III III ogólnopolska ogólnopolska konferencja konferencja

Szanse i wyzwania pszczelarstwa w Polsce

Ogólnopolski Konkurs

Pszczelarz Roku III edycja Warszawa, 23 marca 2017 1

2

III ogólnopolska konferencja

Szanse i wyzwania pszczelarstwa w Polsce

Ogólnopolski Konkurs

Pszczelarz Roku III edycja

Warszawa, 23 marca 2017 3

Organizator:

Fundacja Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju Obszarów Wiejskich

Partnerzy Konkursu:

Polski Związek Pszczelarski Stowarzyszenie Pszczelarzy Zawodowych Stowarzyszenie Pszczelarzy Polskich POLANKA

Współorganizator Konferencji:

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego

Patronat Honorowy:

Krzysztof Jurgiel Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Andrzej Romaniuk Główny Inspektor Jakości Handlowej Artykułów Rolno –Spożywczych

Patronat Konferencji:

prof. dr hab. Wiesław Bielawski JM Rektor SGGW prof. dr hab. Wanda Olech-Piasecka Dziekan Wydziału Nauk o Zwierzętach SGGW dr hab. Jarosław Gołębiewski Dziekan Wydziału Nauk Ekonomicznych SGGW

Redakcja: dr inż. Joanna Pawłowska-Tyszko, dr inż. Adam Oler

Wydawca:

Fundacja Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju Obszarów Wiejskich Pauliny, ul. Kasztanowa 4, 86-022 Dobrcz biuro: ul. Toruńska 30/45, 85-023 Bydgoszcz, tel. 52 376 42 20 [email protected], [email protected], http: www.feeirow.pl

ISBN 978-83-944819-2-6

4

Spis treści Wypowiedź Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi

6

Wypowiedź Głównego Inspektora Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych

8

Wypowiedź Rektora Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

10

Wypowiedź Zarządu Fundacji Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju Obszarów Wiejskich

12

Wypowiedź Prezesa Agencji Rynku Rolnego

15

Podsumowanie II ogólnopolskiej konferencji Wpływ pszczół na środowisko i środowiska na pszczoły

17

III ogólnopolska konferencja Szanse i wyzwania pszczelarstwa w Polsce

20

Krzysztof Olszewski Możliwości rozszerzenia statusu pszczoły miodnej w krajach unii europejskiej

21

Janusz Majewski Ekonomiczne aspekty produkcji pszczelarskiej w Polsce i UE

27

Beata Madras-Majewska Przywracanie bartnictwa jako szansa ochrony przyrody i staropolskiej tradycji

33

Paweł Chorbiński Potencjalne przyczyny ginięcia pszczół

39

Ogólnopolski Konkurs PSZCZELARZ ROKU

49

Finaliści III edycji Konkursu

51

Laureaci III edycji Konkursu

55

Sponsorzy i partnerzy Konkursu

58

5

Krzysztof Jurgiel Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

6

Szanowni Państwo! O znaczeniu i roli pszczół wydaje się, że wiemy wszystko. Tymczasem rzeczywistość zdaje się temu przeczyć. Problem związany z ginięciem tych pożytecznych owadów jest globalny. Wielu naukowców i praktyków zastanawia się jakie są tego przyczyny i jak można im zaradzić. Również resort rolnictwa zauważa zagrożenie tym zjawiskiem i docenia badania w kierunku przeciwdziałania. Konsekwencją tego podejścia jest goszczenie w siedzibie resortu uczestników III Ogólnopolskiej Konferencji pt. „Wpływ pszczół na środowisko i środowiska na pszczoły”. Szerokie mówienie o problemie masowego wymierania pszczół, o czym alarmują naukowcy i pszczelarze sprawiło, że wzrosło zainteresowanie tą tematyką w całym społeczeństwie. Podniesienie poziomu masowej świadomości o wzajemnym oddziaływaniu pszczół na środowisko i środowiska na pszczoły jest niezwykle istotne. Musimy mieć pełną świadomość tego, że pod pojęciem oddziaływania środowiska na pszczoły jesteśmy my. To przede wszystkim nasza działalność sprawia, że powstają zagrożenia ze strony środowiska. Możemy jednak również oddziaływać pozytywnie dbając o przestrzeganie zasad ochrony środowiska naturalnego. Dzisiejsza konferencja z pewnością przysłuży się lepszemu zrozumieniu przez społeczeństwo wzajemnych relacji i zależności pomiędzy pszczołami a środowiskiem. Podczas Konferencji zostaną także ogłoszone wyniki III edycji Ogólnopolskiego Konkursu Pszczelarz Roku, którego celem jest integrowanie środowiska hodowców pszczół oraz ukazywanie roli pszczelarstwa w rolnictwie i ochronie różnorodności biologicznej. Życzę owocnych obrad, ciekawych dyskusji i wypracowania korzystnych rozwiązań. Laureatom Ogólnopolskiego Konkursu Pszczelarz Roku składam serdeczne gratulacje wierząc, że w ich ślady pójdą kolejni pasjonaci pszczelarstwa. Krzysztof Jurgiel Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

7

Andrzej Romaniuk Główny Inspektor Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych

8

Szanowni Państwo! Z wielką przyjemnością objąłem patronatem honorowym III edycję Ogólnopolskiego Konkursu PSZCZELARZ ROKU. Jest to wyraz mojego uznania dla inicjatywy Fundacji Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju Obszarów Wiejskich mającej na celu promowanie i rozpowszechnianie wiedzy na temat pszczelarstwa. Połączenie Konkursu PSZCZELARZ ROKU z Konferencją naukową „Szanse i wyzwania pszczelarstwa w Polsce” jest okazją do zwrócenia uwagi zarówno na ogromną rolę pszczół w środowisku jak i do podkreślenia walorów odżywczych wytwarzanego przez nie miodu. Fakt, że podczas Konkursu dokonuje się wyboru najlepszych pszczelarzy, a ocena jakości miodów jest tylko jednym z jego elementów, jest potwierdzeniem docenienia również pracy pszczelarzy, których powszechnie uznaje się za hobbystów, bo tak w wielu przypadkach jest, ale zapomina się, że to hobby wymaga pracowitości nie mniejszej od pracowitości pszczół. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, którą reprezentuję, jest instytucją kontrolną sprawującą nadzór nad jakością handlową artykułów rolno-spożywczych. W ramach nadzoru Inspekcja JHARS przeprowadza kontrole różnego rodzaju artykułów rolno-spożywczych, w tym również kontrole jakości handlowej miodu, podczas których oceniane są cechy organoleptyczne, parametry fizykochemiczne oraz prawidłowość znakowania opakowań. Działania te mają na celu zapobieganie wprowadzaniu do obrotu miodu, który nie spełnia określonych w przepisach wymagań. Mam nadzieję, że prowadzone przez Inspekcję JHARS kontrole jakości handlowej miodu, w połączeniu z wiedzą i umiejętnościami pszczelarzy sprawią, że konsumentom będzie oferowany tylko miód dobrej jakości. Wszystkim uczestnikom Konkursu gratuluję, życzę Laureatom, aby uzyskana nagroda była źródłem osobistej satysfakcji jak również stanowiła wartość dodaną i wpłynęła na wzrost zainteresowania konsumentów produkowanymi miodami i tym samym miała swój wymiar ekonomiczny. Organizatorom przedsięwzięcia gratuluję pomysłu połączenia tradycji z nauką i życzę, aby podjęte działania przyczyniły się do rozwoju polskiego pszczelarstwa i cieszyły się zainteresowaniem również w kolejnych latach. Andrzej Romaniuk Główny Inspektor Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych

9

prof. dr hab. Wiesław Bielawski Rektor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego

10

Szanowni Państwo, Z ogromną przyjemnością objąłem patronat nad Konferencją Naukową zorganizowaną w ramach Gali Finałowej III edycji Ogólnopolskiego Konkursu PSZCZELARZ ROKU. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie od wielu lat współpracuje z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz z wieloma partnerami życia gospodarczego, wspierając merytorycznie wszystkie działania zmierzające do wzrostu gospodarczego naszego kraju. Pszczelarstwo jest jedną z tych dziedzin gospodarczych, które mają bezpośredni wpływ na jakość życia obecnego i przyszłych pokoleń. Współpraca nauki i biznesu jest jednym z niezbędnych elementów podnoszenia innowacyjności kraju i różnych jego regionów. Obok nauki i dydaktyki współpraca z gospodarką jest tzw. trzecią misją uczelni wyższych. SGGW współpracuje z wieloma podmiotami gospodarczymi. Naszymi partnerami są duże przedsiębiorstwa, stowarzyszenia branżowe, ale również małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP). Uczelnia ma duży potencjał działalności komercyjnej oraz tworzenia korzystnych dla gospodarki i nauki relacji z biznesem. W SGGW prowadzone są badania o zastosowaniu praktycznym. Przede wszystkim z zakresu nauk rolniczych, biologicznych, technicznych, ekonomicznych i społecznych. Pracownicy uczelni angażują się we współpracę z przedsiębiorstwami, głównie poprzez realizację różnego rodzaju małych prac zleconych, w tym również analiz, testów, opinii, ekspertyz, etc. Dzięki przepływowi wyników badań do gospodarki, innowacyjność, także na polskiej wsi, stała się faktem. SGGW jest Uczelnią, w której równolegle przebiega proces badawczy, dydaktyczny i wdrożeniowy. Jesteśmy zarówno źródłem innowacyjności, jak i jej odbiorcą. Wypracowane przez naszych badaczy nowe rozwiązania trafiają do współpracujących z nami podmiotów zewnętrznych, przyczyniając się do ich rozwoju. Z drugiej strony otrzymujemy informację, jak kształcić studentów, by jeszcze lepiej odnajdywali się na rynku pracy. Wskazówki z jednostek gospodarczych są bardzo cenne przy tworzeniu programów dydaktycznych. Jestem przekonany, że efektem konferencji naukowej z udziałem specjalistów ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, będzie wypracowanie nowych, praktycznych rozwiązań mających pozytywny wpływ na polską gospodarkę. prof. dr hab. Wiesław Bielawski Rektor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego

11

Sebastian Filipek-Kaźmierczak Prezes Zarządu Fundacji FEEIROW

Joanna Pawłowska-Tyszko V-ce Prezes Zarządu Fundacji FEEIROW

Szanowni Państwo, To już III edycja konkursu PSZCZELARZ ROKU, któremu towarzyszy Ogólnopolska Konferencja Pszczelarska. Jest nam niezmiernie miło organizować to wydarzenie, tym bardziej, że włączają się w nie wiodące organizacje i związki pszczelarskie. To utwierdza nas w przekonaniu, że idea promowania i eksponowania najlepszych pszczelarzy ma głęboki sens. Po raz drugi spotykamy się w gościnnych murach Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, które popiera i intensywnie wspiera nasze działania. Miejsce to dobrze harmonizuje z charakterem naszego święta. 12

