260

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

SOCJOLOGIA ZDROWIA, CHOROBY I MEDYCYNY W POLSCE W PIERWSZEJ DEKADZIE XXI STULECIA Uwagi na marginesie monografii naukowych Zdrowie – choroba – spo eczen´stwo. Studia z socjologii medycyny. Red. W. Piatkowski. þ Wyd. UMCS. Lublin 2004 ss. 288, oraz Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna. Red. W. Piatkowski. þ Wyd. WSSG. Tyczyn 2005 ss. 398.

Wydane z inicjatywy i z udzia em przedstawicieli lubelskiego s´rodowiska akademickiego monografie naukowe z zakresu socjologii medycyny inspirujaþ do dokonania refleksji nad zakresem i specyfikaþ pola badawczego subdyscypliny w Polsce w pierwszej dekadzie XXI stulecia. Wsteþ pnych informacji dotyczacych þ tej kwestii dostarczajaþ tytu y obu monografii, w których wskazano podstawowe kategorie badawcze – wokó nich koncentruje sieþ tematyka zamieszczonych w ksiaz þú kach rozpraw. Zwraca uwageþ znamienne roz ozú enie akcentów, wyrazú ajace þ sieþ umieszczeniem kategorii badawczej zdrowie na pierwszym miejscu w obu tytu ach. Odzwierciedla to przesunieþ cie „w stroneþ socjologii zdrowia” w polu badawczym socjologii medycyny w Polsce, dokonujace þ sieþ analogicznie w stosunku do przemian w obszarze zachodniej socjologii medycyny, które znalaz y z kolei wyraz w tytu ach anglojeþ zycznych publikacji, m.in. wydanej w roku 1977 ksiaz þú ki A.C. Twaddle’a i R.M. Hesslera A sociology of health czy póz´niejszych ksiaz þú ek: S. Nettleton The sociology of health and illness z roku 1996, a takzú e jednego z najnowszych zachodnich podreþ czników socjomedycznych G.L. Weissa i L.E. Lonnquista The sociology of health, healing and illness, wydanego w roku 20061. Jak sugeruje M. Latoszek, do stworzenia zorientowanej sanologicznie formu y subdyscypliny przyczyni sieþ fakt podejmowania przez socjologów medycyny problematyki zdrowia w relacji do stylów zú ycia i kontekstu s´rodowiska spo eczno-kulturowego2. Reorientacja pola badawczego socjologii medycyny znajduje wyraz w nowych propozycjach terminologicznych nazwy subdyscypliny, któraþ M. Latoszek proponuje w brzmieniu „socjologia choroby, zdrowia i medycyny”, odzwierciedlajacym þ pe ny zakres zainteresowan´ badawczych socjologii medycyny, obejmujacy þ socjologieþ choroby, socjologieþ zdrowia, oraz socjologieþ „o medycynie”, realizowanaþ m.in. w konteks´cie socjologicznej teorii instytucji

1

A.C. Twaddle, R.M. Hessler. A sociology of health. Saint Louis: The C.V. Mosby Company 1977; S. Nettleton. The sociology of health and illness. Cambridge: Polity Press 1996. Zob. szczególnie rozdzia dotyczacy þ zmian w zakresie przedmiotu socjologii medycyny w latach dziewieþ c´dziesiatych þ XX w.: „Introduction: the changing domains of the sociology of health and illness” s. 1-13; G.L. Weiss, L.E. Lonnquist. The sociology of health, healing and illness. New Jersey: Pearson. Prentice Hall 2006. 2 M. L a t o s z e k. Socjologia choroby, zdrowia i medycyny. Zarys problematyki. W: Z. Krawczyk, K.Z. Sowa (red.). Socjologia w Polsce. Rzeszów: Wyd. WSP 1998 s. 349-370. ROCZNIKI NAUK SPO!ECZNYCH 36:2008 z. 1

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

261

spo ecznych3. Nalezú y w tym miejscu dodac´, zú e dynamiczny rozwój badan´ socjologicznych nad problematykaþ lecznictwa niemedycznego – w dyskusyjnej terminologii amerykan´skiej: medycyna komplementarna i alternatywna (complementary and alternative medicine) – powoduje, zú e G.L. Weiss i L.E. Lonnquist wprowadzajaþ nazweþ subdyscypliny o szerszym zakresie znaczeniowym w brzmieniu „socjologia zdrowia, uzdrawiania i choroby” (the sociology of health, healing and illness), integrujacym þ socjologiczne badania zarówno nad medycynaþ akademicka, þ jak i lecznictwem niemedycznym4. Dodajmy w tym miejscu, zú e kierunek zmian „w stroneþ socjologii zdrowia”, widoczny w tytu ach, strukturze i zawartos´ci omawianych monografii, wytyczy a juzú przed ponad trzydziestu laty twórczyni polskiej socjologii medycyny, lekarz i socjolog, prof. Magdalena Soko owska, która uczyni a problematykeþ zdrowia kluczowym watkiem þ wydanej w roku 1976 monografii pt. Socjologia a zdrowie. W ksiaz þú ce tej podjeþ to m.in. próby sformu owania socjologicznej definicji zdrowia, odchodzacej þ od wskaz´ników biomedycznych na rzecz uwzgleþ dnienia socjokulturowego wymiaru zdrowia5. Ksiaz þú ka ta dokumentuje zwrot ku kategorii badawczej zdrowie, dokonujacy þ sieþ w polskiej socjologii medycyny poczawszy þ od lat siedemdziesiatych þ minionego stulecia po okresie dominacji orientacji promedycznej, charakterystycznej dla poczatkowego þ okresu rozwoju subdyscypliny w Polsce6. W perspektyweþ badawczaþ zorientowanaþ „ku socjologii zdrowia” wpisujaþ sieþ autorzy rozpraw opublikowanych w obu omawianych monografiach, koncentrujac þ sieþ na badaniu zdrowia w rózú norodnych kontekstach, beþ dacych þ przedmiotem zainteresowania nauk o zachowaniu. W ksiaz þú ce Zdrowie – choroba – spo eczen´stwo. Studia z socjologii medycyny w tym nurcie badan´ podjeþ to m.in. próbeþ objas´nienia abnegacji zdrowotnej polskiego spo eczen´stwa, wyrazú ajacej þ sieþ marginalnym rozpowszechnieniem prozdrowotnego stylu zú ycia, przy zastosowaniu kategorii potocznych racjonalizacji (K. Puchalski, E. Korzeniowska), zwrócono uwageþ na rozdz´wieþ k pomieþ dzy deklaracjami w kwestii dba os´ci o zdrowia a ich realizacjaþ w polskim spo eczen´stwie (R. Bogusz), a takzú e zaprezentowano podstawowe tezy socjologii zdrowia w dziaaniu w obszarze dydaktyki, dokonujac þ refleksji nad modelem wspó pracy interdyscyplinarnej socjologów i pedagogów zdrowia (A. Krawan´ski), a takzú e dos´wiadczeniami w nauczaniu socjologii medycyny oraz aplikowaniu ustalen´ socjologii zdrowia w obszarze edukacji zdrowotnej. Wokó problematyki socjologii zdrowia, eksplorowanej w znacznie szerszym jednak zakresie, koncentruje sieþ równiezú tematyka drugiej z omawianych monografii, Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna, wydanej w Tyczynie w roku 2005.

