SPIS TREŒCI Historia Powszechna Humanizm i renesans we W³oszech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Renesans i humanizm w Europie – wybrane pañstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Francja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Niderlandy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Niemcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Anglia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Przyczyny reformacji i powstanie nowych Koœcio³ów chrzeœcijañskich . . . . . . . . . 12 Reformacja w wybranych pañstwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Rzesza Niemiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Francja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Anglia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Skandynawia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Kontrreformacja i jej skutki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Od monarchii stanowej do absolutnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Absolutyzm we Francji w XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Kultura baroku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Wojna trzydziestoletnia i jej konsekwencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Najwa¿niejsze problemy cywilizacji oœwiecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Rewolucja umys³owa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Myœl filozoficzna i spo³eczno-polityczna baroku i oœwiecenia . . . . . . . . . . . . . 24 Sztuka i kultura oœwiecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Monarchie absolutyzmu oœwieconego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Rosja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó³nocnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Wielka Rewolucja Francuska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Francja przed wybuchem rewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Dzia³alnoœæ Konstytuanty w latach 1789–1791 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Francja republik¹ – dyktatura jakobinów, wojna z I koalicj¹ antyfrancusk¹ 1793–1795 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Konstytucja Roku III (1795) – rz¹dy Dyrektoriatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Zamach stanu Napoleona Bonaparte – Konsulat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Okres Napoleoñski 1799–1815 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Francja Napoleona Bonaparte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Hegemonia Francji w Europie w latach 1799–1807 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Za³amanie siê systemu napoleoñskiego – wojna z Rosj¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 RZECZPOSPOLITA W XVI–XVIII WIEKU XVI stulecie – „z³oty wiek” Walka z Zakonem krzy¿ackim i pokój krakowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Reformacja w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Rozwój parlamentaryzmu od XV do XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 3

Sukcesy i pora¿ki ruchu egzekucyjnego szlachty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Unia realna polsko-litewska – Rzeczpospolita Obojga Narodów . . . . . . . . . . . . . . 53 Pierwsze bezkrólewia i ich znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Wojny o Inflanty w XVI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Wazowie na tronie polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Humanizm i renesans na ziemiach polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 XVII stulecie – wiek srebrny Wojny Rzeczpospolitej z s¹siadami w XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Wojny z Moskw¹ – problem kozacki w Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Wojny polsko-szwedzkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Stosunki polsko-tureckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Barok i sarmatyzm w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 WIEK XVIII – UPADEK RZECZYPOSPOLITEJ Czasy saskie w Polsce 1697–1763 – ingerencja pañstw oœciennych w wewnêtrzne sprawy Rzeczpospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Wojna o tron polski w latach 1733–1735 i panowanie Augusta III Sasa . . . . . 70 Czasy stanis³awowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Próby reform – sejm konwokacyjny 1764 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Konfederacja barska – I rozbiór Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Pierwsze reformy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Sejm Wielki 1788–1792 i jego dzie³o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Targowica – wojna w obronie konstytucji – II rozbiór Polski . . . . . . . . . . . . . 78 Insurekcja koœciuszkowska – III rozbiór Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Nadzieje Polaków zwi¹zane z Napoleonem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Legiony Polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Ksiêstwo Warszawskie 1807–1813 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Komisja Edukacji Narodowej i reforma szkolnictwa polskiego . . . . . . . . . . . . . . . 84 EUROPA W LATACH 1815–1848 Kongres wiedeñski 1814–1815 i jego postanowienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Wybrane pañstwa europejskie w latach 1815–1848 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Francja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Ziemie Pó³wyspu Apeniñskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Wielka Brytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Pañstwa Œwiêtego Przymierza w I po³owie XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Austria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Prusy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Rosja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Nauka i technika w I po³. XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 1815–1846 Królestwo Polskie w latach 1815–1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Stosunki wewnêtrzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Gospodarka Królestwa Polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 4

Wielkie Ksiêstwo Poznañskie i Rzeczpospolita Krakowska w latach 1815–1846 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Powstanie listopadowe 1830–1831 i jego znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Represje popowstaniowe na ziemiach polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Wielka Emigracja polityczna po powstaniu listopadowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Powstanie krakowskie i rabacja ch³opska 1846 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Kultura i sztuka polskiego romantyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 WIOSNA LUDÓW 1848–1849 W EUROPIE I NA ZIEMIACH POLSKICH Geneza ruchów rewolucyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Rewolucja lutowa we Francji i jej konsekwencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Rewolucja w pañstwach niemieckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Wiosna Ludów w monarchii habsburskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Wiosna Ludów na ziemiach w³oskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Wiosna Ludów na ziemiach polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Wiosna Ludów w Wielkopolsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Wiosna Ludów w Galicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 LATA 1849–1871 Nadzieje Polaków zwi¹zane z wojn¹ krymsk¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Zjednoczenie W³och w XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Zjednoczenie Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych i jej znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Powstanie styczniowe 1863–1864 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Sytuacja w Królestwie Polskim na prze³omie lat 50. i 60. – obozy polityczne . . 136 Przebieg powstania styczniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Uw³aszczenie ch³opów na ziemiach polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 EUROPA I ŒWIAT W LATACH 1871–1914 Sytuacja wewnêtrzna w wybranych pañstwach europejskich . . . . . . . . . . . . . . . . 145 III Republika Francuska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Niemcy now¹ potêg¹ œwiatow¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Wielka Brytania najwiêkszym pañstwem kolonialnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Imperium Rosyjskie na prze³omie wieków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Rewolucja 1905–1907 w Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Rewolucja 1905–1907 w Królestwie Polskim i jej wp³yw na pozosta³e ziemie polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Kolonializm prze³omu wieków. Potêgi kolonialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Ruch robotniczy prze³omu wieków – dzia³alnoœæ II Miêdzynarodówki . . . . . . . . 157 Powstanie Trójprzymierza i Trójporozumienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Przyczyny wybuchu I wojny œwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 ZIEMIE POLSKIE PO POWSTANIU STYCZNIOWYM Rusyfikacja w zaborze rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Germanizacja i Kulturkampf w zaborze pruskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 5

