SKUTECZNO POPULACYJNEGO PROGRAMU WCZESNEGO WYKRYWANIA RAKA PIERSI W WIETLE PRZEPROWADZONYCH BADA MAGDALENA SYRKIEWICZ- WITAŁA, AGATA BUCZEK, JOANNA KOBZA

Streszczenie Najwiksze wyzwanie promocji zdrowia stanowi choroby cywilizacyjne, w tym nowotwory złoliwe. Rak piersi jest główn przyczyn umieralnoci kobiet przed 65. rokiem ycia w Polsce. Celem przeprowadzonego badania była ocena skutecznoci Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi i jego działa w zakresie zwikszania poziomu wiedzy kobiet na temat raka sutka oraz popularyzacji wykonywania bada profilaktycznych w tym zakresie. Badanie przeprowadzono wród kobiet pomidzy 50. a 69. rokiem ycia, zamieszkałych w powiecie tyskim. Jako narzdzie badawcze wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety, który zawierał pytania dotyczce rozpoznawalnoci Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi oraz wiedzy i zachowa kobiet w zakresie profilaktyki raka piersi. Analizie poddano 156 poprawnie wypełnionych ankiet i opracowano statystycznie. Z analizy zebranych danych wynika, e rozpoznawalno Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi jest zadowalajca, a wysyłka imiennych zaprosze na badania do skuteczna. Okrela si, e rzeczywisty poziom wiedzy badanych kobiet na temat profilaktyki raka sutka jest niszy od poziomu deklarowanego przez respondentki. Wykazano zaleno poziomu wiedzy od wieku i wykształcenia. Wykonywanie bada profilaktycznych w kierunku wczesnego wykrywania raka piersi jest zalene od wykształcenia, deklarowanego statusu materialnego oraz stanu cywilnego respondentek, natomiast nie jest zalene od sytuacji zawodowej oraz dzietnoci badanych kobiet. Główn przyczyn nie wykonywania bada profilaktycznych jest strach przed rozpoznaniem choroby. Słowa kluczowe: organizacja programów profilaktycznych, rak piersi, promocja zdrowia 1. Wprowadzenie Szybki postp cywilizacyjny wymusił zmian podejcia do zagadnie zwizanych ze zdrowiem. Współczesna promocja zdrowia opiera si na działaniach z zakresu edukacji zdrowotnej, zapobiegania chorobom oraz tworzenia polityki zdrowotnej. Najwiksze wyzwanie promocji zdrowia stanowi choroby cywilizacyjne, w tym nowotwory złoliwe. Rak piersi jest główn przyczyn umieralnoci kobiet przed 65. rokiem ycia w Polsce. Wyzwaniem zarzdczym stała si zatem organizacja promocji i profilaktyki w zakresie walki z nowotworem piersi. Na terenie Polski przygotowano i wdroono Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi, którego

189

Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 55, 2011

głównym zadaniem jest rozpowszechnienie wiedzy na temat tego nowotworu i mobilizacja kobiet, z najwikszej grupy ryzyka, do przeprowadzania systematycznych bada profilaktycznych. Za prowadzenie akcji medialnych i edukacyjnych, majce na celu rozpowszechnienie wiedzy na temat Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi, wród kobiet objtych tym Programem, odpowiedzialne s Wojewódzkie Orodki Koordynujce. Kady WOK ma swobod w doborze narzdzi komunikacji społecznej wykorzystywanych do realizacji powyszego zdania. Jedynym wspólnym działaniem w tym zakresie, którego obowizek realizacji spoczywa na wszystkich Wojewódzkich Orodkach Koordynujcych, jest wysyłanie imiennych zaprosze na badania mammograficzne. W listach wysyłanych do kobiet objtych Programem, oprócz treci zachcajcych do wzicia udziału w skryningu, zawarte s take informacje na temat najbliszych ich miejscu zamieszkania placówek, które wykonuj badania1. Poniewa taka forma docierania do kobiet objtych skryningiem nie przynosi wystarczajcych rezultatów, WOKi prowadz kampanie społeczne majce na celu szerzenie informacji dotyczcych problemu raka piersi i korzyci płyncych z realizacji działa profilaktycznych. Treci zawarte w tych kampaniach obejmuj informacje dotyczce nie tylko samych bada mammograficznych, ale równie instruktau wykonywania samobadania piersi, objawów raka sutka oraz czynników zwikszajcych ryzyko jego wystpienia2. Działania prowadzone przez WOKi wspierane s przez szereg organizacji pozarzdowych, które aktywnie uczestnicz w działaniach promujcych badania skryningowe3. Realizacja działa promujcych Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi, czsto połczona jest z rozpowszechnianiem pozostałych programów skryningowych oraz promowaniem zdrowego stylu ycia w ogóle, zwłaszcza w oparciu o Europejski Kodeks Walki z Rakiem. Kampanie promujce profilaktyk raka piersi najczciej prowadzone s łcznie z Populacyjnym Programem Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy4. Najlepszym tego przykładem były działania prowadzone, podczas Europejskiego Tygodnia Walki z Rakiem (25–31 maja 2011 r.) w Koninie, pod hasłem „Zrób cytologi, a mam zapro na mammografi!”. W realizacj kampanii włczyło si stowarzyszenie „Magnolia” oraz koniskie stowarzyszenie „Amazonki”. Działania zmierzajce do zwikszenia zainteresowania programami profilaktycznymi prowadzone były poprzez rozdawanie kuponów na badania cytologiczne i mammograficzne. W ramach kampanii zorganizowano konkurs do którego mogły przystpi kobiety, które wykonały badanie cytologiczne, a ich matki zgłosiły si na badanie mammograficzne. Wyłonienie zwycizców odbyło si podczas spotkania zorganizowanego w centrum handlowym „Galeria nad Jeziorem”, gdzie rozdawano materiały edukacyjno- informacyjne. Do przybycia na spotkanie i wzicia udziału w konkursie zachcały plakaty zlokalizowane na terenie Konina i miast ociennych5. 1

Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych. Program profilaktyki raka piersi- cz administracyjnologistyczna (2005-2010). Ministerstwo Zdrowia Departament Polityki Zdrowotnej, Warszawa, 2005, 6–9. 2 Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi w Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym im. Mikałaja Kopernika w Łodzi, informacje dostpne na stronie internetowej: http://wok.kopernik.lodz.pl/ [dostpne: 01.02.2011 r.]. 3 Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi w Wielkopolskim Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu, informacje dostpne na stronie internetowej: http://www.wco.pl/wok/ [dostpne: 01.02.2011 r.]. 4 Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi w Centrum Onkologii Instytucie im. Marii Skłodowskiej-Curie, Oddział w Gliwicach, informacje dostpne na stronie internetowej: http://www.raksutka.org/ [dostpne: 01.06.2011 r.]. 5 Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi…, op.cit.,

190 Magdalena Syrkiewicz- witała, Agata Buczek, Joanna Kobza Skuteczno populacyjnego programu wczesnego wykrywania raka piersi w wietle przeprowadzonych bada

Najprostszymi narzdziami komunikacji społecznej, poprzez które szerzona jest wiedza na temat raka piersi, s ulotki, plakaty i broszury. Najczciej s one dostpne w placówkach podstawowej opieki zdrowotnej, a przede wszystkim w poradniach ginekologicznych. Najbardziej powszechne s dwa typy ulotek- zawierajce informacje o metodach wykonywania samobadania piersi oraz zachcajce do wykonania bada profilaktycznych6. W województwie lskim kampanie profilaktyki raka piersi i raka szyjki macicy prowadzone s pod hasłem „yjesz nie tylko dla siebie”. Jednym z elementów reklamy Programu s autobusy KZK GOP, które zostały oklejone informacjami zachcajcymi do udziału w badaniach przesiewowych. Na terenie województwa pojawiały si take bilbordy reklamujce Program7. W poradniach podstawowej opieki zdrowotnej oraz podczas kampanii prowadzonych w województwie lskim rozdawane s ulotki z informacjami o raku piersi i raku szyjki macicy, które zachcaj do udziału w badaniach skryningowych8. Szerzenie informacji na temat bada przesiewowych odbywa si take za porednictwem radia, telewizji i prasy. W 2010 r., podczas organizowanych przez Pierwszy Program Polskiego Radia koncertów z cyklu „Lato z radiem”, realizowana była kampania promujca zdrowie, w tym badania skryningowe. Podczas imprez kobiety objte Populacyjnym Programem Wczesnego Wykrywania Raka Piersi miały moliwo wykonania mammografii w orodkach stacjonarnych, a tam gdzie takowych nie było w mammobusach. Prowadzone były take szerokie akcje edukacyjne wraz z instruktaem wykonywania samobadania piesi9. Z uwagi na sukces jaki odniosła ubiegłoroczna akcja tegoroczna edycja imprezy przebiegała pod hasłem „Zdrowe lato z radiem”10. Program Pierwszy Polskiego Radia aktywnie uczestniczy w promowaniu bada skryningowych przez cały rok, m. in. poprzez audycje z cyklu „Profilaktyka zdrowotna z Jedynk”. Do akcji promocyjnych włczaj si take stacje telewizyjne. Tematy prowadzenia populacyjnych programów przesiewowych poruszane s czsto w porannych magazynach emitowanych zarówno przez stacje publiczne, jak i komercyjne. Kanały regionalne Telewizji Polskiej emituj programy edukacyjne poruszajce tematyk raka piersi i raka szyki macicy. TVP Bydgoszcz w 2006 i 2007 r. emitowała program „Na zdrowie”, który informował nie tylko o tym, e prowadzone s populacyjne programy profilaktyczne, ale bardzo szczegółowo wyjaniał, jak przebiegaj badania oraz co dzieje si w przypadku otrzymania nieprawidłowego wyniku. W 2010 r. podobn tematyk poruszył program „Raport z profilaktyki” emitowany przez t sam stacj11. Tematy dotyczce profilaktyki raka piersi s take poruszane zarówno w prasie kobiecej, jak i czasopismach informacyjnych. Artykuły zamieszczane w prasie kobiecej maj najczciej chahttp://www.wco.pl/wok/ [dostpne: 01.02.2011 r.]. Strona internetowa stowarzyszenia „Magnolia”: http://www.stowarzyszenie-magnolia.org/ [dostpne: 30.05.2011 r.]. Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi…, op.cit., http://www.raksutka.org/ [dostpne: 01.06.2011 r.]. Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi…, op.cit., http://wok.kopernik.lodz.pl/ [dostpne: 01.02.2011 r.]. 7 Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi…, op.cit., http://www.raksutka.org/ [dostpne: 01.06.2011 r.]. 8 Ibidem. 9 Ibidem. 10 Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi…, op.cit., http://www.wco.pl/wok/ [dostpne: 01.02.2011 r.]. 11 Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi w Centrum Onkologii im. prof. F. Łukaszczyka w Bydgoszczy [dostpne : 10.01.2011 r.]. 6