Celem Konkursu oraz towarzyszącej Konferencji jest promowanie dobrych praktyk pszczelarskich, znaczenia pszczoły miodnej w środowisku oraz wypracowywanie nowych kierunków rozwoju polskiego pszczelarstwa. Ta trzecia edycja pod nazwą „Szanse i wyzwania pszczelarstwa w Polsce” idealnie wpisuje się w tę ideę. Poszukiwanie nowych kierunków rozwoju dla polskiego pszczelarstwa stanowi poważne wyzwanie. Wśród kluczowych przesłanek przemawiających za jego upowszechnianiem są sprawy związane z zapewnieniem równowagi środowiska naturalnego, zachowaniem bioróżnorodności gatunkowej roślin dla trwania przyszłych pokoleń, sprawy związane z tworzeniem nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich poprzez promowanie zanikających zawodów, które przynoszą korzyść dla środowiska, rolnictwa i społeczności wiejskiej, to również sprawy związane z zachowaniem naszego dziedzictwa kulturowego. Wyzwania te w kontekście problemów związanych z pojawianiem się nowych jednostek chorobowych atakujących rodziny pszczele, niskiej świadomości społeczeństwa o prawidłowym stosowaniu środków ochrony roślin, dużym skażeniu środowiska i nasilającymi się zmianami klimatu stanowią podstawę do dynamizowania i poszukiwania nowych trendów w rozwoju pszczelarstwa. Fundacja dostrzega konieczność włączania się w tego typu działania, wskazując w tym obszarze na szczególną rolę pszczoły i pszczelarza. Jesteśmy głęboko przekonani o słuszności i potrzebie podejmowania tego typu inicjatyw. Drodzy pszczelarze, macie prawo do przekonania, że Wasze działania to powód do dumy oraz niepodważalny wkład w rozwój pszczelarstwa. Jesteście Państwo nie tylko świadkami różnorodnych przeobrażeń w jego historii, ale również jej współtwórcami. Historii, która jest fundamentem, na której budujemy teraźniejszość oraz urealniamy nasze marzenia o świetniejszej przyszłości. Kapituła Konkursu stwierdziła wyrównany i bardzo wysoki poziom zgłoszonych do oceny pasiek, a stający do konkursu pszczelarze cechują się niezwykłą aktywnością, zwłaszcza w obszarze podejmowania różnorodnych działań edukacyjnych, promujących polskie pszczelarstwo. Z pewnością jest to powód do dumy i satysfakcji, a stający dzisiaj do Konkursu pszczelarze mogą być stawiani za wzór do naśladowania. Wiemy, że to co najpiękniejsze i najbardziej wartościowe wymaga wielu trudu i poświęceń. Dlatego dziękujemy wszystkim uczestnikom Konkursu za ich niezwykłą aktywność, odwagę i wysiłek. W imieniu własnym oraz organizatorów Konkursu składamy wszystkim uczestnikom Konkursu serdeczne gratulacje a Laureatom życzymy, aby tytuł „PSZCZELARZA ROKU” otworzył im nowe perspektywy rozwoju. Sebastian Filipek-Kaźmierczak Prezes Zarządu Fundacji FEEIROW

Joanna Pawłowska-Tyszko V-ce Prezes Zarządu Fundacji FEEIROW 13

Działania Agencji Rynku Rolnego na rzecz pszczelarstwa Obecnie Agencja Rynku Rolnego rozpoczęła realizację piątego (od dnia akcesji do UE) trzyletniego Krajowego Programu Wsparcia Pszczelarstwa w Polsce. Celem działania Agencji jest poprawa produkcji pasiecznej oraz jakości pozyskiwanych produktów pszczelich, wzrost zdrowotności rodzin pszczelich, wzmocnienie procesów modernizacyjnych gospodarstw pasiecznych, a także podnoszenie kwalifikacji pszczelarzy. Każdego roku w ramach działań realizowanych przez Agencję wspieranych jest ponad 35 tys. pszczelarzy. O refundację w ramach mechanizmu mogą ubiegać się podmioty uprawnione, którymi są związki, stowarzyszenia, zrzeszenia, grupy producenckie pszczelarzy. Końcowymi odbiorcami wsparcia są gospodarstwa pasieczne posiadające weterynaryjny numer identyfikacyjny lub pasieki zarejestrowane w rejestrze prowadzonym przez powiatowego lekarza weterynarii. Począwszy od sezonu 2016/2017 w ramach mechanizmu refundacji podlegają koszty poniesione na realizację niżej wymienionych działań: - przeprowadzenie szkoleń, - zakup sprzętu pszczelarskiego, - zakup leków do zwalczania warrozy, dopuszczonych do obrotu na terenie Polski, - zakup urządzeń do prowadzenia gospodarki wędrownej, - zakup matek, pakietów, odkładów pszczelich. Przez 12 lat realizacji mechanizmu rozliczonych zostało 3 349 umów o wartości 206 686 tys. zł. Największym dofinansowaniem w ciągu 12 lat objęto zakup leków do zwalczania warrozy (39% wydatków) oraz zakup pszczół (30% wydatków). Podkreślić należy, że każdy kolejny trzyletni Program ulegał ewolucji i różnił się od poprzedniego. Obecnie największe środki wydatkowane są na refundację kosztów zakupu sprzętu pszczelarskiego. Warto zauważyć, że działanie to funkcjonuje od roku 2010, dlatego globalnie wydatkowana kwota jest mniejsza niż na działania funkcjonujące przez cały okres realizacji Programów. Ponadto wartość wykorzystanych środków wzrasta wraz z każdym trzyletnim Programem. Wskazuje to na coraz lepsze zrozumienie przez beneficjentów, warunków i zasad uczestnictwa w mechanizmie. Zasadne jest kontynuowanie działań mających na celu wsparcie pszczelarstwa w Polsce z uwagi na jego wagę dla produkcji roślinnej i środowiska naturalnego. Pozytywnym efektem realizowanych przez Agencję działań jest systematyczny wzrost liczby rodzin pszczelich w okresie masowego ginięcia pszczół na świecie oraz wzrost modernizacji gospodarstw pasiecznych. Wprowadzenie refundacji kosztów zakupu sprzętu pszczelarskiego stało się dobrym impulsem do wymiany starych urządzeń na nowoczesny, dobrej jakości sprzęt pasieczny.

14

Szanowni Państwo, Agencja Rynku Rolnego z ogromną przyjemnością po raz kolejny wspiera organizację konkursu ,,Pszczelarz Roku”, który ma ogromne znaczenie w promocji pszczelarstwa i zawodu pszczelarza. Ciężka praca pszczół miodnych, a także nakład sił i środków polskich pszczelarzy nadal czekają na uhonorowanie odpowiednie dla ich wkładu w produkcję rolną. Agencja począwszy od roku 2005 nieprzerwanie wspiera tę branżę poprzez realizację kolejnych Krajowych Programów Wsparcia Pszczelarstwa w Polsce. Działania Agencji efektywnie wpływają na rozwój całej branży, ponieważ widoczny jest systematyczny przyrost pszczelarzy i rodzin pszczelich. Przez lata funkcjonowania KPWP krajobraz polskiego pszczelarstwa uległ znaczącej zmianie. Gospodarstwa pasieczne w dużym stopniu zostały zmodernizowane, nastąpiła poprawa jakości produkowanych produktów pszczelich, systematycznie wzrasta też grupa pszczelarzy młodszych, czyli poniżej 35 roku życia. Agencja Rynku Rolnego zdaje sobie jednak sprawę, że środki przeznaczane na dofinansowanie potrzeb inwestycyjnych pszczelarzy są niewystarczające. Dlatego należy podjąć wysiłek i działania zmierzające do zwiększenia nakładów na pomoc dla tej bezcennej dziedziny rolnictwa, która niejednokrotnie traktowana jest jako marginalna w konfrontacji z innymi działami produkcji rolnej. Pszczelarstwo to niezwykle ważna dziedzina w prawidłowym funkcjonowaniu całego ekosystemu. Coraz więcej mówi się o wyzwaniach stojących przed współczesnym pszczelarstwem. Są to m.in: uprzemysłowienie kultury rolniczej, chemizacja, rozległe monokultury roślinne, silna konkurencja związana z przywozem taniego miodu z państw trzecich, inwazje pasożytów czy prozaiczne niezrozumienie społeczeństwa dla istniejącego problemu. Dlatego wszelkie oddolne inicjatywy, które mają za zadanie ukazanie wyjątkowej roli pszczoły w przyrodzie, organizowane przez samych pszczelarzy, organizacje pszczelarskie, naukowców mają nieocenioną wartość dla przyszłych pokoleń. Wierzę, że debata na dzisiejszej Konferencji z udziałem przedstawicieli świata nauki, branży pszczelarskiej i urzędów państwowych pozwoli uwzględnić racje wielu stron, wskazać te problemy, które wymagają pilnych rozwiązań i określić wspólne cele na najbliższe lata. Łukasz Hołubowski Prezes Agencji Rynku Rolnego

15

16

Problemy polskiego pszczelarstwa w kontekście zmian środowiskowych – podsumowanie II ogólnopolskiej konferencji Wpływ pszczół na środowisko i środowiska na pszczoły Pszczelarstwo to rzemiosło, które ma długoletnie tradycje. Obecne uwarunkowania środowiskowe, a zwłaszcza zmiany klimatyczne i nasilające się wraz z nimi niekorzystne zjawiska pogodowe rodzą szereg problemów, które zakłócają zrównoważony i harmonijny rozwój gospodarki. Mamy tu na myśli rozwój gospodarki pozostający w zgodzie z zasobami środowiska i dobrobytem społeczeństwa. Niewątpliwie wśród istotnych i ważnych dla trwania przyszłych pokoleń zasobów środowiska jest pszczoła, a w ślad za nią pszczelarstwo. Problem ten został zauważony na konferencji zorganizowanej w Ministerskie Rolnictwa i Rozwoju Wsi w dniu 8 kwietnia 2016 roku zatytułowanej „Wpływ pszczół na środowisko i środowiska na pszczoły”. W prezentowanych referatach przedstawiono sytuację pszczelarstwa w kontekście zagrożeń środowiskowych, problemy które dla pszczelarzy stwarzają choroby pszczół, chemizacja rolnictwa, ubożenie pożytków i zanieczyszczenie środowiska. Podczas tej konferencji prelegenci podkreślali, że wśród zagrożeń, które mogą mieć kluczowe znaczenia dla przyszłości pszczelarstwa znajdują się czynniki środowiskowe i działalność człowieka. Podkreślił to prof. Jerzy Wilde, które uważa, że kłopoty pszczelarstwa wynikają z pogarszających się warunków życia pszczół, powodowanych głownie działalnością człowieka1. Szczególną uwagę zwrócono na niekorzystne zmiany środowiska przyrodniczego prowadzące do ograniczania bioróżnorodności gatunkowej roślin, a będące wynikiem intensyfikacji produkcji (monokultury, intensywne nawożenie i ochrona roślin, GMO), a co za tym idzie niekorzystnej działalności ludzi. Niewątpliwie stan środowiska naturalnego odpowiada za kondycję i przyszłość rodzin pszczelich, co zauważył prof. Jerzy Woyke wskazując, że warunki zewnętrz1 J. Wilde, Polskie pszczelarstwo wobec zagrożeń związanych z działalnością człowieka [w:] II ogólnopolska Konferencja Wpływ pszczół na środowisko i środowiska na pszczoły (red. J. Pawłowska-Tyszko, A. Oler), Wyd. Fundacja Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Dobrcz 2016

17

ne, w jakich bytują pszczoły, mają wpływ na kształt ich gniazd2. Te warunki zewnętrzne to m.in. różnorodność gatunkowa roślin stanowiąca bazę pokarmową dla pszczół. Wskazuje na to dr hab. Zbigniew Kołtowski, który podkreślił, że nie można sobie wyobrazić funkcjonowania pszczelarstwa i egzystencji rodzin pszczelich bez roślin3. Wskazał on, że zwiększenie bioróżnorodności pożytków pszczelich stanowi z jednej strony szansę, z drugiej zaś konieczność. Szansa dla pszczelarstwa na urozmaicenie i poprawę bazy pożytkowej pszczół, a dla środowiska naturalnego konieczność niezbędna do zachowania naturalnej równowagi biologicznej w otaczającym nas środowisku. W tym kontekście działalność człowieka odgrywa więc zasadniczą rolę. Zamierzone, ale również nieświadome, często pochopne działania człowieka, w tym również samych pszczelarzy (np. uprawy monokultur, intensywne zwalczanie roślinności ruderalnej, nawożenie gleb, ochrona roślin, niewłaściwie stosowane zabiegi pszczelarskie, brak dostatecznej wiedzy pszczelarskiej o biochemicznych barierach obronnych pszczół) mogą stanowić przyczynę degradacji środowiska naturalnego. Jeśli na to nałożyć, niezależne od człowieka, nasilające się zmiany klimatu to pojawia się ogromny problem, któremu należy szybko zaradzić. W tym kontekście szczególną troską należy otoczyć pszczołę, na co zwrócili uwagę dr hab. Aneta Strachecka i prof. Jerzy Paleolog4. Podkreślili oni, że pszczoły bytują w nieprzyjaznym dla nich środowisku, które może osłabiać biochemiczne systemy obronne pszczół, co skutkuje osłabieniem wielu innych systemów pszczelej odporności, w tym pojawieniem się wielu chorób pszczół, a także spadkiem zdolności do unieszkodliwiania toksyn. Stąd też wiedza o funkcjonowaniu biochemicznych barier obronnych pszczół jest niezbędna pszczelarzom praktykom, którzy z wielka ostrożnością powinni stosować substancje lecznicze. Patrząc więc przez pryzmat środowiska wśród zagrożeń mających istotne znaczenie dla przyszłości pszczelarstwa należy wymienić: zmienność warunków pogodowych, spowodowana nasilającymi się niekorzystnymi zmianami klimatycznymi, zmniejszająca się ilość pożytków pszczelich, zanieczyszczenie środowiska. Biorąc pod uwagę czynnik ludzki należy wymienić następujące zagrożenia: niewłaściwe metody leczenia pszczół, prowadzące do niszczenia barier obronnych pszczoły i pojawiania się licznych chorób, niewłaściwie prowadzone zabiegi hodowlane, 2 J. Woyke, Wpływ środowiska na kształt gniazd pszczół olbrzymich i skalnych [w:] II ogólnopolska Konferencja Wpływ pszczół na środowisko i środowiska na pszczoły (red. J. Pawłowska-Tyszko, A. Oler), Wyd. Fundacja Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Dobrcz 2016 3 Z. Kołtowski, Pożytki pszczele – być albo nie być dla pszczół i pszczelarza [w:] II ogólnopolska Konferencja Wpływ pszczół na środowisko i środowiska na pszczoły (red. J. Pawłowska-Tyszko, A. Oler), Wyd. Fundacja Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Dobrcz 2016 4 A. Strachecka, J. Paleolog, Biochemiczne bariery obronne u pszczoły miodnej [w:] II ogólnopolska Konferencja Wpływ pszczół na środowisko i środowiska na pszczoły (red. J. Pawłowska-Tyszko, A. Oler), Wyd. Fundacja Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Dobrcz 2016

