Warsaw, 17th October 2014

Petitions Team Office of the High Commissioner for Human Rights United Nations Office at Geneva 1211 Geneva 10 (Switzerland)

Communication to the Committee on the Elimination of Discrimination against Women

I.

Information on the complainant

Name: Polish Society of Anti – Discrimination Law (PSAL) Nationality: Polish non-governmental organisation Address for correspondence on this complaint: Szpitalna 5/6a Street, 00 – 031 Warsaw, Poland

Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

PSAL consents to Committee disclosing its identity to the State party (on the basis of article 6 of the Optional Protocol to the Convention as well as Rule 69 of the Committee’s rules of procedure). II.

State concerned / Articles violated

Name of the State: Republic of Poland Violated articles: Article 2c, 2e and 2f, article 5a and article 10c of the Convention on the elimination of all forms of discrimination against Women III.

Facts of the complaint / Exhaustion of domestic remedies

1. W dniu 17 lipca 2012 r. Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego (dalej: PTPA) złożyło do Prokuratury Rejonowej Warszawa Ochota zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa pochwalania przestępstwa gwałtu poprzez treści zawarte w podręczniku do nauki języka angielskiego „Angielskie czasy – już prościej się nie da” przez spółkę, która ją wydała. W publikacji zawarto następujące sformułowania:  „Ona nie zostanie zgwałcona do końca 2000 roku (biedna brzydulka!).”;  „Linda miała nadzieję, że zostanie zgwałcona przed nadejściem lata.”;  „Tomcio zgwałci Lindę jutro.”;  „Linda miała nadzieję, że zostanie zgwałcona przed nadejściem lata.”;  “Tom is raping Linda. = Tom właśnie (akurat gdy mówimy,... w drugim pokoju...) gwałci Lindę (świntuch, niegodziwiec - ale nie „wybawimy" Lindy, bo mogłaby się na nas obrazić!).”;  “Linda was happy she would be raped. = Linda była szczęśliwa, że zostanie zgwałcona (szykowała się na to cały tydzień!).”;  “They were very glad because they had been raped. = One były bardzo... (tu brak tłumaczenia!)”.

Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

W zawiadomieniu o popełnieniu przestępstwa wskazano, że opisywane sformułowania wyczerpują znamiona przestępstwa określonego w art. 255 §3 Kodeksu karnego (w zw. z art. 197 Kodeksu karnego penalizującym gwałt), zgodnie z którym kto publicznie pochwala popełnienie przestępstwa, podlega grzywnie do 180 stawek dziennych, karz ograniczenia wolności albo karze pozbawienia wolności. Dowód: kopia zawiadomienia z dnia 17 lipca 2012 r. 2. W dniu 31 lipca 2012 r. prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa Ochota wydał postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia na podstawie art. 17 §1 pkt 2 Kodeksu postępowania karnego wobec stwierdzenia braku znamion czynu zabronionego (brak zamiaru bezpośredniego po stronie sprawców) i uznania, że dobór przykładów objaśniających konstrukcje czasów w języku angielskim jest co najwyżej niefortunny. Dowód: kopia postanowienia z dnia 31 lipca 2012 r. 3. W dniu 7 sierpnia 2012 r. PTPA złożyło zażalenie na postanowienie, wskazując, że pochwalanie przestępstwa nie polegało wyłącznie na posługiwaniu się czasownikiem „gwałcić”, ale na używaniu go w określonym kontekście sytuacyjnym eksponującym zadowolenie osoby gwałconej oraz bagatelizującym przestępstwo zgwałcenia poprzez wskazywanie, że jest ono dobrym i pożądanym zjawiskiem. Dowód: kopia zażalenia z dnia 7 sierpnia 2012 r. 4. Dnia 14 grudnia 2012 r. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie III Wydział Karny wydał postanowienie o uchyleniu zaskarżonego postanowienia prokuratora i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania. Sąd wskazał, że przedmiotem ochrony na podstawie art. 255 §3 jest porządek publiczny, a zatem należy wyeliminować z przestrzeni publicznej wszelkie treści zachęcające do lekceważenia norm zapewniających ochronę karnoprawną określonym dobrom. Tymczasem treści Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

zawarte w podręczniku nie tyle tłumaczą w sposób bezstronny reguły gramatyczne, ile wyrażają aprobatę dla wymuszania przemocą podejmowania określonych czynności seksualnych oraz dla nieprzeciwdziałania gwałtom. Ponadto, powszechna dostępność podręcznika i wyrażonych w nim poglądów może przyczynić się do kształtowania negatywnych postaw społecznych oraz utrwalania szkodliwych stereotypów na temat przemocy seksualnej (ofiara jako prowokator, gwałt jako źródła satysfakcji seksualnej ofiary). Dowód: kopia postanowienia z dnia 14 grudnia 2012 r.

