mgr Małgorzata Sobczak – nauczycielka nauczania zintegrowanego w Szkole Podstawowej nr 166 w Warszawie. Posiadam I-szy stopień specjalizacji zawodowej w zakresie edukacji początkowej, kwalifikacje do prowadzenia gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej w klasach I – III oraz uprawnienia do prowadzenia zajęć terapeutycznych dla dzieci mających trudności w zakresie czytania i pisania. e-mail: [email protected]

Rola i funkcje oceny w procesie nauczania

Spis treści Wstęp.........................................................................................................3 Rozdział I . Ocena w procesie nauczania..................................................3 1. Podstawowe pojęcia ..................................................................3 2. Zasady kontrolowania i oceniania..............................................5 3. Ocena szkolna............................................................................5 Rozdział II. Rola i funkcje oceny w świetle ustawy o systemie oświaty ( tekst znowelizowany)......................................11 1. Czym powinno być ocenianie?................................................11 2. Czemu służy ocenianie w szkole?...........................................12 Rozdział III. Pedagogiczne aspekty oceny procesu nauczania...............15 1. Wpływ oceny na ucznia...........................................................15 2. Rola nauczyciela w procesie oceniania uczniów ....................16 Rozdział IV. Wewnątrzszkolny system oceniania..................................18 1. Szkolny system oceniania ...................................................... 18 2. Wewnątrzszkolny system oceniania ........................................22 Zakończenie............................................................................................27 Bibliografia.............................................................................................28

2

WSTĘP Ocenianie jest powszechną praktyką życia. Ustawicznie zbieramy informacje o ludziach, wytworach, miejscach, możliwościach, zachowaniach. Ocenianie polega na oszacowaniu wartości rozmaitych stanów lub zdarzeń. Aby oszacowanie mogło nastąpić, trzeba zgromadzić szereg informacji o wartościach ocenianego zjawiska, koniecznych do podjęcia decyzji orzekającej: czy coś jest dobre czy złe, przydatne – czy zbędne, drogie – czy tanie, wartościowe – czy bezwartościowe, czy coś przyjmujemy – czy odrzucamy lub zmieniamy, czy skutki jakiegoś procesu są zgodne z określonymi celami. W ocenianiu posługujemy się ustalonymi kryteriami oceny jakości. Cały czas, już od najmłodszych lat, jesteśmy poddawani permanentnej ocenie. Jakże często słyszymy „ robisz to dobrze, źle, tak, nie tak...”. Oceny wypowiadane przez kogoś, przenikają bardzo głęboko, konstruując matrycę pewności, własnych kompetencji, obrazu samego siebie i poczucia własnej wartości – często kolein na całe życie. Jest to właśnie podstawowy powód dla którego jakość komunikatów oceniających jest tak bardzo ważna. Z ocenianiem spotykamy się również w procesie edukacji szkolnej. Ocena bowiem, jest integralną częścią tego procesu – dyrektor ocenia pracę nauczycieli, nauczyciele oceniają swoich uczniów, uczniowie oceniają swoich nauczycieli, choć nie zawsze mogą to robić oficjalnie. Ocena rozwoju ucznia jest trudna, obarczona pomyłkami i dlatego żadna nie może być uznawana za ostateczną. Rozwój dziecka jest procesem ciągłym, ciągły charakter ma też jego ocenianie. Rozwój dziecka jest procesem złożonym, nie można go więc szacować na podstawie jednego lub trzech składników.

ROZDZIAŁ I. OCENA W PROCESIE NAUCZANIA 1.Podstawowe pojęcia. Kontrolując pewną działalność – własną lub innych ludzi – szukamy odpowiedzi co najmniej na trzy pytania:- „jak jest?”, porównujemy z tym „jak być powinno?” i wskazujemy – „jak można wykonać to lepiej?”. Odpowiedź na drugie pytanie prowadzi do oceny. Przez kontrolę rozumiemy zorganizowaną czynność, której zadaniem jest: 3

