zbiorowej, wartości stojących u podstaw indywidualnych praw człowieka. Funkcjonalne i aksjologiczne powiązanie indywidualnych i kolektywnych praw pacjenta miałoby zatem zasadniczo instrumentalny charakter”33. Do realizacji indywidualnych praw pacjenta (np. prawa do życia) w świecie współczesnego postępu naukowego niezbędne staje się poszukiwanie nowych podstaw aksjologicznych stosunków krajowych i ponadkrajowych, tworzących ramy nowych mechanizmów ochrony praw pacjenta. Celem kolektywnych praw pacjenta powinno być rozszerzanie mechanizmów ochrony praw pacjenta na problemy  A. Redelbach, Natura praw człowieka. Strasburskie standardy ich ochrony, Toruń 2001, s. 74. 31  C. Mik, Zbiorowe prawa. Analiza krytyczna koncepcji, Toruń 1992. 32  P. Kowalski, Zbiorowe prawa człowieka, Studia Nauk Politycznych 1998, nr 5, s. 176 i n. 33  Ibidem, s. 177. 30

35

Art. 1

Rozdział 1. Przepisy ogólne

określające bezpośrednio szanse realizacji praw indywidualnych, wymagające ścisłej współpracy różnych podmiotów na płaszczyźnie krajowej, ale także ponadkrajowej. Odmienny charakter grupowych praw pacjenta wyraża się w fakcie, że przynależność do grupy społecznej daje jednostce pewne specjalne uprawnienia w ramach danej społeczności. Miejsce równości w aspekcie indywidualnym, polegającej na równości szans konkretnych jednostek w konkretnej sytuacji społecznej, zajmuje wtedy grupowa koncepcja równości, zmierzająca do przebudowy struktury społecznej w celu stworzenia równych szans różnym grupom społecznym. Adresatem tych norm nie jest jakaś grupa jako pewna forma zbiorowości ludzkiej, lecz jej poszczególni członkowie. Problem grupy jako zbiorowego podmiotu praw człowieka nabiera szczególnego charakteru w sytuacji stosowania różnych form pozytywnej dyskryminacji, mającej na celu preferencyjne traktowanie członków grupy, np. grupy pacjentów dotkniętych chorobą X. Na podstawie tych regulacji jednostka (pacjent) uzyskuje szczególny status prawny i związane z nim uprawnienia (np. udział w programie leczniczym) dzięki swojej przynależności do określonej w normie grupy społecznej34. Taka konstrukcja prawna związana jest z celem społecznym, którego realizacji ma służyć pozytywna dyskryminacja. W przypadku ustawy istotne jest to, że konstrukcja zbiorowych praw pacjenta prowadzi do traktowania go jak konsumenta. Do tej pory próby przypisywania pacjentowi statusu konsumenta nie udawały się, jeżeli korzystał on ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych na podstawie umowy zawartej między podmiotem udzielającym świadczeń (świadczeniodawcą) a Narodowym Funduszem Zdrowia. Wprowadzając konstrukcje zbiorowych praw pacjenta w rozdziale 13 ustawy, ustawodawca poddaje publicznoprawnej ochronie pacjentów traktowanych jako grupa zasługująca na szczególną ochronę. Z naruszeniem zbiorowych praw pacjenta będziemy mieli do czynienia, gdy skutki działania naruszycieli tych praw mogą zagrażać prawom pacjentów znajdujących się w podobnych okolicznościach lub naruszać te prawa. Naruszo34  P. Kowalski, Nowe prawa człowieka. Perspektywy i zagrożenia, RPEiS 1988, nr 2, s. 64–65.