Autonomia Galicji i jej funkcjonowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Partie polityczne na ziemiach polskich na prze³omie XIX i XX wieku . . . . . . . . 170 Polski ruch ludowy na prze³omie XIX i XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Nacjonalizm polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 Orientacje polityczne w spo³eczeñstwie polskim przed I wojn¹ œwiatow¹ . . . . . . 178 WOJNA 1914–1918 I NOWY £AD ŒWIATOWY Przebieg dzia³añ wojennych – konsekwencje wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Rewolucje: lutowa i paŸdziernikowa w Rosji i ich znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Sprawa polska w I wojnie œwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Zakoñczenie I wojny œwiatowej – ustanowienie ³adu wersalsko-waszyngtoñskiego – Liga Narodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

6

Znaczenie rewolucji francuskiej: – zosta³ zlikwidowany feudalizm (zniesione stany, przywileje stanowe), – ch³opi otrzymali ziemiê na w³asnoœæ – wykupuj¹c j¹ stawali siê prawnie jej w³aœcicielami, otrzymywali zagwarantowane prawo w³asnoœci, – w³adzê przejê³a bur¿uazja, zapocz¹tkowuj¹c wielkie przemiany spo³eczne i gospodarcze, – powsta³o spo³eczeñstwo obywatelskie (ludzie-obywatele stali siê pe³noprawnymi cz³onkami swojego pañstwa, maj¹c mo¿liwoœæ wspó³decydowania o jego losach i wybierania swoich przedstawicieli do w³adz), – rewolucja zapewnia³a równoœæ wobec prawa, wolnoœæ s³owa, wyznania, nietykalnoœæ osobist¹ i maj¹tkow¹, upowszechnienie oœwiaty, – armia francuska sta³a siê wojskiem obywatelskim. Prawodawstwo rewolucyjne sta³o siê dla innych wzorem do budowania spo³eczeñstw obywatelskich. Konstytucja jakobiñska z 1793 r. i jej za³o¿enia sta³y siê w XIX w. programem demokratów i socjalistów francuskich. Konstytucja z 1791 r. sta³a siê idea³em dla liberalnej bur¿uazji w kolejnym stuleciu.

OKRES NAPOLEOÑSKI 1799–1815 FRANCJA NAPOLEONA BONAPARTE Francja pod rz¹dami Napoleona Bonapartego sta³a siê pierwsz¹ potêg¹ w Europie. W sytuacji wewnêtrznej znaæ by³o ogólne zmêczenie i wyczerpanie d³ugotrwa³¹ wojn¹ i rewolucjami. Powszechne by³o pragnienie spokoju i ugruntowania zdobyczy rewolucyjnych. W plebiscycie z 1802 r. wiêkszoœæ uprawnionych obywateli Francji wypowiedzia³a siê za powierzeniem Napoleonowi Bonaparte urzêdu do¿ywotniego konsula. We Francji uporz¹dkowana zosta³a sfera podatkowa i pieniê¿na, zrównowa¿ony bud¿et. W 1800 r. powsta³ Bank Francji emituj¹cy pieni¹dze papierowe, zahamowana zosta³a inflacja. Pañstwo dba³o o rozwój rolnictwa, szczególn¹ opiek¹ Bonaparte otacza³ rozwój przemys³u, nak³adaj¹c c³a ochronne, zapewniaj¹c nowe rynki zbytu i tereny sk¹d mo¿na by importowaæ surowce. Dba³ o interesy ekonomiczne i rozwój rdzennej Francji, wykorzystuj¹c tereny podbite i pañstwa zale¿ne jako rynki zbytu i zaplecze surowcowe i taniej si³y roboczej. Zdobycze terytorialne by³y w interesie bur¿uazji, dlatego te¿ z jej strony cieszy³y siê poparciem. Przywrócone zosta³y dawne tytu³y szlacheckie. Emigranci mogli wróciæ do kraju uznaj¹c jednak zmiany zasz³e we Francji. Napoleon tworzy³ now¹ arystokracjê, nadaj¹c szczególnie zas³u¿onym – order Legii Honorowej. Napoleon Bonaparte w 1801 r. w Pary¿u podpisa³ konkordat ze Stolic¹ Apostolsk¹. Przywraca³ on kult religijny i swobodê wyznania, pierwszy konsul otrzyma³ m.in. prawo mianowania dostojników koœcielnych, którzy w zamian za pensje p³acone przez pañstwo wykonywali pos³ugê kap³añsk¹ po wczeœniejszym z³o¿eniu przysiêgi na wiernoœæ pañstwu francuskiemu. 41