5. Dnia 3 kwietnia 2013 r., po ponownym rozpatrzeniu sprawy przez prokuratura, PTPA zostało powiadomione przez Prokuraturę Rejonową Warszawa Ochota o ponownym umorzeniu dochodzenia, po raz kolejny na podstawie art. 17 §1 pkt 2 Kodeksu postępowania karnego, czyli wobec niestwierdzenia znamion czynu zabronionego – PTPA nie doręczono jednak postanowienia w tym przedmiocie wydanego 29 marca 2013 r., gdyż uznano, że stowarzyszenie nie może być pokrzywdzonym w przedmiotowej sprawie. Dowód: kopia powiadomienia z dnia 3 kwietnia 2013 r. 6. Dnia 12 kwietnia 2013 r. PTPA złożyło zażalenie na niedoręczone postanowienie, wskazując, że przedmiotem ochrony przed pochwalaniem popełnienia przestępstwa jest porządek publiczny, a nie dobro osobiste konkretnej osoby. Dla uzyskania statusu pokrzywdzonego, zgodnie z art. 49 § 1 Kodeksu postępowania karnego, konieczny jest bezpośredni związek pomiędzy przestępstwem a naruszeniem lub zagrożeniem dobra prawnego danej osoby. Niemożliwe byłoby wobec tego w przedmiotowej sprawie spełnienie warunku bezpośredniości, a zatem należało zdaniem PTPA uznać, że organizacji występującej w postępowaniu w interesie publicznym przysługuje status pokrzywdzonego. Przyjęcie przeciwnego wniosku prowadziłoby bowiem do

Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

uznania, iż w każdym przypadku niemożliwe będzie określenie w przestępstwie z art. 255 §3 Kodeksu karnego pokrzywdzonego. Dowód: kopia zażalenia z dnia 12 kwietnia 2013 r. 7. Dnia 18 kwietnia 2013 r. prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa Ochota wydał zarządzenie o odmowie przyjęcia zażalenia jako wniesionego przez osobę do tego nieuprawnioną.

Prawo

wniesienia

zażalenia

przysługuje

bowiem

stronom

postępowania przygotowawczego, tj. pokrzywdzonemu i podejrzanemu, a ponownie uznano, że PTPA nie może posiadać statusu pokrzywdzonego. Dowód: kopia zarządzenia z dnia 18 kwietnia 2013 r. 8. Dnia 30 kwietnia 2013 r. PTPA wniosło do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy III Wydziału Karnego zażalenie na zarządzenie prokuratora o odmowie przyjęcia zażalenia. Wskazano po raz kolejny, że odmowa przypisania organizacji społecznej występującej w interesie publicznym statusu pokrzywdzonego na podstawie art. 49 Kodeksu postępowania karnego oznacza faktyczną niemożliwość stosowania art. 255 §3 Kodeksu karnego, czyli penalizacji pochwalania przestępstwa np. zgwałcenia. Dowód: kopia zażalenia z dnia 30 kwietnia 2013 r.

9. Dnia 15 maja 2013 r. prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa Ochota nie przychylił się do złożonego zażalenia i akta sprawy skierował do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy III Wydziału Karnego. Dowód: kopia zawiadomienia z dnia 15 maja 2013 r. 10. Dnia 9 lipca 2013 r. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy III Wydział Karny wydał postanowienie o nieuwzględnieniu zażalenia z dnia 30 kwietnia 2013 r. i utrzymaniu w mocy zarządzenia prokuratora o odmowie przyjęcia zażalenia. Sąd wskazał, że PTPA nie można uznać za podmiot o statusie pokrzywdzonego na gruncie art. 49 Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

Kodeksu postępowania karnego wobec braku bezpośredniego naruszenia praw PTPA przez publiczne pochwalanie przestępstwa zgwałcenia. Tym samym zostały wyczerpane wszelkie środki krajowe w przedmiotowym postępowaniu. Dowód: kopia postanowienia z dnia 9 lipca 2013 r.

11. This matter was not submitted for examination under another procedure of international investigation or settlement. IV.