3

L a t o s z e k, jw. s. 351. W e i s s, L o n n q u i s t, jw. 5 M. Soko owska, J. Ho ówka, A. Ostrowska (red.). Socjologia a zdrowie. Warszawa: PWN 1976. 6 W kwestii genezy socjologii zdrowia w Polsce zob. np.: W. P i aþ t k o w s k i. Zdrowie w socjologii. W: T.B. Kulik, I. Wron´ska (red.). Zdrowie w medycynie i naukach spo ecznych. Stalowa Wola: Wydawn. KUL 2000 s. 130-134. 4

262

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

Odreþ bna czeþ s´c´ ksiaz þú ki zosta a pos´wieþ cona w ca os´ci problematyce socjologii promocji zdrowia. Promocja zdrowia potraktowana tu jest nie tylko jako jeden z obszarów aplikacyjnych socjologii zdrowia, ale takzú e jako przedmiot krytycznej refleksji socjologicznej. W jednej z prac zamieszczonych w tej czeþ s´ci monografii K. Puchalski, odwo ujac þ sieþ do klasyfikacji N. Thorogooda, wyrózú niajacej þ socjologieþ dla (w) promocji zdrowia (sociology in health promotion) oraz socjologieþ o promocji zdrowia (sociology of health promotion)7, dokona diagnozy stanu badan´ socjologicznych w wymienionych obszarach. Zdaniem tego autora socjologowie powinni odegrac´ istotnaþ roleþ w kreowaniu naukowej tozú samos´ci promocji zdrowia, aspirujacej þ obecnie do miana dyscypliny naukowej, „usi ujac þ pokierowac´ [tym procesem – M. S.] w stroneþ okres´lonych wartos´ci”. Kolejna z prac zamieszczonych w omawianej czeþ s´ci monografii, autorstwa Z. S on´skiej, wpisuje sieþ w nurt krytycznej socjologicznej refleksji „o promocji zdrowia”. Zdaniem tej Autorki nowoczesnej promocji zdrowia nie uda o sieþ , w jej obecnie funkcjonujacym þ modelu, zrealizowac´ swych podstawowych za ozú en´ „humanizacji i demedykalizacji zú ycia spo ecznego w sferze zwiazanej þ ze zdrowiem”. S on´ska zwraca uwageþ , zú e promocja zdrowia, popadajac þ w swoisty „zdrowotny terroryzm”, bezkrytycznie przenoszac þ „schematy posteþ powania aprobowane przez medycyneþ w sfereþ modelowania rzeczywistos´ci spo ecznej”, mozú e wreþ cz przyczyniac´ sieþ do wzmacniania procesów medykalizacji zú ycia spo ecznego. Antidotum na tak zdefiniowane zagrozú enia dla tozú samos´ci nowoczesnej promocji zdrowia stanowic´ ma powrót do jej podstawowych za ozú en´, w s´wietle których podstawowym „narzeþ dziem” promocji zdrowia ma byc´ wielosektorowa wspó praca na rzecz zdrowia, zak adajaca þ aktywny udzia przedstawicieli wielu dyscyplin wiedzy, umozú liwiajaca þ realizacjeþ efektywnych interwencji w obszarze socjokulturowych i s´rodowiskowych determinantów zdrowia cz owieka. Watek þ spo ecznych uwarunkowan´ zdrowia rozwinieþ ty zosta z kolei w pracy I. Taranowicz, która dokona a socjologicznej analizy stylu zú ycia w relacji do zdrowia w konteks´cie koncepcji ponowoczesnos´ci. Poszukujac þ odpowiedzi na pytanie, czy prozdrowotny styl zú ycia jest stylem zú ycia dla kazú dego, Autorka ta stwierdzi a, zú e szanse prowadzenia prozdrowotnego stylu zú ycia uwarunkowane saþ czynnikami o charakterze strukturalnym i kulturowym, a ponadto zalezú aþ od „zasobów jednostki wyznaczajacych þ jej dosteþ p do systemów eksperckich, rozumianych nie tylko jako system ochrony zdrowia, lecz przede wszystkim system wiedzy i dzia an´ wyrastajacych þ z oficjalnej medycyny”. Sugerujac, þ zú e „w realnie istniejacych þ warunkach spo ecznych [nie jest mozú liwe – M. S.] wykreowanie takiej sytuacji spo ecznej, w której korzystanie z zasobów warunkujacych þ zdrowie nie by oby przywilejem”, Taranowicz nawiaza þ a do problemu spo ecznych nierównos´ci w zdrowiu, wokó którego koncentruje sieþ jeden z g ównych kierunków badawczych wspó czesnej socjologii medycyny. W pozosta ych pracach wpisujacych þ sieþ w nurt socjologii zdrowia, które zosta y zamieszczone w omawianej monografii, zwrócono m.in. uwageþ na znaczenie grup odniesienia jako determinantów dzia an´ w sferze zdrowia (E. Korzeniowska), wskazano

7

Szerzej w tej kwestii zob. Nettleton, jw. s. 234-235.