XVII STULECIE – WIEK SREBRNY WOJNY RZECZYPOSPOLITEJ Z S¥SIADAMI W XVII WIEKU WOJNY Z MOSKW¥ – PROBLEM KOZACKI W RZECZYPOSPOLITEJ Œmieræ w Wielkim Ksiêstwie Moskiewskim w 1584 r. cara Iwana IV GroŸnego, a nastêpnie jego syna Fiodora (1598) – ostatnich Rurykowiczów, wst¹pienie na tron Borysa Godunowa i carów Szujskich – otwiera w dziejach Rosji okres walk wewnêtrznych o w³adzê i czasy potê¿nego kryzysu spo³eczno-polityczno-gospodarczego. Tak¹ sytuacjê próbowali wykorzystaæ niektórzy magnaci litewscy, np. kanclerz wielki litewski Lew Sapieha, próbuj¹c wejœæ w porozumienie z bojarami moskiewskimi w celu zawarcia unii personalnej Rzeczypospolitej z Moskw¹. Plany te nie powiod³y siê. Lata 1603–1619 to okres tzw. „dymitrad”, czyli interwencji polskich w Moskwie. Na lata 1603–1605 przypadaj¹ interwencje magnatów polskich: Wiœniowieckich, Mniszchów i osadzenie Dymitra I Samozwañca na tronie moskiewskim. Nieoficjalne wsparli akcjê jezuici (ewentualna unia koœcielna prawos³awia z Rzymem) i król Zygmunt III Waza (Dymitr Samozwaniec obieca³ mu ziemie Smoleñsk¹ i Siewiersk¹). Po wybuchu w Moskwie powstania antypolskiego rz¹dy Dymitra I Samozwañca zosta³y obalone. Carem spontanicznie wybrany zosta³ bojar Wasyl Szujski. Pojawienie siê drugiego Dymitra Samozwañca spowodowa³o kolejn¹ wyprawê magnack¹ na Moskwê. W 1609 r., po zawarciu uk³adu szwedzko-rosyjskiego wymierzonego w Polskê (trwaj¹ca wojna polsko-szwedzka w Inflantach), rozpoczê³a siê oficjalna interwencja królewska w Moskwie. Wojska królewskie rozpoczê³y oblê¿enie Smoleñska. Celem akcji polskiej by³o podporz¹dkowanie pañstwa moskiewskiego (carem Zygmunt III Waza). W 1610 r. hetman Stanis³aw ¯ó³kiewski w bitwie pod K³uszynem pokona³ wojska rosyjskie id¹ce z odsiecz¹ dla Smoleñska. Bojarzy moskiewscy pod wra¿eniem klêski usunêli z tronu Szujskiego i zgodzili siê, by carem zosta³ syn Zygmunta III Wazy, królewicz W³adys³aw, który mia³ przejœæ na prawos³awie, a miêdzy obu pañstwami mia³ byæ zawarty pokój bez strat terytorialnych, urzêdy w Moskwie mia³y byæ obsadzane wy³¹cznie przez Rosjan. Warunki nie zosta³y przyjête przez króla Zygmunta III, który chcia³ tronu moskiewskiego dla siebie, co by³o z kolei nie do przyjêcia dla bojarów moskiewskich. W pañstwie moskiewskim wybuch³o wielkie powstanie antypolskie (przywódcy KuŸma Minin i kniaŸ Dymitr Po¿arski). W 1611 r. wojska polskie zdoby³y Smoleñsk, mimo kilku prób pomocy dla polskiej za³ogi na Kremlu Polacy zostali wybici. Interwencja polska i rabunki wojsk i szlachty polskiej potêgowa³y niechêæ Rosjan do Polaków. Rozszerza³o siê powstanie. W 1613 r. nowym carem moskiewskim zosta³ Micha³ Fiodorowicz Romanow. Polacy podejmowali jeszcze kilka razy próby 58