1) zbadanie aktualnego i wcześniejszego stanu rzeczy, 2) ustalenie, czy dane działanie przebiega zgodnie z przyjętym planem i czy wynik tego działania odpowiada zamierzonemu celowi, 3) oraz wskazanie sposobów usprawniania tego działania tak, aby możliwe było osiągnięcie zamierzonego celu w sposób najbardziej racjonalny. Materiały uzyskane w toku kontroli służą do ustalenia oceny i opinii. Na podstawie tych materiałów porównujemy dane działanie (jego organizację, plan, metody) z pewnym wzorcem tego działania oraz osiągnięte wyniki z zamierzonym celem i ujmujemy rezultaty tego porównania w formę słowną lub liczbę, co właśnie nazywamy oceną. Oceny wyrażają wydawane przez człowieka sądy, będące odpowiedzią na pytania postawione w określonym momencie. Odnoszą się one zarówno do nowo poznanych, jak i dobrze znanych osób. Ocenianie polega więc na przyporządkowaniu odpowiednich liczb wyznaczonym osobom, pewnym zdarzeniom lub efektom ich pracy i jest wyrażaniem na skali natężenia ocenianych jakości, np. atrakcyjności, wiarygodności, umiejętności i innych. Ocena odnosi się do jednej, ściśle określonej działalności człowieka np. jego wyników w nauce języka ojczystego, historii, geografii. Opinia obejmuje szerszy zakres jego działalności w dłuższym okresie czasu (np. pracę zawodową w pewnej instytucji, współżycie w rodzinie, wyniki w nauce) i jest zbiorem ocen dotyczących różnorodnej działalności człowieka, na podstawie których ustala się ocenę ogólną jego osobowości ze względu na system wartości przyjęty przez oceniającego. W opinii pogłębionej znajdą się odpowiedzi na pytania „dlaczego dana osoba jest taka, jaka jest?” i uzasadnienie możliwości jej dalszego rozwoju. Tak pogłębiona opinia zbliża się do charakterystyki człowieka. Zależnie od celu postawionego w kontroli, obejmuje ona fragment działalności człowieka ewentualnie cała jego działalność, dostarczając w pierwszym przypadku materiału do oceny, w drugim natomiast do opinii i charakterystyki. Zorganizowana, systematyczna kontrola przebiega w trzech etapach, przyjmując postać kontroli wstępnej, bieżącej i końcowej. Na wynikach kontroli opiera się ocena, która ustala wartość metod pracy i wartość końcowego wyniku. Wyróżniamy dwa rodzaje oceniania: - jawne – gdy w sposób celowy i świadomy przedstawiamy osobie pozytywne, negatywne lub obojętne stanowisko wobec jej form aktywności, - utajnione – wówczas oceniamy kogoś nieintencjonalnie, nie uświadamiając sobie tego.

4

2. Zasady kontrolowania i oceniania. * Kontrolować i oceniać możemy tylko taką działalność, która ma jednoznacznie sprecyzowany, obiektywny cel działania postaci modelu, wzorca i programu oraz ideału wychowawczego. Gdy cel nie jest sprecyzowany, kontroli i ocenie grozi subiektywizm. * Opierać ocenę na dostatecznym materiale uzyskanym w kontroli (wstępnej, bieżącej i końcowej). Nieprzestrzeganie tej zasady prowadzi do nieobiektywnej i niesprawiedliwej oceny. * Wynik kontroli i oceniania zależą w pewnym stopniu od organizacji, metod i techniki kontroli. Pomijanie tej zasady może doprowadzić do niezgodnych a nawet sprzecznych ocen. 3. Ocena szkolna. Kontrola, czyli sprawdzanie osiągnięć ucznia i jego ocenianie, jest częścią składową pracy dydaktyczno-wychowawczej każdego nauczyciela. Ocena szkolna może być wyrażona nie tylko stopniem, cyfrą. Pojęcie oceny szkolnej jest znacznie szersze. Ocenę można wyrazić aprobującym uśmiechem skierowanym do ucznia, wyrazistym gestem, rozwiniętym uzasadnieniem, wykresem, oceną w skali 1-6, opisem w arkuszu obserwacyjnym, opinią, charakterystyką. Ocena szkolna, to jest wynik oceniania osiągnięć uczniów, składa się ze stopnia szkolnego oraz komentarza na temat znaczenia tego stopnia. W ocenie szkolnej rozumianej szerzej niż stopień zawierają się:1 1) uwagi podkreślające zalety pracy, 2) pisemne lub ustne uwagi nauczyciela wskazujące uczniowi miejsce, rodzaj błędu lub braki, 3) wskazówki jak uniknąć błędów, co i jak uzupełnić, jak się uczyć, 4) ocena wyrażona słownie lub cyfrą, 5) jej uzasadnienie ze wskazaniem dalszych możliwości uczniów. Tak wyrażona ocena działa na całą osobowość ucznia. Przez wiele lat ocenianie w szkołach kształtowało się pod wpływem dwóch czynników: zapisów zarządzenia „ W sprawie zasad oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów w szkołach publicznych” (zarządzenie nr 29 MEN z dnia 24 września 1992 r.) oraz zasad określanych indywidualnie przez każdego nauczyciela.