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

263

potencjalnaþ roleþ administracji publicznej w kreowaniu zachowan´ prozdrowotnych (B. Jacennik), a takzú e opisano dos´wiadczenia Instytutu Zdrowia Publicznego CM UJ w kszta ceniu edukatorów/promotorów zdrowia, wskazujac þ teþ profesjeþ jako opcjeþ przebiegu kariery zawodowej socjologów (B. Bik i wsp.). Na podstawie analizy rozpraw zogniskowanych wokó kategorii badawczej zdrowie, opublikowanych w omawianych monografiach, mozú na stwierdzic´, zú e socjologowie medycyny podejmujacy þ teþ problematykeþ budujaþ wiedzeþ , która tworzy wartos´ciowy fundament teoretyczny dla promocji zdrowia. Prace socjologów w tym zakresie, szczególnie te, które majaþ walor diagnostyczny, podejmujace þ m.in. kwestie postaw i zachowan´ zdrowotnych, stanowiaþ niezbeþ dny etap dzia ania poprzedzajacy þ próby zmiany s´wiadomos´ci zdrowotnej i zachowan´ zdrowotnych spo eczen´stwa8. Promocjeþ zdrowia, pomys´lanaþ pierwotnie jako narzeþ dzie „nowego zdrowia publicznego” (new public health)9, wywodzac þ aþ sieþ wieþ c z terenu nauk medycznych, na podstawie zawartos´ci obu monografii mozú na traktowac´ jako kluczowy obszar aplikacyjny wiedzy socjologicznej, dotyczacej þ m.in. spo ecznych nierównos´ci w zdrowiu, zachowan´ zdrowotnych w relacji do wskaz´ników po ozú enia spo ecznego i cech kulturowych, a takzú e socjotechniki. Dodajmy, zú e zakres problemów badawczych, zwiazaþ nych z promocjaþ zdrowia, podejmowanych przez socjologów medycyny w Polsce, uleg znaczacemu þ poszerzeniu w stosunku do poczatkowego þ etapu rozwoju tej tematyki badawczej, który mia miejsce w latach osiemdziesiatych þ i dziewieþ c´dziesiatych þ minionego stulecia10. W rezultacie uprawnione wydaje sieþ zatem stwierdzenie, zú e w polskich badaniach sozosocjologicznych ukszta towa sieþ odreþ bny nurt badawczy wyznaczany przez socjologiczne analizy promocji zdrowia, w ramach którego wskazac´ mozú na zarówno prace mieszczace þ sieþ w krytycznie zorientowanym nurcie sociology of health promotion, jak i w nurcie badan´ stosowanych, okres´lanych jako sociology as applied to health promotion11. Oba sposoby socjologicznego badania promocji zdrowia zmierzajaþ konsekwentnie w kierunku tworzenia socjologicznego modelu promocji zdrowia, opartego na dorobku i kompetencji nauk o zachowaniu, który ma realne, potwierdzone empirycznie szanse oddzia ywania na behawioralne uwarunkowania zdrowia, silnie osadzone w konteks´cie spo eczno-kulturowym.

8

Por. W. P i aþ t k o w s k i. W stroneþ socjologii zdrowia. W: W. Piatkowski, þ A. Titkow (red.). W stroneþ socjologii zdrowia. Lublin: Wydawn. UMCS 2002 s. 44. 9 N e t t l e t o n, jw. s. 227-229. Zob. takzú e: I. K i c k b u s h. Foreword: moving towards a new public health, w: Health Promotion Glossary. WHO/HPR/HEP/98.1, Geneva: World Health Organization 1998 s. v. 10 W. P i aþ t k o w s k i, H. H a v s h y k o v a. Promocja zdrowia i waleologia: dyskusja o stopniu pokrewien´stwa. Dos´wiadczenia polskie i ukrain´skie. W: Materia y zjazdowe 11th International Congress of the European Society for Health and Medical Sociology. Kraków: Collegium Medicum UJ 2006, s. 159-160. Zapis socjologicznej refleksji nad promocjaþ zdrowia, realizowanej w tym okresie, zob. np. w opracowaniu: Z. K a w c z y n´ s k a B u t r y m. Promocja zdrowia – wyzwaniem dla socjologów. W: M. Latoszek (red.). Socjologia medycyny w uczelni. Gdan´sk: Gdan´skie Tow. Naukowe 1992 s. 41-49. 11 Por. N e t t l e t o n, jw. s. 234.