zdobycia Moskwy. Niepowodzeniem zakoñczy³a siê wyprawa królewicza W³adys³awa z 1617 roku. W 1619 r. podpisany zosta³ rozejm polsko-moskiewski w Deulinie (Dywilinie). Do Rzeczypospolitej wróci³y ziemie: smoleñska i czernihowsko-siewierska. Wojna polsko-moskiewska lat 1632–1634 wybuch³a w momencie og³oszenia bezkrólewia w Polsce po œmierci króla Zygmunta III Wazy. Rosjanie przyst¹pili do oblê¿enia Smoleñska. Pospiesznie przeprowadzona elekcja, uchwalone podatki na wojsko przynios³y podjêcie w 1634 r. udanej odsieczy Smoleñska przez wojska królewskie W³adys³awa IV Wazy. Pokój polsko-moskiewski podpisany w Polanowie potwierdza³ warunki rozejmu dywiliñskiego. Król polski za op³at¹ zrzek³ siê pretensji do tronu moskiewskiego i zobowi¹za³ siê nie u¿ywaæ tytu³u cara rosyjskiego. W 1648 r. wybuch³o najwiêksze powstanie kozackie w dziejach pierwszej Rzeczypospolitej – powstanie pod wodz¹ Bohdana Chmielnickiego. By³ to ruch o charakterze spo³eczno-narodowym, którego przyczyny by³y z³o¿one: – walka ludnoœci ukraiñskiej o swoje prawa, przeciwko polityce polonizacji; – odwo³anie zaci¹gów na wojnê z Turcj¹ odebrane przez Kozaków jako dzia³anie panów polskich wymierzone w samych Kozaków; – skupienie przez Bohdana Chmielnickiego szerokich mas ludnoœci ukraiñskiej, uzyskanie wsparcia tatarskiego, podjêcie walki w imiê wolnoœci ludnoœci ukraiñskiej, prawos³awia, pomszczenia w³asnych, osobistych krzywd. Walki toczone w 1648 r. to sukcesy militarne Chmielnickiego (¯ó³te Wody, Korsuñ) z wielkim zwyciêstwem nad pospolitym ruszeniem szlacheckim pod P³owcami (wrzesieñ). Powstanie ogarnê³o tereny Ukrainy, Podola, Wo³ynia i po³udniow¹ Litwê. Zamieszanie w kraju wywo³ane sukcesami kozacko-tatarskimi spotêgowa³a œmieræ króla W³adys³awa IV Wazy i og³oszenie bezkrólewia. Nowym królem zosta³ wybrany Jan II Kazimierz Waza (1648–1668) nastawiony ugodowo wobec Kozaków. Chmielnicki wycofa³ wojska na Ukrainê i zawar³ rozejm. Wobec bezowocnych rozmów pokojowych na wiosnê 1649 r. ze zdwojon¹ si³¹ wybuch³y walki. Oblê¿enie Zbara¿a na prze³omie lipca i sierpnia 1649 przez ksiêcia Jeremiego Wiœniowieckiego i nieudana odsiecz królewska zaskoczona pod Zborowem, dziêki inicjatywie kanclerza koronnego Jerzego Ossoliñskiego doprowadzi³y do zawarcia ugody z Tatarami pod Zborowem. Zosta³a og³oszona amnestia dla Kozaków, zwiêkszony rejestr do 40 tys., obiecano nadawanie godnoœci i urzêdów szlachcie ruskiej, wydzielono z województw kijowskiego, brac³awskiego i czernihowskiego terenów pod kontrol¹ hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego. W 1651 r. walki wybuch³y ponownie. W czerwcu pod Beresteczkiem dosz³o do wielkiej, trzydniowej bitwy. Silna armia Rzeczypospolitej i pospolite ruszenie rozbi³o armiê kozacko-tatarsk¹ i tylko czêœæ Kozaków umknê³a z okr¹¿enia.

Zapamiêtaj! W 1658 r. w Hadziaczu zosta³a podpisana nowa ugoda polsko-kozacka, która przewidywa³a: utworzenie z województw kijowskiego, czernihowskiego i brac³awskiego tzw. „Ksiêstwa Ruskiego” rz¹dzonego za zgod¹ króla polskiego przez w³asnego hetmana; powo³anie ruskich urzêdów, trybuna³u i akademii; dopuszczenie do senatu prawos³awnych metropolity kijowskiego i biskupów, zrównanie prawos³awia z katolicyzmem; obdarowanie szlachectwem starszyzny kozackiej; zmniejszenie rejestru kozackiego do 30 tys.; powrót do swoich dóbr szlachty polskiej.

59

W 1605 r. Polacy (Jan Karol Chodkiewicz) dziêki atakowi husarii odnieœli zwyciêstwo pod Kircholmem. W ci¹gu najbli¿szych lat wiêkszoœæ Inflant powróci³a do Rzeczypospolitej. Mimo niepowodzeñ Szwedzi nie wyrzekli siê pretensji do Inflant. Uderzyli w najmniej dogodnym dla Polski momencie wybuchu w 1620 r. wojny polsko-tureckiej. Król szwedzki Gustaw II Adolf zreorganizowa³ armiê, wyposa¿y³ w nowoczesne muszkiety i zwiêkszy³ si³ê artylerii. Maj¹c poparcie wielu protestanckich pañstw w 1621 r. rozpocz¹³ oblê¿enie Rygi. Po kilku tygodniach walk miasto skapitulowa³o. Szwedzi wkroczyli do Kurlandii. Mimo ¿e rozejm w Mittawie z 1622 r. przywraca³ pod panowanie polskie samo miasto, to jednak wielki port Ryga zosta³a na zawsze dla Rzeczypospolitej stracony. Szwedzi zajêli Inflanty a¿ do DŸwiny. Do Polski powróci³a Kurlandia i wschodnie Inflanty. Rozejm zawarty w 1626 r. przerywa³ dzia³ania zbrojne w Inflantach. W czerwcu 1626 r. wojska szwedzkie podjê³y ponownie walki w Prusach Królewskich. Wybuch³a wojna o ujœcie Wis³y 1626–1629. Rzeczpospolita do wojny nie by³a przygotowana. Szwedzi wkroczyli na Pomorze Gdañskie. Zajêli Pi³awê, zmuszaj¹c lennika polskiego ksiêcia pruskiego do zachowania neutralnoœci. Prawie wszystkie miasta pruskie znalaz³y siê w rêkach szwedzkich. Rozpoczê³a siê blokada morska Gdañska. Nieliczne i s³abo uzbrojone wojska polskie ponios³y pora¿kê pod Gniewem.