1)

Racinowski S., Problemy oceny szkolnej, PZWS 1966, s. 14.

5

Ocenianie wiedzy i umiejętności ucznia miało na celu:2 1) bieżące i systematyczne obserwowanie postępów ucznia w nauce, 2) pobudzanie rozwoju umysłowego ucznia, jego uzdolnień i zainteresowań, 3) uświadamianie uczniowi stopnia opanowania wiadomości i umiejętności przewidzianych programem nauczania oraz ewentualnych braków w tym zakresie, 4) wdrażanie uczniów do systematycznej pracy, samokontroli i samooceny, 5) ukierunkowywanie samodzielnej pracy ucznia, 6) korygowanie organizacji i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela, 7) okresowe (roczne) podsumowywanie wiadomości i umiejętności oraz określanie na tej podstawie stopnia opanowania przez ucznia materiału programowego przewidzianego na dany okres (rok szkolny). Poziom opanowania przez uczniów wiedzy i umiejętności oceniany był w stopniach szkolnych w skali 1-6. Nowość stanowiła ocena opisowa zachowania i opisowy stopień ze wszystkich przedmiotów nauczania za pierwszy semestr dla ucznia klasy pierwszej szkoły podstawowej. Jednak na zakończenie roku szkolnego nauczyciel obowiązany był ustalić ocenę zachowania i jeden stopień ze wszystkich przedmiotów nauczania. Nauczyciel z racji zawodowych powinności za sprawą regulaminu klasyfikowania i promowania, miał okazję do oceniania drugiego człowieka poprzez rozdawanie na każdej lekcji „nagród” i „kar” w postaci stopni. Ten system oceniania określano jako klasyczny przykład totalitarnego panowania państwa i władzy nad sferą edukacyjną. Rolą nauczyciela była obserwacja aktywności dziecka i rejestrowanie wszelkich odchyleń od ideału za określone rodzaje błędów. Miarę stanowiła więc odległość dziecka od ideału (Minimum programowe), zaś drugorzędną sprawą stawało się to, jak wypadała w tym osoba ucznia. Małgorzata Żytko3 uważała, że oceny w formie stopni, to zbiór pewnego rodzaju etykietek, którymi dysponuje nauczyciel. Etykietki stanowią narzędzie sprawowania władzy nad uczniami. Taka forma oceniania powodowała, że nauczyciel sytuował uczniów na odmiennych szczeblach

2)

Zarządzenie MEN z dn. 24 IX 1992 r. Żytko M., Jak oceniać uczniów w edukacji początkowej, Edukacja i dialog nr 2/1995.