18

brak odpowiedniej wiedzy pszczelarskiej, intensyfikacja produkcji rolniczej, prowadząca do ograniczania bioróżnorodności gatunkowej roślin,  globalizacja prowadząca do rozprzestrzeniania się licznych, nowych chorób pszczół,  zbyt intensywne wykorzystywanie rodzin pszczelich,  brak wiedzy wielu środowisk na temat znaczenia pszczoły w przyrodzie. Jeśli na to nałożymy brak stosownych regulacji odnoszących się do pszczelarstwa i normujących tą dziedzinę rolnictwa, brak współpracy z innymi funkcjonującymi na potrzeby rolnictwa podmiotami czy też brak koncepcji zarówno w polityce unijnej, jak i polskiej co do przyszłych i teraźniejszych działań w obszarze pszczelarstwa to problem ten jeszcze bardziej się pogłębia. Powyższe wskazuje, że pomiędzy tymi elementami występuje ścisła zależność a wspólnym elementem jest dobrobyt obecnych i przyszłych pokoleń. Nie pomylimy się więc, jeśli pszczołę będziemy traktować jako dobro publiczne, a pszczelarza jako strażnika. Na zakończenie konferencji zgłoszono propozycję dotyczące konsolidacji środowiska pszczelarskiego zwłaszcza w zakresie opracowania koncepcji wspierania pasiek pod kątem zapylania roślin owadopylnych, co istotnie może przełożyć się na wzrost bioróżnorodności gatunkowej roślin. dr inż. Joanna Pawłowska-Tyszko Fundacja Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju Obszarów Wiejskich

19

III ogólnopolska konferencja

Szanse i wyzwania pszczelarstwa w Polsce Komitet Organizacyjny Andrzej Chodkiewicz mgr Sebastian Filipek-Kaźmierczak inż. Klaudia Strucińska inż. Anna Tyszko mgr inż. Alicja Wiśniewska-Oler Komitet Programowy dr inż. Agnieszka Biernat-Jarka dr hab. Paweł Chorbiński dr inż. Sławomir Jarka prof. dr hab. Zygmunt Jasiński dr hab. Beata Madras-Majewska dr inż. Janusz Majewski dr inż. Adam Oler dr hab. Krzysztof Olszewski dr inż. Joanna Pawłowska-Tyszko dr hab. Teresa Szczęsna dr Dariusz Teper dr Barbara Wieliczko

20

Możliwości rozszerzenia statusu pszczoły miodnej w krajach unii europejskiej dr hab. inż. Krzysztof Olszewski Zakład Biologii Środowiskowej i Apidologii Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie [email protected], http: biologia-apidologia.edu.pl

Pszczoła miodna jest zwykle kojarzona z miodem, którego w krajach klimatu umiarkowanego jest głównym producentem. W Azji pewne ilości miodu pozyskuje się także od innych gatunków pszczół, np. pszczoły olbrzymiej czy też pszczoły skalnej, natomiast w Ameryce Środkowej i Południowej miód pozyskuje się także od pszczół bezżądłych. Obecnie coraz większe znaczenie zyskuje inny aspekt pracy pszczół. Szczególnie w krajach o wysoko rozwiniętym rolnictwie doceniono plonotwórcza rolę pszczoły miodnej. Dominacja upraw monokulturowych, w połączeniu z chemizacją rolnictwa doprowadziły do sytuacji, w której jedynym zapylaczem mogącym sprostać zapotrzebowaniu na zapylenie dużych połaci roślin entomofilnych jest pszczoła miodna. Jednak wytwarzanie szerokiej gamy produktów oraz zapylanie to nie wszystkie możliwości wykorzystania pszczół. Pszczoła miodna jest najbardziej wszechstronnym bioindykatorem stanu środowiska. Bioindykacja to metoda za pomocą której, dzięki stosowanym żywym organizmom, na różnych poziomach ich organizacji, określa się kierunek i stopień nasilenia zmian w środowisku ich życia (prof. M. Górny - twórca definicji bioindykacji w Polsce), lub inaczej określenie stanu środowiska lub natężeń czynników środowiska przyrodniczego przy pomocy odpowiednio wyskalowanych bioindykatorów (Smajda 1994), albo proces w którym na podstawie ilościowych i jakościowych zmian jednego obiektu (indykatora) określa się stan innego obiektu, lub całego ekosystemu ekologicznego łącznie z parametrami biotycznymi i abiotycznymi, a w tym także substancji i oddziaływań antropogenicznych (Henryk Zimny 2006). Monitorowane powinno być zarówno skażenie środo21

wiska związkami szkodliwymi, jak również zmiany bioróżnorodności organizmów w tym roślin. Do tego celu bardzo przydatne mogą okazać się pszczoła miodna i jej produkty. Bioindykatory powinny charakteryzować się następującymi cechami: • wykazywać wąski zakres tolerancji ekologicznej, • łatwe w identyfikacji, • dokładnie poznane pod względem systematycznym, morfologicznym, anatomicznym i fizjologicznym, • łatwe w monitorowaniu, • możliwość jakościowego i ilościowego określenia warunków środowiska, • dawać odpowiedź biologiczną pod wpływem zmian zachodzących w środowisku, • reagować w sposób charakterystyczny - adekwatny do stopnia degradacji, • stałość i powtarzalność reakcji, • powinny być organizmami pospolicie występującymi, • łatwe do masowej uprawy bądź chowu. Pszczoła miodna spełnia większość tych warunków, a jej największą zaletą jest fakt, że występuje na wszystkich kontynentach, na którym trwale egzystuje człowiek, co daje możliwość porównywania wyników. Ponadto rozmieszczenie pasiek w poszczególnych krajach Unii Europejskiej jest znane, co sprawia że mogą stanowić one sieć punktów monitoringowych której nie trzeba tworzyć, pozostaje tylko zależnie od potrzeb wybrać odpowiednie punktu poboru prób. Koszty utrzymania takiej sieci ponoszą pszczelarze. Pszczołę miodną wykorzystuje się w monitoringu środowiska od 1935 roku. Od 1970 roku pszczoła miodna coraz powszechniej pełni rolę bioindykatora. Dzięki niej badano zanieczyszczenie środowiska metalami ciężkimi, głównie na terenach miejskich i skażenie pestycydami na obszarach wiejskich, a nawet skażenie radioaktywne. Jest ona silnie związana ze środowiskiem. Nektar, pyłek, pierzga, spadź i propolis mogą dostarczyć informacji o rodzaju zanieczyszczeń, które dostają się do atmosfery, a następnie osiadają na roślinach, bądź są pobierane z gleby. Pszczoła miodna wskazuje stan zanieczyszczenia środowiska w dwojaki sposób. Pierwszy to wysoka śmiertelność, głównie jako reakcja na skażenie pestycydami. Zatrucia ostre wskazują najczęściej na niewłaściwe zastosowanie pestycydu. W tym przypadku ofiarą nie padają jedynie rodziny pszczele lecz także inne składniki ekosystemu np. trzmiele, motyle, dzikie pszczołowate, te z kolei są pokarmem innych organizmów. Jeżeli przyjmiemy, że rocznie w Polsce zatruciom ulega około 200 tysięcy rodzin, czyli 20% populacji [Skubida, 2007], a średnia wielkość pasieki w kraju to około 20 rodzin, z wyliczeń wynika, że problem ten dotyczy 10 tysięcy pasiek. Taka liczba pasiek nie może być zlokalizowana na niewielkim obszarze. To daje podstawę do stwierdzenia, że skutki środowiskowe niewłaściwego 22

stosowania pestycydów nie dotyczą jedynie znacznej części pogłowia rodzin pszczelich, lecz także znacznego obszaru kraju. Śmierć pszczół na tym obszarze oznacza także stratę dzikich zapylaczy. Drugi sposób wskazywania zanieczyszczenia środowiska to pozostałości w ciele oraz w produktach pszczelich. Materiałem do badań monitoringowych stanowią produkty pszczele takie jak: miód, obnóża pyłkowe, pierzga i propolis, a także ciała pszczół. Bardzo dobrym materiałem do monitoringu środowiska są miód i obnóża pyłkowe [Muszyńska, 1997]. Spadek kondycji rodzin pszczelich może być odzwierciedleniem niekorzystnych zmian w środowisku, na przykład gromadzenia niewielkich ilości substancji szkodliwych. Za sprawą monodiety nawet niewielkie skażenie pokarmu (nektaru, pyłku) może doprowadzić do powstawania toksyczności chronicznej. W takim przypadku należy przypuszczać, że zmiany te nie dotyczą jedynie pszczół lecz także innych owadów zapylających, a co za tym idzie całego ekosystemu. Pszczoła miodna jest zapewne jedynym gatunkiem dostarczającym tak szerokiej gamy produktów możliwych do wykorzystania w monitoringu. Ponad to pierzga, propolis i miód są magazynowane w gnieździe nawet przez dłuższy czas, co pozwala na wsteczną ocenę poziomu skażenia, co w przypadku gleby, wody czy powietrza jest trudne ze względu na dynamiczne zmiany w tych środowiskach. Różnorodność produktów o różnym pochodzeniu pozwala monitorować różne składniki ekosystemów, np. ukryte w kwiecie nektarniki są mniej narażone na zanieczyszczenia atmosferyczne, co sprawia że ewentualne zanieczyszczenia nektaru pochodzą z gleby lub ochrony roślin (preparaty układowe) natomiast pylniki są wyeksponowane, czyniąc obnóża pyłkowe i pierzgę dobrym wskaźnikiem zanieczyszczenia atmosfery. Ewentualne prawne rozszerzenie statusu pszczoły miodnej w Unii Europejskiej o rolę bioindykatora wymaga zainteresowania tym problemem Komisji Europejskiej. Pierwszymi krokami w tym kierunku jest konsolidacja działach organizacji pszczelarskich w poszczególnych krajach członkowskich celem wypracowania spójnego stanowiska i zainteresowanie problemem polityków. Kolejny krok to wspólne działanie przedstawicieli krajów członkowski, na tym etapie ważne mogą okazać się takie organizacje jak Copa Cogeca i Stowarzyszenie Europejskich Pszczelarzy Zawodowych (The European Professional Beekeepers Association - EPBA). Ważna jest przy tym znajomość procesu legislacyjnego.

Procedura legislacyjna w unii europejskiej Inicjatywa ustawodawcza w Unii Europejskiej należy niemal głównie do Komisji Europejskiej (KE). Traktat z Maastricht, wzmocniony Traktatem z Lizbony, przyznał jednak Parlamentowi Europejskiemu (PE) prawo do inicjatywy ustawodawczej, które umożliwia mu zwrócenie się do KE (Komisji Europej23

skiej) o przedstawienie wniosku ustawodawczego. PE (Parlament Europejski) ma charakter opiniodawczy, współdecydujący i akceptujący. KE opracowuje wnioski ustawodawcze z własnej inicjatywy lub na wniosek innych instytucji lub państw EU (z wnioskiem występuje jedna czwarta państw członkowskich), bądź też w wyniku inicjatywy obywatelskiej, często po przeprowadzeniu konsultacji społecznych. Ostateczna wersja wniosku jest przekazywana równocześnie PE, Radzie Europejskiej (RE) i parlamentom państw członkowskich, a w niektórych przypadkach Komitetowi Regionów oraz Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu.