191

Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 55, 2011

rakter porad, instruujcych co kobiety powinny zrobi jeeli zauwa nieprawidłowoci w obrbie piersi. W czasopismach informacyjnych mona natomiast znale wzmianki o kampaniach prowadzonych w ramach skryningu populacyjnego. W 2007 i 2008 r., z inicjatywy gliwidzkiego Wojewódzkiego Orodka Koordynujcego, w Dzienniku Zachodnim oraz gazecie Super Express, zamieszczono informacje dotyczce Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi oraz adresy gabinetów zlokalizowanych na terenie województwa lskiego, które wykonuj badania w ramach tego Programu12. W województwie lskim na terenie miasta Tychy w latach 1997–2002 prowadzony był „Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi”. Był on skierowany do kobiet w wieku 45–50 lat, posiadajcych adres zameldowania na terenie miasta. Program realizowany był w dwóch etapach. W pierwszym etapie kobiety otrzymywały imienne zaproszenia na spotkanie edukacyjne, które odbywało si w Urzdzie Miasta. Zaproszenia były dostarczane przez pielgniarki i połone rodowiskowe. Spotkanie prowadzone było przez lekarza onkologa, ginekologa, psychologa oraz pielgniark. Podczas prelekcji kobiety dowiadywały si o czynnikach ryzyka raka piersi, a take roli mammografii we wczesnej diagnostyce tego nowotworu. Na spotkaniu prowadzony był równie instrukta wykonywania samobadania piersi. W drugim etapie kobiety kierowane były na badanie mammograficzne, które prowadzone było w Zakładzie Diagnostyki Obrazowej Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego w Tychach. Badanie to było współfinansowane przez miasto Tychy, dlatego jego cena dla uczestniczek Programu wynosiła tylko 20 zł13. Obecnie działania z zakresu profilaktyki prowadzone s zgodnie z Zarzdzeniem Prezydenta Miasta Tychy z dnia 7 stycznia 2011r. „Program Profilaktyki i Promocji Zdrowia dla miasta Tychy na rok 2011”, którego jednym z elementów jest Program Profilaktyki Raka Piersi. W ramach tego projektu realizowane s bezpłatne badania USG dla kobiet powyej 20. roku ycia, które posiadaj adres zameldowania na terenie miasta Tychy. Kobiety zgłaszajce si na badania otrzymuj równie informacje na temat wykonywania samobadania piersi. Za prowadzenie kampanii zachcajcej kobiety do udziału w Programie odpowiedzialny jest realizator wiadcze Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Przychodnia Nr 1 OPTIMA Sp. z o.o. Program w całoci finansowany jest z budetu miasta Tychy14. 2. Cele, materiał i metoda Celem przeprowadzonego badania była ocena skutecznoci Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi i jego działa w zakresie zwikszania poziomu wiedzy kobiet na temat raka sutka oraz popularyzacji wykonywania bada profilaktycznych w tym zakresie. Badanie przeprowadzono wród kobiet objtych Populacyjnym Programem Wczesnego Wykrywania Raka Piersi, bdcych pomidzy 50. a 69. rokiem ycia, zamieszkałych w powiecie tyskim. Badanie realizowane było w okresie od 2 do 31 maja 2011 r. Przeprowadzone zostało na terenie omiu Niepublicznych Zakładów Opieki Zdrowotnej zlokalizowanych w rónych czciach miasta Tychy. Informacje zebrano metod sondau diagnostycznego, wykorzystujc jako narz12

Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi…, op.cit., http://www.raksutka.org/ [dostpne: 01.06.2011 r.]. 13 Niepublikowane materiały Urzdu Miasta Tychy. 14 Zarzdzenie Prezydenta Miasta Tychy z dnia 7 stycznia 2011 Program profilaktyki i promocji zdrowia dla miasta Tychy na rok 2011, dostpne na stronie internetowej Urzdu Miasta Tychy: http://www.umtychy.pl/ [dostpne: 25.02.2011 r.]; Niepublikowane materiały Urzdu Miasta Tychy.

192 Magdalena Syrkiewicz- witała, Agata Buczek, Joanna Kobza Skuteczno populacyjnego programu wczesnego wykrywania raka piersi w wietle przeprowadzonych bada

dzie badawcze kwestionariusz ankiety składajcy si z dwudziestu siedmiu pyta dotyczcych wiedzy i zachowa respondentek oraz szeciu pyta metryczkowych. Kwestionariusz ankiety skonstruowany został specjalnie na potrzeby tego badania. Pytania zawarte w ankiecie sprawdzały badane kobiety pod ktem: 1. posiadanej wiedzy na temat samobadania piersi, objawów i czynników ryzyka raka sutka oraz znajomoci metod profilaktycznych; 2. stosowania przez nie metod wczesnego wykrywania raka piersi; 3. wystpienia u nich objawów i czynników ryzyka nowotworu sutka; 4. ródeł z jakich czerpi wiedz na temat raka piersi oraz oceny ich dostpnoci; 5. ich subiektywnej oceny posiadanej przez nie wiedzy i chci jej rozszerzenia; 6. cech społeczno-demograficznych. Ankiet poprawnie wypełniło 156 kobiet, które stanowiły reprezentatywn grup kobiet w wieku 50–69 lat z terenu powiatu tyskiego. Otrzymane wyniki poddano analizie statystycznej. Do wykazania zalenoci midzy zmiennymi uyto testu zgodnoci chi2, zgodnoci chi2 z poprawk Yates`a oraz dokładnego testu Fishera. Do wykazania siły i kierunku zalenoci zastosowano współczynnik Fi oraz współczynnik korelacji rang Spearmana. We wszystkich analizach za poziom istotnoci przyjto α= 0,05. 3. Charakterystyka badanej populacji kobiet W przebadanej populacji najliczniejsz grup – 34% (n=53) stanowiły kobiety w wieku od 55 do 59 lat. Drug z kolei, co do licznoci grup były kobiety z przedziału 50–54 lata – 34% (n=43). Liczebnoci pozostałych dwóch grup – 60–64 lata i 65–69 lat – wynosiły odpowiednio 24% (n=38) oraz 14% (n=22). Najliczniejsz grup pod wzgldem wykształcenia stanowiły kobiety z wykształceniem rednim – 40% (n=62), nastpnie wyszym – 27% (n= 43), zawodowym – 22% (n=34), a najmniej respondentek posiadało wykształcenie podstawowe – 11% (n=17). Wikszo badanych kobiet pozostaje w zwizku małeskim – 60% (n=94). Mniej wicej co trzecia respondentka była rozwódk lub wdow – 31% (n=48). Pozostałe dwie grupy – „nie pozostajca w zwizku” i „bdca w zwizku nieformalnym” – stanowiły po 4% badanej populacji (n=7). Zdecydowana wikszo respondentek – 86% (n=134) posiadała dzieci. Kobiety bezdzietne stanowiły jedynie 14% (n=22). Sytuacja zawodowa badanych kobiet kształtowała si nastpujco: kobiety pracujce na pełny etat – 40% (n=63), emerytki lub rencistki – 37% (n=57), kobiety pracujce na niepełny etat – 20% (n=31) oraz bezrobotne – 3% (n=5). Pod wzgldem deklarowanego przez respondentki statusu materialnego, najliczniejsz grup stanowiły kobiety o statusie dobrym – 41% (n=64), nastpnie rednim – 29% (n=45) oraz złym – 19% (n=30). Jedynie mniej wicej, co dziesita kobieta deklarowała status bardzo dobry – 11% (n=17). W badanej populacji 17% (n=27) kobiet przyznało, e wystpiły u nich objawy raka piersi, 79% (n=124) zadeklarowało, e nie, natomiast 3% (n=5) stwierdziło si, e nie wie czy kiedykolwiek wystpiły u nich objawy raka sutka. Wród badanej populacji 32% (n=50) kobiet ujawniło, e wystpuj u nich czynniki ryzyka raka piersi, a 68% (n=106) zadeklarowało, e nie maj zwikszonego ryzyka zachorowania. Czynnikami ryzyka, które najczciej wystpowały w populacji badanych kobiet były: pó ne urodzenie dziecka lub bezdzietno (n=27; 17%), nie karmienie piersi (n=23; 15%), wystpowanie raka piersi u krewnej I. stopnia (n=14; 9%), otyło po menopauzie (n=12; 8%) oraz wczesne wystpienie miesiczki (n=10; 6%). Do najrzadszych czynników

