Sytuacja yciowa kobiet przest pczy wybrane aspekty wiktymizacyjne

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie Seria: Pedagogika 2012, t. XXI Ewa SOSNOWSKA Sytuacja Īyciowa kobiet przestĊpczyĔ – wybrane...
4 downloads 1 Views 238KB Size
PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie Seria: Pedagogika

2012, t. XXI

Ewa SOSNOWSKA

Sytuacja Īyciowa kobiet przestĊpczyĔ – wybrane aspekty wiktymizacyjne Sytuacja Īyciowa czáowieka rozumiana jest w literaturze przedmiotu jako funkcja samodzielnoĞci Īyciowej jednostki, dziaáaĔ spoáecznych na jej rzecz, wyznawanych wartoĞci oraz warunków zewnĊtrznych, tj. spoáecznych, kulturalnych, przyrodniczych1. PowyĪsze skáadniki tworzą swoisty ukáad, czyli zbiór elementów poáączonych ze sobą w jedną caáoĞü, charakteryzującą siĊ okreĞloną strukturą. PomiĊdzy wszystkimi elementami ukáadu wystĊpuje sieü poáączeĔ, dziĊki czemu powstaje zintegrowana struktura organizacyjna tego ukáadu2. Charakter sytuacji Īyciowej czáowieka moĪna okreĞliü w nastĊpujący sposób: — podmiotowy – zawsze jest czyjaĞ, jakiegoĞ konkretnego czáowieka czy konkretnej grupy spoáecznej; — spoáeczny – uczestniczą w niej, oprócz podmiotu sytuacji, inni ludzie; — relacyjny – miĊdzy podmiotem sytuacji a innymi ludĨmi, którzy w niej uczestniczą, zachodzą okreĞlone interakcje, stosunki miĊdzyludzkie; — indywidualny – przesądza o tym stopieĔ natĊĪenia oraz zakres poszczególnych skáadników sytuacji Īyciowej; — dynamiczny – zmiennoĞü sytuacji, polegająca na przechodzeniu od sytuacji bardzo korzystnych (charakteryzujących siĊ maksymalnym stopniem samodzielnoĞci Īyciowej podmiotu) do mniej korzystnych, czy nawet wrĊcz deprecjonujących godnoĞü ludzką, uprzedmiotawiających3. Sytuacja Īyciowa czáowieka jako specyficzny ukáad dynamiczny determinowana moĪe byü szczególnymi uwarunkowaniami biopsychicznymi i Ğrodowiskowymi 1

2 3

M. Winiarski, Sytuacja Īyciowa, [w:] Elementarne pojĊcia pedagogiki spoáecznej i pracy socjalnej, red. D. Lalak, T. Pilch, Warszawa 1999, s. 293. TamĪe. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 6, Warszawa 2007, s. 132–139.

264

Ewa SOSNOWSKA

(np. kalectwo, obáoĪna i nieuleczalna choroba, ciĊĪki stan traumatyczny, trudne warunki Īyciowe, Ğrodowiskowe czynniki zagraĪające Īyciu, rozwojowi, normalnemu funkcjonowaniu, których jednostka nie jest w stanie przezwyciĊĪyü)4. Jaka jest zatem sytuacja Īyciowa kobiet przestĊpczyĔ, szczególnie w kontekĞcie uwarunkowaĔ ich dewiacyjnoĞci i czy te czynniki etiologiczne są we wzajemnej relacji z róĪnymi formami poszkodowania, jakie doĞwiadczyáy kobiety w przeszáoĞci? Niniejsza praca jest próbą ukazania zaleĪnoĞci miĊdzy doĞwiadczeniami wiktymizacyjnymi kobiet a ich przestĊpczoĞcią. Jest to swoiste odwrócenie perspektywy, potraktowanie kobiet – przestĊpczyĔ w kategorii ofiar ich wáasnej sytuacji Īyciowej. Wprowadzając w tematykĊ niniejszej pracy, warto wspomnieü, iĪ o sytuacji Īyciowej kobiet, ich wiktymizacji, z caáą pewnoĞcią moĪna wiele dowiedzieü siĊ od przedstawicieli feministycznej myĞli kryminologicznej5, albowiem kryminologia feministyczna to równieĪ, a moĪe przede wszystkim, kryminologia kobiet – ofiar przestĊpstw6. CzĊsto kobiety – przestĊpczynie są obiektem fizycznych i seksualnych naduĪyü w domu i poza nim, np. przez strĊczycieli czy dealerów narkotykowych. Są takĪe niesprawiedliwie traktowane przez system prawny, w którym policja i sądownictwo obchodzą siĊ z nimi surowiej, uzasadniając to ich podwójnym zdeprawowaniem – wykroczeniem przeciwko roli páciowej oraz obowiązującemu prawu7. Badaczki o zaciĊciu feministycznym, zajmujące siĊ kryminologią, przedstawiają przestĊpczyniĊ jako ofiarĊ. Wypunktowują one te rodzaje naduĪyü i te aspekty sprawowania wáadzy przez mĊĪczyzn, które sprowadzają kobiety na drogĊ przestĊpczoĞci8. Wiele badaĔ udowadnia związek miĊdzy doĞwiadczeniami wiktymizacyjnymi kobiet a ich przestĊpczoĞcią9. Pewną ilustracjĊ zaleĪnoĞci miĊdzy wiktymizacją a przestĊpczoĞcią kobiet moĪe stanowiü przestĊpstwo dzieciobójstwa. Zgodnie z art. 149 kk. matka, która zabija dziecko w okresie porodu i pod jego wpáywem, podlega karze pozbawienia wolnoĞci od 3 miesiĊcy do 5 lat10. 4 5