Inna możliwość - udział obywateli w kształtowaniu prawa: 1. Możliwości podjęcia inicjatywy ustawodawczej: a. wystąpienie z inicjatywą obywatelską – zebranie w ciągu roku co najmniej miliona podpisów obywateli UE, z co najmniej siedmiu państw członkowskich daje możliwość zwrócenia się do Komisji Europejskiej o podjęcie działania w obszarze wchodzącym w zakres jej kompetencji. b. zwrócenie się do europosła, który może: • wszcząć procedurę, zgodnie z którą Parlament prosi KE o przedłożenie wniosku ustawodawczego. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy Parlament jest zdania, że akt ustawodawczy UE jest potrzebny do wykonania traktatów. Jeżeli Komisja Europejska odmówi przedłożenia wniosku, musi przedstawić wyjaśnienie, • poprosić jedną z komisji parlamentarnych o sporządzenie sprawozdania z własnej inicjatywy, które choć nie jest wiążące po przyjęciu przez PE może wpłynąć na KE, by przedstawiła nowe wnioski, • zadać KE pytanie, na podstawie którego może ona rozważyć opracowanie wniosku ustawodawczego, • zainicjować złożenie oświadczenia pisemnego, które po podpisaniu przez co najmniej połowę posłów do PE zostaje przesłane KE z prośbą o podjęcie działania. c. możliwość złożenia petycji do PE (każdy obywatel UE, działając indywidualnie lub łącznie z innymi osobami, może w dowolnym czasie skorzystać z prawa do złożenia petycji do PE. Prawo to przysługuje także przedsiębiorstwom, organizacjom i stowarzyszeniom, które posiadają siedzibę na terenie Unii Europejskiej. Petycja może mieć formę skargi lub wniosku i może dotyczyć spraw leżących w interesie publicznym lub prywatnym. Petycja może zawierać indywidualny wniosek, skargę lub komentarz dotyczący stosowania wspólnotowego prawa, lub też wezwanie PE do przyjęcia stanowiska w danej sprawie. Petycje te umożliwiają PE zwrócenie uwagi na wszelkie przypadki naru24

szenia praw obywateli UE przez państwo członkowskie, władze lokalne lub instytucję. 2. Po rozpoczęciu przez KE prac nad przygotowaniem lub przeglądem wniosku ustawodawczego, z reguły ogłasza ona publiczne konsultacje, umożliwiając zainteresowanym stronom i ekspertom wyrażenie opinii.

Rodzaje aktów prawnych: • rozporządzenie (akt wiążący, musi być stosowany w całości na całym obszarze UE), • dyrektywy (akt wyznaczający cel, który muszą osiągnąć wszystkie państwa UE. Sposób jego osiągnięcia określają kraje członkowskie za pośrednictwem swoich własnych aktów prawnych), • decyzje (jest wiążąca dla tych podmiotów do których jest kierowana), • zalecenia (nie jest wiążące, brak konsekwencji prawnych, prezentowanie punktu widzenia oraz proponowane kierunki działania), • opinie (nie jest wiążące, brak konsekwencji prawnych). Akty prawne zatwierdza PE i Rada Unii Europejskiej (po jednym przedstawicielu każdego państwa członkowskiego na szczeblu ministerialnym).

25

26

Ekonomiczne aspekty produkcji pszczelarskiej w Polsce i UE dr inż. Janusz Majewski Katedra Ekonomiki Rolnictwa i Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych Wydział Nauk Ekonomicznych, SGGW w Warszawie [email protected]

Wprowadzenie Pszczelarstwo dostarcza człowiekowi dwojakich korzyści. Z jednej strony pszczoły dostarczają produkty, wśród których najważniejsze znaczenie ma miód, a także inne, jak pyłek kwiatowy, propolis, mleczko, wosk i jad pszczeli. Z drugiej strony owady te pełnią rolę usługodawcy w zapylaniu roślin, w tym roślin uprawnych. Zapylanie roślin stanowi główną korzyść z użytkowania pszczół. Szacuje się, że owady te zapylając rośliny uprawne przynoszą gospodarce wielokrotnie większy efekt niż wartość produktów, które wytwarzają. Dodatkowo, poprzez zapylanie, owady zapylające są czynnikiem pozwalającym utrzymać bioróżnorodność środowiska naturalnego. Wśród 300 głównych gatunków roślin uprawnych świata około 84% stanowią rośliny entomofilne, czyli zapylane przez owady. Pszczoła miodna (apis mellifera) jest najważniejszym owadem zapylającym. Odpowiada za 80-90% zapyleń dokonywanych przez owady. Wartość zapylania roślin uprawnych przez owady na świecie oszacowano na ponad 150 mld euro rocznie. Z kolei wartość zapylania upraw przez owady w Unii Europejskiej oszacowano na ok. 15 mld euro rocznie. W Polsce wartość zapylania przez owady roślin uprawnych określono na niemal 7,5 mld zł (1,8 mld euro). Liczby te wskazują na znaczną rolę zapylania dokonywanego przez owady dla człowieka. W Polsce najważniejszymi entomofilnymi roślinami uprawnymi są rzepak, rośliny sadownicze oraz krzewy owocowe i plantacje trwałe. Owady zapylające pełnią także ważną role w uprawie niektórych warzyw, a także w produkcji nasion roślin warzywniczych, kwiatów i ziół. Zapylenie przez owady kwia27

tów roślin determinuje liczbę zawiązków owoców, które może wytworzyć roślina, a także ma wpływ na ich jakość. Badania doświadczalne dowiodły, że w przypadku odizolowania rośliny od zapylaczy udział zawiązków w stosunku do liczby wytworzonych kwiatów spada, często wielokrotnie. Poza tym brak zapylaczy przyczynił się do pogorszenia jakości uzyskanych owoców (maliny i truskawki) lub mniejszej liczbie nasion w strąkach (rzepak). W Unii Europejskiej uprawy roślin zapylanych przez owady zajmują ponad 14 mln ha, a ich powierzchnia systematycznie wzrasta. W Polsce rośliny uprawne, które powinny być zapylane przez owady zajmowały w 2014 r. ponad 1,7 mln ha.

Sektor pszczelarski w UE W krajach UE, wg danych Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (dane FAOSTAT), liczba rodzin pszczelich w 2013 r. wynosiła niemal 12 mln i była wyższa o 7% niż w 2000 r. Z kolei Komisja Europejska, na podstawie danych przedstawionych w krajowych programach pszczelarskich, wskazała na systematyczny wzrost liczby pni pszczelich z 11,6 mln (program na lata 2004-2006) do 15,7 mln pni (lata 2014-2016). Wskazuje to na brak precyzji danych gromadzonych przez którąś z instytucji międzynarodowych. Także dane dotyczące poszczególnych krajów są zróżnicowane, a różnice w liczbie pni sięgają 20 i więcej procent. Najwięcej rodzin pszczelich, wg danych Komisji Europejskiej, jest w państwach UE położonych głównie w południowej części Europy, tj.: Hiszpanii, Rumunii, Francji, Grecji i Włoch. Polska jest również ważnym krajem jeśli chodzi o liczbę rodzin pszczelich. Unia Europejska, mimo że jest drugim po Chinach największym producentem miodu, nie jest pod tym względem samowystarczalna. Produkcja miodu na poziomie 250 tys. ton pozwala na zaspokojenie konsumpcji jedynie w około 60%. Głównymi producentami miodu, m.in. ze względu na korzystniejsze warunki klimatyczne dla pszczelarstwa, są kraje położone na południu UE, tj. Rumunia, Hiszpania, Węgry, Włochy. Produkcja miodu w krajach UE się zwiększa. Jednak proces ten jest powolny, a zmiany zależą od warunków klimatycznych. Warunki produkcji dla pszczelarzy stają się coraz trudniejsze, co wynika z intensyfikacji produkcji rolnej (m.in. utrata siedlisk, monokultury, chemizacja rolnictwa) i chorób pszczół. Wpływa to na wzrost kosztów produkcji. Jednocześnie rosnący import tanich miodów z krajów trzecich zwiększa konkurencję na rynku. W 2015 r. import miodu do UE wyniósł ok. 200 tys. ton, z czego połowa pochodziła z Chin. Średnia cena kilograma miodu chińskiego w imporcie wynosiła 1,6 euro (ok. 7 zł), podczas gdy średnia cena miodu wielokwiatowego sprzedawanego hurtowo w UE była ponad 2-krotnie wyższa. Z uwagi na wyższe koszty produkcji, wynikające m.in. z gorszych warunków klimatycznych, pszczelarze z UE nie są w stanie konkurować cenowo z miodem importowanym. 28

Zgodnie z danymi Komisji Europejskiej, w Unii Europejskiej prowadzi działalność ponad 600 tys. pszczelarzy. Ich liczba w ostatnich latach spadła o ok. 5%. Przeciętnie pszczelarz posiada ok. 25 pni pszczelich. Jedynie 4% pszczelarzy użytkuje więcej niż 150 rodzin pszczelich, co kwalifikuje ich jako pszczelarzy zawodowych. Zdecydowana większość pasiek była własnością pszczelarzy amatorów, dla których praca w pasiece stanowiła dodatkowe źródło dochodu lub było to zajęcie hobbystyczne.

Problemy ekonomiczne pszczelarstwa w Polsce W Polsce, wg danych publikowanych przez Zakład Pszczelnictwa w Puławach Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach, w 2015 r. było 1,44 mln rodzin pszczelich. Z kolei Polski Związek Pszczelarski liczbę pni pszczelich w 2015 r. w Polsce oszacował na 983 tys. Według pierwszego źródło liczba pszczelarzy w Polsce wynosiła ponad 62,5 tys., a wg drugiego niespełna 43 tys. osób. Wydaje się, że liczba pni pszczelich podana w publikacji Zakładu Pszczelnictwa jest zawyżona. Dane te pochodzą z rejestru powiatowych lekarzy weterynarii. Pszczelarz ma obowiązek zgłosić pasiekę lekarzowi weterynarii, ale niekiedy wpisy dokonane wiele lat wcześniej nie są aktualizowane, a likwidowane pasieki mogą nie być wyrejestrowane. W Polsce dominują małe pasieki. Pszczelarzy zawodowych, czyli posiadających ponad 150 pni pszczelich jest niewiele ponad 300 osób. Sytuacja ta może wynikać z jednej strony z tego, że działalność ta stanowi hobby dla relatywnie dużej grupy osób i stanowi dodatkowe źródło utrzymania. Z drugiej strony zaś niewielka liczba pszczelarzy zawodowych może być wynikiem niewielkiej dochodowości tej działalności. Głównym źródłem przychodów z działalności pszczelarskiej w Polsce jest sprzedaż produktów wytworzonych przez te owady, w tym przede wszystkim miodu. Na opłacalność tej produkcji zasadniczy wpływ mają wielkość produkcji miodu, koszty jego wytworzenia oraz ceny zbytu. Z kolei na ceny zbytu miodu wpływ mają jakość oraz odmiana miodu. Ceny miodów odmianowych, np. spadziowego bądź wrzosowego, mogą być o ponad 100% wyższe od cen miodu wielokwiatowego, czy rzepakowego. Uzyskanie satysfakcjonującego dochodu z działalności pszczelarskiej wymusza na pszczelarzu: posiadanie odpowiedniej skali produkcji, prowadzenie pasieki wędrownej, konfekcjonowanie i sprzedaż bezpośrednią produktów pszczelich. Skala produkcji determinuje jej wielkość. Posiadanie niewielkiej liczby rodzin pszczelich nie pozwoli na uzyskanie dochodu. Poza niewielką produkcją wpływ na to mają również relatywnie wysokie koszty stałe, czyli koszty ponoszone niezależnie od rozmiarów produkcji, np. koszty wyposażenia pracowni. 29