Justification of the accusation

Zgodnie z art. 1 Konwencji dyskryminacja kobiet oznacza wszelkie zróżnicowanie, wyłączenie lub ograniczenie ze względu na płeć, które powoduje lub ma na celu uszczuplenie albo uniemożliwienie kobietom, niezależnie od ich stanu cywilnego, przyznania, realizacji bądź korzystania na równi z mężczyznami z praw człowieka oraz podstawowych wolności w dziedzinach życia politycznego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego, obywatelskiego i innych. Nie ulega wątpliwości, że jedną z form dyskryminacji wobec kobiet jest przemoc, która może przybrać wymiar fizyczny, psychiczny, seksualny i ekonomiczny. W związku z brzmieniem art. 1 Konwencji, uzasadniającym zasadność powoływania się na nią w wyżej opisanym stanie faktycznym, Rzeczpospolita Polska poprzez ukształtowanie procedury karnej w odniesieniu do art. 255 §3 Kodeksu karnego, praktykę organów ścigania polegającą na nieściganiu przestępstwa pochwalania gwałtu oraz dopuszczaniu do obrotu pomocy naukowych zawierających treści pochwalające przemoc naruszyła zdaniem Skarżących:  art. 2c Konwencji poprzez niezapewnienie w drodze postępowania przed właściwymi sądami państwowymi i innymi organami publicznymi skutecznej ochrony przed wszelkimi aktami dyskryminacji kobiet;  art. 2e Konwencji poprzez niepodjęcie wszelkich stosownych kroków celem likwidacji

dyskryminacji

kobiet

i przedsiębiorstwa; Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

przez

jakiekolwiek

osoby,

organizacje

 art. 2f Konwencji poprzez niewywiązywanie się z zobowiązania dotyczącego podjęcia stosownych kroków ustawodawczych i innych działań, obejmujących tam, gdzie jest to niezbędne, sankcje i zabraniające wszelkiej dyskryminacji kobiet;  art. 5a Konwencji poprzez niepodjęcie stosownych kroków celem zmiany społecznych i kulturowych wzorców zachowania mężczyzn i kobiet w celu osiągnięcia likwidacji przesądów i zwyczajów lub innych praktyk opierających się na stereotypach roli mężczyzny i kobiety;  art. 10c Konwencji poprzez niepodjęcie wszelkich stosownych kroków w celu wyeliminowania stereotypowych koncepcji mężczyzny i kobiety w obszarze edukacji, zwłaszcza poprzez rewizję pomocy naukowych dla uczniów. 1. Ukształtowanie procedury karnej Dla uzasadnienia powyższych zarzutów konieczne jest w pierwszej kolejności dokonanie szczegółowej analizy art. 255 §3 Kodeksu karnego penalizującego pochwalanie przestępstwa oraz krajowych środków ochrony prawnej. W doktrynie prawa karnego zgodnie wskazuje się, że przedmiotem ochrony w omawianym przypadku jest porządek publiczny rozumiany jako poszanowanie praworządności, a nie interes zindywidualizowanej osoby prywatnej. Ochrona na podstawie tego przepisu jest bowiem realizowana niezależnie od dokonania przestępstwa na szkodę określonego podmiotu i w ten sposób ma ona charakter abstrakcyjny. Pochwalanie polega na podjęciu takiego zachowania (werbalnego lub niewerbalnego), które będzie wskazywało na wyrażanie przez sprawcę aprobaty dla danego typu przestępstwa, niezależnie od tego, czy nastąpiło już jego popełnienie. Może to być zatem np. rozlepianie plakatów, manifestowanie czy publikowanie określonych treści, byleby odbywało się publicznie, czyli w sposób umożliwiający dotarcie pochwalającego przekazu do z góry nieoznaczonej i niezindywidualizowanej grupy osób (tak jak miało to miejsce w przedmiotowej sprawie). Na podstawie wskazywanego przepisu zabronione jest zatem pochwalanie chociażby gwałcenia kobiet polegające na wskazywaniu pozytywnych aspektów tego zjawiska dla ofiar gwałtów Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