Rzeczpospolita w latach 1569–1648 61

Na zwo³anym pod presj¹ pañstw zaborczych w 1773 r. sejmie szlachta Rzeczypospolitej ratyfikowa³a traktat rozbiorowy. Protesty Rejtana i Korsaka nic nie da³y. Rzeczpospolita podpisa³a z s¹siadami bardzo dla niej niekorzystne uk³ady handlowe.

Ziemie polskie po I rozbiorze (1772)

PIERWSZE REFORMY Sejm obraduj¹cy w latach 1773–1775 zawi¹za³ siê w konfederacjê. Wprowadzi³ zmiany w organizacji pañstwa i pewne reformy. Sejm: – powo³a³ Radê Nieustaj¹c¹ z³o¿on¹ z 36 konsyliarzy, którzy po po³owie powo³ywani byli przez izbê poselsk¹ i senat, przewodniczy³ jej król, przyjmuj¹c zdanie wiêkszoœci (Rada ograniczy³a uprawnienia króla i w jeszcze wiêkszym stopniu skorumpowanych magnatów zajmuj¹cych najwy¿sze stanowiska) dzieli³a siê na piêæ departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Policji czyli Dobrego Porz¹dku, Wojska, Sprawiedliwoœci i Skarbu, mia³a kierowaæ administracj¹ i przedstawiaæ królowi po trzech kandydatów na urzêdy senatorskie i inne godnoœci. Sejm podniós³ liczbê wojska do 30 tys. ¿o³nierzy – powsta³y brygady kawalerii narodowej, 74

Akt ten mia³ du¿e znaczenie w stosunkach miêdzynarodowych. W Wielkiej Brytanii sta³ siê powodem do entuzjazmu wœród ludnoœci i zapobieg³ udzieleniu przez rz¹d angielski pomocy stanom po³udniowym. Wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych (1861–1865) mia³a wielkie znaczenie w dziejach amerykañskich. Poch³onê³a setki tysiêcy zabitych i rannych po obu stronach, zmieni³a strukturê spo³eczn¹ spo³eczeñstwa pó³nocnoamerykañskiego, pozostawi³a niezatarte œlady w mentalnoœci i tradycji ludnoœci stanów Po³udnia i Pó³nocy, które s¹ widoczne nawet do dzisiaj. Pocz¹tkowo (1861–1862) zwyciêstwa odnosi³y wojska konfederatów. Rok 1863 by³ decyduj¹cy dla losów wojny. W bitwie niedaleko Waszyngtonu ko³o Gettysburga (1–3 lipca 1863), konfederaci, dowodzeni przez gen. Lee, ponieœli pora¿kê, a kolejne zwyciêstwa wojsk Unii pod wodz¹ gen. Granta spowodowa³y przeciêcie ³¹cznoœci i szlaków komunikacyjnych miêdzy wojskami Po³udnia. Od tej pory wojska Pó³nocy przesz³y do ofensywy, a genera³owie Grant i Sherman zaczêli odnosiæ zwyciêstwa, doszczêtnie niszcz¹c i pustosz¹c ogromne tereny stanów po³udniowych. 9 kwietnia 1865 r., otoczony w Appomattox, z wojskami Po³udnia gen. Lee podpisa³ akt kapitulacji Skonfederowanych Stanów Ameryki. Wojna secesyjna by³a dla Stanów Zjednoczonych brzemienna w skutki: wojna poch³onê³a setki tysiêcy zabitych i ok. miliona rannych, spowodowa³a wielkie zniszczenia rolnictwa i przemys³u. W wyniku dzia³añ zbrojnych tysi¹ce ludzi zosta³o bez pracy, bez œrodków do ¿ycia, g³odnych. Murzyni znaleŸli siê w tragicznej sytuacji, otrzymali wprawdzie wolnoœæ, ale bez pracy nie mieli œrodków do ¿ycia. Nastêpowa³a jednak powolna odbudowa kraju. Na najbli¿sze pokolenia w umys³ach mieszkañców Po³udnia i Pó³nocy utrwali³a siê wzajemna niechêæ. W stanach po³udniowych powsta³a tajna rasistowska organizacja Ku-Klux-Klan, terroryzuj¹ca Murzynów, walcz¹ca o zachowanie dominuj¹cej pozycji bia³ych w ¿yciu spo³ecznym i politycznym. Jedn¹ z ostatnich ofiar wojny by³ sam Abraham Lincoln, ponownie wybrany na prezydenta. 14 kwietnia 1865 roku zosta³ zamordowany przez fanatyka rasistowskiego z Po³udnia.

POWSTANIE STYCZNIOWE 1863–1864 SYTUACJA W KRÓLESTWIE POLSKIM NA PRZE£OMIE LAT 50. I 60. – OBOZY POLITYCZNE Wojna krymska, sytuacja w Rosji jak i wydarzenia miêdzynarodowe, rozbudzi³y nadzieje Polaków na poruszenie sprawy polskiej na arenie miêdzynarodowej. Na prze³omie lat 50. i 60. w Królestwie Polskim powsta³y dwa obozy, œrodowiska polityczne. Ich przedstawiciele i programy polityczno-spo³eczne przedstawiono w tabelce:

136

NAZWA OBOZU

obóz „Bia³ych”

obóz „Czerwonych”

PRZYWÓDCY, ŒRODOWISKA

PROGRAM POLITYCZNY I SPO£ECZNY

Leopold Kronenberg – bur¿uazja warszawska; Edward Jurgens – inteligencja – tzw. millenerzy (z³oœliwi mówili, ¿e dla nich odzyskanie niepodleg³oœci nast¹pi za 1000 lat – mille); hr. Andrzej Zamoyski – œrodowisko ziemian Towarzystwo Rolnicze