264

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

Odnotujmy w tym miejscu, zú e tezy wytyczajace þ ten nurt polskich badan´ socjomedycznych, cechujacy þ sieþ obecnie wysokaþ samos´wiadomos´ciaþ i dojrza os´cia, þ wyartyku owane zosta y juzú w publikacjach M. Soko owskiej, która zwraca a uwageþ , zú e w celu ustalenia rzeczywistych przyczyn wysteþ powania zaburzen´ stanu zdrowia „trzeba znac´ […] style zú ycia w rozmaitych warstwach, grupach i zbiorowos´ciach” i „dane te nalezú y rozpatrywac´ konfrontujac þ je zawsze z kulturowym i spo ecznym kontekstem”. Jak pisa a twórczyni polskiej socjologii medycyny, „nie mozú na ich traktowac´ w izolacji, tylko z punktu widzenia s uzú by zdrowia, gdyzú utrudnia to lub wreþ cz uniemozú liwia zastosowanie racjonalnych dzia an´ zapobiegawczych”, a „dziaalnos´c´ samej medycyny nie wystarcza do zwalczania […] rozmaitych patologii”12. W obu omawianych monografiach istotne miejsce zajmuje klasyczna socjomedyczna problematyka socjologii choroby, tworzac þ swego rodzaju przeciwwageþ dla analiz mieszczacych þ sieþ w obszarze socjologii zdrowia. Wskazú my wybrane watki þ pos´wieþ cone tej tematyce. W ksiaz þú ce z roku 2004 wyodreþ bniono czeþ s´c´ zatytu owanaþ Studia nad socjoetiologia, þ w której umieszczone zosta y rozprawy pos´wieþ cone kwestii spo ecznej genezy chorób. Omówiono socjokulturowy kontekst wysteþ powania zaburzen´ psychicznych, akcentujac þ komplementarnos´c´ interpretacji biomedycznych i socjologicznych w odniesieniu do ich genezy, leczenia i rehabilitacji (W.A. Brodniak) oraz stan badan´ socjologicznych dotyczacych þ socjoekonomicznych korelatów rozpowszechnienia choroby wien´cowej we wspó czesnych spo eczen´stwach (M. Skrzypek), a takzú e zwrócono uwageþ na znaczenie interakcji spo ecznych dla zdrowia i jakos´ci zú ycia ludzi starych (B. Tobiasz-Adamczyk). Podstawowa w socjologii medycyny koncepcja spo ecznej genezy chorób znalaz a swojaþ rozbudowanaþ kontynuacjeþ w drugiej z omawianych monografii, wydanej w roku 2005, w której aplikowana zosta a przede wszystkim w odniesieniu do sfery zdrowia psychicznego Polaków. W odreþ bnej czeþ s´ci ksiaz þú ki zamieszczono prace pos´wieþ cone spo ecznym aspektom rozpowszechnienia zaburzen´ psychicznych w polskim spo eczen´stwie i samopoczucia psychicznego Polaków. Pierwsza z pos´wieþ conych tej tematyce rozpraw, autorstwa A. Ostrowskiej, przynosi mieþ dzynarodowaþ analizeþ porównawczaþ zdrowia psychicznego, rysujac þ niekorzystny obraz sytuacji w tym zakresie w Polsce, cechujacy þ sieþ wysokim poziomem negatywnych wskaz´ników zdrowia psychicznego, opisujacych þ wysteþ powanie zaburzen´ w tej sferze. W ramach socjologicznej interpretacji opisanych zjawisk A. Ostrowska wskaza a podstawowe psychospo eczne zagrozú enia zdrowia psychicznego Polaków, podkres´lajac þ istotnaþ roleþ w tym wzgleþ dzie m.in. dysfunkcjonalnos´ci makrostruktur, wysokiego poziomu stresu psychospo ecznego oraz pog eþ biajacego þ sieþ dystansu pomieþ dzy „wygranymi” a „przegranymi” transformacji systemowej w Polsce, którzy stanowiaþ grupeþ „wysokiego ryzyka” wystapienia þ rózú nego rodzaju zaburzen´ psychicznych. Dwie kolejne rozprawy zamieszczone w relacjonowanej czeþ s´ci monografii przynoszaþ interesujace þ dane na temat rzeczywistego rozpowszechnienia zaburzen´ psychicznych w polskiej populacji, znacznie przekraczajacego þ wielkos´ci wynikajace þ

12 M. S o k o o w s k a. Powstanie i rozwój socjologii medycyny w Polsce. W: Soko owska, Ho ówka, Ostrowska (red.), jw. s. 333-334.

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

265

z danych obejmujacych þ zg aszalnos´c´ do placówek ochrony zdrowia (W.A. Brodniak), a takzú e socjologicznaþ analizeþ problemu naduzú ywania substancji psychoaktywnych w polskiej populacji (J. Moskalewicz i wsp.). Ws´ród prac pos´wieþ conych socjologii choroby, które znalaz y sieþ w omawianej monografii z roku 2005, wazú ne miejsce zajmuje rozprawa B. Tobiasz-Adamczyk, w której dokonano przegladu þ i systematyzacji sposobów socjologicznego badania zjawiska choroby, ze wskazaniem trendów zmian w tym zakresie, wyrazú ajacych þ sieþ m.in. wprowadzeniem kategorii badawczej „socjologiczna trajektoria choroby”, rozwazú anej w konteks´cie osobistej biografii chorego, uwzgleþ dniajacej þ „zú ycie z choroba”, þ a takzú e „znaczenia choroby” dla chorego i jego rodziny. Wskazane przez autorkeþ nowe sposoby socjologicznego badania fenomenu choroby, szczególnie przewlek ej, nawiazuj þ aþ do podejs´c´ interpretacyjnych w socjologii medycyny (interpretative approach), w ramach których zwraca sieþ uwageþ na interpretacje dokonywane przez osobeþ chorego i jego otoczenie13. Odnotowac´ nalezú y, zú e chociazú szeroko eksplorowana w poczatkowym þ etapie rozwoju socjologii medycyny problematyka zawodów i instytucji medycznych, mieszczaca þ sieþ w formule „socjologia o medycynie” (sociology of medicine), nie zosta a ujeþ ta w tytu ach omawianych monografii, to jednak w obu ksiaz þú kach stanowi ona przedmiot badan´. W ksiaz þú ce Zdrowie – choroba – spo eczen´stwo odnajdujemy tekst L.J. Kos´cielaka, zawierajacy þ osadzonaþ w perspektywie historycznej socjologicznaþ analizeþ funkcjonowania instytucji spo ecznych odpowiadajacych þ za zaspokojenie potrzeb zdrowotnych spo eczen´stwa. Z kolei w monografii Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna problematyce funkcjonowania systemu ochrony zdrowia w okresie transformacji i jego spo ecznej percepcji, pos´wieþ cono odreþ bnaþ czeþ s´c´ monografii, zawierajac þ aþ pieþ c´ opracowan´. W teks´cie A. Boczkowskiego otrzymujemy socjologicznaþ analizeþ przyczyn nieskutecznos´ci wprowadzonej w roku 1999 reformy systemu ochrony zdrowia w Polsce, dokonanaþ w nawiazaniu þ do koncepcji anomii spo ecznej E. Durkheima. Niepowodzenia we wdrozú eniu reformy systemu opieki zdrowotnej Autor ten zalicza do konsekwencji „anomijnej sytuacji polskiego spo eczen´stwa i pan´stwa”, polegajacej þ na „pogmatwaniu, niejasnos´ci [badz þ ´ – M. S.] nieobecnos´ci norm spo ecznych”. W przekonaniu cytowanego Autora niepowodzenia w tym zakresie saþ m.in. skutkiem anomijnego funkcjonowania instytucji spo ecznych, odpowiedzialnych za przygotowanie i wdrozú enie reformy, a takzú e efektem obecnos´ci zjawisk anomijnych w s´rodowisku lekarskim, które nie w acza þ sieþ aktywnie w proces reformowania systemu opieki zdrowotnej. Boczkowski konkluduje, zú e nie uda o sieþ dotychczas wytworzyc´ niezbeþ dnych mechanizmów i procedur funkcjonalnych, towarzyszacych þ przemianom strukturalnym, które doprowadzi yby do pozú adanych þ zmian w systemie ochrony zdrowia. W kolejnych pracach, mieszczacych þ sieþ w nurcie analiz „o medycynie”, dokonano analizy dosteþ pnos´ci s´wiadczen´ z zakresu ochrony zdrowia w obszarach wiejskich, zwracajac þ uwageþ na bariery finansowe i organizacyjne w tym zakresie (B. Skeþ towicz i wsp.), a takzú e podjeþ to problem organizacji kolejek oczekujacych þ na deficytowe