6

7

8 9

10

TamĪe. Por. M. Chesney-Lind, S.K. Okamoto, Gender Matters: Patterns In Girl’s Delinquency and Gender Responsive Programming, ,,Journal of Forensic Psychology Practice” 2001, nr 3, s. 3; J.M. Pollock, Criminal Women, Cincinnati 1999. M. LeĞniak, Kobieta i przestĊpstwo, [w:] Problemy wspóáczesnej patologii spoáecznej, red. B. Urban, Kraków 1998, s. 173. M. Chesney-Lind, Girls crime and women’s place: toward a feminist model of female delinquency, ,,Crime and Delinquency” 1989, nr 35, s. 5–29. Na temat szczególnie surowego karania kobiet w przypadku, gdy wychodzą one poza ramy stereotypu kobiecoĞci lub roli kobiety jako opiekunki lub matki, pisze takĪe E. ZieliĔska, Kobiety w wymiarze sprawiedliwoĞci, ,,Prawo i Páeü” 2001, nr 1 s. 6–11. A. Campbell, Jej niezaleĪny umysá, Kraków 2004. Zob. B. Bloom, B. Owen, E. Piper Deschenes, J. Rosenbaum, Improving Juvenile Justice for Females: A Statewide Assessment in California, ,,Crime & Delinquency” 2002, nr 4, s. 529. Ustawa z dn. 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997, nr 88, poz. 553 z póĨ. zm.).

Sytuacja Īyciowa kobiet przestĊpczyĔ…

265

Jak wskazuje J. Malec11, wiĊkszoĞü przypadków dzieciobójstwa nie róĪni siĊ od siebie, jeĞli chodzi o ich genezĊ i przebieg zdarzenia. Po stwierdzeniu ciąĪy partner tchórzliwie wycofuje siĊ, odmawiając kobiecie jakiejkolwiek pomocy, káamliwie wypiera siĊ ojcostwa, itp. CiĊĪarna, zwykle z obawy przed potĊpieniem rodziny i otoczenia spoáecznego, ukrywa fakt bycia w ciąĪy, a potem rodzi dziecko w ustronnym miejscu, gdzie pozostawia go bez opieki – i ono umiera, lub go zabija. Tego rodzaju zdarzenia mają miejsce w takich Ğrodowiskach, gdzie panna z dzieckiem to haĔba dla caáej jej rodziny. Bliscy ją odsądzają od czci i wiary. Ojciec dziecka unika wyraĨnego potĊpienia, spychając caáą winĊ za ciąĪĊ na kobietĊ. Do podobnych wniosków dochodzi H. Machel12. Tego rodzaju przestĊpstwa są warunkowane przede wszystkim niezwykle trudną sytuacją Īyciową najczĊĞciej samotnych matek, które przypadkowo zaszáy w niepoĪądaną ciąĪĊ i nie widziaáy dla siebie perspektywy dalszego Īycia z dzieckiem (záa kondycja ekonomiczna, negatywna i silna presja Ğrodowiska spoáecznego, np. rodziny, sąsiadów itp.). Z kolei w badaniach przeprowadzonych przez M. PomaraĔską13 wprawdzie wyáania siĊ podobna sylwetka dzieciobójczyni – bardzo trudna sytuacja materialna, brak wáasnych Ĩródeá utrzymania, uzaleĪnienie od innych osób, patologia w rodzinach pochodzenia (alkohol, przemoc wobec kobiet, zarówno fizyczna, jak i psychiczna) – to jednak doĞü zaskakujący jest teĪ fakt, iĪ wiĊkszoĞü tych kobiet nie zabiáa swojego pierwszego dziecka. Zazwyczaj kobiety miaáy juĪ dzieci i staáych partnerów lub mĊĪów. Byü moĪe wáaĞnie dlatego, Ğwiadome odpowiedzialnoĞci i problemów, jakie niesie za sobą macierzyĔstwo, w obawie o pogorszenie siĊ ich sytuacji Īyciowej – zabijają kolejne dzieci. Burzy to mit, Īe motywem jest wstyd przed niechcianą ciąĪą. W przypadku tych kobiet kolejna ciąĪa na pewno nie zepsuáaby ich reputacji, zazwyczaj teĪ kobiety te opowiadaáy, Īe na pierwszą ciąĪĊ reagowaáy doĞü entuzjastycznie, dopiero problemy z dzieckiem i partnerem, bieda i panująca w domu przemoc – wywoáaáy u nich tak silny strach przed kolejną ciąĪą. Interesujące spostrzeĪenia poczyniáa M. Kowalczyk-Jamnicka14, badając 36 kobiet skazanych z art. 149 kk. Celem przeprowadzonych badaĔ byáo wskazanie powiązaĔ spoáeczno-ekonomicznych i psychologiczno-emocjonalnych, które mogą pozostawaü w związku z dzieciobójstwem. PoniĪej przedstawione są najwaĪniejsze ustalenia z tych badaĔ. NajwiĊcej sprawczyĔ stanowią kobiety niezamĊĪne, máode i bardzo máode – miĊdzy 17 a 24 rokiem Īycia. W zdecydowanej wiĊkszoĞci dzieciobójczynie to mieszkanki wsi – co moĪe sugerowaü ich trudniejszą sytuacjĊ materialną, ogra11 12 13 14

J. Malec, PrzestĊpczoĞü – to ciekawe zjawisko. Kryminologia nieelitarna, Warszawa 2006. H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej – casus polski, Kraków 2006. M. PomaraĔska, Zbrodnie z bezradnoĞci, ,,Niebieska Linia” 2004, nr 2, s. 21. M. Kowalczyk-Jamnicka, PrzestĊpstwo dzieciobójstwa (niektóre aspekty etiologiczne), ,,Problemy Rodziny” 2000, nr 5, s. 47–50.