36

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Art. 2

ne muszą zostać prawa nieoznaczonego z góry kręgu podmiotów. Szerzej na ten temat – zob. komentarz do art. 59 u.p.p. 4. [Uwagi i propozycje] Komentowana ustawa nie zawiera powszechnego i wyczerpującego katalogu praw pacjenta, dlatego należy ją uzupełnić o prawa przynależne pacjentom w związku z korzystaniem ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych oraz uwzględnić tzw. kwestie trudne etycznie (chodzi tu przede wszystkim o: udział pacjenta w eksperymencie medycznym, prawo wyrażenia sprzeciwu pro futuro na wypadek utraty przytomności wobec prowadzenia określonego rodzaju terapii lub stosowania środków nadzwyczajnych, prawo do ustanowienia pełnomocnika w sprawach terapii na wypadek utraty zdolności do podejmowania decyzji, wyrażenie sprzeciwu co do przeprowadzania sekcji zwłok po swojej śmierci, pobieranie dla celów transplantacyjnych organów i tkanek od osób żyjących, pobranie organów lub komórek na wypadek śmierci pacjenta). Obecnie nadal prawa pacjenta są nadal rozproszone w różnych aktach prawnych. Uregulowania w jednej ustawie wyczerpująco praw pacjenta, może wprowadzić pożądany stan prawny. Art. 2. Przestrzeganie praw pacjenta określonych w ustawie jest obowiązkiem organów władzy publicznej właściwych w zakresie ochrony zdrowia, Narodowego Funduszu Zdrowia, podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, osób wykonujących zawód medyczny oraz innych osób uczestniczących w udzielaniu świadczeń zdrowotnych. 1. [Organy władzy publicznej właściwe w zakresie ochrony zdrowia] Pojęcie „organy władzy publicznej” należy rozumieć szeroko, obejmując nim wszystkie podmioty, które sprawują na mocy ustawy władztwo publiczne, niezależnie od ich organizacyjnego usytuowania, ale tylko w zakresie wypełniania tej właśnie funkcji35. Ograny władzy publicznej są to 35  W. Sokolewicz (w:) L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, Warszawa 2003, s. 9.

37

Art. 2

Rozdział 1. Przepisy ogólne

więc organy, organizacje i instytucje sprawujące władztwo publiczne, niezależnie od tego, czy mieszczą się w klasycznym trójpodziale władzy, jeżeli ustawodawca powierzył im wykonywanie władztwa publicznego. W kontekście ochrony zdrowia zadania władzy publicznej obejmują w szczególności tworzenie warunków funkcjonowania systemu ochrony zdrowia, analizę i ocenę potrzeb zdrowotnych oraz czynników powodujących ich zmiany, promocję zdrowia i profilaktykę, mając na celu tworzenie warunków sprzyjających zdrowiu oraz finansowanie, w tym także w trybie i na zasadach określonych ustawą o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (art. 68 ust. 2 Konstytucji oraz art. 6 u.ś.o.z.). W doktrynie prawa zadanie władzy publicznej określa się jako „tworzenie ogólnych warunków realizacji indywidualnego prawa do ochrony zdrowia, zwłaszcza w jego podstawowej formie – z tytułu powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego”36. Niewątpliwie Sejm i Senat są organami państwa, wykonującymi swoje uprawnienia bezpośrednio „w zastępstwie” Narodu, m.in. w zakresie ustawodawstwa prawa medycznego. Odpowiednio w sejmowych i senackich komisjach zdrowia zapadają decyzje rzutujące w zasadniczy sposób na proces legislacyjny w tej materii. Na szczeblu centralnym organami administracji publicznej właściwymi w sprawach dbałości o ochronę prawną pacjenta są: minister właściwy do spraw zdrowia, podlegli temu ministrowi główni inspektorzy: sanitarny i farmaceutyczny, Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (art. 33 u.a.r.) oraz inni ministrowie w zakresie ustawowych kompetencji. Na szczeblu regionalnym i lokalnym są to organy administracji rządowej, w szczególności wojewodowie stojący na czele wojewódzkiej administracji zespolonej wraz z podległymi im kierownikami właściwych inspekcji, organy jednostek samorządu terytorialnego wojewódzkiego, powiatowego i gminnego37. Należy także wskazać na funkcjonujące na  J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2006, s. 255.  Artykuł 3 ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz. U. Nr 31, poz. 206 z późn. zm.). 36 37