13

Por. N e t t l e t o n, jw. s. 69-70.

266

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

zabiegi medyczne w Polsce i w wybranych krajach europejskich w konteks´cie dotyczacych þ tej kwestii Rekomendacji Rady Europy (J. Halik i wsp.). Wspólnaþ p aszczyzneþ rozwazú an´ zawartych w omówionych pracach wyznaczajaþ przejawy dysfunkcjonalnos´ci polskiego systemu ochrony zdrowia w okresie transformacji oraz próby socjologicznej interpretacji przyczyn niepowodzen´ w reformowaniu tej sfery zú ycia spo ecznego. Omówione analizy wpisujaþ sieþ w ugruntowany w tradycji socjomedycznej kierunek nachylonych krytycznie badan´ „o medycynie” (sociology of medicine), przynoszac þ socjologiczne stanowisko na temat beþ dacego þ stale in statu nascendi procesu reformowania systemu medycznego w Polsce. Obok modu ów problemowych zogniskowanych wokó problematyki zdrowia, choroby i instytucji medycznych w obu omawianych monografiach wazú ne miejsce zajmuje metarefleksja nad statusem i tozú samos´ciaþ wspó czesnej polskiej socjologii medycyny, realizowana z perspektywy „socjologii socjologii”. W tym nurcie zwraca uwageþ dokonana w monografii Zdrowie – choroba – spo eczen´stwo identyfikacja nowych wyzwan´ badawczych dla socjologii medycyny, powiazanych þ z szerszym kontekstem przemian kulturowych i cywilizacyjnych, zmierzajacych þ do tworzenia spo eczen´stwa ponowoczesnego. Zaliczono do nich m.in. badania pozaprofesjonalnych sfer zaspokajania potrzeb zdrowotnych, w tym w obszarze lecznictwa niemedycznego, potocznych postaw i zachowan´ zdrowotnych, spo ecznych skutków rewolucji genetycznej w medycynie, czy podejmowanie analiz mieszczacych þ sieþ w nurcie socjologii cia a cz owieka (sociology of the body) (W. Piatkowski). þ Praca autorstwa A. Ostrowskiej przynosi analizeþ statusu polskiej socjologii medycyny, dokonanaþ w konteks´cie amerykan´skiej i brytyjskiej tradycji socjomedycznej, ze wskazaniem specyfiki sytuacji subdyscypliny w Polsce i okres´leniem zapotrzebowania na analizy socjomedyczne w tych krajach. W opinii A. Ostrowskiej „socjologii medycyny potrzebuje [zarówno – M. S.] nauka, praktyka kliniczna, [jak i] polityka spo eczna”. Zasadnicza funkcja subdyscypliny ma jednak, w przekonaniu tej Autorki, wymiar reformatorski, polegajacy þ na „uhumanistycznieniu medycyny, uczynieniu z niej nauki holistycznej, prze amujacej þ technicystyczno-naprawcze podejs´cie do cz owieka”. Refleksja nad statusem subdyscypliny znajduje swaþ kontynuacjeþ w monografii wydanej w roku 2005, w której pojawia sieþ wazú ny watek þ wzajemnych relacji socjologii medycyny z innymi dyscyplinami zaangazú owanymi w naukowaþ eksploracjeþ problematyki zdrowotnej, takimi jak psychologia zdrowia, pedagogika zdrowia, a takzú e dziedzinami powiazanymi þ z medycyna, þ jak medycyna spo eczna i zdrowie publiczne (W. Piatkowski). þ Szczególnej uwagi wymaga opracowanie M. Latoszka, w którym przeanalizowano problemy zwiazane þ z nauczaniem socjologii medycyny w uczelni medycznej w konteks´cie wyzwan´ zwiazanych þ z dynamicznym posteþ pem nauk przyrodniczych, a szczególnie genetyki, skutkujacym þ wzmacnianiem skrajnie deterministycznego biologicznego paradygmatu na obszarze medycyny. Latoszek wyrazú a obaweþ , zú e wymuszac´ to mozú e w nieodleg ej perspektywie czasowej koniecznos´c´ weryfikacji spo ecznoekologicznych modeli uwarunkowan´ zdrowia cz owieka, akcentujacych þ wysokaþ rangeþ czynników socjokulturowych w determinowaniu zdrowia, a tym samym zagrazú ac´ ontologicznym podstawom socjologii medycyny. W opinii M. Latoszka ustosunkowanie sieþ do osiagnie þ þ c´ rewolucji biologicznej w medycynie pozostaje jednym z pod-

