152

İstanbul devlet liselerinde suç ve şiddet yaygınlığı: Okul türlerinin karşılaştırılması

_____________________________________________________________________________________________________

Araştırma / Original article

İstanbul devlet liselerinde suç ve şiddet yaygınlığı: Okul türlerinin karşılaştırılması Ali ÜNLÜ,1 Uğur EVCİN,1 Hatice BURAKGAZİ YILMAZ,2 Alican DALKILIC3

_____________________________________________________________________________________________________

ÖZET Amaç: Literatür incelendiğinde okul yapısının, okullardaki sosyokültürel koşulların ve okul içindeki sosyal ağların gençlerin davranışları ile suç ve şiddete yönelmeleri üzerinde etkili olduğu görülmektedir. Bu araştırmada İstanbul’daki lise öğrencileri arasında farklı suç ve şiddet davranışlarına yönelmede okul türlerine göre farklılık olup olmadığı incelenmiştir. Yöntem: Kesitsel tipteki bu araştırma 2010 yılında İstanbul’un 28 ilçesindeki 154 devlet lisesinde okuyan 31.272 öğrenciden anket aracılığı ile toplanan bilgilere dayanarak yapılmıştır. Okullar düz, meslek ve Anadolu lisesi olarak üç kategoriye ayrılmıştır. Okul ve sınıflar tabakalı rastlantısal katmanlı rastgele örnekleme yöntemiyle seçilmiştir. Örneklem İstanbul’daki bütün lise öğrencilerinin yaklaşık %20’sini içermektedir. Araştırma kapsamında kullanılan anket; ülkemizde de çeşitli çalışmalarda kullanılan Alkol ve Diğer Uyuşturucu Kullanımına Yönelik Avrupa Okul ve Avrupa Gençlik Anketleri’nden hazırlanmıştır. Anketler eğitilmiş rehber öğretmenler tarafından uygulanmış ve gizlilik isimsiz optik formlarla sağlanmıştır. Verilerin analizleri SPSS 16 programıyla yapılmıştır. Bulgular: Lise türleri arasındaki suç ve şiddet sıklığı farklı bulunmuş ve suç, şiddet ve madde bağımlılığı sıklığı sıralaması meslek, düz ve Anadolu liseleri şeklinde oluşmuştur. Anadolu Lisesi öğrencileri arkadaşlarının suç ve şiddete karışma oranlarını meslek ve düz lise öğrencilerinden daha yüksek olarak bildirmiştir. Şiddet okul türünden bağımsız olarak suçtan daha yaygın olarak gözlenmiştir. Öğrenciler şiddeti başkaları üzerinde uygulamayı şiddet mağduru olmaktan daha sık belirtmişlerdir. Sonuçlar: Sonuçlarımız meslek liselerinin suç ve şiddet açısından diğer liselerden daha riskli olduğunu göstermektedir. Okul yapısı ve kaynakları ile öğrencilerin sosyoekonomik durumları bu bulgularla bağlantılı olabilir. Lise öğrencilerinin suç ve şiddete değişik değerler yükleme olasılıkları şiddetin suç'tan daha yüksek oranda görülmesini açıklayabilir. Okul düzenlemeleri geliştirilirken bu araştırmanın bulgularının da gözönüne alınması faydalı olabilir. (Anadolu Psikiyatri Derg. 2013;14:152-60) Anahtar sözcükler: Suç, şiddet, cinsel şiddet, okullar, okul türleri, devlet okulları, gençler

The prevalence of crime and violence in Istanbul public high schools: comparison of school types ABSTRACT Objective: The literature suggests school structures and sociocultural environment and the networks within schools play important role in crime and violence among youth. This study aimed to evaluate the prevalence and variation of crime and violence across public high school (HS) types in Istanbul. Methods: This cross-sectional study was conducted in May-June, 2010 in Istanbul public HS. The schools and classrooms within schools were selected by stratified random sampling, which recruited approximately 20% of HS population. The survey instru_____________________________________________________________________________________________________ 1

Narcotics Division, Governance of Istanbul, Istanbul, Türkiye Assist.Prof., Cooper Medical School of Rowan University, Camden, NJ, USA 3 Assoc.Prof. Clinical Psychiatry, Temple University School of Medicine, Philadelphia, PA and St. Elizabeth's Hospital, Washington, D.C., USA Yazışma adresi / Address for correspondence: Yrd.Doç.Dr. Alican DALKILIC, Clinical Psychiatry, Temple University School of Medicine, Philadelphia, PA and St. Elizabeth's Hospital, Washington, D.C., USA E-mail: [email protected] Geliş tarihi: 25.04.2012, Kabul tarihi: 19.02.2013 doi: 10.5455/apd.34494 2

Anatolian Journal of Psychiatry. 2013;14:152-60

Ünlü ve ark.