(np. „gwałt jest przecież przyjemny dla kobiet”) lub utrwalaniu negatywnych stereotypów płciowych (np. „jeśli kobieta sama się prosi i nosi wyzywający strój, to nie ma nic złego w gwałcie”), a także stosowania przemocy wobec kobiet (np. „pobicie kobiety jest wskazane, jeśli nie można się inaczej z nią porozumieć”). Zgodnie z polskim Kodeksem postępowania karnego każdy, kto dowiedział się o popełnieniu przestępstwa, ma społeczny obowiązek złożyć do właściwych organów zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa (art. 304 §1). Złożenie zawiadomienia nie oznacza jednak, że osoba lub instytucja tego dokonująca staje się stroną postępowania – w razie wszczęcia postępowania przygotowawczego jego stronami będą jedynie podejrzany i pokrzywdzony (art. 299 §1), co ma istotny wpływ na zakres uprawnień związanych z wnoszeniem środków zaskarżenia. Osobę składającą zawiadomienie w każdym przypadku zawiadamia się o wszczęciu, odmowie wszczęcia albo o umorzenia śledztwa (art. 305 §4). Jeśli była nią instytucja społeczna, może ona wnieść zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa bez ograniczeń, natomiast osoba fizyczna tylko jeśli wskutek przestępstwa doszło do naruszenia jej praw (art. 306 §1). Z kolei w przypadku postanowienia o umorzeniu śledztwa (tak jak miało to miejsce w przedmiotowej sprawie) osoba zawiadamiająca może wnieść na nie zażalenie tylko w przypadku wyraźnie wymienionych w przepisie przestępstw i tylko jeśli wskutek jego popełnienia doszło do naruszenia praw tej osoby – tymczasem zgodnie z art. 306 §1a niemożliwe jest wniesienie zażalenia w związku z przestępstwem określonym w art. 255 §3 Kodeksu karnego. Bez ograniczeń zażalenia może natomiast składać pokrzywdzony, którym w myśl art. 49 Kodeksu postępowania karnego jest osoba (fizyczna, prawna, instytucja społeczna), której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Przesłanką uzyskania statusu osoby pokrzywdzonej jest zatem bezpośredniość naruszenia lub zagrożenia jej dobra chronionego prawem (np. zdrowia, wolności czy nietykalności cielesnej), czyli bezpośrednie uderzenie czynu zabronionego w dobro skonkretyzowanego podmiotu. Instytucja społeczna może być w związku z tym pokrzywdzonym tylko w przypadku naruszenia praw jej przysługujących, ale Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

nie w przypadku, gdy występuje w szeroko rozumianym interesie społecznym (który jest zarazem jej własnym interesem). Pokrzywdzonemu przysługuje jeszcze jedno ważne uprawnienie, które nie przysługuje osobie składającej zawiadomienie – może on w razie powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania samodzielnie wnieść akt oskarżenia do sądu (art. 55 §1). Odmowa przyznania PTPA statusu pokrzywdzonego w opisanym wcześniej postępowaniu skutkowała zatem zamknięciem krajowej drogi sądowej wobec niemożności wniesienia przez organizację aktu oskarżenia. Obecna konstrukcja art. 49 Kodeksu postępowania karnego w powiązaniu z art. 255 §3 Kodeksu karnego oraz praktyka organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości oznaczają zatem

faktyczną

niemożliwość

pociągnięcia

do

odpowiedzialności

karnej

osób

pochwalających przestępstwa przeciwko kobietom w ogólności, nieskierowane do konkretnej osoby. Obecny kształt procedury karnej pozwala na wniesienie aktu oskarżenia jedynie w przypadku pochwalania np. zgwałcenia indywidualnie określonej kobiety, ale już nie w przypadku publicznego wyrażania aprobaty dla gwałcenia kobiet w ogólności, co jest sprzeczne z ratio legis art. 255 §3, mającego chronić porządek publiczny w ogólności. Skarżone Państwo nie podjęło zatem wystarczających środków, które powinno było podjąć na mocy powoływanych wyżej przepisów Konwencji, by przeciwdziałać dyskryminacji kobiet i utrwalaniu negatywnych stereotypów dotyczących pozycji i ról kobiet w społeczeństwie. Zaniechanie w sferze ustawodawczej pozbawiło skuteczności art. 255 §3 Kodeksu karnego, doprowadzając w istocie do utrzymywania dyskryminacji kobiet w prawie polskim w wymiarze systemowym, stygmatyzującej ofiary gwałtów czy przemocy. Warto przypomnieć, że w uwagach końcowych z 2007 r. Komitet CEDAW zalecił, by Polska „intensify its efforts to overcome persistent and deep-rooted stereotypes that are discriminatory against women, and to galvanize action by all parts of society, especially the educational system, the media and non-governmental organizations, in order to counteract stereotypical attitudes and portrayals of women and to bring about cultural change whereby women’s equal rights and Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