193

Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 55, 2011

ryzyka naleały pó na menopauza (n=4; 3%) oraz wieloletnie stosowanie hormonalnej terapii zastpczej (n=3; 2%). 4. Wyniki i wnioski Wród badanych wikszo kobiet słyszała o Populacyjnym Programie Wczesnego Wykrywania Raka Piersi oraz otrzymała imienny list, wysłany w ramach tego Programu. Najczstszymi

ródłami wiedzy na temat raka sutka, wskazywanymi przez respondentki były: telewizja, poradnie ginekologiczne i prasa. Wikszo kobiet uwaa, e informacje na temat raka piersi s łatwo dostpne. Wikszy odsetek kobiet, które wykonały badanie mammograficzne wystpił wród respondentek, które otrzymały imienne zaproszenie na badanie. Niezalenie od wieku, wikszo

kobiet oceniła swoj wiedz na temat raka piersi, jako redni lub du. Rzeczywisty poziom wiedzy respondentek był znacznie niszy. Wikszo kobiet deklaruje posiadanie wiedzy na temat sposobu wykonywania samobadania piersi, a tylko połowa z nich rzeczywicie wie jak je wykona . Prawie co czwarta kobieta, która zadeklarowała znajomo objawów raka piersi, nie potrafiła wskaza czterech sporód szeciu wymienionych w ankiecie objawów. Wikszo kobiet, wbrew deklaracjom, nie zna czynników ryzyka raka sutka. Zakres wiedzy badanych kobiet na temat objawów raka sutka oraz zalece dotyczcych wykonywania samobadania piersi jest zaleny od wieku i wykształcenia. Poziom wiedzy respondentek maleje wraz z wiekiem i ronie wraz z wykształceniem. Ponad połowa ankietowanych zadeklarowała ch posiadania szerszej wiedzy na temat raka piersi. Ponad połowa respondentek wykonuje samobadanie piersi, ale tylko co trzecia sporód badanych kobiet, robi je regularnie raz w miesicu. Ponad połowa respondentek wykonała badanie mammograficzne. Wykonywanie bada profilaktycznych w kierunku wczesnego wykrywania raka piersi jest zalene od wykształcenia, deklarowanego statusu materialnego oraz stanu cywilnego respondentek. Udział kobiet, które wykonuj badania profilaktyczne w poszczególnych grupach ronie wraz ze wzrostem wykształcenia i poziomem statusu materialnego. Kobiety bdce w zwizku, czciej ni kobiety samotne, wykonuj badania profilaktyczne w kierunku raka sutka. Sytuacja zawodowa i dzietno respondentek nie ma wpływu na ich udział w badaniach profilaktycznych. Wykonanie mammografii jest zalene od wieku. Odsetek kobiet, które wykonało to badanie maleje w kolejnych grupach wiekowych. Zaleno ta nie wystpuje w przypadku samobadania piersi. W badaniu nie wykazano, aby kobiety wiadome tego, e wystpuje u nich przynajmniej jeden czynnik ryzyka raka sutka, wykonywały badania profilaktyczne czciej ni kobiety, u których czynniki te nie wystpuj lub które nie s wiadome ich wystpowania. Sporód przyczyn nie wykonywania samobadania piersi regularnie raz w miesicu najwicej kobiet wskazało: strach przed odnalezieniem nieprawidłowoci oraz brak umiejtnoci wykonania tego badania, mimo posiadania wiedzy teoretycznej na ten temat. Do dua grupa respondentek nie potrafiła wskaza powodów. Wród przyczyn niewykonania mammografii najwicej respondentek wskazało: obawy przez rozpoznaniem choroby, strach przed odczuwaniem bólu podczas badania oraz brak wiedzy na temat tego, gdzie mona wykona takie badanie. Z przeprowadzonej analizy wynika, e w celu zwikszenia udziału kobiet w badaniach przesiewowych w kierunku raka piersi, naley zwikszy działania w zakresie edukacji na ten temat, szczególnie wród kobiet po 60. roku ycia oraz kobiet z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, ze szczególnym uwzgldnieniem czynników ryzyka raka sutka oraz korzyci płyncych z wczesnego rozpoznania choroby. Wane jest take wyra ne wskazywanie miejsc gdzie takie badanie mona przeprowadzi .