153

_____________________________________________________________________________________________________

ment included questions from European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs and Youth in Europe Survey. Turkish translations of both were previously used in research. Trained counselors conducted the surveys and confidentiality was assured by anonymous optic forms. The data were analyzed by SPSS 16. Results: Crime and violence rates were higher in occupational HS, followed by regular and Anatolian HS. However Anatolian HS students reported that more of their friends were involved in crime and violence than that of regular and occupational HS. Regardless of school type violence was more prevalent than crime and students reported use of violence on others more frequently than being a victim of violence. Conclusions: Based on our results crime and violence rates were higher among occupational HS students than regular and Anatolian HS students. This might be related to school structure and resources and socioeconomic status of students. Possibility of attributing different values to crime and violence might explain higher violence rates than crime rates. Considering the findings of this study while developing school policies might be beneficial. (Anatolian Journal of Psychiatry. 2013;14:15260) Key words: Crime, violence, sexual violence, schools, school types, public schools, youth _____________________________________________________________________________________________________

GİRİŞ Gençlerin davranışları üzerinde okulun etkisi literatürde geniş olarak araştırılıp tartışılmaktadır.1-4 Okullarda suç ve şiddet kavramları da bu anlamda önemli bir yere sahiptir. Şiddet kavramı, okul ortamında sık görülebilmekte ve önlem alınmadığında ciddi fiziksel ve ruhsal sorunlara neden olabilmektedir. Gençler ara-sında şiddet yaygınlığı ile suç davranışı arasında güçlü bir ilişki vardır.5,6 Türkiye’de Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yapılan bir çalışmada okullarda meydana gelen şiddet olaylarının %32.8’i fiziksel zarar verme (yumruk, tekme, tokat), %19.7’si tehdit ve sataşma, %12.9’u dedikodu yapma ve lakap takma, %9.5’i de eşyaya/mala zarar verme davranışı olarak bulunmuştur.7 İstanbul’da 2004 yılında 15 ilçedeki 43 okulda 3.483 lise ikinci sınıf öğrencisi ile yapılan bir çalışmaya göre, son bir yılda en az bir kez fiziksel kavga etme oranı kızlarda %29.7, erkeklerde %68.8’dir.8 Şiddet davranışının 6., 7. ve 8. sınıflarda daha fazla olduğu gözlenmiştir. Yaş arttıkça şiddet davranışına maruz kalmanın azaldığı, ancak şiddet davranışını uygulamanın arttığı ve buna özellikle erkek öğrenciler arasında daha sık rastlandığı saptanmıştır.9-12 Bu durum okul ortamında, önlem alınmadığı takdirde, şiddet davranışının öğrenildiğini ortaya koymaktadır. Suç ve şiddetin okul ile ilişkisi üzerine çalışan araştırmacılar, özellikle akademik başarı, okula yönelik tutum (okulu sevip sevmeme, okula bağlılık), eğitim sistemi, okul yönetiminin öğrencilere yönelik tutumu, okul ortamı, öğrenciler arasındaki ilişkiler, okul yönetiminin disiplin anlayışı, okuldan kaçma sıklığı ve okuldan atılma gibi etkenler üzerinde odaklanmışlar ve suçla ilişkili olarak bu değişkenleri çözümleme 14 unsurları olarak ele almışlardır. Bazı çalışmalarda, okul türleri ile suç ve şiddet davranışları arasında bir ilişki olduğu belirtilmiştir. Bu çalışmalar yapısal, kültürel (okul atmos-

