Studium przypadku miasta Katowice 1. Wprowadzenie Katowice są stolicą województwa śląskiego i głównym miastem aglomeracji górnośląskiej. Katowice należą do grupy największych polskich miast – pod względem liczby ludności są 10 miastem w Polsce. 2. Podstawowe dane statystyczne o mieście 2.1 Dane w zakresie trendów demograficznych W latach 1995-2010 Liczba ludności Katowic spadła z 351,5 tys. do 306,8 tys. czyli o prawie 45 tys. (por. ryc. 1). Wobec tego można powiedzieć, że miasto doświadcza depopulacji o dużej skali Rys. 1. Liczba ludności

Źródło: GUS.

Przygotowana przez Główny Urząd Statystyczny prognoza demograficzna dla Polski do roku 2035 zakłada stały spadek liczby mieszkańców Katowic. W perspektywie do roku 2035 ma ona zmaleć do 248,5 tys. osób (por. ryc. 2). Według tej prognozy depopulacja Katowic będzie się zatem stale pogłębiać.

Rys. 2. Prognoza liczby ludności

Źródło: GUS.

1

Przez cały analizowany okres w Katowicach notowano ubytek naturalny. Skala ubytku zmienia się z biegiem czasu osiągając wartości maksymalne w latach 1999-2005. Po roku 2005 skala ubytku naturalnego zdecydowanie się zmniejsza (por. ryc. 3).

Rys. 3. Przyrost naturalny

Źródło: GUS.

Za wyraźny ubytek liczby ludności Katowic w analizowanym okresie odpowiadają w dużej mierze migracje. Saldo migracji wewnętrznych (krajowych) w Katowicach w latach 1995-2010 było przez większość czasu ujemne. Jedynie na początku tego okresy, w latach 1995-1996, saldo migracji było dodatni (osiągające prawie 0,5 tys. osób). Od roku 1997 saldo migracji jest ujemne i z biegiem lat stopniowo rośnie, przy czym największy odpływ w ramach migracji wewnętrznych odnotowano w roku 2007 – było to 1250 osób (por. ryc. 4).

Rys. 4. Saldo migracji wewnętrznych (krajowych).

Źródło: GUS.

2

Saldo migracji zagranicznych w Katowicach również było ujemne, przy czym w latach 1995-2010 nastąpiło znaczne zmniejszenie odpływu migracyjnego za granicę. W roku 1995 saldo migracji wynosiło -1242, natomiast po 1997 r. nigdy nie przekroczyło -0,5 tys., a w roku 2009 spadło do jedynie -75 osób.

Rys. 5. Saldo migracji zagranicznych

Źródło: GUS.

2.2 Dane dotyczące atrakcyjności osiedleńczej Przyjęto, iż atrakcyjność osiedleńczą opisać można wskaźnikami dotyczącymi: dostępnością do atrakcyjnego zatrudnienia, edukacji, ochrony zdrowia, kultury i rozrywki, sportu i rekreacji, powierzchnią mieszkań, dostępności komunikacyjnej i dostępu do infrastruktury publicznej, a także stanu środowiska naturalnego i ładu społecznego.

Tabela 1. Wybrane wskaźniki atrakcyjności osiedleńczej.

Czynniki atrakcyjności osiedleńczej Dostępność do atrakcyjnego zatrudnienia Dostęp do edukacji Dostęp do opieki zdrowotnej Kultura i rozrywka

Sport i rekreacja Gospodarka mieszkaniowa Dostępność komunikacyjna

Wskaźnik

Wartość wskaźnika

Stopa bezrobocia rejestrowanego

3,8% (2010 r.)

Studenci szkól wyższych na 10 tys. ludności Liczba ludności na łóżko w szpitalach ogólnych Liczba przedstawień teatralnych oraz koncertów filharmonicznych (w stałych salach) Obiekty sportowe na 10 tys. mieszkańców Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę Liczba pasażerów w transporcie lotniczym

2649 (2010 r.)

3

119,5 (2008 r.) 758 (2008 r.)

2,7 (2010 r.) 26,2 m2 (2010 r.) 2 366 410 (Pyrzowice) (2010 r.)

Czynniki atrakcyjności osiedleńczej

Dostępność infrastruktury technicznej Stan środowiska Ład społeczny i bezpieczeństwo publiczne

Wskaźnik

Wartość wskaźnika

Ludność korzystająca z oczyszczalni ścieków jako % całej populacji Emisja zanieczyszczeń pyłowych Przestępstwa stwierdzone na 10 tys. mieszkańców

2 839 124 (Balice) (2010 r.) 81,9% (2010 r.) 570 ton/rok (2010 r.) 613 (2010 r.)