Prowadzenie pasieki wędrownej pozwala na wykorzystanie większej liczby pożytków, co jednocześnie wpływa na wzrost wydajności miodowej pszczół. Badania wskazują, że produkcja miodu z pasiek wędrownych jest o 100 i więcej procent wyższa niż w przypadku pasiek stacjonarnych. Dodatkową korzyścią jest możliwość pozyskania miodów odmianowych, które uzyskują z reguły wyższe ceny na rynku niż miody wielokwiatowe. Konfekcjonowanie i sprzedaż bezpośrednia produktów pszczelich pozwala na uzyskanie wyższych cen niż w skupie. Ceny miodu w sprzedaży bezpośredniej mogą być nawet o 100% wyższe niż ceny w skupie. W przypadku sprzedaży bezpośredniej najlepszym i najtańszym rozwiązaniem jest pozyskanie grupy stałych klientów, co pozwoli na ograniczenie kosztów związanych z dotarciem do klienta. Na sytuację ekonomiczną pszczelarzy poza czynnikami wewnętrznymi,czyli zależnymi od pszczelarza, wpływa także szereg czynników zewnętrznych, na które pszczelarz nie ma wpływu lub wpływ ten jest ograniczony. Można do nich zaliczyć: ryzyko produkcyjne wynikające ze zjawisk pogodowych, choroby pszczół, przepisy dotyczące pszczelarstwa, inne, jak kradzież czy zniszczenie uli z pszczołami. Możliwość pozyskania miodu od pszczół jest zmienna, wpływ na wielkość produkcji mają przede wszystkim warunki pogodowe. Gdy jest zimno i wilgotno pszczoły nie wylatują z ula lub wylatują niechętnie i wtedy również produkcja miodu jest mniejsza. Z kolei w przypadku suszy kwiaty mogą nie wytwarzać nektaru, co uniemożliwia produkcję miodu. Choroby pszczół osłabiają rodzinę pszczelą, odbijając się niekorzystnie na jej wydajności miodowej. Dodatkowo walka z nimi generuje koszty. Odpowiednio wczesne wykrycie choroby, czy pasożytów ją powodujących, jak np. varroa destructor, pozwala na ograniczenie strat. Jak każda dziedzina życia człowieka także działalność pszczelarska jest obwarowana przepisami prawa. Z punktu widzenia pszczelarza ważnym wydaje się by przepisy te były jasne i pozwalały na bezpieczne prowadzenie działalności. W działalności pszczelarskiej istotna jest możliwość bezpośredniej sprzedaży produktów wytworzonych w gospodarstwie pasiecznym poprawnie oznakowanych, tak by wiadomo było gdzie i przez kogo dany produkt został wytworzony. W ten sposób konsument będzie miał pełną informację o nabywanym produkcie. Pewnym problemem zarówno dla polskiej branży pszczelarskiej, jak i dla konsumentów może być sprzedaż mieszanek miodów oznaczonych jako „mieszanka miodów z krajów Unii Europejskiej i krajów z poza Unii Europejskiej”. Oznakowanie w ten sposób miodu nie daje konsumentowi możliwości okre30

ślenia miejsca pochodzenia produktu. Brak informacji o krajach pochodzenia, czy procentowego udziału miodu z poszczególnych rejonów może służyć dezinformacji i być przejawem nieuczciwej konkurencji. Wydaje się konieczne uniemożliwienie tego rodzaju zapisów, tak by można było określić kraj pochodzenia miodu.

Podsumowanie Pszczoły są koniecznością w życiu człowieka, zarówno ze względu na produkty pszczele wpływające korzystnie na życie i zdrowie ludzi, jak i, a właściwie przede wszystkim, ze względu na zapylanie dużej grupy roślin uprawnych i dziko żyjących, w ten sposób zwiększając ilość i jakość plonów oraz wpływając na bioróżnorodność środowiska naturalnego. Pszczelarstwo w Polsce jest zróżnicowane i nie ma jednej drogi rozwoju. Zależy to m.in. od powodów i celów prowadzenia pasieki. Inne cele przyświecają pszczelarzom-amatorom, a inne zawodowym, jednak obie te grupy są ważna z punktu widzenia rynku i środowiska. Z powyższych rozważań można wysnuć kilka wniosków dotyczących możliwości poprawy warunków działalności pszczelarzy w Polsce: 1. Prowadzenie pasieki wędrownej pozwala zwiększyć produkcję miodu oraz ograniczyć jej spadek w przypadku lat o niekorzystnych warunkach pogodowych. Wzrost kosztów (paliwa, zakupu przyczepy do przewozu uli) jest rekompensowany zwiększoną produkcją miodów odmianowych. W pasiekach zawodowych przewożenie rodzin pszczelich na kwitnące pożytki wydaje się niezbędne by uzyskać dochód pozwalający na utrzymanie rodziny. 2. Sprzedaż bezpośrednia produktów pszczelich. Ze względu na to, że ceny skupu miodu często są zbliżone do poziomu kosztów produkcji, pszczelarze by uzyskać dochód powinni sprzedawać swoje produkty bezpośrednio konsumentom. Ułatwić może to Ustawa z dnia 16 listopada 2016 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia sprzedaży żywności przez rolników, która weszła w życie 1 stycznia 2017 r. 3. Choroby pszczół, zwłaszcza warroza, powodują znaczne straty w pszczelarstwie. Konieczne jest bardziej systemowe podejście do walki z chorobami pszczelimi. Działania pojedynczych pszczelarzy nie będą skuteczne, gdyż choroba może być przywleczona z sąsiednich pasiek. Dlatego ważne jest działanie systemowe, czyli jednoczesna walka z chorobą we wszystkich pasiekach na danym obszarze. Istotna rolę w tej walce mogą pełnić lekarze weterynarii. 4. Międzynarodowa konkurencja na rynku produktów pszczelich. Polscy oraz unijni pszczelarze nie mogą konkurować cenowo z produktami pszczelarskimi z innych krajów ze względu na wyższe koszty pro31

dukcji oraz gorsze warunki klimatyczne, które ograniczają możliwości produkcyjne. Dodatkowo umożliwienie sprzedaży mieszanek miodów pochodzących z krajów UE i z poza UE, bez podania krajów pochodzenia miodów i udziałów miodów z poszczególnych krajów można traktować jako przejaw nieuczciwej konkurencji. Zasadnym jest bardziej precyzyjne oznakowanie tych miodów. 5. Ze względu na rolę pszczół dla środowiska naturalnego zasadne jest wsparcie tego sektora rolnictwa. Bezpośrednie wsparcie pszczelarstwa w UE w latach 2014-2015 wyniosło 66,2 mln euro rocznie i pochodziło w 50% z budżetu UE oraz w 50% z budżetów krajowych państw członkowskich. Wydaje się, że w kolejnych latach wsparcie to powinno być wyższe, na co wskazuje m.in. wysoki i rosnący współczynnik wykorzystania środków przekraczający 90%.

32

Przywracanie bartnictwa jako szansa ochrony przyrody i staropolskiej tradycji dr hab. Beata Madras-Majewska, prof. SGGW Pracownia Pszczelnictwa, Wydział Nauk o Zwierzętach Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie [email protected]

Bartnictwo to dawna forma leśnego pszczelarstwa polegająca na hodowli pszczół w specjalnie w tym celu wydrążonych dziuplach drzew tzw. barciach.

Bartnictwo – rys historyczny Pierwsze wzmianki o polskim bartnictwie oznajmił podróżnik Ibrahim ibn Jakub w roku 965, natomiast ze źródeł archeologicznych wiadomo, że polskie bartnictwo znane już było około 2000 lat temu. Pszczoły trzymano pierwotne

Bartnicy z Parku Narodowego Szulgan-Tasz w Baszkirii na Ualu (Rosja) oraz polscy leśnicy podczas dziania barci i kłód bartnych. Fot. Roman Rogodziński

33

Pracownicy i doktoranci Pracowni Pszczelnictwa, WNZ SGGW w Warszawie oraz Nadlesnictwa Augustów podczas pozyskiwania prób pszczół, czerwiu i miodu w celaqch badawczych. Fot. Leszek Grzybowski

Kłoda bartna

Barć

Znalezione barcie i kłody zlokalizowane na obszarze nadleśnictw północno-wschodniej Polski. Fot. Roman Rogodziński

w ślepotach (naturalnych dziuplach zasiedlonych przez pszczoły) ich wykorzystywanie odbywało się na zasadzie zbieractwa lub polowania na pszczoły czyli pozyskiwaniu miodu. Następnie ludzie zaczęli samodzielnie drążyć barcie. Tereny, na których prowadzone było bartnictwo to w większości puszcze należące do króla, możnowładców lub duchowieństwa. Prawo do praktykowania bartnictwa było opłacane wysokimi daninami miedzy innymi miodem i woskiem. Bartnicy królewscy posiadali określone przywileje. Bartnicy tworzyli stowarzyszenia ludzi jednego rzemiosła. Kandydat do tego zawodu, zmuszony był wykazać się nieskazitelną opinią i złożyć przysięgę na posłuszeństwo sądowi bartnemu. Celem zachowania zespołów barci (borów) w jednych rodach, spisano prawo spadkowe zapewniające przechodzenie praw z ojca na syna. Barcie własnego boru były znaczone jednym znakiem tzw. znamieniem bartnym. 34

Kłoda znaleziona w nadleśnictwie Augustów. Fot. Roman Rogodziński

Bartnictwo w Królestwie Polskim najintensywniej rozwinęło się w guberniach augustowskiej, płockiej i lubelskiej. Należy nadmienić, że w 1827 r. w Puszczy Augustowskiej odnotowano rekordową ilość barci – 17736 szt. Natomiast w Puszczy Kozienickiej w 1843 r. wykazano 5018 barci, w 1852 r. w Puszczy Knyszyńskiej – 9770, w 1792 r. w Puszczy Białowieskiej – 7600, w 1799 r. w Puszczy Kurpiowskiej – 4621 barci. Silnie rozwinięte bartnictwo było również w Puszczach Świętokrzyskiej i Sandomierskiej W ujęciu historycznym bartnictwo było jedną z najstarszych form użytkowania lasu i stanowiło ważną gałąź gospodarki. W okresie swego rozkwitu, w XVI w., dostarczało większych dochodów niż handel drewnem i łowiectwo. Okres najintensywniejszego rozwoju bartnictwa w Polsce przypada na XVI i XVII w. natomiast schyłek nastąpił w XIX w. nie tylko z powodu rozwoju rolnictwa, przemysłu oraz bardziej efektywnych metod hodowli pszczół, ale również przez zakazy administracyjne. Dzikie pszczoły ginęły też na skutek warrozy - pasożytniczej choroby, która panowała wśród tych owadów w Europie.

Bartnictwo – korzyści Korzyści z pszczół dla rolnictwa są już od dawna doceniane, mniej natomiast mówi się o ich roli w środowisku naturalnym, nie wykorzystywanym rolniczo. Właściwe zapylenie roślin przyczynia się do utrzymania bioróżnorodności bardzo ważnej dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemów w tym ekosystemów leśnych. Bartnictwo jest formą zrównoważonego użytkowania lasów, sprzyja ochronie przyrody i staropolskiej tradycji. Pierwotnie teren Polski porastały lasy. W naszej szerokości geograficznej właśnie las był naturalnym środowiskiem bytowania pszczoły miodnej, która 35

Miodobranie w nadleśnictwie Augustów Fot. Roman Rogodziński

przez tysiące lat ewolucji przystosowywała się do tego środowiska. Wchodziła ona w skład naturalnej fauny, a przy tym oddawała nieocenione usługi zapylając rośliny występujące w tym zbiorowisku. Działalność pszczoły miodnej podtrzymywała, więc bioróżnorodność w środowisku leśnym, a tym samym stabilność tego ekosystemu. Początkowo człowiek świadomie korzystał jedynie z produktów pszczelich, głównie miodu i wosku, nie zdając sobie sprawy z rzeczywistego znaczenia pszczoły miodnej. Z czasem ingerencja człowieka zaczęła coraz bardziej zmieniać pierwotne środowisko bytowania pszczoły miodnej. A człowiek w dalszym ciągu czerpał bezpośrednie korzyści z pracy pszczół, nie zdając sobie sprawy z ich znaczenia dla środowiska naturalnego i upraw rolniczych. W międzyczasie pszczoła miodna została wyparta z naturalnego dla niej środowiska, z lasu. Bartnictwo stwarza wiec możliwość odtworzenia, przynajmniej lokalnie, zbliżonego do naturalnego zespołu owadów-zapylaczy w lasach gospodarczych i w leśnych parkach narodowych. Bartnictwo jest sposobem na przywrócenie pszczół do ekosystemów leśnych i to w sposób sprzyjający równomiernemu rozmieszczeniu co nie jest bez znaczenia dla ochrony przyrody. Pszczoły są ważnym ogniwem w biocenozie lasu i mają wpływ na zwiększenia ilości nasion produkowanych przez liczne gatunki drzew. Ich obecność sprzyja naturalnemu odnawianiu się drzewostanu. Zapylane kwiaty licznych drzew i krzewinek leśnych zwiększają plony ich owoców, które stanowią z kolei pokarm wielu gatunków ptaków – naturalnych sprzymierzeńców drzewostanu. Odzyskana po 100 latach tradycja, pomoże również zachować wiekowe drzewa bartne, ostoję dla wielu rzadkich gatunków grzybów, roślin i zwie36

rząt. Najstarsze drzewa, w których roje zakładały gniazda w dużej ilości zostały wycięte, a struktura lasów często zmieniła się na monokultury. Ponadto las zlokalizowane są na gleby mało przydatnych dla rolnictwa, a więc mało urodzajnych, tym samym porastanie przez małą liczbę gatunków roślin pokarmowych dla pszczół. Bartnictwo może pełnić również pozaprodukcyjne funkcje w lasach i tworzyć możliwość kulturalnego ożywienia regionu jako dodatkowa atrakcja turystyczna. Niewątpliwą atrakcją jest miód bartny czyli unikatowy produkt, pozyskiwany tradycyjnymi sposobami. Pszczoły zasiedlające barcie i kłody wytwarzają miód zawierający w swoim składzie nektar i pyłek roślin dzikorosnących w lasach. Powszechnie miód bartny jest uważany za produkt o najwyższej klasie czystości oraz wyśmienitych walorach smakowych.