dignity are fully respected” (point 17). Efektywne ściganie nawoływania do przemocy wobec kobiet oraz eliminowanie negatywnych stereotypów utrwalających wizerunek kobiety jako ofiary, w tym poprzez umożliwienie organizacjom pozarządowym działania w tym celu, niewątpliwie wpisuje się w powyższe rekomendacje Komitetu. Tymczasem faktyczna bezkarność wyrażania pozytywnych opinii na temat przemocy fizycznej czy seksualnej względem kobiet powoduje, po pierwsze, wtórną wiktymizację ofiar przemocy, po drugie, wzmacnianie społecznego przyzwolenia na stosowanie przemocy względem kobiet, po trzecie wreszcie, wzmaga ryzyko popełniania przestępstw na szkodę kobiet poprzez utrzymywanie krzywdzących stereotypów. Jak wskazuje dorobek Komitetu CEDAW (przede wszystkim decyzja w sprawie Vertido przeciwko Filipinom), utrwalanie stereotypów dotyczących przemocy seksualnej, w tym obciążających ofiarę odpowiedzialnością za popełniony gwałt, stanowi naruszenie Konwencji CEDAW. Zdaniem Skarżących, by wykonać zobowiązania wynikające z art. 2a, 2e, 2f i art. 5a Konwencji, skarżone Państwo powinno dokonać zmian w procedurze karnej, nie tyle poprzez zredefiniowanie pojęcia pokrzywdzonego, ile poprzez uznanie za pokrzywdzonego organizacji występującej w słusznym interesie społecznym w przypadku przestępstw przeciwko porządkowi publicznemu. Funkcją prawa karnego jest ochrona praworządności i piętnowanie jej naruszeń, zaś funkcją procedury karnej dostarczenie skutecznych środków ochrony. Pochwalanie przemocy wobec kobiet jest niewątpliwie czynem wymagającym odpowiedniej reakcji systemu prawnego, co też należy uznać za powód penalizacji pochwalania przestępstwa. Rzeczpospolita Polska doprowadziła jednak do sytuacji, w której formalnie istniejący przepis nie zapewnia odpowiedniej skuteczności w przeciwdziałaniu dyskryminacji kobiet, działając na ich szkodę. 2. Praktyka organów ścigania

Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

Niemożność samodzielnego popierania oskarżenia przez jakąkolwiek osobę składającą zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa (wobec nieuznania za osobę pokrzywdzoną) rodziła szczególny obowiązek po stronie skarżonego Państwa w przypadku pochwalania przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu na szkodę kobiet – właściwe organy ścigania powinny przeprowadzić postępowanie przygotowawcze, a oskarżyciel publiczny powinien wnieść i popierać oskarżenie (zgodnie z art. 10 §1 Kodeksu postępowania karnego). Niewywiązanie się z tego szczególnego obowiązku, wobec wiadomego organom ścigania braku legitymacji PTPA do zaskarżania rozstrzygnięć organów ścigania, doprowadziło do zaakceptowania przez funkcjonariuszy skarżonego Państwa możliwości bezkarnego pochwalania przestępstw na szkodę kobiet i utrwalania negatywnych stereotypów, odnoszących się w tym przypadku do ofiar gwałtów. Tym samym państwo niejako „zalegitymizowało” dalszą obecność w obrocie handlowym książki do nauki języka obcego, który pochwala przemoc seksualną i utrwala negatywne stereotypy dotyczące kobiet. Biorąc pod uwagę zobowiązania ciążące na Rzeczpospolitej Polskiej, wynikające z Konwencji, organy prowadzące postępowanie przygotowawcze powinny podjąć wszelkie możliwe środki celem ukarania sprawców przestępstwa (które w prezentowanej sprawie nie budzi zasadniczych wątpliwości), tj. przeprowadzić pełne i wyczerpujące postępowanie dowodowe, a następnie wnieść do właściwego sądu i popierać akt oskarżenia. Tymczasem prokurator, dwukrotnie umarzając postępowanie, pogłębił dokonywane w niniejszej sprawie naruszenie Konwencji. Prokurator miał bowiem możliwość, zgodnie ze swoimi kompetencjami, „naprawić” nieefektywną procedurą karną, która uniemożliwia zaskarżanie jego decyzji – mając tego świadomość, mógł nie umarzać postępowania w sprawie i je prowadzić. Jednak umarzając je, doprowadził do wzmocnienia systemowej przemocy względem kobiet, wykazując w imieniu skarżonego Państwa postawę bierności i akceptacji dla negatywnych społecznie zachowań. Z dużą dozą prawdopodobieństwa należy stwierdzić, że umorzenie postępowania przygotowawczego nie było kwestią osobistą prokuratora prowadzącego to postępowanie, ale problemem systemowym. Prokurator mając świadomość, że nie istnieje środek umożliwiający uchylenie jego postanowień w przedmiotowej sprawie, ani środek Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

umożliwiający skierowanie subsydiarnego aktu oskarżenia, może nie podjąć się prowadzenia postępowania bez ujemnych dla niego skutków. Jest to szczególnie widoczne, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że dla każdego prokuratora prowadzone są statystyki, na podstawie których jest on oceniany (w tym m.in. przy postępowaniu awansowym), a na jednego prokuratora prokuratury rejonowej przypada najwięcej spraw w porównaniu z wyższymi szczeblami systemu prokuratorskiego. Można zatem domniemywać, że istnieje wysokie ryzyko, iż również inny prokurator, niż ten prowadzący sprawę, umorzyłby postępowanie, by nie narażać się na negatywne wyniki w statystykach w przypadku nieskazania sprawcy przez sąd. Obecny w ten sposób w praktyce organów ścigania swoisty oportunizm powoduje niewypełnianie przez skarżone Państwo wskazywanych wyżej postanowień Konwencji, przyczyniając się w bardzo wyraźny sposób do umożliwiania powielania i utrwalania stereotypów wobec kobiet. Zarzut oporu organów państwa w ściganiu pochwalania przestępstw na szkodę kobiet jest tym bardziej uzasadniony, że w pierwszej fazie opisywanego wyżej postępowania zarówno prokuratura jak i sąd nie kwestionowały możliwości