feri) ve akran grupları üzerinde yoğunlaşmaktadır.15-17 Cinsel ilişkiye girmede, okul türlerinden çok gençlerin yaşadığı sosyoekonomik çevrenin daha etkili olduğu bulunmuştur.1,3 Türkiye'de devlet liseleri düz, meslek ve Anadolu liseleri şeklinde sınıflandırılmıştır. Literatürde devlet okullarındaki öğrenciler arasında suç ve şiddeti okul türlerine göre değerlendiren bir çalışmaya rastlamadığımızdan, İstanbul devlet liselerindeki öğrenciler arasında suç ve şiddet davranış ve çeşitlerinin yaygınlığını ve ilgili etkenleri okul türleri bağlamında araştırdık. YÖNTEM Araştırmaya 14-18 yaş grubunda 31.272 lise öğrencisi alınmıştır. Örneklem seçiminde çok basamaklı küme örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Bunun için ilk aşamada, İstanbul’un 39 ilçesi arasından 28 ilçe (merkezi ilçeler) seçilmiş ve katmanlama yöntemiyle okullar belirlenmiştir. İlçelerdeki okullar Anadolu, meslek ve düz liseler olarak üç gruba ayrılmıştır. Her gruptaki okullar alfabetik sıraya dizildikten sonra, birinci sıradakilerden başlayarak her üç okuldan biri örneklem grubuna alınmıştır. İstanbul’da 2010 yılında mevcut olan 562 okuldan 154’üne ulaşılmıştır. Anket uygulaması 2010 yılının Mayıs-Haziran aylarında yapılmıştır. Örneklemdeki lise türlerinin dağılımı İstanbul’daki dağılımları ile paralellik göstermektedir. İstanbul’da 232 düz lise, 242 meslek lisesi ve 88 Anadolu lisesi vardır. Örneklem grubunda 65 düz lise, 62 meslek lisesi ve 27 Anadolu lisesi yer almıştır. Belirlenen okullarda sınıflar alfabetik sıraya göre dizilmiş ve A şubesinden başlanarak her üç sınıftan biri örneklem grubuna alınmıştır. Ölçek 9., 10., 11. ve 12. sınıf öğrencilerine uygulanmıştır. Örneklem grubuna giren sınıfların tüm öğrencilerine anket uygulanmıştır. Araştırmada kullanılan anket formu Alkol ve Anadolu Psikiyatri Derg. 2013;14:152-60

154

İstanbul devlet liselerinde suç ve şiddet yaygınlığı: Okul türlerinin karşılaştırılması

_____________________________________________________________________________________________________

Diğer Uyuşturucu Kullanımına Yönelik Avrupa Okul Anketi Projesi (ESPAD) ve Avrupa Gençlik Anketinden (Youth in Europe Survey-YIE) derlenerek hazırlanmıştır. Ankette demografik bilgiler, gençlerin ilgilendiği etkinlikler, aile, arkadaş ve çevre özellikleri, okul yaşantısı ile ilgili sorular, kendine zarar verme davranışı, öfke, şiddet davranışı ve eğilimi, suç davranışı ve madde kullanımı, ihmal ve istismar, hastalıklar, intihar, travma ve sağlık alanlarına ilişkin sorular yer almaktadır. Veriler İstanbul Valiliği'nin izin ve onayı ile Helsinki ölçütlerine göre toplanmış ve bu çalışma için Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Enstitüsü Etik Kurulu'nun onayı alınmıştır. Anketler anketör olarak görevlendirilen ve özel olarak eğitilen rehber öğretmenler aracılığıyla yapılmıştır. Uygulama sırasında güvenilirliği artırmak için, sınıf öğretmenlerinin bulunmamasına özen gösterilmiş, anketler isim verilmeden doldurulmuş ve karışık olarak, kapalı bir zarf içinde toplanip değerlendirilmesi optik okuyucu ile yapılmıştır. Ankette ‘relevin’ ismiyle tuzak bir maddeye yer verilmiştir. Analiz sırasında bu maddeyi kullandığını işaretleyenlerin yanıtları, güvenilir bulunmadığı için değerlendirmeye alınmamıştır (332 kişi, %1.2). Anket içeriğinde suç ve şiddet davranışlarının ölçümünde belirli maddeler araştırma kapsamına alınmıştır. Suç davranışının ölçümünde değeri üç sinema biletinden az ve çok olan bir şeyleri çalmak, hırsızlık yapmak, hırsızlık yapmak için şiddet kullanmak, zorla bir arabaya/binaya girmek veya hasar vermek maddeleri kullanılmıştır. Benzer şekilde şiddet davranışının ölçümünde fiziksel şiddet uygulamak veya maruz kalmak, birini yumruklamak, devirmek, tekmelemek gibi maddeler kullanılmıştır. Çalışma kapsamında gençlerin bu tür davranışları uygulayıp uygulamadıklarını sormanın yanında, benzer şekilde sosyal çevrelerinde bulunan arkadaşlarının da bu tür davranışlara yönelip yönelmedikleri sorgulanmıştır. Anket uygulaması sonucunda elde edilen verilerin istatistiksel analizleri Statistical Package for Social Sciences (SPSS) 16 programıyla yapılmıştır. Önce çalışmaya katılan gençlerin demografik tanımlayıcı bilgileri verilmiş ve daha sonra değişkenler arasında karşılaştırmalar yapılmıştır. Ankette suç ve şiddet davranışlarını ölçen maddeler yedili Likert tipinde ölçeklendirilmiştir. Bu anlamda ilgili anket maddeleri sıklığı ölçmektedir. Yapılan analizlerde suç ve şiddeti ölçen anket maddeleri örneklem grubu Anatolian Journal of Psychiatry. 2013;14:152-60