266

Ewa SOSNOWSKA

niczony dostĊp do instytucji Ğwiadczących pomoc oraz wiĊkszy nacisk spoáeczny stymulujący do podjĊcia dziaáaĔ, które chroniáyby przed dezaprobatą i potĊpieniem moralnym. Charakteryzują siĊ niskim poziomem wyksztaácenia. Ponad poáowa badanej zbiorowoĞci zakoĔczyáa edukacjĊ w szkole podstawowej, a nieliczne ukoĔczyáy szkoáy zawodowe lub Ğrednie. Analiza strukturalnego funkcjonowania rodzin pochodzenia dzieciobójczyĔ nie wykazaáa istotnych zakáóceĔ. Zdecydowana wiĊkszoĞü wychowywaáa siĊ w rodzinach naturalnych o niezaburzonym związku formalnym, ale w warunkach zakáóconej równowagi emocjonalnej. Dominowaáy – niestety – rodziny, których wartoĞü wychowawczą naleĪy okreĞliü jako negatywną. WystĊpowaáy w nich takie zjawiska patologiczne, jak: alkoholizm, kradzieĪe, prostytucja. W tych rodzinach widoczne byáy zaburzone stosunki wewnątrzrodzinne, spowodowane záym poĪyciem rodziców, zaniedbywaniem domu i rodziny, niewáaĞciwymi metodami wychowawczymi oraz záymi warunkami materialnymi. Patologizacja ponad poáowy Ğrodowisk rodzinnych, niski poziom kultury rodziców oraz niejednokrotnie niebranie pod uwagĊ znaczenia wiĊzi miĊdzy rodzicami a dzieümi – spowodowaáo, Īe warunki wychowawcze niemal w 70% rodzin badanych dzieciobójczyĔ nie sprzyjaáy internalizacji pozytywnych wzorów macierzyĔstwa, opiekuĔczoĞci i prawidáowych postaw rodzicielskich. WiĊkszoĞü przestĊpczyĔ uwikáana byáa w sytuacje i związki ograniczające moĪliwoĞci ich niezaleĪnoĞci. UzaleĪnienie – gáównie materialne, ale teĪ i spoáeczne – od rodziny lub wspóámaáĪonka wynikaáo miĊdzy innymi z niskiego poziomu ich wyksztaácenia. DoĞü czĊsto ciąĪa wyzwalaáa reakcje negatywne – manifestowane gáównie przez przyszáych ojców. PrzestĊpczynie najczĊĞciej obawiaáy siĊ odrzucenia i izolacji w Ğrodowisku rodzinnym lub pogardliwego stosunku spoáecznoĞci lokalnych. Jedna czwarta dokonaáa tego desperackiego czynu, uĞwiadamiając sobie, Īe nie bĊdzie w stanie zapewniü dziecku godziwych warunków rozwoju. Z badaĔ przeprowadzonych przez J.M. Stanika15 wynika, Īe wszystkie przypadki dzieciobójstwa zostaáy popeánione w związku z wystĊpowaniem u kobiet stanu dáugotrwaáego lĊku, silnego napiĊcia psychicznego oraz subiektywnego braku wizji akceptowanego spoáecznie rozwiązania swojego problemu. W zasadniczej wiĊkszoĞci badanych kobiet moĪna stwierdziü istnienie sprymityzowanych doĞwiadczeĔ Īyciowych. Owa prymityzacja doĞwiadczenia Īyciowego wynikaáa z wadliwego procesu ich socjalizacji, ksztaátującego maáo racjonalne sposoby zachowaĔ, oraz, w wiĊkszoĞci przypadków, niĪszego poziomu ich sprawnoĞci intelektualnej.

15

J.M. Stanik, PrzestĊpstwo dzieciobójstwa w Ğwietle psychologiczno-psychiatrycznego opiniodawstwa sądowego, [w:] Z zagadnieĔ psychologii sądowej, red. J.M. Stanik, Katowice 2002, s. 9–38.