skarżenia

przez

PTPA

rozstrzygnięć

zapadających

w

postępowaniu

przygotowawczym. Prokurator pouczył za pierwszym razem PTPA o możliwości wniesienia zażalenia na odmowę wszczęcia dochodzenia, a sąd rozpoznał je pozytywnie. Dopiero w dalszych działaniach postanowiono pozbawić PTPA możliwości efektywnego skarżenia rozstrzygnięć prokuratora, zamykając drogę do ukarania sprawców przestępstwa pochwalania gwałtu. Działalność organów Państwa ma wyraźny wpływ na utrzymywanie społecznego przyzwolenia dla przemocy seksualnej wobec kobiet, która w Polsce jest bardzo dużym problemem. Według statystyk policyjnych co roku wykrywanych jest nie więcej niż 2500 przestępstw zgwałcenia, przy czym szacuje się jednocześnie, że przestępstwo to zgłaszane jest przez co dziesiątą osobę poszkodowaną. Statystyki opublikowane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w 2010 r. pokazują również, że aż 19% Polaków uważa, że nie istnieje coś takiego jak zgwałcenie żony przez męża. Z tych względów skarżone Państwo, również Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

poprzez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, powinno aktywnie i efektywnie działać w obszarze zwalczania stereotypów dotyczących przemocy seksualnej, również poprzez wyraźne piętnowanie jakiegokolwiek pochwalania przestępstwa zgwałcenia. Rzeczpospolita Polska nie stosuje się zatem do General Recommendation No. 19 z 1992 r. zgodnie z którą: a) States parties should take appropriate and effective measures to overcome all forms of gender-based violence, whether by public or private act – point 24(a); b) States parties should ensure that laws against family violence and abuse, rape, sexual assault and other gender-based violence give adequate protection to all women, and respect their integrity and dignity. Gender-sensitive training of judicial and law enforcement officers and other public officials is essential for the effective implementation of the Convention – point 24(b); c) States parties in their reports should identify the nature and extent of attitudes, customs and practices that perpetuate violence against women and the kinds of violence that result. Effective measures should be taken to overcome these attitudes and practices – point 24(e); d) Effective complaints procedures and remedies, including compensation, should be provided – point 24(i); e) States parties should take all legal and other measures that are necessary to provide effective protection of women against gender-based violence, including, inter alia: effective legal measures, including penal sanctions, civil remedies and compensatory provisions to protect women against all kinds of violence; preventive measures, including public information and education programmes to change attitudes concerning the roles and status of men and women – point 24(t). 3. Pomoce naukowe zawierające treści pochwalające przemoc seksualną Skarżone Państwo, poprzez utrzymywanie w obrocie pomocy naukowych zawierających treści pochwalające przemoc seksualną, naruszyło również art. 10c Konwencji, zgodnie z Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

którym „States Parties shall take all appropriate measures to eliminate discrimination against women in order to ensure to them equal rights with men in the field of education and in particular to ensure, on a basis of equality of men and women: (c) The elimination of any stereotyped concept of the roles of men and women at all levels and in all forms of education by encouraging coeducation and other types of education which will help to achieve this aim and, in particular, by the revision of textbooks and school programmes and the adaptation of teaching methods”. Konwencja wyraźnie nakłada na Państwa – Strony obowiązek eliminacji stereotypów we wszelkich formach edukacji, które, jak się zdaje, obejmują nie tylko formy oferowane przez Państwo (np. oficjalnie zatwierdzone podręczniki szkolne), ale także wszelkie inne pomoce naukowe mogące stanowić element edukacji (za taką interpretacją przemawia zresztą ratio legis Konwencji). Wskazywana w przedmiotowej skardze publikacja nie jest dopuszczonym do obrotu podręcznikiem mogącym stanowić podstawę nauczania języka obcego, jednak stanowi ona pomoc edukacyjną dostępną dla wszystkich osób uczących się języka angielskiego. Jest to język obcy o największym odsetku osób uczących się w Polsce, przez co potencjalny zasięg publikacji jest niezwykle szeroki, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę, że pierwszy wydanie pochodzi z 1993 r., a książka nadal jest dostępna w sprzedaży – może ona zatem np. służyć jako uzupełniająca pomoc naukowa w szkole (poprzez rozpowszechnianie w formie ksero). Skarżone Państwo nie dochowało w związku z w obrocie treści pochwalających przemoc seksualną (wobec nieusunięcia ich z rynku lub nieukarania wydawców), zobowiązań wynikających z art. 10c Konwencji, stanowiącego zresztą rozszerzenie i kwalifikowaną postać art. 5a (wymóg podejmowania stosownych kroków celem zmiany społecznych i kulturowych wzorców zachowania mężczyzn i kobiet w celu osiągnięcia likwidacji przesądów i zwyczajów lub innych praktyk opierających się na stereotypach roli mężczyzny i kobiety). Nawet jeśli publikacja nie jest podręcznikiem oficjalnie zatwierdzonym przez organy administracji rządowej i służącym realizacji podstawy programowej, to jest ona materiałem edukacyjnym w rozumieniu art. 10c Konwencji („all forms of education”). Organy ścigania wykazując postawę bierności i umarzając wyżej opisywane w skardze postępowanie karne w sprawie pochwalania przestępstwa gwałtu, Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