Domagali siê utworzenia samorz¹du miejskiego, liberalizacji stosunków spo³ecznych i gospodarczych, upowszechnienia oœwiaty i pozyskania ch³opów dla sprawy narodowej. Nie wierzyli w skutecznoœæ powstania, widz¹c lepsz¹ przysz³oœæ kraju w podniesieniu poziomu gospodarczego, kulturalnego i cywilizacyjnego ziem polskich. Millenerów, bur¿uazjê i ziemiañstwo polskie ³¹czy³ program pracy organicznej. Chcieli podj¹æ walkê o polskoœæ, wykorzystuj¹c kryzys despotyzmu carskiego. Chcieli samodzielne rozwi¹zaæ kwestie spo³eczne, oczynszowaæ i uw³aszczyæ ch³opów za odszkodowaniem dla ziemian. Jednoczeœnie rezygnowali z ¿¹dañ politycznych. Drog¹ ewolucyjn¹, przez przeprowadzanie odgórnych zmian, chcieli dojœæ do liberalizacji sytuacji w Królestwie i polonizacji administracji, przywrócenia konstytucji Królestwa i pe³nej autonomii. Potêpiali dzia³ania nag³e, rewolucyjne, byli niechêtni ewentualnemu wybuchowi powstania. Liczyli na poruszenie sprawy polskiej na forum miêdzynarodowym, przy pomocy rz¹dów i pañstw, szczególnie Anglii i Francji. Przedstawicielami tego obozu na emigracji by³ Czartoryski i obóz Hotelu Lambert. Chcieli szybko, drog¹ walki, powstania narodowego i rewolucji dojœæ do niepodleg³oœci Polski i demokracji.

ludzie m³odzi, studenci, uczniowie gimnazjalni, rzemieœlnicy, tzw. „m³odzi gniewni” (radykalni) Zygmunt Sierakowski, Zygmunt Padlewski, Jaros³aw D¹browski, Narcyz Jankowski

Po wojnie krymskiej nast¹pi³ rozwój grup spiskowych. Utrzymywa³y one kontakty z tajnymi organizacjami akademickimi w Cesarstwie – Moskwie, Kijowie, Petersburgu. W 1857 roku w Kijowie powsta³ Zwi¹zek Trojnicki, choæ bez wyraŸnego programu, stawia³ sobie za cel przede wszystkim poprawienie po³o¿enia ludnoœci ch³opskiej. W Petersburgu z inicjatywy oficerów-Polaków Zygmunta Sierakowskiego, Zygmunta Padlewskiego i Jaros³awa D¹browskiego powsta³o Ko³o Oficerskie, wspó³dzia³aj¹ce z Ukraiñcami, Rosjanami i innymi narodami w celu walki z despotyzmem carskim. W 1858 roku przyby³ z Kijowa do Warszawy Narcyz Jankowski, który za³o¿y³ Zwi¹zek Trojnicki grupuj¹cy uczniów, studentów i rzemieœlników. Chcia³ podjêcia walki zbrojnej o Polskê, sprzeciwia³ siê prowadzeniu polityki ugodowej. W kwestii spo³ecznej wypowiadali siê za natychmiastowym uw³aszczeniem ch³opów (przy okazji powstania) bez odszkodowania dla dziedziców. Utrzymywali o¿ywione kontakty z demokratyczn¹ emigracj¹ a szczególnie Towarzystwem Demokratycznym Polskim i gen. Ludwikiem Mieros³awskim, który by³ przewidywany na dyktatora przysz³ego powstania.

Pocz¹tek lat 60. to okres masowych demonstracji patriotycznych. Wobec narastania postaw radykalnych w Królestwie w³adze rosyjskie posz³y na ustêpstwa. Zosta³a przywrócona Komisja Wyznañ i Oœwiecenia Publicznego, na 137

– bardzo istotne by³o wyrobienie pewnych nawyków, jak choæby poszanowania dla prawa i postêpowania zgodnego z przepisami. W ci¹gu ponad 40 lat funkcjonowania autonomii urzêdy krajowe i rz¹dowe zajmowali Polacy, przede wszystkim arystokracja, ziemiañstwo i wspó³pracuj¹ca z nimi bur¿uazja (Leon Sapieha – marsza³ek krajowy w latach 1861–73, Agenor Go³uchowski – wielokrotny namiestnik Galicji, Alfred Potocki, Ludwik Wodzicki i inni). W myœl odpowiednich ustaw i zarz¹dzeñ w Galicji funkcjonowa³y dwie równoleg³e w³adze, których wzajemne kompetencje i zale¿noœci przedstawiono na wykresie.