Sytuacja Īyciowa kobiet przestĊpczyĔ…

267

K. Marzec-Holka16 w swej obszernej monografii ukazuje sylwetki dzieciobójczyĔ – máodocianych i dojrzaáych kobiet. Podobnie jak wspomniani wyĪej autorzy zadaje sobie trud odpowiedzenia na pytanie: Jaki obraz popeánionego dzieciobójstwa z perspektywy wáasnych doĞwiadczeĔ Īyciowych posiadaáy badane kobiety i jakie motywy leĪaáy u podstaw ich dziaáalnoĞci przestĊpczej? Choü kumulacja determinant sytuacyjno-osobowoĞciowych w kaĪdym z badanych przypadków byáa inna, to pasują one do prezentowanych wyĪej czynników etiologicznych. Gáównym motywem dzieciobójstwa byáy motywy rodzinne, narastające warunki stresu i stanów depresyjnych, doĞwiadczenie stanów nierównoĞci z powodu finansów czy niski status spoáeczno-zawodowy. Warto w tym miejscu podkreĞliü (choü wątek ten wychodzi poza ramy tematyczne niniejszej pracy, gdyĪ dotyczy wiktymizacji penitencjarnej, czyli nie ukazuje zaleĪnoĞci wiktymizacja – przestĊpczoĞü kobiet) trudną sytuacjĊ Īyciową dzieciobójczyĔ w trakcie odbywania kary pozbawienia wolnoĞci. Są one spychane na najniĪsze miejsce w hierarchii wiĊziennej. WspóáwiĊĨniarki traktują je jak trĊdowate i starają siĊ zmieniü ich Īycie w koszmar. Nie witają siĊ z nimi, nie siadają przy jednym stole, nie podają im jedzenia ani nie odpowiadają na ich pytania. Co wiĊcej, wedáug reguá wiĊziennych dzieciobójczynie nie mogą podawaü Īadnej osadzonej posiáków ani o nic prosiü. Wszystkie czynnoĞci wykonują raczej same i w milczeniu. Boją siĊ chodziü pod prysznic, na spacer. CzĊsto teĪ nazywane są wulgarnie. Zawsze i w kaĪdym Ğrodowisku są dyskryminowane. Mają ĞwiadomoĞü, Īe nigdy nie zmyją z siebie piĊtna tego czynu, bo ludzie nie pozwalają im o tym zapomnieü17. Związek pomiĊdzy doĞwiadczeniami wiktymizacyjnymi kobiet a ich przestĊpczoĞcią z caáą pewnoĞcią moĪna odnaleĨü w charakterystykach bitych kobiet, które usiáowaáy lub zabiáy swoich partnerów, lub innych czáonków rodziny. Analizując ich sytuacjĊ Īyciową w kontekĞcie biograficznym, moĪna odnieĞü wraĪenie, Īe z pozycji ,,ofiary” przeistoczyáy siĊ w ,,sprawcĊ” przemocy. J. Cegielska18 podkreĞla, iĪ pewna liczba kobiet odbywających karĊ pozbawienia wolnoĞci za zabójstwo partnera to osoby, które z ofiar przemocy w rodzinie staáy siĊ przestĊpcami. Zabijaáy w domu, w trakcie kolejnej awantury, a swój czyn postrzegaáy jako formĊ obrony przed przemocą wobec siebie i dzieci, jako reakcjĊ na ból i czĊsto wielokrotne cierpienie. Kobiety te nie umiaáy usprawiedliwiü zjawiska permanentnego znĊcania siĊ nad rodziną, którego byáy ofiarami. Czuáy siĊ winne za domowe awanturnictwo ich mĊĪów i partnerów Īyciowych, bo wedáug nich nie przygotowaáy posiáków na czas, nie utrzymywaáy domu w naleĪytej czystoĞci, itp. Pozostawaáy w krzywdzącym ich związku ze 16

17 18

K. Marzec-Holka, Dzieciobójstwo – przestĊpstwo uprzywilejowane czy zbrodnia, Bydgoszcz 2004. Za: M. Strawa, Dzieciobójczynie, ,,Problemy OpiekuĔczo-Wychowawcze” 2012, nr 4, s. 51. J. Cegielska, Kobieta w wiĊzieniu, ,,Forum Penitencjarne” 2005, nr 6, (brak strony – wersja elektroniczna, data pobrania 10.08.2009).

268

Ewa SOSNOWSKA

strachu, ze wzglĊdu na dobro dzieci, miáoĞü i wiarĊ, Īe oprawca zmieni siĊ pod ich wpáywem. Przytoczona wypowiedĨ podkreĞla znaczący udziaá zagroĪenia i lĊku jako motywu dziaáania zabójczyĔ19. W jednym ze swoich badaĔ porównawczych B. Morrissey20 próbowaáa ustaliü cechy róĪnicujące kobiety dokonujące zabójstw swoich partnerów od tych kobiet, które mimo doĞwiadczania przemocy (brano pod uwagĊ przede wszystkim Ğrodowisko rodzinne) nie dopuĞciáy siĊ takiego czynu. Wyniki badaĔ wskazują, iĪ zabójczynie czĊĞciej byáy ofiarami czy teĪ Ğwiadkami przemocy ze strony opiekunów, co niewątpliwie doprowadziáo je do postrzegania tych zjawisk jako czegoĞ ,,normalnego”. W porównaniu z innymi kobietami doĞwiadczającymi przemocy, w związkach byáy dotkliwiej bite przez swoich partnerów oraz byáy zaleĪne od nich finansowo. CzĊĞciej doĞwiadczaáy przemocy seksualnej, a takĪe byáy czĊĞciej straszone Ğmiercią, szczególnie wtedy, gdy sygnalizowaáy chĊü odejĞcia. W badaniach A. Browne21, prowadzonych wĞród kobiet oskarĪonych o zabójstwo partnera lub jego usiáowanie, wszystkie zdiagnozowane kobiety posiadaáy udokumentowane w Ğledztwie dowody fizycznego znĊcania. TakĪe w toku Ğledztwa ujawniono kolejne dowody na agresjĊ werbalną, ograniczanie swobody oraz stosowanie gróĨb. Jak podkreĞla wspomniana autorka badaĔ, nasilenie przemocy jako sposobu rozwiązania konfliktów ma duĪy związek z doĞwiadczeniem agresji w dzieciĔstwie. WiĊkszoĞü zabójczyĔ byáa ofiarami lub Ğwiadkami przemocy w rodzinie. Sprawcami przemocy byli najczĊĞciej ojcowie, ojczymowie oraz przyjaciele matek. W jednej ze swoich monografii Z. Majchrzyk22 zawará wyniki badaĔ dotyczących kobiet – zabójczyĔ. Zbadaá 60 kobiet oskarĪonych i podejrzanych o zabójstwo lub jego usiáowanie. U ponad 70% badanych kobiet przyczyną ataku na Īycie drugiego czáowieka byáa sytuacja trudna o charakterze ciągáym i przewlekáy narastający konflikt, a o poáowĊ rzadziej – niespodziewana i nagáa sytuacja, taka jak: ból, zniewaga, poniĪenie czy bezpoĞrednie zagroĪenie. Ofiarami tej agresji byli w ponad 80% mĊĪczyĨni – mĊĪowie lub partnerzy. Gáównymi motywami popeánienia zbrodni zabójstwa przez badane byáy zagroĪenie i lĊk. Związek miĊdzy doĞwiadczeniami wiktymizacyjnymi kobiet a ich przestĊpczoĞcią odnaleĨü moĪna takĪe w badaniach aktowych przeprowadzonych przez 19