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

267

stawowych wyzwan´, przed którymi staje socjologia medycyny u progu biezú acego þ stulecia14. Obie omawiane monografie traktowac´ mozú na jako zapis state of the art socjologii medycyny w Polsce w pierwszej dekadzie XXI stulecia. Odnajdujemy w nim zarówno kontynuacjeþ klasycznych socjomedycznych watków þ badawczych, nawiazuj þ acych þ do koncepcji spo ecznej genezy chorób (socjoetiologii) czy mieszczacych þ sieþ w obszarze analiz funkcjonowania systemu medycznego, wpisujacych þ sieþ w nurt sociology of medicine15, jak i zmianeþ , wyrazú ajac þ aþ sieþ dynamicznym rozwojem badan´ zogniskowanych wokó kategorii badawczej „zdrowie”, ujmujacych þ zdrowie w szerokim konteks´cie socjokulturowym, obejmujacym þ jego korelaty makro- i mikrospo eczne. Zaznaczonaþ w obu monografiach reorientacjeþ w obszarze pola badawczego socjologii medycyny, polegajac þ aþ na wprowadzeniu, obok socjologicznych analiz zjawiska choroby, „w wieþ kszym stopniu subiektywnych kwestii zdrowia”, M. Bury lokuje w szerokim konteks´cie przemian zwiazanych þ z ponowoczesnos´cia, þ do których zalicza zakwestionowanie autorytetu i wy acznos þ ´ ci medycyny w kwestiach zdrowia i choroby. Nalezú y podkres´lic´ w tym miejscu, zú e M. Bury kreuje integracyjnaþ wizjeþ obszaru zainteresowan´ badawczych socjologii medycyny, wskazujac, þ zú e chociazú problematyka zdrowia i promocji zdrowia jest „wazú nym kulturowym motywem”, to jednak „kwestie […] praktyki medycznej nadal majaþ centralne znaczenie w zú yciu zwyk ych ludzi we wspó czesnym spo eczen´stwie” i winny pozostac´ w obszarze zainteresowania socjologii medycyny16. Za „kontynuacyjna” þ wizjaþ rozwoju socjologii medycyny, integrujac þ aþ klasyczne tematy zwiazane þ z socjologiaþ choroby i medycyny z nowymi inspiracjami zwiazaþ nymi z problematykaþ zdrowotna, þ opowiada sieþ równiezú M. Latoszek, zdaniem któ-

14

Stanowisko takie przyjmuje m.in. M. Blaxter, której zdaniem badania spo ecznych konsekwencji rewolucyjnych zmian w zakresie biologicznego paradygmatu, zwiazanych þ z rozwojem nowych technologii, wyznaczajaþ kierunek badan´ socjomedycznych o rosnacym þ znaczeniu. T a zú . Medical sociology at the start of the new millenium. „Social Science and Medicine” 51:2000 s. 1139-1142. 15 R. Straus w roku 1957 dla okres´lenia nurtu badan´ socjomedycznych stosowanych na gruncie nauk medycznych zaproponowa stosowanie terminu sociology in medicine (socjologia w medycynie), natomiast badania medycyny w aspekcie systemowym i instytucjonalnym realizowane z perspektywy ogólnosocjologicznej ujaþ jako sociology of medicine (socjologia o medycynie). Jak pisze R. Straus, pierwszy z wyodreþ bnionych nurtów obejmuje „aktywnos´ci ukierunkowane na osiaganie þ edukacyjnych, badawczych i klinicznych celów medycyny”, realizowane na ogó we wspó pracy z profesjonalistami medycznymi, natomiast w nurcie of medicine socjologowie badajaþ m.in. „struktureþ organizacyjna, þ […], systemy wartos´ci i funkcje medycyny jako systemu zachowan´”. W takim ujeþ ciu socjolog bada „medycyneþ jako instytucjeþ ”. R. S t r a u s. Medical sociology: a personal fifty year perspective. „Journal of Health and Social Behaviour” 40:1999 nr 2 s. 109. 16 M. B u r y. Postmodernity and health. W: G. Scambler, P. Higgs (eds.). Modernity, medicine and health. Medical sociology towards 2000. London–New York: Routledge 1998 s. 24-25.

268

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

rego „zachodzi […] obawa, zú e […] nadmierna ekspansja [socjologii medycyny – M. S.] w kierunku problematyki zdrowia mozú e spowodowac´ naruszenie pewnej równowagi mieþ dzy problematykaþ zdrowia i choroby jako przedmiotem badan´, ekspertyz, refleksji teoretycznej – tak niezbeþ dnej dla rozwoju dyscypliny”17. Jak sieþ wydaje, twórcy omawianych monografii przyczyniajaþ sieþ do budowania takiego w as´nie, integracyjnego i wielowatkowego þ scenariusza rozwoju subdyscypliny. Pog eþ bionej refleksji wymaga w tym miejscu specyfika klasycznego nurtu badan´ socjomedycznych, mieszczacego þ sieþ w obszarze socjologii choroby. Nalezú y odnotowac´, zú e w tej sferze badan´ dokonuje sieþ odejs´cie od funkcjonalnego ujeþ cia choroby wprowadzonego przez T. Parsonsa, zwracajacego þ uwageþ na spo eczne konsekwencje choroby i chorowania analizowane z perspektywy funkcjonowania systemu spo ecznego. „Postparsonsowskie” podejs´cia do badania zjawiska choroby, nawiazuj þ ace þ do nurtów socjologii interepretatywnej, w tym symbolicznego interakcjonizmu oraz fenomenologii18, istotnie dowartos´ciowujaþ podmiotowo-osobowy wymiar choroby i chorowania19. Takie przesunieþ cie akcentu w socjologicznych badaniach choroby, szczególnie choroby przewlek ej, nie znalaz o jednak odzwierciedlenia w tematyce rozpraw opublikowanych w omawianych monografiach20, których autorzy koncentrowali sieþ na opisywaniu spo ecznych i behawioralnych korelatów dystrybucji chorób cywilizacyjnych we wspó czesnych spo eczen´stwach. Dodajmy, zú e dynamiczny rozwój podejs´c´ interpretacyjnych w socjologii medycyny powoduje, zú e w ostatniej dekadzie minionego stulecia, zdaniem D.A. Matcha, ukszta towa sieþ wyraz´ny podzia s´rodowiska socjomedycznego na „badaczy znaczen´” (meaning seekers), którzy opisujaþ interpretacje zjawisk zwiazanych þ ze zdrowiem i choroba, þ dokonywane przez zwyk ych ludzi, z ich w asnej perspektywy, przy zastosowaniu jakos´ciowych metod badawczych, i na „badaczy struktury” (structure seekers), analizujacych þ wp yw wskaz´ników po ozú enia spo ecznego na zdrowie, stosujacych þ podejs´cie ilos´ciowe w badaniach21. To nowe zrózú nicowanie w zakresie podejs´c´ badawczych na gruncie