38

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Art. 2

terenie każdego z województw Regionalne Ośrodki lub Centra Zdrowia Publicznego. Niektóre zadania władzy publicznej leżą również w kompetencjach samorządów zawodów medycznych. Rząd. Minister Zdrowia kieruje działem administracji rządowej określonym jako dział „zdrowie” (ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej), pełni rolę inicjatora polityki państwa i rządu (także przez proponowanie nowych unormowań prawnych w sferze zdrowia) oraz organu czuwającego nad realizacją tej polityki. Wpływa na działania innych podmiotów publicznych związanych z ochroną zdrowia poprzez tworzenie polityki zdrowotnej państwa. Ogromną rolę odgrywa tutaj Minister Zdrowia, który posiada kompetencję do wydawania rozporządzeń jako aktów prawa powszechnie obowiązującego. Minister Zdrowia określa m.in. szczegółowe wymagania, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą, kierując się potrzebą bezpieczeństwa zdrowotnego pacjenta (art. 22 ust. 3 u.d.l.) oraz fakultatywnie ustala standardy postępowania medycznego w wybranych dziedzinach medycyny lub w określonych podmiotach wykonujących działalność leczniczą, kierując się zapewnieniem odpowiedniej jakości świadczeń zdrowotnych (art. 22 ust. 5 u.d.l.). Minister ten ma prawo przeprowadzania kontroli podmiotów leczniczych pod względem zgodności z prawem i pod względem medycznym (art. 118 ust. 1 u.d.l.). W ramach kontroli minister właściwy do spraw zdrowia jest uprawniony w szczególności do: wizytacji pomieszczeń, obserwacji czynności związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych, oceny uzyskanej dokumentacji medycznej, oceny informacji i dokumentacji innej niż dokumentacja medyczna, oceny realizacji zadań określonych w regulaminie organizacyjnym w zakresie dostępności i jakości udzielanych świadczeń zdrowotnych, oceny realizacji zadań określonych w regulaminie organizacyjnym podmiotu leczniczego, oceny gospodarowania mieniem oraz środkami publicznymi (art. 118 ust. 2 u.d.l.). Minister Zdrowia może zlecić przeprowadzenie jednorazowej kontroli podmiotu leczniczego: organom samorządów zawodów medycznych, medycznym towarzystwom naukowym, uczelniom medycznym, instytutom badawczym oraz specjalistom z poszczególnych dziedzin medycyny. 39

Art. 2

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Wymienione podmioty mogą, ale nie muszą, podjąć się przeprowadzenia zleconej kontroli. Minister może zlecić przeprowadzenie kontroli także jednostkom organizacyjnym podległym lub nadzorowanym odpowiednio przez ministra właściwego do spraw zdrowia albo wojewodę oraz konsultantom krajowym albo wojewódzkim (art. 119 u.d.l.). Minister Zdrowia decyduje o pozytywnym koszyku świadczeń opieki zdrowotnej finansowanym ze środków publicznych. Zakwalifikowanie danego świadczenia do koszyka świadczeń zdrowotnych oznacza jego finansowanie w całości lub w części ze środków publicznych. Aby dane świadczenie mogło zostać umieszczone w jednym z koszyków, najpierw oceniane jest pod względem kosztów i efektów leczniczych. Przy podejmowaniu decyzji o wpisaniu świadczenia Minister Zdrowia bierze pod uwagę rekomendacje Agencji Oceny Technologii Medycznych oraz Rady Konsultacyjnej. Może jednak, niezależnie od opinii Agencji, podjąć samodzielną decyzję o włączeniu danego świadczenia do koszyka lub jego usunięciu. Wykaz gwarantowanych świadczeń opieki zdrowotnej minister zawiera w trzynastu rozporządzeniach, określając jednocześnie poziom cen (w tym limit) oraz warunki realizacji danego świadczenia (art. 31d u.ś.o.z.). Wśród procedur wpisanych do poszczególnych koszyków nie ma leków. Objęcie refundacją leku, środka spożywczego specjalnego przeznaczenia żywieniowego czy wyrobu medycznego następuje w drodze decyzji administracyjnej ministra właściwego do spraw zdrowia38. Wykazy (koszyki świadczeń) będą musiały określać poziom ich finansowania (w sposób kwotowy lub procentowy), sposób i warunki ich realizacji (art. 31c u.ś.o.z.). Każde rozporządzenie dotyczy odrębnego zakresu świadczeń zdrowotnych. Pozytywny koszyk obejmuje świadczenia opieki zdrowotnej z zakresu: 1) podstawowej opieki zdrowotnej – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 139, poz. 1139 z późn. zm.);  Artykuł 11 ust. 1 ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o refundacji leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych (Dz. U. Nr 122, poz. 696). 38