20 21

22

A. Chrzanowska-Tomaszycka, Motywacje dziaáania sprawczyĔ zabójstw, [w:] Patologie naszych czasów, red. A. DrąĪek, E. DrąĪek, Biaáystok 2007, s. 54–61. B. Morrissey, When Women Kill. Questions of Agency and Subjectivity, London – New York 2003. A. Browne, Family homicide: when victimized women kill, [w:] Handbook of Family Violence. red. V.B. Van Hasselt, R.L. Morrison, A.S. Bellack, M. Hersen, New York – London 1988, s. 271–292. Z. Majchrzyk, Motywacje zabójczyĔ. Alkohol i przemoc w rodzinie, Warszawa 1995; por. takĪe Z. Majchrzyk, Gdy ofiara staje siĊ katem, ,,Niebieska Linia” 2000, nr 3, s. 4–5.

Sytuacja Īyciowa kobiet przestĊpczyĔ…

269

M. Budyn-Kulik23 w trzech losowo wybranych sądach okrĊgowych. Braáa pod uwagĊ akta spraw z lat 1980–2000. OskarĪonymi w tych sprawach byáy kobiety, które spowodowaáy Ğmierü lub uszkodzenie ciaáa swoich partnerów. Na ogólną liczbĊ 2274 spraw o zabójstwo, w których akty oskarĪenia wpáynĊáy do sądów w podanych wyĪej latach, 290 czynów popeániáy kobiety i spoĞród nich 109 zabójstw stanowiáo zabójstwo tyrana domowego, czyli popeánionych zostaáo w sytuacji, gdy ofiara (mąĪ, konkubent, partner) znĊcaáa siĊ nad sprawczynią. Przedmiotem analizy uczyniáa dane empiryczne z badaĔ aktowych dotyczących wáaĞnie kobiet zabijających swoich tyranów. Autorka poddaáa analizie wiele danych zawartych w aktach. Biorąc pod uwagĊ dane formalne, w wiĊkszoĞci przypadków wiek sprawczyĔ mieĞciá siĊ w przedziale 30–49 lat, i jak podkreĞla M. Budyn-Kulik, w tym wieku kobiecie najtrudniej jest znaleĨü inne rozwiązanie swojej sytuacji. Kobiety czują siĊ zbyt stare na rozpoczynanie Īycia na nowo, np. na znalezienie pracy, wejĞcia w nowe związki. Ponad poáowa badanych kobiet w chwili popeánienia czynu lub wczeĞniej pozostawaáa w związku maáĪeĔskim ze swoją ofiarą, natomiast reszta Īyáa w związkach nieformalnych. Prawie 1Ú3 zabójczyĔ podejmowaáa wczeĞniej próby rozwodowe, ale zakoĔczone niepowodzeniem (np. z powodu groĪenia przez partnera Ğmiercią lub pobiciem kobiety, braku moĪliwoĞci mieszkaniowych, dla dobra dzieci). OkolicznoĞci zabójstwa wskazywaáy na pewne prawidáowoĞci w sposobie jego popeánienia przez kobiety – ofiary przemocy w rodzinie. W 97 przypadkach czyn zostaá popeániony w domu, w sytuacji tzw. konfrontacyjnej – podczas káótni lub zaraz po jej ustaniu. NajczĊĞciej – do obezwáadnienia ofiary – kobiety uĪywaáy noĪa. Po popeánieniu czynu 59 kobiet usiáowaáo zapobiec skutkowi, wiĊc wzywaáy pogotowie, prosiáy inne osoby o pomoc, opatrywaáy pokrzywdzonego oraz okazywaáy Īal, skruchĊ i rozpacz. OkreĞlając prawno-karny obraz czynu, w 91 przypadkach prokuratura zakwalifikowaáa czyny sprawczyĔ jako zabójstwa w trybie podstawowych, a tylko w 10 sprawach jako zabójstwa pod wpáywem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznoĞciami. JeĪeli chodzi o orzekanie, naleĪy zauwaĪyü, Īe sądy niechĊtnie siĊgaáy po konstrukcjĊ obrony koniecznej. Czyny sprawczyĔ w 71 przypadkach zostaáy przez sąd I instancji zakwalifikowane jako zabójstwa: 43 sprawy – zabójstwa w typie podstawowym, 29 spraw w typie uprzywilejowanym – zabójstwa pod wpáywem silnego wzburzenia, pomimo iĪ w 40 przypadkach biegli rozpoznali silne wzburzenie. Przy wymiarze kary, zdaniem autorki badaĔ, daáo siĊ zauwaĪyü przywiązanie sądów orzekających do stereotypowego wyobraĪenia o kobietach i ich roli w spoáeczeĔstwie (np. ,,[…] obowiązkiem oskarĪonej jako kobiety byáo podjĊcie próby záagodzenia sytuacji”). Sąd wymie23