3)

6

drabiny klasowej. Na szczycie była mała grupa uczniów bardzo dobrych , na dole również mała grupa uczniów słabych, a pośrodku najliczniejsza grupa przeciętnych. Nauczyciel przyjmował założenia, że program mogą opanować tylko niektórzy uczniowie. Było zatem zrozumiałe, iż pewna grupa dzieci będzie miała trudności i nie poradzi sobie ze wszystkimi wymaganiami programowymi. Spośród wielu funkcji, jakie może pełnić taki sposób oceniania, na pierwszy plan wysuwała się funkcja selekcyjna i prognostyczna. Ocena w formie stopnia – etykietki stawała się z jednej strony instrumentem hierarchizowania uczniów, z drugiej zaś przewidywania ich dalszych losów edukacyjnych. Powodowało to podział uczniów na zdolnych i niezdolnych do opanowania programu nauczania. Oceny służyły też do prognozowania, czy dany uczeń przejdzie do następnej klasy. Natomiast inne ważne funkcje oceny, takie jak informacyjna i motywacyjna były zniekształcone. Bo informacja kryjąca się za etykietką to jedynie wskazanie, jakie miejsce w hierarchii klasowej zajmuje uczeń. Stopień określał poziom przystosowania do instytucjonalnych wymagań szkoły. Motywacyjna funkcja takiej oceny miała charakter zewnętrzny, oparty na rywalizacji między uczniami oraz chęci przypodobania się nauczycielowi. Czasami przekształcała się w negatywną motywację do nauki. Działo się to wówczas, gdy uczeń otrzymywał dużo słabych ocen i nie dostrzegał możliwości poprawy swojej sytuacji w szkole. Często nie podejmował trudniejszych zadań obawiając się porażki i pracował na niższym poziomie niż wskazywały na to jego potencjalne możliwości intelektualne. Również odwrotna sytuacja, a więc dominacja bardzo dobrych ocen, może działać destrukcyjnie. Szczególnie wtedy, gdy uczeń zorientował się, że nie musi podejmować dużego wysiłku, aby otrzymać dobry stopień. Nauczyciel bowiem uznał, że jest to tzw. dobry uczeń i stawiał mu zawsze bardzo dobre noty. Wiele kontrowersji budziła także wprowadzona do klasy pierwszej szkoły podstawowej ocena opisowa z zachowania i poszczególnych przedmiotów za pierwszy semestr nauki. Po co taka forma oceny, skoro I semestr nie jest semestrem selekcyjnym, a dzieci nie otrzymywały dotychczas żadnych świadectw po tym okresie nauki. Doszło nawet do sporu nauczycieli z doradcami lub metodykami: ci pierwsi obstawali przy tym, by nie stawiano dzieciom w I semestrze jakichkolwiek ocen cząstkowych; ci drudzy zaś zgodnie z biurokratycznym przyzwyczajeniem uważali, że oprócz oceny opisowej muszą być odnotowane w dokumentacji szkolnej oceny cząstkowe, bowiem opis jest

7

tylko dla dziecka i jego opiekunów. Władze szkolne muszą mieć dokument do wglądu, na podstawie którego można by ocenić pracę nauczyciela. „ Obecny system ocen jest restrykcyjny, to karanie ucznia. Jak nauczyciel chce utemperować ucznia, grozi mu postawieniem jedynki. To nie motywuje do nauki.”- wypowiadała się Irena Dzieżgowska.4 „ Jeżeli szkoła nadal ma uczyć w dotychczasowy sposób – wymagając jedynie słusznych odpowiedzi, to dłubanie przy systemie oceniania nie jest potrzebne. Ale jeżeli szkoła zacznie premiować różne umiejętności ucznia – samodzielne myślenie, kojarzenie faktów – to nie wszystko da się wyrazić oceną.” – stwierdził były kurator warszawski Waldemar Paszyński.5 Kontrowersje i zarzuty pod adresem występujących w szkole mechanizmów oceniania ujawniły pilną potrzebę zmian w systemie oceniania. Zmiany te powinny obejmować różne wymiary, gdzie ocenę można ujmować jako:6 - miarę tego, jak daleko w rozwoju jest dziecko względem stawianych mu wymagań: • edukacyjnych – co ujawnia się w pytaniu o to, jak daleko jest dziecko względem stawianych mu wymagań, precyzowanych przez program kształcenia opracowany lub przyjęty przez nauczyciela ( pytamy tu o to, czy stawiane dziecku wymagania nie są zbyt wysokie, niskie, czy uczeń zmierza we właściwym kierunku i czy wymagania spełnia we właściwym czasie), • wymagań rozwojowych- co przejawia się w pytaniu o to, jak daleko jest uczeń względem swych własnych możliwości (pytamy tu o to, czy dokonują się jakieś zmiany w dziecku, w jakim zmierzają kierunku, jaki jest ich zakres, jakie jest tempo i dynamika tych zmian – a nie tylko na jakim poziomie rozwoju jest aktualnie), • jako wskaźnik tego, jak myśli o dziecku, jak odbiera je nauczyciel, wskaźnik jakości zaangażowania, wysiłku, - czynnik uruchamiający samoocenę ucznia. Tak rozumiana ocena, wielostronna, uwzględniająca wszystkie wymienione wyżej obszary, stwarza dziecku perspektywę „do przodu”, daje mu nadzieję na zmianę i umożliwia tę zmianę, wywołuje refleksję, daje szansę „bycia innym”, a dokładniej – „stawania się innym”.