194 Magdalena Syrkiewicz- witała, Agata Buczek, Joanna Kobza Skuteczno populacyjnego programu wczesnego wykrywania raka piersi w wietle przeprowadzonych bada

5. Podsumowanie Z uzyskanych informacji wynika, e 60% badanych kobiet wykonało mammografi. Dane Wojewódzkiego Orodka Koordynujcego w Gliwicach wskazuj natomiast, e objcie Populacyjnym Programem Wczesnego Wykrywania Raka Piersi w powiecie tyskim wynosi 28,1%15. Tak due rozbienoci wyników mog by powodem prowadzonego na terenie miasta Tychy, w latach 1997–2002, programu wczesnego wykrywania raka piersi, w ramach którego kobiety w wieku 45– 50 lat miały moliwo wykonania mammografii16. Cz respondentek mogła równie wykona

to badanie poza programem skryningowym. Rozbienoci mog równie wynika z faktu, i kobiety, które zgłosiły si na mammografi w ramach Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi, rzadziej odmawiały wypełnienia ankiety. Z metaanalizy bada dotyczcych prowadzenia skryningu raka piersi wynika, e programy majce na celu wczesne wykrywanie raka piersi obniaj umieralno z tego powodu o 25–30%. Pierwsze w Europie badania skryningowe w tym kierunku prowadzone były ju w latach 80–tych XX w.17. Z danych raportu Komisji Europejskiej z 2007 r. wynika, e w 26 z 27 pastw członkowskich Unii Europejskiej prowadzone s badania skryningowe w kierunku raka sutka. Zgodnie z zaleceniami Rady Europy w wikszoci krajów, w tym równie w Polsce, badania prowadzone s w grupie kobiet 50–69 lat18. Zgłaszalno kobiet na mammografi w poszczególnych krajach jest mocno zrónicowana. Najwikszy odsetek objcia programem wystpuje w krajach skandynawskich, gdzie jego warto waha si od 70% do ponad 80% 19. W Polsce wska nik ten wynosi ok. 35% i zbliony jest do wska nika Kanadyjskiego, który wynosi ponad 34%20. Zgłaszalno do programów profilaktycznych w duej mierze zaley od doboru narzdzi komunikacji społecznej wykorzystywanych w celach promocyjnych. Zarówno w Polsce, jak i w wielu krajach, kobiety z odpowiednich grup wiekowych otrzymuj imienne zaproszenia na badanie mammograficzne. Taki sposób promocji programu realizowany jest równie w Niemczech, gdzie zgłaszalno na mammografi wynosi ponad 53%21. W grupie ankietowanych kobiet, objtych Populacyjnym Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi, zdecydowana wikszo

respondentek otrzymała imienne zaproszenie na badanie. Kobiety, które otrzymały list w ramach Programu znamiennie czciej zgłaszały si na mammografi w porównaniu do kobiet, które nie otrzymały listu. Bardzo wan rol w profilaktyce onkologicznej pełni równie personel podstawowej opieki zdrowotnej22. Wród najczciej wskazywanych przez respondentki ródeł wiedzy na temat raka 15

Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi…, op.cit., http://www.raksutka.org/ [dostpne: 01.06.2011 r.]. Niepublikowane materiały Urzdu Miasta Tychy. 17 D. Schoppera, C. Wolfb: How effective are breast cancer screening programmes by mammography? Review of the current evidence. European Journal of Cancer, 2009, 45, s. 1916-1923. 18 L. Karsa, A. Anttila, G. Ronco i in.: Cancer Screening in the European Union; Report on the Implementation of the Council Recommendation on Cancer Screening. Luxembourg, European Commission, 2008, s. 62. 19 D. Schoppera, C. Wolfb: How effective are breast cancer screening programmes by mammography? Review of the current evidence…, op.cit., s. 1916–1923. 20 Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi…, op.cit., http://www.raksutka.org/ [dostpne: 01.06.2011 r.]. 21 C. Biesheuvel, S. Weigel, W. Heindel: Mammography Screening: Evidence, History and Current Practice in Germany and Other European Countries. Breast Care 2011, 6, 104–109. 22 T.,B. Kulik, A. Stefanowicz, A. Pacian i in.: Moliwoci i ograniczenia profilaktyki chorób nowotworowych 16