40

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Art. 2

2) ambulatoryjnej opieki zdrowotnej – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 maja 2011 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu ambulatoryjnej opieki specjalistycznej (Dz. U. Nr 111, poz. 653 z późn. zm.); 3) leczenia szpitalnego – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu leczenia szpitalnego (Dz. U. Nr 140, poz. 1143 z późn. zm.); 4) opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień (Dz. U. Nr 140, poz. 1146 z późn. zm.); 5) rehabilitacji leczniczej – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu rehabilitacji leczniczej (Dz. U. Nr 140, poz. 1145 z późn. zm.); 6) świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej (Dz. U. Nr 140, poz. 1147 z późn. zm.); 7) leczenia stomatologicznego – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu leczenia stomatologicznego (Dz. U. Nr 140, poz. 1144 z późn. zm.); 8) lecznictwa uzdrowiskowego – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu lecznictwa uzdrowiskowego (Dz. U. Nr 139, poz. 1136 z późn. zm.); 9) zaopatrzenia w wyroby medyczne będące przedmiotami ortopedycznymi i środkami pomocniczymi – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu zaopatrzenia w wyroby medyczne będące przedmiotami ortopedycznymi oraz środki pomocnicze (Dz. U. Nr 139, poz. 1141 z późn. zm.);

41

Art. 2

Rozdział 1. Przepisy ogólne

10) ratownictwa medycznego – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu ratownictwa medycznego (Dz. U. Nr 139, poz. 1137); 11) opieki paliatywnej i hospicyjnej – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki paliatywnej i hospicyjnej (Dz. U. Nr 139, poz. 1138 z późn. zm.); 12) świadczeń wysokospecjalistycznych – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu świadczeń wysokospecjalistycznych oraz warunków ich realizacji (Dz. U. Nr 139, poz. 1140); 13) programów zdrowotnych – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu programów zdrowotnych (Dz. U. Nr 140, poz. 1148 z późn. zm.). Minister Zdrowia sprawuje nadzór nad NFZ i świadczeniodawcami w zakresie realizacji prawa równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Nadzór ma polegać na stosowaniu przez osoby upoważnione do kontroli kryteriów legalności, rzetelności i celowości oraz interesu świadczeniobiorców. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości minister podejmuje decyzje administracyjne w przedmiocie ich usunięcia, posiada kompetencje do unieważnienia decyzji i uchwał organów NFZ, ponadto w razie stwierdzenia naruszenia prawa, statusu lub interesu świadczeniobiorców może osobom z kierownictwa NFZ wymierzyć karę pieniężną w wysokości do trzymiesięcznego wynagrodzenia ukaranej osoby (dział VII ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych). Minister Zdrowia wykonuje zadania dotyczące organizacji i nadzoru nad systemem Państwowego Ratownictwa Medycznego na terenie całego kraju (art. 18, 19 i 20 u.p.r.m.). Rząd powinien podejmować działania mające na celu ochronę praw pacjentów psychiatrycznych. Chodzi tutaj o zapewnianie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej, kształtowanie wobec nich właściwych postaw społecznych, zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości i przeciwdziałanie ich dyskryminacji (art. 2 ust. 1 u.o.z.p.). Zadania władzy publicznej wobec 42