Źródło: GUS

Dostępność do atrakcyjnego zatrudnienia mierzyć można stopą bezrobocia rejestrowanego. W Katowicach wskaźnik ten w 2010 r. wynosił 3,8% - był to jeden z najlepszych wyników w kraju. Można zatem przyjąć, że bezrobocie nie jest dla Katowic problemem (oczywiście mówimy tu o bezrobociu rejestrowanym). Dostęp do edukacji można mierzyć liczbą studentów szkól wyższych na 10 tys. mieszkańców. W roku 2010 w Katowicach na 10 tys. mieszkańców przypadało 2649 studentów (czyli znacznie powyżej średniej krajowej wynoszącej 476 studentów na 10 tys. osób). Dostęp do opieki zdrowotnej zmierzono liczbę ludności przypadającą na łóżko w szpitalach ogólnych. W Katowicach wskaźnik ten kształtował się na poziomie 119,5 (2008 r.). Atrakcyjność osiedleńczą w sferze kultury i rozrywki określono przy pomocy liczby przedstawień teatralnych oraz koncertów filharmonicznych (w stałych salach). W przypadku Katowic w roku 2008 odbyło się 758 tego typu wydarzeń. W Katowicach na 10 tys. mieszkańców przypada około 2,7 obiektów sportowo-rekreacyjnych (2010r.) – nieco więcej niż średnia krajowa wynosząca około 2. W Katowicach przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę wynosi około 26,2 m2. Dostępność komunikacyjna Katowic rozumiana jako regularne połączenia lotnicze jest a tle kraju dość dobra. Katowice zlokalizowane są w pobliżu dwu rozwijających się portów lotniczych: Pyrzowic i Balic. W 2010 r. obsłużyły one ponad 5,2 mln. pasażerów (Pyrzowice: 2 366 tys., Balice 2 839 tys.). Dostępność infrastruktury technicznej została zilustrowana liczbą ludności korzystającą z oczyszczalni ścieków jako % całej populacji. W roku 2010 wskaźnik ten był w Katowicach na dość wysokim poziomie i wynosił prawie 82%. Stan środowiska zmierzyliśmy wskaźnikiem emisji zanieczyszczeń pyłowych. Dla Katowic w 2010 r. wskaźnik ten wyniósł 570 ton/rok (2010 r.) Ostatnią cechą, przyjętą do analizy atrakcyjności osiedleńczej jest ład społeczny i bezpieczeństwo publiczne. W 2010 r. na terenie Katowic zarejestrowano 613 przestępstwa na 10 tys. mieszkańców. 3. Ujęcie kwestii demograficznych w strategii rozwoju miasta W Strategii Rozwoju Katowic do 2020 r. sytuacja demograficzna przywoływana jest w kontekście potencjału demograficznego całej Aglomeracji Górnośląskiej: „Metropolizacja Katowic, będąca składową nowej fazy procesów urbanizacyjnych dokonujących się na obszarze Aglomeracji Górnośląskiej, może w przyszłości czerpać siły napędowe z: − dwumilionowej koncentracji ludności w Aglomeracji Górnośląskiej, największego skupiska ludności w Polsce i w Europie Środkowej powiększanego codziennie o tzw. ludność funkcjonalną dojeżdżającą do nauki, pracy i usług” 4