doprowadziły do utrwalenia negatywnych stereotypów dotyczących przemocy seksualnej wobec kobiet poprzez umożliwienie dalszego bezkarnego prezentowania wskazywanych treści „edukacyjnych”.

V.

PSAL’s entitlement to act:

Skarga jest wnoszona we własnym imieniu przez Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego. Jak wskazano wyżej, dotyczy ona w istocie niezapewnienia skutecznej ochrony przed dyskryminacją ze względu na płeć w postaci pochwalania przemocy i utrwalania stereotypów związanych z dyskryminacją kobiet. Za przyjęciem skargi przemawia treść art. 2 Protokołu fakultatywnego do Konwencji, zgodnie z którym skarga może być składana przez grupę jednostek (za taką należy przyjąć Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego) podlegającą jurysdykcji Państwa – Strony, które są ofiarami naruszenia przez Państwo któregokolwiek z praw wymienionych w Konwencji (istotę naruszenia wskazano w poprzednim punkcie). Należy uznać, że Polskiemu Towarzystwu Prawa Antydyskryminacyjnego przysługuje status ofiary. Opisane w stanie faktycznym postępowanie stanowi poważny precedens, który uniemożliwia ściganie mowy nienawiści motywowanej płcią w postaci pochwalania przestępstwa, np. zgwałcenia. Na skutek decyzji zapadłych w postępowaniu członkowie PTPA zostali pozbawieni możliwości dochodzenia skutecznej ochrony przed pochwalaniem aktów przemocy związanej z płcią oraz środków ochrony prawnej, które mogłyby zapobiec pochwalaniu przestępstw na szkodę kobiet. Obowiązywanie tak ukształtowanego standardu prawnego dotyka osobiście członków PTPA, jeśli weźmie się pod uwagę charakter działalności organizacji (o czym poniżej), gdyż brak ochrony przed utrwalaniem negatywnych stereotypów dotyczących chociażby przemocy seksualnej i dopuszczalność publicznego pochwalania takich przestępstw niesie ze sobą ogromne skutki społeczne, takie jak np. bagatelizowanie gwałtu. Tymczasem tak kształtowana świadomość społeczna wydatnie zwiększa ryzyko popełnienia przestępstw poprzez poczucie systemowego przyzwolenia na ich Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