17

L a t o s z e k, jw. s. 352. Tamzú e s. 368-369. 19 Tendencja taka widoczna by a w czasie obrad niedawnego kongresu European Society for Health and Medical Sociology (ESHMS) w Krakowie we wrzes´niu 2006 r., podczas którego analizy z zakresu socjologii choroby zdominowane by y przez kategorieþ badawczaþ dos´wiadczenia choroby („illness experience”). 20 Zdaniem A. Ostrowskiej polska socjologia medycyny cechuje sieþ „selektywnos´ciaþ w doborze inspiracji teoretycznych”, wyrazú ajac þ aþ sieþ nawiazaniami þ do teorii funkcjonalnych, a szczególnie ujeþ cia T. Parsonsa, a takzú e do podejs´c´ teoretycznych wywodzacych þ sieþ z teorii konfliktu, opierajacych þ sieþ na wk adzie E. Freidsona. Wed ug A. Ostrowskiej „niewielki wp yw na rozwój socjologii medycyny w Polsce mieli przedstawiciele interakcjonizmu”. A. O s t r o w s k a. Polska socjologia medycyny na tle zachodniej. W: W. Piatkowski þ (red.). Zdrowie – choroba – spo eczen´stwo. Studia z socjologii medycyny. Wyd. UMCS. Lublin 2004 s. 42. 21 M a t c h a, jw. s. 398-399. W tej kwestii zob. m.in. R. Greþ bowski, L. Marcinowicz. Teoretyczne i metodologiczne przes anki zastosowania metod jakos´ciowych w badaniach dos´wiadczen´ pacjentów zwiazanych þ z opiekaþ medyczna. þ W: Materia y zjazdowe 11th Inter18

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

269

socjologii medycyny wpisuje sieþ w specyfikeþ subdyscypliny, która cechuje sieþ wielos´ciaþ propozycji teoretycznych i metodologicznych oraz ma charakter eklektyczny, co wiaz þú e sieþ z brakiem dominujacej þ orientacji teoretycznej i metodologii badawczej22. W konteks´cie problemu niehomogennos´ci subdyscypliny nalezú y odnotowac´, zú e stopniowo traci aktualnos´c´ omówiona powyzú ej klasyczna dychotomia R. Strausa z roku 1957, wyrózú niajaca þ dwa g ówne nurty badawcze w obreþ bie socjologii medycyny: zorientowanaþ utylitarnie „socjologieþ w medycynie”, beþ dac þ aþ niejako „w dzia aniu” na gruncie nauk medycznych (sociology in medicine), oraz blizú szaþ socjologii ogólnej, nachylonaþ krytycznie „socjologieþ o medycynie” (sociology of medicine)23. Twórca tej klasyfikacji, stanowiacej þ przez wiele lat istotny punkt odniesienia dla socjologów medycyny, stosowanej, jak wskazuje M. Soko owska, w celu uniezalezú nienia socjologii medycyny od wp ywu medycyny jako instytucji spo ecznej24, opowiada sieþ obecnie za wprowadzonym przez M. R. Bury’ego w roku 1986 interdyscyplinarnym modelem sociology with medicine25. Stanowisko takie wydaje sieþ zdobywac´ wielu zwolenników. Wed ug C. E. Birda i wsp. aktywny udzia socjologów medycyny w modelu interdyscyplinarnej wspó pracy w obszarze nauk o zdrowiu, przy jednoczesnym stabilnym osadzeniu w macierzystej dyscyplinie – socjologii, jest wreþ cz warunkiem przetrwania socjologii medycyny w nowym stuleciu26. Nie ulega watpliwos þ ´ ci, zú e model wspó pracy interdyscyplinarnej w obszarze nauk o zdrowiu jest obecnie niezbeþ dny wobec z ozú onej i wielowymiarowej materii problematyki zdrowia i choroby. Zjawiska te majaþ charakter noo-socjo-psycho-somatyczny, obejmujacy þ s´cis e zwiazki þ typowo ludzkiego noetycznego wymiaru egzystencji, zwiazanego þ z podmiotowymi daz þú eniami do sensu i wartos´ci27, kontekstu spo ecznego, emocji i ich wyk adników neurobiologicznych, wskutek tego saþ niemozú liwe do opisania w ramach waskich, þ wysokospecjalistycznych ujeþ c´. W takim jednak konteks´cie, jak podkres´la D.A. Matcha, wyzwaniem dla socjo-

national Congress of the European Society for Health and Medical Sociology. Kraków: Collegium Medium UJ 2006 s. 165. 22 D.A. M a t c h a. Medical sociology. Allyn and Bacon, Boston 2000 s. 25 i 398. 23 Stanowisko takie przyjmuje m.in. cytowany powyzú ej M. Latoszek. Zob. t e n zú e, jw. s. 353. Zob. takzú e Weiss, Lonnquist, jw. s. 9. 24 M. S o k o o w s k a. Socjologia medycyny. W: A. Ostrowska (red.). Wsteþ p do socjologii medycyny. Wyd. IFiS PAN. Warszawa 1990 s. 5-6. 25 S t r a u s, jw. , s. 109. 26 Zob. C.E. B i r d, P. C o n r a d, A.M. F r e m o n t. Medical sociology at the millennium. W: C.E. Bird, P. Conrad, A.M. Fremont, Handbook of medical sociology. Prentice Hall, Upper Saddle River. New Jersey 2000 s. 8. Zob. takzú e D. Mechanic. Emerging trends in the application of the social sciences to health and medicine. „Social Science and Medicine” 40:1995 nr 11 s. 1491-1496. 27 Por. K. P o p i e l s k i. Noopsychosomatyka: propozycja nowego podejs´cia diagnostyczno-terapeutycznego. „Przeglad þ Psychologiczny” 42:1999 nr 4 s. 17-41. Zob. takzú e inne prace tego Autora.