(Strategia, s. 27). Z drugiej strony podkreśla się, że zachodząc zjawiska depopulacyjne mogą być barierami rozwoju: „Istotnymi czynnikami zewnętrznymi, osłabiającymi procesy metropolizacji Katowic i podnoszenia jakości życia w skali całej Aglomeracji Górnośląskiej mogą stać się: (…)depopulacja miast Aglomeracji Górnośląskiej i postępująca dezurbanizacja jej obszaru, postrzegane przez mieszkańców i przedsiębiorstwa, a zwłaszcza przez otoczenie zewnętrzne jako symptom porażki w procesach restrukturyzacji tradycyjnego przemysłu.” (Strategia, s. 27-28). W Strategii nie ma szczegółowych prognoz demograficznych poza ogólnym stwierdzeniem o postępującej depopulacji i dezurbanizacji Aglomeracji Górnośląskiej. Zagadnienia demograficzne obecne są w analizie SWOT. Jako słabą stronę wymienia się regres demograficzny miasta oraz migrację młodych wykształconych ludzi poza miasto. Zidentyfikowane zagrożenia to postępujący regres demograficzny Aglomeracji Górnośląskiej i województwa śląskiego oraz „Wzrastająca w Aglomeracji Górnośląskiej liczba osób wykluczonych, zagrożonych patologiami społecznymi oraz osób starszych wymagających stałej opieki” (Strategia, s. 31). Z kolei jako szansę rozwojową postrzega się „Największa w Polsce koncentracja ludności na obszarze Aglomeracji Górnośląskiej powiększana o tzw. ludność funkcjonalną poprzez codzienne dojazdy do pracy, nauki i usług” (Strategia, s. 30). W strategii w pośredni sposób wskazuje się na powiązanie dużej liczby mieszkańców Aglomeracji Górnośląskiej i rozwijania funkcji metropolitalnych Katowic. Z drugiej strony zmniejszanie się tego potencjału ludnościowego może być czynnikiem utrudniającym budowanie funkcji metropolitalnych. Ponadto migracja młodych osób poza miasto postrzegana jest jako czynnik mogący negatywnie wpływać na rozwój przedsiębiorczości. Lista wskaźników proponowanych do monitorowania strategii zawiera tylko jeden stricte demograficzny wskaźnik: średnia długość życia mieszkańców. Działania planowane w Strategii nie odnoszą się wprost do trendów demograficznych, jednakże w oczywisty sposób, większość z nich może mieć duży potencjał przeciwdziałania zdiagnozowanym słabym stornom i zagrożeniom rozwojowym związanym z depopulacją oraz migracjami młodych osób poza miasto. Są to przede wszystkim wszelkie działania zaplanowane jako budujące metropolitalność Katowic: Budowa Centrum Nauki i Edukacji Muzycznej „Symfonia”; Budowa siedziby Oddziału Regionalnego Narodowego Banku Polskiego; Budowa siedziby Sądu Okręgowego; Budowa Teatru Wielkiego Opery i Baletu; Budowa Nowego Muzeum Śląskiego; Budowa Międzynarodowego Centrum Kongresowego; Budowa Regionalnego Kampusu Akademickiego z zapleczem kulturalno-sportowym; Budowa Biblioteki Akademickiej dla Uniwersytetu Śląskiego i Akademii Ekonomicznej; Rewitalizacja terenów i obiektów powojskowych dla potrzeb Akademii Sztuk Pięknych; Utworzenie Muzeum Techniki; Utworzenie Związku Miast Aglomeracji Górnośląskiej; „Z nowymi inicjatywami ku przyszłości” – konkursy i wystawy; Przebudowa sali koncertowej Górnośląskiego Centrum Kultury; „Miasto Katowice generatorem innowacyjności i rozwoju Aglomeracji Górnośląskiej” – projekt naukowo-badawczy; Utworzenie Katowickiego Centrum Informacji Kulturalno–Turystycznej; Budowa wielofunkcyjnego, krajowego centrum szkoleniowego przy Szkole Policji. Podobną rolę spełniają projekty realizowane w ramach pola strategicznego „Centrum” oraz pola strategicznego „Jakość Życia”. Działaniami mającymi łagodzić skutki zmian demograficznych, w szczególności starzenia się społeczeństwa, są następujące planowane inicjatywy: „Utworzenie systemu komunikacji miejskiej dla osób niepełnosprawnych „door to door service” oraz Budowa Centrum Profilaktyki Niepełnosprawności i Starzenia przy Szpitalu Geriatrycznym. W strategii poświęca się wiele miejsca i uwagi zagadnieniom związanym z odnową centrum miasta. Jeden z celów strategicznych to modernizacja i rewitalizacja centrum miasta, zakrojona na bardzo 5