dokonywanie oraz komunikowanie bezkarności sprawców pochwalających np. pozytywne skutki gwałcenia kobiet (dlatego też w postępowaniu krajowym PTPA wskazywało na działanie w interesie społecznym, uzasadniające przyznanie mu statusu pokrzywdzonego). Za przyjęciem powyższej wykładni art. 2 Protokołu i skłonieniu się ku szerokiej wykładni pojęcia „ofiara” (czyli uznaniu legitymacji „potencjalnej ofiary” do wniesienia skargi) przemawiają przede wszystkim względy celowościowe oraz funkcja jaką mają spełniać przepisy Konwencji. Można w tym względzie odwołać się do praktyki Komitetu Praw Człowieka oraz Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej. Pierwszy z nich w sprawie Toonen przeciwko Australii (skarga nr 488/1992) przyjął do rozpoznania skargę na utrzymywanie w kodeksie karnym przepisów kryminalizujących kontakty seksualne między dorosłymi mężczyznami, mimo że skarżący nie został osobiście skazany na podstawie tych przepisów. Z kolei Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej przyjął proponowaną wykładnię w sprawie Jewish Community of Oslo i inni przeciwko Norwegii (skarga nr 30/2003). Sprawa dotyczyła uniewinnienia sprawcy wychwalającego publicznie Adolfa Hitlera i ustrój nazistowski oraz zarzucającego emigrantom i osobom pochodzenia żydowskiego m.in. dokonywanie kradzieży i zabójstw (został mu postawiony zarzut podżegania do nienawiści rasowej). Skargę do Komitetu wniosła m.in. organizacja pozarządowa przeciwdziałająca rasizmowi. Komitet uznał jej legitymację, wskazując, że wykładnia pojęć „ofiary” i „grupa osób” nie może prowadzić do przyjęcia wymogu, by wszyscy członkowie grupy byli indywidualnymi ofiarami. Za przyjęciem skargi od organizacji pozarządowej, zdaniem Komitetu, przemawiać powinien charakter podejmowanej przez nią działalności i kategoria osób, które ona reprezentuje. Taką wykładnię dotyczącą legitymacji organizacji pozarządowej Komitet potwierdził w sprawie Zentralrat Deutscher Sinti und Roma i inni p. Niemcom (skarga nr 38/2006), dotyczącej opublikowania w prasie artykułu wskazującego na skłonność osób romskiego pochodzenia do popełniania przestępstw. Skargę wniosły m.in. dwie organizacje pozarządowe, które podnosiły, że tezy zawarte w publikacji przyczyniały się do szerzenia nienawiści poprzez utrwalanie negatywnych stereotypów o osobach romskiego pochodzenia. Warto w tym względzie Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

odwołać się również do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 17 lipca 2014 r. w sprawie Centre for Legal Resources on behalf of Valentin Campeanu v. Romania (application no. 47848/08), w którym pojawił się problem locus standi organizacji składającej skargę nie w swoim imieniu, w związku z naruszeniem praw osoby trzeciej. Trybunał przyznał organizacji pozarządowej prawo do występowania ze skargami nieskładanymi we własnym imieniu (i bez upoważnienia ewentualnych poszkodowanych), wskazując, że za dopuszczeniem takiej konstrukcji przemawia konieczność zapewnienia efektywności przepisów Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Konieczne jest jedynie, by organizacja była wykazać, ze zaistniała sytuacja wynikająca z obowiązującego stanu prawnego lub praktyki organów ścigania i organów wymiaru sprawiedliwości stwarza wysokie ryzyko wystąpienia szkody na rzecz samej organizacji lub jej członków. Za przyznaniem legitymacji PTPA przemawia zatem charakter działalności organizacji oraz grupy na rzecz których organizacja działa. Zgodnie z art. 6 Statutu PTPA celem organizacji jest popieranie rozwoju nauki prawa antydyskryminacyjnego, upowszechnianie wiedzy w tym zakresie oraz aktywne działanie na rzecz zwalczania dyskryminacji, m.in. ze względu na płeć. W myśl art. 7 cele te realizowane są m.in. poprzez kształtowanie postaw tolerancji, przełamywanie uprzedzeń i stereotypów, występowanie w sprawach o dyskryminację przed sądami i organami międzynarodowymi, prowadzenie działań na rzecz kobiet. Cele i sposób działania stowarzyszenia wyraźnie wskazują, że mają one związek z przedmiotem skargi, uzasadniając tym samym jej przyjęcie przez Komitet. Nie ulega również wątpliwości, że utrzymywanie stanu prawnego i praktyki organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości stwarza zagrożenie dla organizacji i jej członków poprzez stwarzanie przyzwolenia na naruszanie porządku prawnego. VI.

Checklist of supporting documentation 1. kopia zawiadomienia z dnia 17 lipca 2012 r., 2. kopia postanowienia z dnia 31 lipca 2012 r., 3. kopia zażalenia z dnia 7 sierpnia 2012 r.,

Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl

4. kopia postanowienia z dnia 14 grudnia 2012 r., 5. kopia powiadomienia z dnia 3 kwietnia 2013 r., 6. kopia zażalenia z dnia 12 kwietnia 2013 r., 7. kopia zarządzenia z dnia 18 kwietnia 2013 r., 8. kopia zażalenia z dnia 30 kwietnia 2013 r., 9. kopia zawiadomienia z dnia 15 maja 2013 r., 10. kopia postanowienia z dnia 9 lipca 2013 r., 11. statut PTPA, 12. wyciąg z krajowych przepisów przywoływanych w skardze.

Karolina Kędziora

Krzysztof Śmiszek

PSAL Deputy President

PSAL President

Date

Date

Prepared by Maciej Kułak, PSAL legal officer

Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego ul. Szpitalna 5 lok. 6a, 00-031 Warszawa www.ptpa.org.pl