Bartnictwo-współczesność W związku z powyższym w ostatnim czasie można zauważyć próby przywrócenia bartnictwa w polskich lasach. Zasiedlone barcie i kłody bartne można znaleźć w Lasach Spalskich, Puszczy Świętokrzyskiej, a także w dwóch parkach narodowych, Biebrzańskim i Wigierskim. Największym przedsięwzięciem w kraju w tym zakresie, jest niewątpliwie realizacja projektu pt. „Tradycyjne bartnictwo ratunkiem dzikich pszczół w lasach”. Leśnicy chcą przywrócić tradycje bartnicze w puszczach północno-wschodniej Polski. Projekt odbudowy pszczelarstwa leśnego finansowany ze wsparcia funduszy norweskich w ramach działań edukacyjnych, realizowały wspólnie 4 nadleśnictwa zlokalizowane na terenie północno-wschodniej Polski: N Augustów (Puszcza Augustowska), Browsk (Puszcza Białowieska), Maskulińskie (Puszcza Piska) i Supraśl (Puszcza Knyszyńska). Projekt zakłada m.in. budowę barci, szkolenia potencjalnych bartników, tworzenie ścieżek edukacyjnych i badania naukowe. Kluczowa była współpraca z bartnikami z parku narodowego Szulgan-Tasz w Baszkirii na Uralu (Rosja), gdzie tradycje bartne trwają nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Specjaliści z Baszkirii pomagali polskim leśnikom przywrócić tradycyjne bartnictwo. Projekt zakładał, iż na terenie każdego z czterech nadleśnictw powstaną co najmniej po trzy barcie i dwie kłody bartne. Barcie wydrążane są w drzewie stojącym, żywym; zaś kłody bartne, to odcięte kawałki drewna (przeważnie o długości 1,5-2 m), który są przygotowywane pod potrzeby pszczół i następnie na drzewach wieszane. W ramach części naukowej projektu realizowano, z jednej strony badania kondycji pszczół zasiedlających barcie i kłody ich przynależność rasową oraz jakość miodu (SGGW w Warszawie), zaś z drugiej - aspekty prawne bartnictwa, ponieważ nie ma obecnie żadnych przepisów, które by tą działalność regulowały (Uniwersytet Przyrodniczy w Białymstoku). 37

Jednym z głównych celów projektu było sprawdzenie, na ile istnieją jeszcze pszczoły wolno żyjące w lesie i na ile działania realizowane w projekcie, poprawiły im warunki bytowania. Kolejnym bardzo ważnym zadaniem projektu było uświadomienie roli pszczół w ekosystemie w tym w ekosystemach leśnych, wzrost świadomości społecznej o konieczności aktywnej i ochrony pszczół, powstrzymanie utraty równowagi biologicznej i degradacji funkcji ekosystemów. W ramach projektu stworzono więc ścieżki edukacyjne, ogródki z roślinnością miododajną, punkty multimedialne, wydano też publikacje, albumy, ulotki, przewodniki po ścieżkach edukacyjnych, gry edukacyjne oraz utworzono stronę internetową poświęconą projektowi. Podstawą przesłania edukacyjnego jest pokazanie wagi i zależności tradycyjnego bartnictwa oraz ułatwienie samodzielnego podjęcia działań nad poprawą warunków życia pszczół. Produkcja miodu bartnego ze względu na niewielką, na tym etapie, ilość wytwarzanego produktu przez pszczoły zasiedlające barcie i kłody traktowana jest na razie jako atrakcyjny dodatek tzw. «wisienka na torcie». Polska jako jedyny kraj Unii Europejskiej podjęła próbę przywrócenia na swoim terenie bartnictwa, jako szansę ochrony przyrody i staropolskiej tradycji. Działania te pośrednio przyczyniają się do kreowania wizerunku Polski jako kraju, który nie tylko kultywuje swoją historię, ale również stara się przywrócić do życia jej minione elementy.

Literatura:  1. Borzecki J., 1989. Encyklopedia pszczelarska. Państwowe Wydaw. Rolnicze i Leśne  2. Blank-Weissberg S., 1937. Barcie i kłody w Polsce. z zasiłku Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, Warszawa (Wilczyska)  3. Bornus L. 1989. Encyklopedia pszczelarstwa. PWRiL, Warszawa  4. Broda J., Krajski W., Marszałek T., Szczuka J., Żabko-Potopowicz A. (red.) 1965. Dzieje lasów, leśnictwa i drzewnictwa w Polsce. PWRiL, Warszawa  5. Dzierżanowski T., Nawrocki P., Pazura A., Zawadzki J., 2009. Możliwość przywrócenia bartnictwa polskim lasom jako elementu zrównoważonego leśnictwa. W: Anderwald D. (red.). Zdobycze nauki i techniki dla ochrony przyrody w lasach. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 2 (21): 49-56  6. Ferenc-Szydełko E., 1995, Organizacja i funkcjonowanie bartnictwa w dobrach monarszych w Polsce, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań.  7. Heymanowski K., 1971. Znaczenie gospodarcze bartnictwa (XV ? XVIII w.) PWRiL. Sylwan 11: 19-36 8. Karpiński J., 1948. Ślady dawnego bartnictwa puszczańskiego na terenie Białowieskiego Parku Narodowego. Kraków. 9. Lelewel J., 1856. Pszczoły i bartnictwo w Polsce. Poznań. 10. Siudowska-Myzykowa T., 1960. Materiały do dziejów bartnictwa w Europie północno-wschodniej. Archiwum Etnograficzne nr 21. Wrocław 11. Śliwka A. 2012. Promocyjne, kulturowe i edukacyjne aspekty bartnictwa w Lasach Spalskich. Praca magisterska wykonana w Katedrze Użytkowania Lasu SGGW. Warszawa. 12. Śliwka A., Staniszewski P. Bartnictwo – historia czy przykład edukacji plenerowej. 39 Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 15. Zeszyt 34 / 1 / 2013 s.: 39-47 13. Zaręba R., 1986, Puszcze, bory i lasy Polski, PWRiL, Warszawa. Strony www: http://www.tradycyjne-bartnictwo.pl/tradycyjne-bartnictwo-ratunkiem-dzikich-pszczol-w-lasach.html http://bartnictwo.m-sto.org/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=1&Itemid=27

38

Potencjalne przyczyny ginięcia pszczół dr hab. Paweł Chorbiński, prof. nadzw. UP Pracownia Chorób Owadów Użytkowych Katedra Epizootiologii z Kliniką Ptaków i Zwierząt Egzotycznych Wydział Medycyny Weterynaryjnej, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu [email protected]

Wprowadzenie Od kilku lat w prasie pszczelarskiej bardzo wielu krajów pojawiają się informacje o ginięciu pszczół w różnych porach roku i rozmaitym nasileniu. Czasami ubytek pszczół z rodzin jest tak znaczący, że przerażeni wielkością strat pszczelarze wieszczą pojawienie się nowej choroby pszczół o charakterze „epidemii”. W niektórych krajach, zwłaszcza Ameryki Północnej, zjawisko to wystąpiło na bardzo dużą skalę i straty w niektórych pasiekach sięgnęły nawet 80%. Największe nasilenie strat na tym terenie zanotowano w 2006 roku i wyniosło ono w USA średnio około 40% stanu rodzin w pasiekach. Oszacowano, że w ciągu kilku lat zginęła, co najmniej 1/3 pogłowia pszczół na tym terenie. W celu ustalenia przyczyn upadków pszczół powołano wiele zespołów badawczych i przeprowadzono liczne badania laboratoryjne. Na podstawie oceny wszystkich zbadanych czynników biorących udział w wywoływaniu masowych ubytków pszczół w rodzinach, a także wielu hipotez dotyczących ewentualnych przyczyn, przyjęto ogólną nazwę dla tego zjawiska: Zespół masowego ginięcia pszczół (nazwa angielska: Colony Collapse Disorder, CCD). Również w Europie zanotowano podobne objawy ginięcia pszczół, a największy poziom strat wystąpił na terenie większości krajów zachodu i południa kontynentu. Kolejne informacje o podobnych zjawiskach w rodzinach pszczelich pochodzą z Azji, a nawet z Australii. Pomimo przeprowadzenia szeroko zakrojonych badań naukowych nad poznaniem przyczyn masowego ginięcia pszczół lotnych poza ulem nie znaleziono dotychczas jednego odpowiedzialnego patogenu. Dlatego uważa się, że przyczyną tego zjawiska jest nakładanie się na siebie wielu czynników biotycznych i abiotycznych. Żaden z tych czynników nie jest w stanie samodziel39

nie doprowadzić do wystąpienia choroby i dopiero wzajemne ich nałożenie się na siebie powoduje spotęgowanie (tzw. efekt synergistyczny) negatywnego ich wpływu na organizm pszczół, co manifestuje się objawami w rodzinach pszczelich. W klasycznym przebiegu zespołu masowego ginięcia pszczół obserwuje się pojawienie tzw. 14 charakterystycznych objawów:  1. Na początku rodziny wyglądają normalnie  2. W ulu znajdują się prawie wyłącznie młode pszczoły  3. Pszczoły nie są agresywne  4. W ulu jest matka  5. Na plastrach są złożone jaja  6. W rodzinie może być dużo ramek z czerwiem  7. Czerw często ma postać czerwiu rozstrzelonego  8. Często w ulu jest zasklepiony miód oraz (w okresie letnim) świeży nakrop  9. W ulu mogą być zgromadzone zapasy pyłku (jeżeli jest łatwo dostępny dla pszczół) 10. Pszczoły w ulu nie chcą pobierać podawanego do ula syropu lub innych pokarmów oraz ew. medykamentów 11. Nie obserwuje się rabunków takich rodzin 12. Nie widać w nich inwazji szkodników (mrówek, os, barciaków i innych) 13. Nie obserwuje się obecności martwych pszczół wokół uli 14. Nie widać objawów chorób pszczół dorosłych (np. choroby zdeformowanych skrzydeł, paraliżów, deformacji ciała). Opisane powyżej objawy CCD najsilniej objawiają się w okresie jesiennym, ale obserwowano je także w znacznym nasileniu na wiosnę. Jednym z najbardziej niepokojących sygnałów jest zupełna nieobecność popularnych szkodników, które zawsze próbują dostać się do gniazda pszczelego oraz niechęć innych rodzin do rabunków takich, pozbawionych obrony pszczół. Rabunki są obserwowane dopiero po dłuższym czasie od momentu wypszczelenie się chorujących rodzin. W zależności od położenia geograficznego objawy trwają nawet kilka tygodni i straty mogą się wahać od 50 do nawet 90% stanu rodzin w pasiece. W naszych warunkach klimatycznych, w ostatnich latach, nasiliło się znacznie podobne zjawisko znikania pszczół lotnych w okresie jesieni lub nawet zamierania rodzin w czasie zimowania. Bardzo niepokojący dla pszczelarzy jest fakt, że straty najczęściej występują w rodzinach, które były prawidłowo prowadzone w czasie sezonu pszczelarskiego oraz właściwie zostały przygotowane do zimowania. Szczególnie dotyczy to rodzin bardzo aktywnych, wychowujących jeszcze stosunkowo dużo czerwiu w okresie jesieni. Cieplejsze jesienie ostatnich lat przedłużają okres występowania czerwiu i przyśpieszają zużycie zapasów pokarmu, szczególnie w pasiekach, w których dość wcze40

śnie podkarmiono rodziny na zimę. Pszczelarze kontrolujący w październiku stan zapasów, często zgłaszają, że w wielu rodzinach zniknęły pszczoły, a zapasy w dni cieplejsze uległy częściowemu wyrabowaniu lub są nienaruszone. Zadają również pytanie, jaka może być przyczyna takiego stanu.