4)

Gazeta Wyborcza, 2-3 stycznia 1999. tamże. 6) Misiorna E., Życie Szkoły nr 8/1994, s. 480. 5)

8

Zatem konieczne jest, aby ocenianie: - służyło i dziecku i dorosłemu oraz pozwalało im korygować swe dotychczasowe postępowanie; - uruchamiało refleksję nad sobą: jak działam, jak bardzo się angażuję w to, co robię, co osiągam, jaki jest efekt mej pracy i czy spełnia on moje wcześniejsze oczekiwania, czy jest zgodny z zamierzeniami, co mogę zmienić w swym sposobie działania; - dostarczało informacji zwrotnych (od innych ludzi i od siebie samego) odnoszących się do tego, jak działam i co osiągam – tylko wtedy, gdy posiada się takie informacje, możliwe jest wprowadzenie zmian do swych sposobów działania; - wymaga jasno sformułowanych kryteriów, ze względu na które analizowany jest i proces działania dziecka i uzyskiwany przez nie efekt. Możliwe jest to jednak tylko wtedy, gdy nauczyciel dobrze wie, jaki program względem dziecka jest przezeń realizowany. Ocenianie nie może wnosić do procesu kształcenia rygorów, lecz ma stanowić subtelny środek mobilizacji do pracy i przeżywania zadowolenia z jej pozytywnego przebiegu i efektu, jak również środek do kształtowania umiejętności przeżywania porażek. Zmian w ocenianiu nauczyciele oczekiwali od dawna, bowiem sami pedagodzy uznali, że tradycyjne ocenianie zawierało wiele mankamentów i było szkodliwe dla zdrowia psychicznego ucznia. Konieczna jest pełniejsza niż dotąd informacja o aktywności, postępach, trudnościach, specjalnych uzdolnieniach uczniów. Na mocy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 kwietnia 1999 roku uruchomiono reformę systemu oświaty. Ważnym elementem wprowadzonej do szkół reformy edukacji są zmiany funkcji, zasad i sposobów oceniania szkolnych osiągnięć uczniów. „Zmiany w szkolnym ocenianiu uczniów mają doprowadzić do tego, że będziemy oceniali co innego niż dotychczas: pracę, postępy – nie stan. Inaczej – promując do rozwoju, wyraźniej wskazując uczniowi, co osiągnął, co zrobił dobrze, ile potrafi – nie, czego nie umie.7 W wyżej wymienionym rozporządzeniu określono następująco cele wewnątrzszkolnego oceniania: - informowanie ucznia o jego osiągnięciach edukacyjnych i czynionych postępach;

7)

Chodnicki J., Grondas M., Kołodziejczyk A., Królikowski J., Ocenianie, Program Nowa Szkoła, CODN, Warszawa 1999, s. 49.