PARTIE POLITYCZNE NA ZIEMIACH POLSKICH NA PRZE£OMIE XIX I XX WIEKU Za³o¿enia programowe, sylwetki czo³owych przywódców i lata dzia³alnoœci najwa¿niejszych partii socjalistycznych na ziemiach polskich przedstawiono w poni¿szej tabelce. Partia

Przywódcy, za³o¿enia programowe

Socjalno-Rewolucyjna Partia „Proletariat” tzw. „I Proletariat” sierpieñ 1882 – lipiec 1886

– Ludwik Waryñski, Tadeusz Rechniewski, Henryk Dulêba, Stanis³aw Kunicki, Aleksander Dêbski, Aleksandra Jentysówna; partia marksistowska, organ prasowy – konspiracyjny „Proletariat”; – koniecznoœæ oddzielenia siê robotników od klas uprzywilejowanych i podjêcie przez nich walki o w³asne prawa, solidarnoœæ z uciskanymi; – celem walki robotników jest rewolucja proletariacka – doprowadzi do powstania socjalistycznego pañstwa (przejmie œrodki produkcji, zapewni swobody obywatelskie); – œrodki walki proletariatu o w³asne cele to: tworzenie organizacji robotniczych, strajki, przeciwstawianie siê wszelkimi metodami wyzyskowi, stosowanie terroru ekonomicznego i politycznego wobec kapitalistów; – odwo³ywanie siê do ch³opów – wspólne upominanie siê o swoje prawa, a przede wszystkim o ziemiê; – negatywna ocena hase³ niepodleg³oœciowych, potêpienie powstañ narodowowyzwoleñczych. W roku 1883 zosta³ aresztowany Ludwik Waryñski, po procesie skazany na d³ugoletnie wiêzienie przebywa³ w nim do œmierci (1889). Po aresztowaniach przywódców i cz³onków partia zaprzesta³a dzia³alnoœci w 1886 roku. Mimo rozbicia partii i ograniczenia dzia³alnoœci do organizowania kó³ek samokszta³ceniowych, ogólna sytuacja (wzmo¿one akcje strajkowe) doprowadzi³a do powstania nowej partii socjalistycznej (1888 r.) kontynuuj¹cej tradycje „I Proletariatu” – Polskiej Socjalno-Rewolucyjnej Partii „Proletariat” („II Proletariat”), a nastêpnie Zwi¹zku Robotników Polskich (1889, Julian Marchlewski, Feliks Tych, Adolf Warszawski-Warski).

Zwi¹zek Zagraniczny Socjalistów Polskich 17–23 listopada 1892

– po wydarzeniach buntu ³ódzkiego – maj 1892 r. (217 zabitych), konieczne sta³o siê zjednoczenie rozbitego ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim. Œrodowiska emigracyjnych dzia³aczy socjalistycznych, cz³onkowie „II Proletariatu”, Zwi¹zku Robotników Polskich i innych grup so-

171

Partia

Przywódcy, za³o¿enia programowe cjalistycznych zebrali siê w Pary¿u – z inicjatywy Boles³awa Limanowskiego 18 dzia³aczy socjalistycznych: – uchwali³o program dla œrodowisk robotniczych i socjalistycznych na ziemiach polskich, – apelowa³o o zjednoczenie i utworzenie jednej partii socjalistycznej. – Na zjeŸdzie paryskim po raz pierwszy w dziejach ruchu socjalistycznego wysuniêto has³o walki o niepodleg³oœæ pañstwa polskiego – nie-podleg³a Polska bêdzie stopniowo przekszta³caæ siê w pañstwo socjalistyczne, wprowadzone zostan¹ odgórnie reformy spo³eczno-polityczne w duchu socjalistycznym.

Polska Partia Socjalistyczna marzec 1893 – listopad 1906 (roz³am na zjeŸdzie w Wiedniu)

– Julian Marchlewski, po roz³amie z po³. 1892 r. opuœci³ szeregi partii. Przywódcy to: Stanis³aw Mendelson, Jan Stró¿ecki, Stanis³aw Wojciechowski, Feliks Perl i tzw. sekcja litewska – Józef Pi³sudski, Aleksander Sulkiewicz. Organ prasowy – „Robotnik” od 1894 r. kierowany przez J. Pi³sudskiego; – PPS przyjê³a program paryski mocno akcentuj¹c has³o walki o niepodleg³oœæ i powstanie pañstwa polskiego – w drodze ustawodawstwa socjalnego mia³o ono ewoluowaæ w kierunku pañstwa socjalistycznego – partia reformistyczna (dojœcie do socjalizmu na drodze reform w ramach funkcjonowania pañstwa demokratycznego i mo¿liwoœci, jakie stwarza system parlamentarny). Od maja 1904 r. zaczêto tworzyæ w PPS Organizacjê Bojow¹, która dokonywa³a zamachów terrorystycznych.

Socjaldemokracja Polska, nastêpnie Socjal-Demokracja Królestwa Polskiego lipiec 1893 – grudzieñ 1899 Socjal-Demokracja Królestwa Polskiego i Litwy 1900 (1893)–1918

– przywódcy: Julian Marchlewski, Ró¿a Luksemburg, Adolf Warski, Leon Jogiches-Tyszka, Bronis³aw Weso³owski. Organ prasowy – paryska „Sprawa Robotnicza”; – postulat walki o niepodleg³e pañstwo polskie, jak i stosunek polskich dzia³aczy socjalistycznych do ruchu socjalistycznego w Rosji wywo³a³y sprzeciw czêœci dzia³aczy socjalistycznych w Królestwie Polskim i na emigracji. Dosz³o do roz³amu w PPS i powstania konkurencyjnego nurtu w polskim ruchu socjalistycznym. – partia marksistowska, rewolucyjna; – przejêcie w drodze rewolucji proletariackiej w³adzy w pañstwie przy wspólnym udziale robotników ró¿nych narodowoœci – internacjonalizm, g³ównym celem walki robotników jest socjalizm – rozwi¹¿e wszelkie problemy ³¹cznie z kwesti¹ narodowoœci. Celami bli¿szymi – wywalczenie 8-godzinnego dnia pracy, konstytucji, powszechnej i bezp³atnej oœwiaty. W przeciwieñstwie do programu PPS