M. Budyn-Kulik, Zabójstwo tyrana domowego. Studium prawo karne i wiktymologiczne, Lublin 2005, s. 365–385.

270

Ewa SOSNOWSKA

rzając karĊ, choü w Īadnym przypadku nie orzeká kary 25 lat pozbawienia wolnoĞci ani kary doĪywotniego pozbawienia wolnoĞci, to jednak kary te byáy relatywnie doĞü surowe (najczĊĞciej 2, 3, 8, 5 lat pozbawienia wolnoĞci). Tylko w 9 przypadkach sąd orzeká karĊ z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. W 54 sprawach wyrok sądu I instancji zostaá zaskarĪony do sądu wyĪszej instancji i w 35 sprawach wyrok I instancji zostaá utrzymany w mocy. Oprócz zmiany kwalifikacji czynów, sąd II instancji w 22 przypadkach utrzymaá w mocy orzeczenie sądu I instancji co do kary, w 26 orzeká kary áagodniejsze, a w 5 zaostrzyá wymiar kary. W konkluzji swoich badaĔ autorka podkreĞliáa swoisty schematyzm i stereotypowoĞü w dziaáaniach prokuratury i sądownictwa. Niezwykle lapidarnie w wiĊkszoĞci spraw traktowane byáo táo sytuacyjne, istniejące miĊdzy sprawczynią a ofiarą, oraz táo samego zdarzenia. Na poziomie orzecznictwa sądowego moĪna byáo mieü zastrzeĪenia do dokáadnoĞci i wnikliwoĞci prowadzenia postĊpowania dowodowego. Do podobnych wniosków dochodzi E. ZieliĔska24. Wedáug niej z sondaĪowych badaĔ kryminologicznych wynika, Īe wiĊkszoĞü zabójstw popeánionych przez kobiety w związku z konfliktami rodzinnymi charakteryzuje kontekst dáugiej historii przemocy, której ofiarą jest sama póĨniejsza zabójczyni lub jej najbliĪsi. Niemniej jednak sądy w takich przypadkach tylko zupeánie wyjątkowo przyjmują istnienie obrony koniecznej. NajczĊĞciej kwalifikują czyn jako zwykáe zabójstwo lub dokonane w warunkach ograniczonej poczytalnoĞci, ewentualnie jako uprzywilejowany typ zabójstwa, tzw. zabójstwo z afektu, odrzucają zaĞ obronĊ konieczną, gdyĪ zazwyczaj jest ona przedwczesna lub zbyt póĨna w stosunku do ostatniej napaĞci. W przypadku zaĞ, gdy sprawcą zabójstwa w wyniku nieporozumieĔ rodzinnych jest mĊĪczyzna, stosunkowo czĊsto dochodzi do uznania istnienia obrony koniecznej albo do kwalifikowania czynu sprawcy jako umyĞlnego uszkodzenia ciaáa z nieumyĞlnym skutkiem Ğmiertelnym (zagroĪonego niĪszą karą od zabójstwa). Fakt ten moĪe wskazywaü na to, Īe polski wymiar sprawiedliwoĞci nie dostrzega specyfiki zabójstw popeánianych przez kobiety – ofiary przemocy rodzinnej, a tym samym zaleceĔ miĊdzynarodowych w tym zakresie, uczulających na potrzebĊ rozwaĪania kwestii przyjĊcia obrony koniecznej z perspektywy caáej historii przemocy, a nie tylko ostatniego jej aktu. Ciekawe spostrzeĪenia na temat sytuacji Īyciowej kobiet, związku miĊdzy wiktymizacją a ich dewiacyjnoĞcią, moĪna wysunąü na podstawie badaĔ przeprowadzonych przez M. Piekarską25 wĞród 24 kobiet odbywających karĊ pozbawienia wolnoĞci za zabójstwo partnera. Analizując okolicznoĞci popeániania 24 25

E. ZieliĔska, dz. cyt. M. Piekarska, Ofiara czy sprawca? Problem kobiet odbywających karĊ pozbawienia wolnoĞci za zabójstwo partnera, [w:] Kobieta w wiĊzieniu – polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008, red. I. Dybalska, Warszawa 2009, s. 65–73.