içinde oran olarak çok azdır. Bu nedenle yapılan istatistiksel çalışmalarda öğrencilerin suç ve şiddet davranışlarının sıklığı yerine bu davranışı hiç deneyip denemediğini ölçmek amacıyla anket maddeleri “hiç” ve “en az bir kez” olarak ikili değerlendirmeye alınmıştır. Sonrasında ise kategorik ifadelerden oluşan değişkenler arasındaki farklılıklara da ki-kare yöntemi ile bakılmıştır. BULGULAR Araştırmaya katılan öğrencilerin %46.6’sı (14.477 kişi) erkek, %53.4’ü (16.581 kişi) kız olup öğrencilerin %41.9’u (13.116 kişi) düz liselerde, %41.9’u (13.115 kişi) meslek liselerinde, %16.1’i (5.041 kişi) Anadolu Liselerinde eğitim görmektedir. Sınıflara göre, öğrencilerin %42.4’ü (13.175 kişi) 9. sınıfta, %29.8’i (9.250 kişi) 10. sınıfta, %25.8’i (7.988 kişi) 11. sınıfta, %2’si (615 kişi) 12. sınıfta eğitim görmektedir. Öğrencilerin sınıf dağılımında en büyük grubun 9. sınıflar olması ve ilerleyen sınıflarda öğrenci sayısının düşmesi, okullardaki mevcut durumu temsil etmektedir. Ancak 12. sınıf öğrencilerinin anketin yapıldığı dönem olan Mayıs-Haziran aylarında üniversite sınavına hazırlanması nedeniyle okullara devamsızlığı yüksektir ve bu nedenle kendi grubunu temsilde yeterli olmayabilir. Tablo 1’de farkli suç türlerinin okullara göre dağılımı karşılaştırıldığında en çok suç işleyenlerin meslek lisesi öğrencileri, en az suç işleyenlerin ise Anadolu lisesi öğrencileri olduğu görülmektedir. Son 12 ayda fiziksel şiddet uygulama/maruz kalma davranışları inclelendiginde meslek liselerinin daha çok şiddete maruz kaldığı şiddet ve uyguladığı saptanmıştır. Bu oran en düşük Anadolu liselerindedir. Okul türleri farklı şiddet türlerine göre de karşılaştırılmıştır. Dikkat çekici konulardan biri de cinsel davranışlardır. Meslek liseli öğrencilerin %8.5’i son 12 ayda birini cinsel ilişkiye zorlarken, %8.6’sı da cinsel birleşmeye zorlamıştır. Bunu düz liseler (%6.8 ve %6.4) ve Anadolu liseleri (%5.6 ve %5.5) izlemektedir. Meslek liseli öğrenciler, arkadaşlarının bir şeyi çalma (%8.3) veya hırsızlık için bir yerlere girme (%5.8) davranışını diğer okul türlerine göre daha çok yaptıklarını belirtmiştir. Öğrenciler, kendi arkadaşlarını kavga çıkarma ve bela arama davranışlarına göre değerlendirdiğinde, Anadolu lisesi öğrencileri, diğer okul

Ünlü ve ark.

155

_____________________________________________________________________________________________________

Tablo 1. Son 12 ayda farklı suç türlerini işleme dağılımları _____________________________________________________________________________________________________

Düz lise Sayı %

Suç türleri

Okul türleri Meslek lisesi Sayı %

Anadolu lisesi Sayı %

2 χ (df=2)

_____________________________________________________________________________________________________

Değeri 3 sinema biletinden az olan bir şeyi çalmak Hiç 10993 96.6 En az bir kez 385 3.4 Toplam 11378 100.0 Değeri 3 sinema biletinden fazla olan bir şeyi çalmak Hiç 10954 96.7 En az bir kez 375 3.3 Toplam 11329 100.0 Hırsızlık yapmak için şiddet kullanmak Hiç 10996 97.4 En az bir kez 299 2.6 Toplam 11295 100.0 Hırsızlık yapmak için araba/binaya zorla girmek Hiç 11012 97.6 En az bir kez 274 2.4 Toplam 11286 100 Size ait olmayan bir şeylere hasar vermek tahrip etmek Hiç 10679 94.5 En az bir kez 625 5.5 Toplam 11304 100.0

13.37* 10605 96.4 398 3.6 11003 100.0

4590 117 4707

97.5 2.5 100.0

10548 94.7 594 5.3 11142 100.0

4605 90 4695

98.1 1.9 100.0

10557 94.9 568 5.1 11125 100.0

4617 68 4685

98.5 1.5 100.0

10573 95.1 547 4.9 11120 100.0

4617 64 4681

98.6 1.4 100.0

10246 92.0 897 8.0 11143 100.0

4396 308 4704

93.5 6.5 100.0

120.73*

169.60*

174.63*

57.06*

_____________________________________________________________________________________________________ * p