Potencjalne przyczyny ginięcia pszczół lotnych Ponieważ przyczyna zjawiska masowego ginięcia pszczół nie została jednoznacznie ustalona uważa się, że jak wspomniano wyżej musi nastąpić wzajemne nałożenie się wielu czynników, które powodują obniżenie odporności zarówno samych pszczół jak i całej rodziny pszczelej. Za czynniki te uważa się między innymi: występowanie chorób pasożytniczych (warroza, nosemoza), obecność infekcji wirusowych, inwazje szkodników, zatrucia subkliniczne środkami ochrony roślin, wpływ roślin modyfikowanych genetycznie, warunki i sposoby utrzymywania pszczół, czynniki stresogenne, zmiany klimatyczne oraz wpływ promieniowania elektromagnetycznego.

Warroza Pomimo ponad 30 letniej walki z inwazją Varroa destructor jego obecność w naszych pasiekach jest nadal bardzo znaczna. Największy na to wpływ ma praktykowana w hodowli tendencja ograniczania rójek oraz stosowane metody zwalczania pasożyta. V. destructor wykorzystuje do swojego rozwoju czerw pszczeli i trutowy. Jeżeli w rodzinie pszczelej nie dojdzie do przerw w czerwieniu spowodowanych wyrojeniem się pszczół i wychowem młodej matki, to nie nastąpi także przerwanie ciągłości przyrostu populacji pasożyta, która osiągnie takie rozmiary, że nawet skuteczność leczenia na poziomie 95% nie będzie wystarczająca w dłuższym, 2-3 letnim okresie życia rodziny pszczelej. Występuje tu prosta zależność, każde podzielenie rodziny w postaci rójki (lub odkładu) powoduje zmniejszenie liczby pasożytów w macierzaku, a przez to obniża znacznie skutki inwazji. Nadmierna ilość samic V. destructor w okresie jesieni może wynikać z nieskuteczności prowadzonych zabiegów przy użyciu środków warroabójczych np. przy wieloletnim używaniu tych samych preparatów i pojawianie się lekooporności. Wciąż niedoceniane jest prowadzenie stałej kontroli ilości pasożytów w rodzinach pszczelich. Także zbyt późne rozpoczęcie zwalczania warrozy lub błędy poczynione w czasie trwania terapii powodują, że pasożyt namnaża się intensywnie na czerwiu, z którego rodzą się pszczoły tworzące podstawę kłębu zimowego. Pszczoły wygryzające się z zarażonych pasożytem komórek będą żyły znacznie krócej. Dla porównania, pszczoła letnia osłabiona pasożytem przeżywa często tylko 9 dni, a zimowa do 2 miesięcy. Przyspieszone ginięcie pszczół z powodu warrozy jest szczególnie widoczne na wiosnę i objawia się w postaci obfitych osypów zimowych leżących na dennicach uli. W okresie jesieni uszkodzone pszczoły bardzo szybko giną poza ulem i rodzi41

ny wyraźnie słabną. Ponieważ czerwiu, w tym okresie czasu jest zbyt mało, nie następuje wyrównanie ubytków i efektem jest garstka pszczół razem z matką w zbyt obszernym gnieździe. Jeżeli pasożytów będzie zbyt dużo to możemy napotkać się ze zjawiskiem porzucania ula przez pszczoły jesienią. Przy niskich temperaturach panujących w tym okresie zapasy pokarmu zimowego w takich opuszczonych ulach również nie będą naruszone. Czasami zjawisko zwiększonego ginięcia pszczół może zostać sprowokowane przez pszczelarza. Nadmierne wykorzystywanie kwasów organicznych (zwłaszcza szczawiowego) powoduje także skracanie się czasu życia pszczół i obserwowane objawy następcze takich terapii to gwałtowny ubytek pszczół, które także giną z dala od pasieki.

Infekcje wirusowe Dotychczas panowała rozpowszechniona opinia, że głównym sprawcą osłabiania odporności pszczół była warroza. Jednak badania prowadzone w rodzinach pozbawionych pasożyta z objawami ginięcia pszczół (w Australii), nie potwierdziły wiodącej roli V. destructor w wywoływaniu immunosupresji u pszczoły miodnej. W chwili obecnej coraz więcej rolę w upośledzaniu odporności przypisuje się występowaniu zakażeń wirusowych, dla których V. destructor jest głównym wektorem (przenosicielem). Dotyczy to głównie klasycznego wirusa ostrego paraliżu pszczół (ABPV), izraelskiego wirusa ostrego paraliżu pszczół (IABPV) oraz przypuszczalnie wirusa kaszmirskiego (KBPV). Duża rolę w wywoływaniu CCD przypisywano zwłaszcza izraelskiemu wirusowi ostrego paraliżu pszczół z powodu jego częstej obecności w pszczołach z chorych rodzin. W blisko 96% próbach pszczół z ognisk masowego ginięcia wykazano obecność tego wirusa. Nawet przez pewien okres czasu podejrzewano jest on głównym sprawcą tego problemu zdrowotnego. Jednak wykazanie dość powszechnego występowania tego wirusa także w zdrowych rodzinach wykluczyło tę możliwość. W naszych pasiekach zdarzają się przypadki występowania ujawnionych zakażeń wirusem ostrego paraliżu, których objawem jest znaczące ginięcie pszczół, które z reguły można napotkać w znacznej ilości leżące przed wylotkami chorych rodzin. Zjawisko to występuje najczęściej w okresie letnim i ma zwykle zasięg ograniczony do pojedynczych rodzin w pasiece i nie przybiera masowego charakteru. Kolejnym groźnym wirusem w naszych pasiekach jest wirus zdeformowanych skrzydeł. Jego obecność jest notowana przez pszczelarza w postaci pełzających przed ulem pszczół z charakterystycznie uszkodzonymi skrzydłami, ale jednak w niskim nasileniu. Jednak jego wpływ na pszczoły jest znacznie bardziej niebezpieczny, ponieważ większość zakażonych pszczół nie wykazuje żadnych objawów, ale wirus bardzo skraca czas ich życia i chore pszczoły giną w dużej odległości od ula. 42

Nosemoza (choroba sporowcowa) Nosemoza jest choroba dość dobrze znaną pszczelarzom. W naszym kraju jest obecna praktycznie, w co piątej rodzinie pszczelej. Grzyby z rodzaju Nosema namnażają się w jelicie trawiennym pszczoły - w komórkach nabłonka jelitowego. Uszkodzony nabłonek przestaje w prawidłowy sposób pełnić funkcje trawienia i wchłaniania pokarmu oraz staje się wrotami wnikania wirusów pszczelich (wirusa choroby czarnych mateczników BQCV lub wirusa Y). W ostatnim czasie spotykamy dwa gatunki sporowców: Nosema apis i Nosema ceranae. Infekcja spowodowana przez N. apis powoduje skracanie czasu życia pszczół o połowę oraz w rodzinie przebiega bardzo często w postaci jawnej z charakterystycznymi objawami biegunki. Pozwala to na łatwe jej rozpoznanie, nawet bez wykonania specjalistycznych badań. Jednak w przypadku N. ceranae nie obserwuje się żadnych objawów biegunki (nazywana jest często nosemozą „suchą”), ale jest ona dla pszczół dużo bardziej niebezpieczna, ponieważ zarażone pszczoły giną zwykle już od ósmego dnia życia. Śmierć chorych pszczół jest zwykle efektem silnego głodu wynikającego z dysfunkcji uszkodzonego jelita. Zakażonym pszczołom zbieraczkom wylatującym z ula często nie starcza pokarmu na lot na pożytek i giną po „drodze”. U chorujących pszczół ulega także aktywacji układ zaburzający orientację w terenie i dlatego nie potrafią one wrócić do swojego ula. W przebiegu nosemozy obserwuje się dwa terminy ginięcia pszczół: jeden w okresie wiosny i spowodowany jest wystąpieniem inwazji N. apis lub N. ceranae albo mieszanej infekcji obu tymi gatunkami, drugi – w okresie jesieni i powodowany jest wyłącznie przez N. ceranae. Termin jesiennego ginięcia (depopulacji rodziny) nie jest jednak poprzedzany, żadnymi objawami zwiastunowymi, ponieważ matka przez intensywne czerwienie kompensuje ubytek pszczół w okresie lata i rodziny wyglądają na normalne, a zwiększona ilość czerwiu, w takich rodzinach, raczej ucieszy pszczelarza niż go zmartwi. Dopiero jesienne ograniczenie czerwienia powoduje załamanie się rodziny, w której zostaje garstka młodych pszczół wraz matką i zapasami pokarmu. Jeżeli rodzina była dostatecznie silna to zginie dopiero wiosną następnego roku.

Środki ochrony roślin Ochrona roślin przy użyciu substancji chemicznych to jeden powszechnie wykorzystywanych zabiegów agronomicznych. Wszystkie zarejestrowane w naszym kraju preparaty muszą być stosowane zgodnie z przeznaczeniem i uwzględniać możliwości negatywnego wpływu na pszczoły, jeżeli takie niebezpieczeństwo może zaistnieć. Jednak nawet przy prawidłowym ich stosowaniu, mogą pozostawać na uprawach nieznaczne ilości tych substancji, które wraz z przynoszonym do uli pokarmem są potem spożywane przez pszczo43

ły i czerw. Takie niewielkie (tzw. subletalne dawki) pobierane przez dłuższy okres czasu, najpierw przez czerw, potem pszczoly karmicielki, a na końcu zbieraczki doprowadzać mogą do obniżenia żywotności pszczół i ich przedwczesnej śmierci. Skażony pokarm może być gromadzony także, jako domieszka zapasów zimowych i powodować wymieranie rodzin w czasie zimowania lub jeszcze jesienią. Obecnością pestycydów w zapasach pokarmu można tłumaczyć niechęć do rabowania lub wnikania szkodników do uli, w których doszło do masowego ginięcia pszczół lub całkowitego ich opuszczenia przez rodziny. Niepokojącym zjawiskiem obserwowanym w małych pasiekach jest powtórne wykorzystanie zapasów zimowych po zamarłych rodzinach do wiosennego podkarmiania rodzin. Jeżeli w pokarmie znajdowały się dodatki pestycydów, pszczelarz sam podtruwa zdrowe rodziny już od samej wiosny.