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Art. 2

osób z zaburzeniami psychicznymi w drodze rozporządzenia wykonawczego określa Rada Ministrów w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego, biorąc pod uwagę konieczność ochrony praw tych osób (art. 2 ust. 2 i 6 u.o.z.p.). Z uwagi na charakter prawny Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego rozporządzenie wykonawcze i zakres upoważnienia Rady Ministrów w tym zakresie (art. 2 ust. 6 u.o.z.p.) postanowienia tego aktu prawnego muszą być zgodne z obowiązującymi przepisami wynikającymi z ustaw, co oznacza, że de facto Program nie może wprowadzać nowych rozwiązań, a jedynie powinien uszczegóławiać już obowiązujące w ustawach; jednocześnie nie może on ograniczać praw osób z zaburzeniami psychicznymi wynikających z ustaw. Rada Ministrów (rząd), działając na podstawie delegacji ustawowej, określa w drodze rozporządzenia sposób organizowania i prowadzenia działalności w dziedzinie promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom psychicznym (art. 4 ust. 3 u.o.z.p.). Przy Ministrze Zdrowia powołuje się ciało doradcze – Radę ds. Zdrowia Psychicznego, która ma realizować Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego. Artykuł 2 ust. 7 u.o.z.p. nakłada na Ministra Zdrowia coroczny obowiązek przedkładania Radzie Ministrów informacji o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Biorąc pod uwagę kompetencje Ministra Zdrowia w powyższym ogólnie wskazanym zakresie, można stwierdzić, że organ ten uzyskał decydujący głos w prowadzeniu i realizowaniu polityki zdrowotnej państwa. Odgrywa on znaczącą rolę w kontroli systemu ochrony zdrowia. Tym samym Minister Zdrowia ponosi konstytucyjną odpowiedzialność jako władza publiczna za realizację obowiązku świadczenia opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych na rzecz obywateli. Taka pozycja ma oczywiście tak pozytywne, jak i negatywne aspekty. Z jednej strony powstał silny ośrodek decyzyjny w postaci Ministra Zdrowia, a z drugiej jednak prowadzi to do nadmiernej centralizacji systemu. Wojewoda. Przedstawicielem Rady Ministrów w terenie jest wojewoda, stojący na czele wojewódzkiej administracji zespolonej. Odpowiada on za wykonywanie polityki rządu na obszarze województwa (jego rolę określa ustawa o wojewodzie i administracji rządowej w województwie). Po reformie administracji publicznej i reformie zdrowia z 1990 r. 43

Art. 2

Rozdział 1. Przepisy ogólne

wojewoda de facto pozbawiony został roli dostawcy różnego rodzaju usług materialnych i niematerialnych na rzecz mieszkańców i innych podmiotów. Wojewoda wykonuje swoje zadania w zakresie inspekcji sanitarnej i farmaceutycznej na szczeblu województwa z pomocą wojewódzkich inspektorów sanitarnych. Jeśli chodzi o ochronę zdrowia, wojewoda ponadto: 1) pełni rolę organu rejestrowego w odniesieniu do podmiotów leczniczych mających siedzibę lub miejsce zamieszkania na jego terenie (art. 106 ust. 1 pkt 1 u.d.l.). W celu usuwania nieprawidłowości wojewoda może odmówić wpisu, nakładać kary pieniężne w sytuacji niepoinformowania go o zaistnieniu zmian podlegających wpisowi do rejestru oraz wykreślić podmiot z rejestru (art. 107 i 108 u.d.l.); 2) jest uprawniony do kontroli podmiotów wykonujących działalność leczniczą w zakresie zgodności wykonywanej tej działalności z przepisami ustawy o działalności leczniczej i przepisami wydanymi na jej podstawie. Wojewoda może zlecić przeprowadzenie kontroli konsultantom wojewódzkim oraz jednostkom organizacyjnym podległym lub nadzorowanym przez wojewodę (art. 111 u.d.l.); 3) przeprowadza na wniosek Ministra Zdrowia kontrolę podmiotów leczniczych pod względem zgodności z prawem i pod względem medycznym (art. 119 ust. 1 pkt 1 u.d.l.); 4) w zakresie zapewniania równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej ocenia zabezpieczenie tej opieki na terenie województwa oraz realizację zadań z zakresu administracji rządowej, wykonywanych przez jednostki samorządu terytorialnego; jest również zobowiązany do przekazywania Ministrowi Zdrowia informacji o programach zdrowotnych (art. 10 u.ś.o.z.); 5) w porozumieniu z Ministrem Zdrowa powołuje konsultanta wojewódzkiego spośród specjalistów z poszczególnych dziedzin medycyny, farmacji oraz innych mających zastosowanie w ochronie zdrowia (art. 6 ust. 1 u.k.o.z.); 6) deleguje swojego przedstawiciela do rady społecznej działającej w podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą (art. 48 ust. 6 pkt 2 lit. b u.d.l.); 44