Zapamiêtaj! Polskie partie socjalistyczne prezentowa³y dwie opcje. Ró¿ni³ je przede wszystkim stosunek do sprawy odzyskania niepodleg³oœci pañstwa polskiego. Polska Partia Socjalistyczna (PPS) jako warunek dojœcia do socjalizmu widzia³a powstanie niepodleg³ej Polski. Przeciwna temu by³a Socjal-Demokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), stoj¹c na stanowisku, ¿e niepodleg³oœæ Polski jest nierealna i szkodliwa, a najwa¿niejsz¹ spraw¹ jest wspólna walka robotników ró¿nych narodowoœci o socjalizm (internacjonalizm).

172

POLSKI RUCH LUDOWY NA PRZE£OMIE XIX I XX WIEKU Zorganizowany ruch ludowy, pierwsze stronnictwa i partie ch³opskie powsta³y w autonomicznej Galicji. Z³o¿y³a siê na to specyfika autonomii, przede wszystkim mo¿liwoœæ prowadzenia agitacji wyborczej i kandydowania do Sejmu Krajowego oraz Rady Pañstwa w Wiedniu. W toku prowadzonej akcji wyborczej ujawni³y siê rozbie¿ne interesy ch³opów i ziemiañstwa. Ch³opi, wœród których silna by³a tradycja walk 1846–1848, coraz bardziej œwiadomi swoich celów, mieli mo¿liwoœæ podjêcia walki o w³asne interesy na forum Sejmu lwowskiego i Rady Pañstwa. W Galicji ruch ch³opski by³ si³¹ samodzieln¹. W roku 1875 ksi¹dz Stanis³aw Stoja³owski rozpocz¹³ wydawanie w duchu ludowo-koœcielnym dwóch gazetek „Wieniec” i „Pszczó³ka” (agitacja, której celem by³o w³¹czenie ch³opów w nurt ¿ycia politycznego Galicji), organizowa³ kó³ka rolnicze, propagowa³ wœród ch³opów oœwiatê. Jego dzia³alnoœæ spotka³a siê z reakcj¹ polityków konserwatywnych i w³adz koœcielnych. Na samego Stoja³owskiego spad³y kary. Mimo to nadal prowadzi³ agitacjê wœród ch³opów, nawo³uj¹c do zak³adania w³asnych ch³opskich komitetów wyborczych. Domaga³ siê te¿ rozwi¹zania problemu serwitutów. Kolejnym etapem w organizowaniu siê ruchu ludowego w Galicji by³a dzia³alnoœæ we Lwowie Boles³awa i Marii Wys³ouchów – wydawali oni „Przegl¹d Spo³eczny” (1886–87) i od 1889 r. „Przyjaciela Ludu”. Wys³ouchowie i dzia³acze skupieni wokó³ nich domagali siê faktycznego równouprawnienia ch³opów i ziemiañstwa i usuniêcia resztek pozosta³oœci feudalnych na wsi. Dzia³ania prowadzone przez tê grupê pozwoli³y dostaæ siê do Sejmu Krajowego czterem ch³opom. Najaktywniejsi z nich – bracia Jan i Stanis³aw Potoczkowie byli umiarkowani w swoich pogl¹dach. W roku 1893 za³o¿yli wraz z ks. Stoja³owskim pierwsz¹ partiê ch³opsk¹ – Zwi¹zek Stronnictwa Ch³opskiego (ZSCh). Nastêpstwem aktywnoœci organizacyjnej ch³opów i agitacji wyborczej by³y represje i sankcje ze strony konserwatystów i ziemian. Mimo to ch³opi w kolejnych wyborach do Sejmu Krajowego wprowadzili w³asnych pos³ów. W roku 1894 we Lwowie odby³a siê Wystawa Krajowa, na której przedstawiono dorobek i osi¹gniêcia autonomicznej Galicji. Prezentowana na wystawie wspania³a Panorama Rac³awicka (twórcy – Józef Styka i Wojciech Kossak) przyci¹ga³a t³umy ch³opów, odbywaj¹cych swoiste pielgrzymki do obrazu-symbolu walki ch³opów pod Rac³awicami. Z inicjatywy Boles³awa Wys³oucha w sierpniu 1894 r. we Lwowie odby³ siê wiec ludowy. Zebrani przedstawili ¿¹dania powszechnego i bezpoœredniego prawa wyborczego. Na zwo³anym w Rzeszowie w lipcu 1895 roku zjeŸdzie przedstawicieli ch³opskich komitetów wyborczych utworzono Stronnictwo Ludowe, którego prezesem zosta³ dr Karol Lewakowski. W programie Stronnictwa Ludowego ograniczano siê do: – ¿¹dañ poszanowania praw obywatelskich; – przeprowadzenia w duchu demokratycznym reformy wyborczej – zmiany rozdzia³u mandatów miêdzy kuriami, wybory bezpoœrednie i tajne; – postulatów zreformowania oœwiaty i administracji gminnej. 173