195

Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 55, 2011

piersi, poradnia ginekologiczna oraz poradnia lekarza rodzinnego znalazły si odpowiednio na drugim i czwartym miejscu. Odrbne ródło wiedzy stanowi media. Ponad połowa kobiet spotkała si z informacjami na temat raka piersi w telewizji i prasie. Sporód innych miejsc dopisywanych przez respondentki najwicej osób wymieniło Urzd Miasta Tychy. Odpowied ta była zwizana z programem wczesnego wykrywania raka piersi prowadzonym w miecie Tychy w latach 1997–2002, którego jednym z etapów było spotkanie edukacyjne odbywajce si w Urzdzie Miasta23. Drugim miejscem dopisywanym przez respondentki był basen miejski, na ternie którego znajduj si plakaty informujce o Populacyjnym Programie Wczesnego Wykrywania Raka Piersi i moliwoci wykonania bezpłatnej mammografii. Z analizy danych wynika, e poziom wiedzy kobiet na temat raka piersi jest znacznie niszy od poziomu deklarowanego przez respondentki. Wród objawów raka sutka najczciej wymieniane były: guz, powikszenie wzłów chłonnych oraz zmiany w obrbie brodawki. Podobn znajomoci objawów raka sutka wykazały si pacjentki Oddziału Chirurgii Ogólnej, Naczyniowej i Transplantologii Szpitala Klinicznego im. A. Mielckiego lskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach24. Wiedza badanych kobiet na temat czynników ryzyka raka piersi była bardzo niska. Jedynym czynnikiem wskazanym przez ponad połow respondentek było wystpienie raka piersi u krewnej I. stopnia. Najmniej kobiet wiedziało, e wczesne wystpienie pierwszej miesiczki, pó ne urodzenie dziecka lub bezdzietno oraz otyło po menopauzie zwikszaj ryzyko wystpienia nowotworu sutka. Brak znajomoci tych czynników ryzyka wykazały równie badania przeprowadzone w Klinice Ortopedii i Traumatologii Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi25. Zachowania zdrowotne, w tym wykonywanie bada profilaktycznych, uzalenione jest od indywidualnych cech społeczno–demograficznych26. Na podstawie analizowanych danych wykazano zaleno midzy udziałem w badaniach skryningowych a wiekiem, wykształceniem i poziomem statusu materialnego. Odsetek kobiet, które wykonały mammografi malał wraz z wiekiem. Kobiety z wyszym wykształceniem i lepiej sytuowane czciej wykonywały badania profilaktyczne ni kobiety z wykształceniem podstawowym lub zawodowym oraz o niskim statusie materialnym. Zaleno udziału bada skryningu raka piersi od poziomu wykształcenia wykazali równie Małgorzata Biekowska i Romuald Dbski w randomizowanym badaniu ogólnopolskim27. Reasumujc, prowadzone programy profilaktyczne charakteryzuj si wysok skutecznoci, jednake wymagane jest aby miały one charakter cigły. Obserwuje si podnoszenie wiadomoci w zakresie zagroe chorobowych i metod skutecznej profilaktyki raka piersi, jednake wynik zrealizowany w Polsce odbiega jeszcze niekorzystnie od stanu osignitego w krajach bardziej rozwinitych, gdzie badania populacyjne maj dłusz histori i angauj wiksze rodki finansowe. w podstawowej opiece zdrowotnej. Zdrowie Publiczne, 2004, 3, 275–278. Niepublikowane materiały Urzdu Miasta Tychy. I. Woniak: Wiedza o schorzeniach nowotworowych narzdów kobiecych i postawy kobiet wobec bada profilaktycznych. Problemy Pielgniarstwa, 2008, 14, 136–143. 25 R. Nita, B. Leniczak, B. Słomska: Wiedza i zachowania zdrowotne kobiet z województwa łódzkiego w zakresie profilaktyki raka piersi. Pielgniarstwo XXI wieku, 2010, 1, 5–8. 26 Woniak I.: Wiedza o schorzeniach nowotworowych narzdów kobiecych i postawy kobiet wobec bada profilaktycznych…, op.cit., 14, 136–143. 27 M. Bikowska, R. Dbski: Przesiewowe badania mammograficzne w populacji kobiet polskich w wieku od 40 do 54 lat. Ginekologia Polska, 2005, 76, 871–878. 23 24

196 Magdalena Syrkiewicz- witała, Agata Buczek, Joanna Kobza Skuteczno populacyjnego programu wczesnego wykrywania raka piersi w wietle przeprowadzonych bada