szeroką skalę, i zakładająca funkcjonalne poszerzenie centrum poprzez utworzenie nowych, prestiżowych instytucji, które mają kształtować nowe funkcje metropolitalne Miasta. Zakres działań jest bardzo szeroki i w zasadzie obejmuje połowę inicjatyw strategicznych. Dwa z 5 celów strategicznych, metropolitalności i centrum, wprost odwołują się do odnowy centrum miasta. Ponadto cel dotyczący jakości życia w znacznej mierze dotyczy także rewitalizacji centrum. Inne dokumenty strategiczne odwołujące się do sytuacji i trendów demograficznych, to m.in. lokalny plan rewitalizacji oraz właśnie tworzona strategia rozwoju transportu w Aglomeracji. Przedstawiciel Urzędu miasta z którym przeprowadzono wywiad ocenia świadomość trendów demograficznych jako wysoką. Sytuacja demograficzna jest, w miarę możliwości, uwzględniania w działaniach podejmowanych przez miasto. Dotyczy to zapobiegania depopulacji. Jednakże w aspekcie starzejącego się społeczeństwa problemy nie są jeszcze wystarczająco dostrzegane i zdiagnozowane. W znacznej mierze wynika to z tego, że problem starzenia się społeczeństwa w pewnym zakresie wykracza poza kompetencje miasta – chodzi przede wszystkim o finansowanie służby zdrowia. Problemem jest też także przygotowywanie inwestycji miejskich, np. drobne sprawy takie jak kształtowanie ciągów pieszych, brak krawężników, schodków itp. Takie zintegrowane podejście widać w innych miastach europejskich. W Polsce cały czas bardziej chodzi o wybudowanie drogi (bo takie są potrzeby), ale jeszcze nie zawsze myśli o tym, żeby były dostosowane do potrzeb osób o ograniczonej sprawności ruchowej (chodzi o działania wykraczające poza te wymagane przez prawo). 4. Działania władz w zakresie budowania atrakcyjności osiedleńczej 4.1.Dostępność do atrakcyjnego zatrudnienia Katowice dysponują bardzo atrakcyjnym rynkiem pracy w skali kraju i Aglomeracji. Podejmowane są jednak działania polegające na przyciągnięciu nowych inwestycji. Chodzi o centrum obsługi inwestora oraz aktywne poszukiwanie inwestorów – zwłaszcza inwestorów zagranicznych (np. sektor usług). 4.2.Dostęp do edukacji Katowice mają dobrze rozwiniętą sieć placówek szkolnictwa wyższego – działa wiele uczelni o różnych profilach i specjalnościach. Studenci wlewają życie do centrum miasta. Miasto dofinansowuje inwestycje uczelni. Do tej pory dofinansowano budowę Biblioteki Uniwersyteckiej, rozbudowę Akademii Muzycznej. Obecnie trwa rozbudowa Uniwersytetu Ekonomicznego. Planowana jest budowa akademika w centrum miasta (bo to studenci korzystają z instytucji kultury oraz ożywiają centrum miasta). 4.3.Dostęp do opieki zdrowotnej Miasto ma dość dobrą sieć szpitali i przychodni. Mieszkańcy mają również dostęp do innych ośrodków w Aglomeracji. Miasto ma małe możliwości wpływu na działanie służby zdrowia. 4.4.Kultura i rozrywka W ramach przebudowy centrum i budowania funkcji metropolitalnych prowadzona jest obecnie rozbudowa instytucji kultury wysokiej. Niedawno ukończono rozbudowę Akademii Muzycznej. Obecnie trwają prace nad budową nowego gmachu Filharmonii Śląskiej oraz nowego Muzeum Śląskiego.

6

4.5.Sport i rekreacja Dobra dostępność terenów zielonych. Duża powierzchnia lasów. Możliwości rekreacji są dość dobre. Miasto planuje modernizację i tworzenie nowych obiektów sportowych i terenów rekreacyjnych (np. Modernizacja Doliny Trzech Stawów). 4.6.Gospodarka mieszkaniowa Miasto stara się wspierać rozwój mieszkalnictwa. Jest to np. współpraca z deweloperami. Miasto zapewnia dostęp do infrastruktury, buduję drogę z oświetleniem, odwodnieniem, przyłącza do sieci wodociągowej itd. w uzgodnieniu z deweloperami. Ponadto miasto wspiera TBS. Miasto ma w spółce Katowickie Towarzystwo Budownictwa Społecznego większość udziałów (prawie 99%), więc do facto jest to spółka miejska. Ponadto miasto buduje także budynki komunalne. Działania te prowadzone są dlatego, że według dość jesz starych badań (z początku lat dwutysięcznych) w Katowicach brakowało około 10 tys. mieszkań. Na pewno sytuacja ta uległa poprawie, jednak nadal problem ten nie jest rozwiązany i braki są zapewne duże (ale w tym momencie brak dokładnych danych). 4.7.Dostępność komunikacyjna Największym projektem jest przebudowa dworca Kolejowego oraz Autobusowego. Zaniedbany dworzec był nie dobrą wizytówką miasta. Zbudowanie nowoczesnego obiektu podniesie jakość przestrzeni miasta i uatrakcyjni centrum. W pewnym stopniu poprawi także dostępność (poprzez podniesienie jakości podróży). 4.8.Dostępność infrastruktury technicznej Rozbudowa infrastruktury technicznej podąża za inwestycjami. W przypadku nowych inwestycji deweloperskich rozwój infrastruktury jest uzgadniany między miastem i deweloperem. 4.9.Stan środowiska Stan środowiska się poprawia. Związane jest to z deindustrializacją rozpoczętą w latach 90. Katowice są postrzegane jako miasto zanieczyszczone, ale nie jest to do końca prawda, ponieważ jest tu dużo terenów zielonych (40% to lasy). Obecnie trwa projekt modernizacji i rozbudowy sieci kanalizacyjnej i oczyszczalni ścieków. Jest to duży projekt, który będzie realizowany przez najbliższe lata. 4.10. Ład społeczny i bezpieczeństwo publiczne Miasto nadal postrzegane jest jako dość niebezpieczne, ale to się powoli zmienia. Rewitalizacja centrum miasta może poprawić tę sytuację.

7