Sytuacja Īyciowa kobiet przestĊpczyĔ…

271

przestĊpstw, moĪna stwierdziü, Īe dochodziáo do nich zawsze, gdy ofiara (partner) byáa pod wpáywem alkoholu, nierzadko takĪe i badane kobiety. Wszystkie zabójczynie podawaáy, Īe dziaáaáy bez zamiaru zabójstwa czy teĪ spowodowania uszczerbku na zdrowiu partnera, tylko byáa to forma obrony przed stosowaną przemocą wobec nich i dzieci oraz reakcja na ból i cierpienie. Partnerzy stosowali wobec badanych kobiet róĪne formy przemocy, zarówno fizyczną (np. bicie, szarpanie, kopanie, wybijanie zĊbów, przywiązywanie do kaloryfera itd.), psychiczną, seksualną, z reguáy bĊdąc pod wpáywem alkoholu. Autorka tych badaĔ chciaáa poznaü poglądy zabójczyĔ na temat zjawiska przemocy w rodzinie, ich przyczyn i rozmiarów. Wedáug ankietowanych, najczĊĞciej ofiarami przemocy są kobiety i dzieci, natomiast sprawcami najczĊĞciej mĊĪczyĨni. Uznaáy takĪe przemoc w rodzinie za zjawisko nagminne oraz bardzo czĊsto wystĊpujące. PrzewaĪająca liczba badanych kobiet uwaĪaáa, Īe zbyt maáo poĞwiĊca siĊ uwagi temu problemowi i jest on zbyt rzadko poruszany w Ğrodkach masowego przekazu. Za gáówne Ĩródáo przemocy, stosowanej przez partnera, badane kobiety podawaáy spoĪywanie alkoholu przez tych partnerów. W dalszej kolejnoĞci wskazywaáy na przyczyny wynikające z káopotów w pracy i záej sytuacji finansowej, niskiej samooceny sprawcy i chĊci dominacji. Przeprowadzone badania wykazaáy teĪ, iĪ zabójczynie czują siĊ wspóáodpowiedzialne za stosowaną wobec nich przemoc i blisko poáowa z nich uznaáa osobĊ poszkodowaną za winną takiej sytuacji. Wedáug ankietowanych brak posiáku o okreĞlonej godzinie, baáagan w domu, picie alkoholu przez kobietĊ to ,,usprawiedliwienia” dla sprawcy przemocy. Kobiety uznaáy swoją czĊsto bezradnoĞü za przyczynĊ przemocy stosowanej wobec nich, a wiĊc czuáy siĊ winne. Kolejnym elementem charakterystyki kobiet byáy powody pozostawania ze znĊcającymi siĊ partnerami. Poáowa zabójczyĔ táumaczyáa siĊ brakiem innego lokum, a 1Ú4 – wzglĊdami dobra dzieci, strachem przed partnerem oraz brakiem Ğrodków finansowych. Zaskakujące byáy teĪ odpowiedzi prawie 1Ú3 kobiet, które nie zostawiáy swoich partnerów ze wzglĊdu na miáoĞü, jaką ich darzyáy. WĞród innych powodów, które znalazáy siĊ w wypowiedziach badanych, wiele byáo peánych nadziei na zmianĊ partnera. Oceniając skutki przemocy w rodzinie, badane uznaáy, Īe przemoc budzi poczucie lĊku, zagroĪenia i strach, powoduje rozpad związku oraz niszczy związek uczuciowy, a takĪe powoduje nieodwracalne zmiany w psychice ofiary. Poza tym skutki, jakie stosowana przemoc wywaráa na badane kobiety, to: wzrost uzaleĪnienia od leków i alkoholu, gorsze radzenie sobie w Īyciu, brak wiary w siebie, lĊk przed zaangaĪowaniem siĊ w kolejny związek, nienawiĞü do siebie samej. Byü moĪe dlatego przeszáo 95% badanych uwaĪaáo wysokoĞü wymierzonej kary za niesprawiedliwą, twierdząc, Īe zabójstwa partnera nie planowaáy. Analizując wypowiedzi badanych w związku z tym problemem, moĪna zauwaĪyü, Īe – jednej strony – kobiety miaáy ĞwiadomoĞü, Īe na skutek podjĊtych przez nie dziaáaĔ zginąá czáowiek, z drugiej strony – miaáy poczucie krzywdy, gdyĪ sytu-