Bibliografia [1] Biesheuvel C., Weigel S., Heindel W.: Mammography Screening: Evidence, History and Current Practice in Germany and Other European Countries. Breast Care 2011, 6, s. 104–109. [2] Bikowska M., Dbski R.: Przesiewowe badania mammograficzne w populacji kobiet polskich w wieku od 40 do 54 lat. Ginekologia Polska, 2005, 76, s. 871–878. [3] Karsa L, Anttila A, Ronco G i in.: Cancer Screening in the European Union; Report on the Implementation of the Council Recommendation on Cancer Screening. Luxembourg, European Commission, 2008, s. 62. [4] Kulik T., B., Stefanowicz A., Pacian A. i in.: Moliwoci i ograniczenia profilaktyki chorób nowotworowych w podstawowej opiece zdrowotnej. Zdrowie Publiczne, 2004, 3, s. 275–278. [5] Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych. Program profilaktyki raka piersicz administracyjno-logistyczna (2005–2010). Ministerstwo Zdrowia Departament Polityki Zdrowotnej, Warszawa, 2005, s. 6–9. [6] Niepublikowane materiały Urzdu Miasta Tychy. [7] Nita R., Leniczak B., Słomska B.: Wiedza i zachowania zdrowotne kobiet z województwa łódzkiego w zakresie profilaktyki raka piersi. Pielgniarstwo XXI wieku, 2010, 1, s. 5–8. [8] Schoppera D., Wolfb C.: How effective are breast cancer screening programmes by mammography? Review of the current evidence. European Journal of Cancer, 2009, 45, s. 1916– 1923. [9] Strona internetowa stowarzyszenia „Magnolia”: http://www.stowarzyszenie-magnolia.org/ [dostpne: 30.05.2011 r.]. [10] Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi w Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym im. Mikałaja Kopernika w Łodzi, informacje dostpne na stronie internetowej: http://wok.kopernik.lodz.pl/ [dostpne: 01.02.2011 r.]. [11] Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi w Wielkopolskim Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Poznaniu, informacje dostpne na stronie internetowej: http://www.wco.pl/wok/ [dostpne: 01.02.2011 r.]. [12] Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi w Centrum Onkologii - Instytucie im. Marii Skłodowskiej-Curie, Oddział w Gliwicach, informacje dostpne na stronie internetowej: http://www.raksutka.org/ [dostpne: 01.06.2011 r.]. [13] Wojewódzki Orodek Koordynujcy Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi w Centrum Onkologii im. prof. F. Łukaszczyka w Bydgoszczy [dostpne : 10.01.2011 r.]. [14] Wo niak I.: Wiedza o schorzeniach nowotworowych narzdów kobiecych i postawy kobiet wobec bada profilaktycznych. Problemy Pielgniarstwa, 2008, 14, s. 136–143. [15] Załcznik nr 1 do Uchwały rady Ministrów z dnia 16 marca 2010 r. w sprawie harmonogramu zada wykonywanych w ramach programu wieloletniego "Narodowy program zwalczania chorób nowotworach" w roku 2010 oraz kierunków realizacji tego programu na lata 2010 i 2011.

197

Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 55, 2011

[16] Zarzdzenie Prezydenta Miasta Tychy z dnia 7 stycznia 2011 Program profilaktyki i promocji zdrowia dla miasta Tychy na rok 2011, dostpne na stronie internetowej Urzdu Miasta Tychy: http://www.umtychy.pl/ [dostpne: 25.02.2011 r.]. EFFECTIVENESS OF THE POPULATION PROGRAM FOR EARLY BREAST CANCER DETECTION – CONCLUSIONS OF RESEARCH CONDUCTED Summary The study objectives were to evaluate the impact of social and demographic characteristics on the reception of The Population Program for Early Breast Cancer Detection and effectiveness of its action in increasing the women`s knowledge about breast cancer and promoting preventive testing in this area. The research was conducted on women between 50 and 69 ages, residing in Tychy district. It was based on anonymous author`s questionnaire containing questions about women`s knowledge and attitudes regarding breast cancer prevention. The analysis has given 156 correctly completed surveys. An analysis of the collected data shows that the actual women`s knowledge about the breast cancer prevention is lower than respondents declare. It has been proven that knowledge depends on age and education. Recognition of The Population Program for Early Breast Cancer Detection is satisfactory and distribution of personal invitations to mammography is quite effective. Execution of prophylactic examination for early breast cancer detection depends on education, declared material status and civil status of respondent, but it is independent of the employment situation and the fertility of the women. The main reason for not performing preventive testing is the fear of diagnosis. Keywords: organization of prevention programs, breast cancer, health promotion Magdalena Syrkiewicz- witała Zakład Ekonomiki Zdrowia Wydział Zdrowia Publicznego lski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ul. Piekarska 18, Bytom e-mail: [email protected] Agata Buczek lski Uniwersytet Medyczny w Katowicach [email protected] Joanna Kobza Zakład Zdrowia Publicznego Katedra Zdrowia Publicznego Wydział Zdrowia Publicznego lski Uniwersytet Medyczny w Katowicach e-mail: [email protected]