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Art. 2

7) powołuje czternastu członków wojewódzkiej komisji do spraw orzekania o zdarzeniach medycznych (art. 67e ust. 5 u.p.p.); 8) wykonuje zadania dotyczące organizacji i nadzoru nad systemem Państwowego Ratownictwa Medycznego zgodnie z terytorialnym podziałem administracyjnym kraju (art. 18, 19 i 21 u.p.r.m.). Centra zdrowia publicznego. W skład jednostek administracji rządowej w terenie realizujących zadania z zakresu polityki zdrowotnej wchodzą również regionalne centra zdrowia publicznego, nieznajdujące się bezpośrednio w strukturze urzędów wojewódzkich. Centra zdrowia publicznego stanowią bardzo ważne ośrodki zbierania danych i ich analizowania. Zadania statutowe tych ośrodków koncentrują się w szczególności wokół takich zagadnień, jak: 1) prowadzenie działalności kontrolnej w zakładzie opieki zdrowotnej na terenie województwa; 2) analizowanie sprawozdań konsultantów wojewódzkich w poszczególnych specjalnościach medycyny oraz obsługa zespołu specjalistów wojewódzkich i przygotowanie wniosków; badanie jakości świadczeń zdrowotnych wykonywanych przez zakłady opieki zdrowotnej i inne podmioty; 3) zbieranie, ewidencjonowanie i analizowanie danych dotyczących stanu organizacyjnego oraz działalności zakładów opieki zdrowotnej, praktyki lekarza rodzinnego i sporządzanie informacji w tym zakresie. Samorząd terytorialny. Głównymi realizatorami zadań z zakresu ochrony zdrowia, a tym samym podmiotami odpowiedzialnymi za stworzenie pozytywnych gwarancji ochrony praw pacjenta, są jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli39: gmina, powiat i samorząd wojewódzki40. Samorząd terytorialny stanowi jedną z form zorganizowa39  Szeroko zagadnienie to omawia M. Dercz, Samorząd terytorialny w systemie ochrony zdrowia, Warszawa 2005, s. 80 i n. 40  Artykuł 4 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.), art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.), art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie wojewódzkim (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 z późn. zm.).

45

Art. 2

Rozdział 1. Przepisy ogólne

nia społeczności ludzkich zamieszkujących określony teren, powołaną zgodnie z normami prawnymi41 w celu realizacji zadań publicznych o wymiarze lokalnym lub regionalnym oraz realizacji interesów tej społeczności i zaspokajania jej określonych potrzeb. Samorząd terytorialny charakteryzuje się połączeniem trzech istotnych elementów, które występując łącznie, pozwalają na odróżnienie go od innych rodzajów samorządu. Elementami tymi są42: 1) pewna określona zbiorowość – wspólnota ludzi; 2) zakreślony obszar (teren) w ramach większego organizmu terytorialnego, który ta zbiorowość zamieszkuje; 3) określony prawem katalog prerogatyw – zadań i kompetencji o charakterze publicznym, do realizacji których został powołany. W zakresie ochrony zdrowia w stosunku do gminy istnieje domniemanie zadań i kompetencji, jeżeli ustawowo nie przyznano odpowiednich zadań w tych dziedzinach innym podmiotom, a są to zadania publiczne. Dużą część zadań jednostek samorządu terytorialnego z zakresu organizacji równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej wiązano w okresie obowiązywania ustawy o zakładach opieki zdrowotnej z odgórnym przyporządkowaniem im konkretnych samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej43. Obecnie jednostki samorządu terytorialnego utrzymują (a co za tym idzie przekształcają i likwidują) publiczne zakłady opieki zdrowotnej zgodnie z warunkami określonymi w rozdziale 3 ustawy o działalności leczniczej. W przypadku niepokrycia ujemnego wyniku finansowego samorząd terytorialny w drodze uchwały, w terminie dwunastu miesięcy podejmuje decyzję o zmianie formy organizacyjno H. Izdebski, Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2001, s. 63 i n. 42  I. Kowalska, Oczekiwania jednostek administracji samorządowej jako potencjalnych pracodawców absolwentów kierunku: zdrowie publiczne (w:) K. Czabanowska, C. Wło-. darczyk (red.), Zatrudnienie w zdrowiu publicznym w Europie, Kraków 2004, s. 209–210. 43  Kwestia przejęcia konkretnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej wynikała wyłącznie z przepisów rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 czerwca 2001 r. w sprawie wykazu samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, które zostały przejęte przez gminę, powiat i samorządy województw (Dz. U. Nr 65, poz. 659 z późn. zm.), dotyczącego jednak przekazywanych zakładów, a nie tworzenia ich w przyszłości. 41