272

Ewa SOSNOWSKA

acja ta wytworzyáa skutki, które byáy dla nich zbyt surowe. Nadal czują siĊ ofiarami przemocy, a orzeczone kary uznają za dalszy ciąg konsekwencji przemocy. A. Klaus-StroĪek26 równieĪ przeprowadziáa badania wĞród m.in. 99 kobiet odbywających karĊ pozbawienia wolnoĞci za zabójstwo. Z analizy dokumentacji osobopoznawczej, wywiadów i rozmów wynika, iĪ badane przez nią zabójczynie w zdecydowanej wiĊkszoĞci pochodziáy ze Ğrodowisk patologicznych i byáy ofiarami przemocy domowej. Zabijaáy mĊĪa lub konkubenta, tylko w dwóch przypadkach ich ofiarami byáy osoby obce. MiĊdzy zabójczyniami a ich partnerami Īyciowymi istniaá wiktymologiczny związek zakoĔczony zabójstwem mĊĪczyzny. Tylko w 4% przypadków sąd uznaá, Īe popeánione zabójstwo byáo zabójstwem uprzywilejowanym (art. 148 § 4 kk.), a pozostaáe kobiety odpowiadaáy z art. 148 § 1 kk. Z kolei T. JaĞkiewicz-ObydziĔska i E. Wach27 przeprowadziáy badania porównawcze w grupie kobiet i mĊĪczyzn – sprawców zabójstw. DuĪo uwagi poĞwiĊciáy czynnikom opisującym táo zabójstwa. W badanej grupie 189 sprawców zabójstw znalazáo siĊ 18 kobiet. Choü grupa niewielka, to jednak proporcja zgodna z danymi statystycznymi podawanymi w literaturze przedmiotu. W tej grupie kobiet wystąpiáy trzy typy zabójstw: pojedyncze, podwójne i nawet quasi-seryjne. Autorka badaĔ skoncentrowaáa siĊ na okreĞleniu sytuacyjnego i osobowoĞciowego táa zabójstwa, które róĪnicowaáo badane zbiorowoĞci. Ustalono, Īe 80% kobiet dokonaáo zabójstwa z motywów emocjonalnych, wĞród których dominowaáo poczucie krzywdy i zagroĪenia. W przypadku mĊĪczyzn, czĊĞciej bowiem zabójstwo na tle emocjonalnym motywowane byáo chĊcią zemsty oraz zazdroĞcią. Innym motywem, który róĪnicowaá obie grupy, byá motyw seksualny, którego nie stwierdzono w badanej grupie kobiet, zaĞ u mĊĪczyzn wystąpiá w 12% przypadków. Dalsza analiza sytuacji poprzedzającej zabójstwo wykazaáa, iĪ poczucie krzywdy i zagroĪenia u badanych kobiet miaáo charakter ciągáy, podczas gdy u mĊĪczyzn czĊĞciej byáo związane z doraĨną sytuacją. WĞród innych cech sytuacji prowadzącej do zabójstwa u kobiet czĊĞciej stwierdzono wystĊpowanie poczucia przeciąĪenia psychicznego lub fizycznego, koniecznoĞü znoszenia bólu fizycznego lub moralnego, a u mĊĪczyzn czĊĞciej wystĊpowaáa frustracja ich potrzeb. W badanej grupie kobiet decydujące dla dokonania zabójstw okazaáy siĊ czynniki sytuacyjne, za czym przemawiaá brak planowania zabójstwa, posáuĪenie siĊ przypadkowym narzĊdziem, silne poczucie winy oraz dekompensacja psychiczna. MĊĪczyĨni natomiast rzadziej niĪ kobiety dokony26

27

A. Klaus-StroĪek, Wybrane wymiary osobowoĞci zabójczyĔ odbywających karĊ pozbawienia wolnoĞci w aspekcie pracy resocjalizacyjnej i postpenitencjarnej, [w:] Zagadnienia readaptacji spoáecznej skazanych, red. F. Kozaczuk, Rzeszów 2009, s. 418–434. T. Jasiewicz-ObydziĔska, E. Wach, Sprawczynie zabójstw, [w:] Zabójcy i ich ofiary. Psychologiczne podstawy profilowania nieznanych sprawców zabójstw, red. J.K. Gierowski, T. Jasiewicz-ObydziĔska, Kraków 2002, s. 69–87.

Sytuacja Īyciowa kobiet przestĊpczyĔ…

273

wali czynów niezaplanowanych, natomiast czĊĞciej stwierdzano wystĊpowanie u nich wyraĨnej intencji wyrządzenia bólu i szkody ofierze. Analizując sytuacjĊ po dokonaniu zabójstwa – to grupa sprawczyĔ zabójstw róĪniáa siĊ od sprawców w zakresie zachowania i reakcji psychicznych. 1Ú3 kobiet próbowaáa ratowaü ofiarĊ, wzywaáa pomocy. 1Ú5 kobiet ujawniaáa po czynie nasilone zaburzenia psychiczne obejmujące zaburzenia ĞwiadomoĞci. Badane zabójczynie czĊĞciej teĪ niĪ mĊĪczyĨni próbowaáy w związku z czynem dokonaü samobójstwa. Zaprezentowana w pracy sytuacja Īyciowa kobiet sprawczyĔ przestĊpstw byáa próbą ukazania ich indywidualnych oraz spoáecznych problemów, które w wielu przypadkach ,,popychają” je do bardzo odraĪających czynów. Czynów, które szczególnie sprzeczne są z kobiecą rolą páciową. Analizując zebrany materiaá, moĪna nabraü przekonania, iĪ przedstawione czynniki etiologiczne, okreĞlające jednoczeĞnie jakoĞü ich Īycia, zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i spoáecznym, obrazują czasami bardzo traumatyczne przeĪycia i dramatyczne warunki Īycia kobiet. Wielokrotnie moĪna byáo doszukaü siĊ związku miĊdzy doĞwiadczonym krzywdzeniem a póĨniejszymi zachowaniami przestĊpczymi kobiet. Niewątpliwie, kobiety te naruszyáy porządek prawny, ale czy bezwzglĊdnie tylko one są za to odpowiedzialne, czy moĪe splot negatywnych czynników za nie zdecydowaá? Ich sytuacji Īyciowej w kontekĞcie biograficznym nie moĪna zmieniü, nie moĪna wymazaü tych okropnych czynów, ale moĪna zapewne dokonaü wszelkich staraĔ, aby pomóc tym kobietom w ponownym przystosowaniu siĊ do Īycia, po odbyciu zasáuĪonej (?) kary. Pomóc w stworzeniu na nowo szczĊĞliwego, peánego satysfakcji Īycia, i to zadanie wyznaczone jest przede wszystkim osobom profesjonalnie zajmującym siĊ resocjalizacją instytucjonalną, jak i dziaáającym w Ğrodowisku otwartym.

Summary Living situation of women offenders – some aspects victimization Article deals with the lives of women, revealing their personal and social problems that can develop in them a sense of being a victim. It is an attempt to show the relationship between the experiences of women and their crime victimization which is a kind of reversal of perspective, the treatment of women – victims of offenders in a category of their own life situation.