Hodowla i gospodarka pasieczna Produkcyjność, dynamika rozwoju, skłonność do rójek i rabunków oraz podatność na choroby i pasożyty u pszczół ma ścisłe uwarunkowanie genetyczne, które może się ujawniać w niektórych krzyżówkach hodowlanych naszych pszczół. Brak kontroli nad rozpowszechnianiem materiału genetycznego na terenie naszego kraju, wynikające z łatwości jego pozyskania (refundacja) powoduje gwałtowne zmiany populacji pszczół w pasiekach i powstawanie możliwości pojawiania się krzyżówek wrażliwych na określone choroby. Może także sprzyjać wsobnej hodowli pszczół. Pochodzenie matek i pszczół oraz trutni z jednej linii matecznej może powodować pojawianie w kolejnych generacjach matek i pszczół niekorzystnych cech wynikających z kojarzenia krewniaczego. Sytuacja taka może wystąpić np. w czasie zasiedlania wszystkich rodzin w pasiece matkami z jednej linii przez kilka lat. Jeżeli trutnie użyte do sztucznej inseminacji tych matek również pochodzą od jednej linii ojcowskiej to ujawnienie się tych cech może nastać dużo wcześniej. Przy bardzo silnym spokrewnieniu możemy obserwować osłabioną żywotność larw i pojawianie się czerwiu rozstrzelonego. Zapobieganie znacznemu pokrewieństwu pszczół w obrębie pasieki polega na regularnym dopływie obcej krwi. Można to wykonać np. przez samodzielny wychów matek, z jajeczek uzyskanych od najbardziej produkcyjnej rodziny np. z pasieki zaprzyjaźnionego sąsiada, starając się w miarę możliwości korzystać z materiału miejscowego. Czynnikiem, który może sprzyjać masowemu ginięciu pszczół jest stres transportowy wywoływany przewozem rodzin pszczelich na duże odległości. Do powstania tego stresu dochodzi przede wszystkim w wyniku przegrzania rodzin w zamkniętych ulach przy niedostatecznej ich wentylacji. Skutkiem tego jest osłabienie odporność pszczół i bardzo częste ujawnianie się ukrytych w ich organizmach zakażeń wirusowych. Objawy osłabiania rodzin mogą uwidaczniać się już po tygodniu do momentu przewozu. Aby zminimalizować straty związane z tym stresem konieczne jest zapewnienie rodzinom w czasie transpor44

tu odpowiedniej wentylacji. Można to uzyskać przez np. dodanie dodatkowych korpusów z ramkami, zwiększenie powierzchni lub ilości otworów wentylacyjnych w ulach na czas transportu lub organizowanie przewozów pszczół w czasie nocy, przy otwartych wylotach. W razie konieczności należy wynająć do wędrówek z pszczołami samochód wyposażony w układ schładzania skrzyni ładunkowej. Postarajmy się także, aby załadunek i rozładunek przebiegał szybko i sprawnie, aby nie pogłębiać pszczołom stresu związanego z ich przewozem. Inną sprzyjającą przyczyną jest występowanie przepszczelenia na pastwisku pszczelim. Pszczoły z pasieki oblatują rośliny na obszarze około 750 ha. Teren ten jest w stanie zapewnić pokarm do prawidłowego rozwoju i na zapasy ok. 50 rodzinom pszczelim. Nadmierne zagęszczanie ilości uli na małym terenie powoduje pogorszenie bazy pożytkowej w okresie rozwoju rodzin, a także sprzyja wystąpieniu rabunków i ułatwia przenoszenie chorób i pasożytów pomiędzy rodzinami w okresie jesieni. Zdarza się, że w okresie jesieni na jednym miejscu gromadzone jest nawet 300 uli. Przy takim zgęszczeniu pszczół zostaje zakłócona równowaga w rodzinach pszczelich i mogą w nich pojawić się liczne problemy zdrowotne. W pasiekach stacjonarnych pojawić się mogą także problemy zdrowotne spowodowane niedoborami pokarmu pyłkowego i nektarowego w przypadku korzystania przez pszczoły z ubogiej bazy pożytkowej. Jeżeli pszczoły korzystają tylko z jednego rodzaju uprawy (wielka monokultura wokół pasieki) i brak jest bioróżnorodności szaty roślinnej wokół pasieki to czerw w takich rodzinach nie jest prawidłowo odżywiony. Nie wszystkie rośliny produkują pyłek w pełni zabezpieczający potrzeby pokarmowe zarówno czerwiu, jak i pszczół karmicielek. Objawy niedożywienia czerwiu obserwowano szczególnie na: wielkoobszarowych uprawach migdałowców, borówki amerykańskiej, w sadach wiśniowych oraz przy uprawach kukurydzy. Im staranniej jest prowadzone na takich plantacjach zwalczanie chwastów, tym większe są szanse na wystąpienie objawów niedożywienia czerwiu. W konsekwencji rodzą się z niego pszczoły o krótkim czasie życia, przez co wydajność takiej rodziny znacznie spada, a rodzina przestaje harmonijnie się rozwijać.

Postępowanie w przypadku podejrzenia nasilonego ginięcia pszczół. Ponieważ przyczyn masowego ginięcia pszczół jest bardzo wiele, należy w przypadku jego wystąpienia, zgromadzić jak najwięcej informacji dotyczących rodzin pszczelich: ich warunków rozwojowych, zjawisk fenologicznych w środowisku, potencjalnego stosowania środków roślin w okolicy pasieki oraz sposobów i rodzajów zabiegów leczniczych prowadzonych w rodzinach. Jeżeli do upadków rodzin doszło w okresie zimowli, konieczne jest sprawdzenie przyczyn tych upadków, ponieważ w warunkach naszego kraju powodowa45

ne są one najczęściej przez warrozę lub nosemozę. Wykazanie osypach pobranych z takich rodzin obecności ponad 400 sztuk samic Varroa destructor wskazuje na niedostatecznie skuteczną terapię w poprzednim sezonie pasiecznym. Niestety w naszym kraju jest to jedna z najczęstszych przyczyn ginięcia rodzin w czasie zimowli. Natomiast zamarcie rodzin w czasie zimowli z objawami biegunki wskazuje na inwazję Nosema apis. Ponieważ w Polsce występuje, o czym już wspomniano, także drugi gatunek pasożyta - Nosema ceranae, który nie powoduje pojawiania się biegunki, konieczne jest wykonanie badań laboratoryjnych pszczół, celem wykluczenia lub potwierdzenia nosemozy. W ustalaniu przyczyn ginięcia pszczół pomagają informacje dotyczące okresu zimowli (rodzaj pokarmu, wielkość gniazda) oraz wiosennego rozwoju rodzin (dynamika rozwoju, wykonywane zabiegi hodowlane, ew. rodzaje pokarmu) i pochodzenie węzy. Jeżeli zanotowano w rodzinach pszczelich objawy wskazujące na występowanie infekcji wirusowych, wskazane jest wysłanie prób do badań (badania wirusologiczne wykonuje Pracownia Chorób Pszczół SGGW w Warszawie). Zaobserwowanie objawów zatrucia pszczół wywołanego środkami ochrony roślin zmusza właściciela do podjęcia zabiegów ratujących rodziny. Można wysłać próby zatrutych owadów do Państwowego Instytutu Weterynaryjnego w Puławach, ale z powodu szybkiego rozkładu środków chemicznych (czasami kilka godzin), często otrzymuje się wyniki ujemne. Przy masowych i uwidocznionych zatruciach konieczna jest wymiana zapasów pokarmu (miód i pyłek) w gniazdach zatrutych rodzin, które przeznaczamy do uratowania, ponieważ może zwierać duże pozostałości pestycydów i dalej je podtruwać. Usunięte plastry najlepiej przeznaczyć do spalenia.

Zapobieganie problemom masowego ginięcia pszczół: • Nie używać uli i sprzętu pasiecznego bez odkażania. • Nie łączyć rodzin z objawami masowego ginięcia pszczół ze zdrowymi. • Nie przekładać plastrów z rodzin zdrowych do chorych i odwrotnie, ponieważ przełożenie plastrów z rodziny chorej do zdrowej jest równoznaczne z przeniesieniem zespołu. • Należy prowadzić staranne zwalczanie warrozy i nosemozy. • W zwalczaniu warrozy stosować zintegrowane metody zwalczania wraz z ich kontrolą. • Monitorować zabiegi ochrony roślin w pobliżu pasiek i zgłaszać wszelkie nieprawidłowości odpowiednim służbom rolnym. • Dbać o kondycję pszczół • Zapewnić rodzinom dobrą bazę pożytkową.

46

Laboratorium Badania Jakości Produktów Pszczelich Instytutu Ogrodnictwa, Zakładu Pszczelnictwa w Puławach Akredytacja PCA Nr AB 715 Kierownik Laboratorium: dr hab. Teresa Szczęsna, prof. nadzw. IO Kierownik ds. Technicznych: dr Ewa Waś Specjalista w zakresie analizy pyłkowej - dr Dariusz Teper Laboratorium Badania Jakości Produktów Pszczelich Instytutu Ogrodnictwa, Zakładu Pszczelnictwa w Puławach wykonuje badania jakości miodu w zakresie cech fizykochemicznych i analizy pyłkowej metodami akredytowanymi przez Polskie Centrum Akredytacji (PCA) zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 stycznia 2009 r. w sprawie metod analiz związanych z dokonaniem oceny miodu (Dz. U. Nr 17, poz. 94 z późn. zm.). Metody te są spójne z metodami obowiązującymi w UE. Są zalecane przez Międzynarodową Komisję ds. Miodu (International Honey Commission) oraz przez Komisję Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO w normie światowej (Revised Codex Standard for Honey). Wyniki badań przedstawione w formie sprawozdania z badań odnoszą się do obligatoryjnych wymagań Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 października 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej miodu (Dz.U. Nr 181, poz. 173 z późn. nm., Dz.U. Nr 40, poz. 370) oraz do wymagań PN-88/A-77626 „Miód pszczeli”. Więcej informacji o Laboratorium można znaleźć na stronie internetowej: www.opisik.pulawy.pl/lbjpp/

47

48

Ogólnopolski Konkurs PSZCZELARZ ROKU III edycja Kapituła III edycji Konkursu: Andrzej Chodkiewicz Fundacja Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju Obszarów Wiejskich Robert Chrzanowski Stowarzyszenie Pszczelarzy Polskich POLANKA dr inż. Sławomir Jarka Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Andrzej Kasperowicz Polski Związek Pszczelarski Dorota Krzyżanowska Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych dr hab. Beata Madras-Majewska, prof. SGGW Pracownia Pszczelnictwa, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie dr inż. Janusz Majewski Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Jacek Parszewski Departament Rynków Rolnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi dr inż. Joanna Pawłowska-Tyszko Fundacja Edukacji Ekonomicznej i Rozwoju Obszarów Wiejskich Zbigniew Pęcak Lubelskie Towarzystwo Pszczelnicze prof. dr hab. Marian Podstawka Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Marek Szczygielski Agencja Nieruchomości Rolnych - przewodniczący Kapituły Ewa Toporkiewicz Stowarzyszenie Pszczelarzy Zawodowych

49

50

"r;1f-Ѵm-o=;u|-7Ѵ-hॕjrvŒ1Œ;Ѵ-uvhb1_

)",+"",,!"

)‹j.1Œm‹ ‹v|u‹0†|ouoѴvh!+"$, ;7 †|†u;"rĺŒoĺoĺ Ѵ-1o‰v|-ॉ1ॕ‰ࡆѴ.vhb1_ƐѵŊƐѶķƔƒŊƒƐƓ)uo1j-‰ -‰;j-fou;hķlo0bѴ;ĹƔƏƐƕƑƐƑƓѵķr-‰;Ѵĺ0-fou;hŠl;7=†|†u;ĺrѴ ";0-vঞ-m)bঋmb;‰vhbķlo0bѴ;ĹƔƏѵƐƕƑƏƏƐķv;0-vঞ-mĺ‰bvmb;‰vhbŠl;7=†|†u;ĺrѴ

&

! &$

! &$+($ "$ !ࠎ)࢓

Ŏ"hj-7ĹƓƏѷ=u†h|oŒ-ķƒƏѷv-1_-uoŒ-ķƒƏѷ]Ѵ†hoŒŎlbmbl-Ѵm‹‰vrॕj1Œ‹mmbh  Ŏv‹uormb;†Ѵ;]-hu‹v|-ѴbŒ-1fb Ŏmb;o01b.৵om‹l-Ѵ|oŒ.ķl-Ѵ|o|uboŒ. Ŏ0;Œrb;1Œm‹b0;Œhomh†u;m1‹fm‹ Ŏb7;-Ѵm‹roh-ul7Ѵ-rvŒ1Œॕj

v|o|m;Œ-Ѵ;|‹v‹uor†($Ĺ

"‫" ݫ‬,,ࠎ  !$ ",,!,

) !"+!&"$

Ŏ ]o|o‰-7o†৵‹1b-0;Œ1Œ-vo1_jomm‹1_ruŒ‹]o|o‰-ॉķ Ŏ mb;‰‹l-]-7o7-‰-mb-‰o7‹ķ Ŏ ruo7†h|om-f‰‹৵vŒ;f1Œ‹v|oঋ1bbv|-0bѴm;fhomv‹v|;m1fbķ Ŏ mb;Œlb;umb;j-|‰-7oro0b;u-mb-bv|u-‰b;mb-ruŒ;ŒrvŒ1Œoj‹ķ Ŏ ruŒ‹v|-u-mm‹lruŒ;1_o‰‹‰-mb†Œr-v|‹lo৵m-houŒ‹v|-ࣀ ruŒ;ŒhbѴh-lb;vb