46

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Art. 2

prawnej (przekształceniu) albo o likwidacji samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej (art. 59 ust. 4 u.d.l.). Jednostki samorządu terytorialnego nie są już jednak zobowiązane do stworzenia gwarancji i zabezpieczenia potrzeb zdrowotnych mieszkańców. W nowej ustawie nie znalazł się przepis, który (na wzór art. 60 ust. 2 u.z.o.z.) zobowiązywałby organ założycielski dokonujący likwidacji samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej do zapewnienia osobom korzystającym z opieki likwidowanego ośrodka dalszych nieprzerwanych świadczeń zdrowotnych, takich jak te, które zostały zlikwidowane (lub ograniczone). Pod rządami ustawy o zakładach opieki zdrowotnej świadczenia zastępcze nie mogły być istotnie ograniczone, jeśli chodzi o dostępność, warunki ich udzielania i jakość. Dlatego jeżeli spzoz osiągał stale ujemny wynik finansowy, organ założycielski musiał decydować, czy powinno to skutkować jego likwidacją, czy też tylko zmianą formy prowadzenia na jednostkę budżetową albo zakład budżetowy. Jeżeli po przeprowadzeniu analizy okazało się, że inny zakład nie był w stanie należycie obsłużyć ludności danego terenu, organ założycielski zobowiązany było dalej utrzymywać dany zakład. Organ ten decydował o dalszym udzielaniu świadczeń zdrowotnych w formie zakładu lub jednostki budżetowej. Takie rozwiązanie znalazło wsparcie w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, który stwierdził, że samo istnienie ujemnego wyniku finansowego nie może a priori przesądzać o likwidacji spzoz-u, a decyzja w tej sprawie może być podjęta po analizie wskazanych w ustawie o zakładach opieki zdrowotnej przesłanek faktycznych44. Obecnie zaprzestanie udzielania świadczeń zdrowotnych przez likwidowany samodzielny zakład opieki zdrowotnej nie może nastąpić wcześniej niż trzy miesiące od podjęcia w tej sprawie decyzji (tj. wydania rozporządzenia, zarządzenia lub uchwały). Po upływie tego okresu pacjenci sami muszą znaleźć odpowiednie inne ośrodki, w których uzyskają świadczenia zdrowotne (art. 59 ust. 2 u.d.l.). Ponadto jednostki samorządu terytorialnego mają także liczne zadania i kompetencje nałożone na nie w ramach szeroko rozumianego systemu

44

 Wyrok NSA z dnia 13 marca 2002 r., I SA/Lu 23/02, OSP 2002, z. 4, poz. 113.

47

Art. 2

Rozdział 1. Przepisy ogólne

ochrony zdrowia, dotyczące chowania zmarłych45, chorób zakaźnych46, alkoholizmu47, narkomanii48, uzależnienia tytoniowego, lecznictwa uzdrowiskowego49, opieki nad osobami chorymi psychicznie50, opieki prenatalnej nad płodem oraz opieki medycznej nad kobietą w ciąży51, wspierania osób niepełnosprawnych52, a także promocji zdrowia i działań profilaktycznych czy działalności w zakresie kultury fizycznej53. 2. [Narodowy Fundusz Zdrowia] Fundusz organizuje obecnie w Polsce powszechny system opieki zdrowotnej. Działa na podstawie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej oraz statutu, który szczegółowo określa jego strukturę organizacyjną, siedzibę oddziałów wojewódzkich oraz zakres rzeczowy działania centrali i oddziałów wojewódzkich (art. 96 ust. 7 u.ś.o.z.)54. Narodowy Fundusz Zdrowia jest państwową jednostką organizacyjną posiadającą osobowość prawną. Wątpliwości pojawiają się w kwestii przypisania mu roli władzy publicznej. Przesądzenie tego faktu jest istotne dla uzasadnienia przypisania Funduszowi odpowiedzialności

45  Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 118, poz. 687 z późn. zm.). 46  Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, poz. 1570 z późn. zm.). 47  Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 z późn. zm.). 48  Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.). 49  Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o leczeniu uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz. U. Nr 167, poz. 1399. z późn. zm.). 50  Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 z późn. zm.). 51  Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerwania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78 z późn. zm.). 52  Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721 z późn. zm.). 53  Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1675 z późn. zm.). 54  Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 września 2004 r. w sprawie nadania statutu Narodowemu Funduszowi Zdrowia (Dz. U. Nr 213, poz. 2161 z późn. zm.).

48