270

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

logii medycyny jest precyzyjne zdefiniowanie relacji z innymi dyscyplinami podejmujacymi þ problematykeþ zdrowia i choroby28. Biorac þ pod uwageþ zawartos´c´ omówionych ksiaz þú ek, w których odnajdujemy zarówno kontynuacjeþ klasycznych socjomedycznych watków þ badawczych, dotyczacych þ socjologii choroby i socjologii „o medycynie”, jak i elementy zmiany, wyrazú ajacej þ sieþ przesunieþ ciem „ku socjologii zdrowia”, mozú na stwierdzic´, zú e realizowany jest tu scenariusz „zrównowazú onego” rozwoju socjologii medycyny, obejmujacy þ wszystkie zaznaczone w jej obszarze kierunki badawcze, przy niezbeþ dnej otwartos´ci na wspó praceþ interdyscyplinarna. þ Taki scenariusz zapewnia, jak sieþ wydaje, najlepsze perspektywy rozwoju subdyscypliny w biezú acym þ stuleciu. Pozostaje wieþ c aktualna konkluzja sformu owana przez M. Latoszka w opracowaniu opisujacym þ status socjologii medycyny w Polsce na koniec lat dziewieþ c´dziesiatych þ XX w., w s´wietle której w obszarze polskiej socjologii medycyny ma miejsce „kontynuacja w procesie dialogu i kooperacji [subdyscypliny – M. S.] z medycyna, þ z równoczesnym odniesieniem do teorii socjologicznej i problematyki zdrowia”29.

BIBLIOGRAFIA 1. Bird C.E., Conrad P., Fremont A.M.: Medical sociology at the millennium, W: Eds. C. E. Bird, P. Conrad, A. M. Fremont. Handbook of medical sociology. New Jersey: Prentice Hall 2000. 2. Blaxter M.: Medical sociology at the start of the new millennium. „Social Science and Medicine” 51:2000 s. 1139-1142. 3. Bury M.: Postmodernity and health. W: Eds. G. Scambler, P. Higgs. Modernity, medicine and health. Medical sociology towards 2000. London–New York: Routledge 1998. 4. Greþ bowski R., Marcinowicz L.: Teoretyczne i metodologiczne przes anki zastosowania metod jakos´ciowych w badaniach dos´wiadczen´ pacjentów zwiazanych þ z opiekaþ medyczna. þ W: Materia y zjazdowe 11th International Congress of the European Society for Health and Medical Sociology. Kraków: Collegium Medicum UJ 2006. 5. Kawczyn´ska-Butrym Z.: Promocja zdrowia – wyzwaniem dla socjologów, W: Red. M. Latoszek. Socjologia medycyny w uczelni. Gdan´sk: Gdan´skie Tow. Naukowe 1992. 6. Kickbush I.: Foreword: moving towards a new public health, W: Health Promotion Glossary, WHO/HPR/HEP/98.1, Geneva: World Health Organization 1998.

28 29

M a t c h a, jw. s. 401. L a t o s z e k, jw. s. 370.

RECENZJE, OMÓWIENIA I SPRAWOZDANIA

271

7. Latoszek M.: Socjologia choroby, zdrowia i medycyny. Zarys problematyki, W: Red. Z. Krawczyk, K. Z. Sowa. Socjologia w Polsce, Rzeszów: Wyd. WSP 1998. 8. Matcha D.A.: Medical sociology. Boston: Allyn and Bacon 2000. 9. Mechanic D.: Emerging trends in the application of the social sciences to health and medicine. „Social Science and Medicine” 40:1995 nr 11 s. 1491-1496. 10. Nettleton S.: The sociology of health and illness. Cambridge: Polity Press 1996. 11. Ostrowska A.: Polska socjologia medycyny na tle zachodniej, W: Red. W. Piatkowski. þ Zdrowie – choroba – spo eczen´stwo. Studia z socjologii medycyny. Lublin: Wyd. UMCS 2004. 12. Piatkowski þ W.: W stroneþ socjologii zdrowia. W: Red. Piatkowski þ W., Titkow A. W stroneþ socjologii zdrowia. Lublin: Wydawn. UMCS 2002. 13. Piatkowski þ W.: Zdrowie w socjologii. w: Red. T. B. Kulik, I. Wron´ska. Zdrowie w medycynie i naukach spo ecznych. Stalowa Wola: Wydawn. KUL 2000. 14. Piatkowski þ W., Havshykova H.: Promocja zdrowia i waleologia: dyskusja o stopniu pokrewien´stwa. Dos´wiadczenia polskie i ukrain´skie. W: Materia y zjazdowe 11th International Congress of the European Society for Health and Medical Sociology. Kraków: Collegium Medicum UJ 2006. 15. Popielski K.: Noopsychosomatyka: propozycja nowego podejs´cia diagnostycznoterapeutycznego. „Przeglad þ Psychologiczny” 42:1999 nr 4 s. 17-41. 16. Socjologia a zdrowie. Red. M. Soko owska, J. Ho ówka, A. Ostrowska. Warszawa: PWN 1976. 17. Soko owska M.: Powstanie i rozwój socjologii medycyny w Polsce. W: Red. M. Soko owska, J. Ho ówka, A. Ostrowska. Socjologia a zdrowie. Warszawa: PWN 1976. 18. Soko owska M.: Socjologia medycyny, W: Red. A. Ostrowska. Wsteþ p do socjologii medycyny. Warszawa: Wyd. IFiS PAN 1990. 19. Straus R.: Medical sociology: a personal fifty year perspective, „Journal of Health and Social Behaviour” 40:1999 nr 2 s. 103-110. 20. Twaddle A.C., Hessler R.M.: A sociology of health. Saint Louis: The C.V. Mosby Company 1977. 21. Weiss G.L., Lonnquist L.E.: The sociology of health, healing and illness, New Jersey: Pearson, Prentice Hall 2006. 22. Zdrowie – choroba – spo eczen´stwo. Studia z socjologii medycyny. Red. W. Piatkowski. þ Lublin: Wyd. UMCS 2004. 23. Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna. Red. W. Piatkowski. þ Tyczyn: Wyd. WSSG 2005. Micha Skrzypek Katedra Samorzadu þ Terytorialnego i Polityki Lokalnej Instytut Socjologii KUL Samodzielna Pracownia Socjologii Medycyny Katedra Nauk Humanistycznych Uniwersytet Medyczny w Lublinie