9

- umożliwianie uczniom samodzielnego planowania własnego rozwoju; - pozytywne motywowanie dzieci do podejmowania wysiłku związanego z nauką szkolną; - dostarczanie rodzicom i nauczycielom informacji o sukcesach, ale też o trudnościach uczniów w nauce; - umożliwianie nauczycielom podnoszenia jakości własnej pracy pedagogicznej. Oceny bieżące i oceny klasyfikacyjne śródroczne ustala się według skali określonej w statucie szkoły. Oceny klasyfikacyjne końcoworoczne (semestralne), począwszy od klasy czwartej szkoły podstawowej, ustala się w stopniach według skali 1 – 6. Natomiast w nauczaniu zintegrowanym (klasy I – III szkoły podstawowej) ocena klasyfikacyjna jest oceną opisową oraz ocena zachowania jest również oceną opisową. Ocenianie nie jest celem samym w sobie lecz powinno wspierać przyjęte cele kształcenia. Na poziomie ogólnokrajowym zbiorem takich celów są podstawy programowe. W odróżnieniu od dotychczasowej praktyki kładą one większy nacisk na kształcenie kompetencji kosztem szczegółowej wiedzy przedmiotowej. Nowe cele skłaniają do poszukiwania nowych procedur i narzędzi oceniania. Kształcenie umiejętności wymaga od nauczycieli stosowania aktywizujących metod nauczania, a te z kolei wymagają innych metod oceniania. Zmienia się też charakter oceniania. Nauczyciel przestaje być jedynym źródłem wiedzy i arbitrem określającym stopień jej opanowania według, na ogół nie ujawnianych, kryteriów. Aby się rozwijać, uczeń potrzebuje pomocnych informacji zwrotnych dotyczących nie tylko wyniku, ale też procesu uczenia się. Istotą wysiłków nauczyciela staje się zatem nie tylko formułowanie użytecznych informacji, ale także dbałość o sposób ich przekazywania. Co więcej, ocenianie nie kończy się na przekazaniu komunikatu. Jego elementem powinna być także pomoc udzielona uczniowi w wypracowaniu efektywnego programu poprawy. Ważnym elementem reformy systemu edukacji, wpływającym na ocenianie, jest stworzenie zewnętrznego wobec szkoły systemu egzaminacyjnego, który ma się opierać na systemie standardów spójnych z celami kształcenia określonymi w podstawach programowych. Pozwala to skupić się szkole na ocenianiu wspierającym uczniów, zgodnie z ich indywidualnymi wyborami i zdolnościami, w osiąganiu wymagań zawartych w standardach. Szkoły otrzymały więc większą niż dotychczas możliwość wypracowania własnych rozwiązań składających się na system oceniania. 10

ROZDZIAŁ II. ROLA I FUNKCJE OCENY W ŚWIETLE USTAWY O SYSTEMIE OŚWIATY 1. Czym powinno być ocenianie? Niektórzy twierdzą, że oceniać jest łatwo. Inni z kolei wolą uczyć, ale nie oceniać. Pracując w szkole, mamy do wykonania dwa zadania związane z ocenianiem: konieczność wystawiania stopni i odpowiedź na pytanie, jakie uczeń robi postępy?. W związku z tym ocenianie pełni dwie funkcje: • klasyfikującą – ocena jest wyrażona za pomocą umownego symbolu (stopnia w skali 1-6, punktów, słoneczka, kwiatka, chmurki, litery) i służy zróżnicowaniu oraz uporządkowaniu uczniów według określonej skali, • diagnostyczną – wspieranie szkolnej kariery ucznia, obserwacja jego poglądów i określanie indywidualnych potrzeb. Coraz częściej mówi się o ocenianiu wspomagającym i sumującym. W każdej chwili dokonywane jest ocenianie wspomagające a jego wyniki mają wpływ na nauczanie. Ocenianie wspomagające nie zakłóca procesu nauczania i jego nie przerywa. Z kolei ocenianie sumujące ma charakter zewnętrzny w stosunku do procesu nauczania. Tak więc ocenianie powinno być: 1) procesem gromadzenia informacji, 2) integralną częścią procesu edukacyjnego, 3) wspieraniem szkolnej kariery uczniów i podnoszeniu ich motywacji do uczenia się. Mówiąc o ocenianiu, trzeba mieć na uwadze:8 - planowanie procesu nauczania – należy rozstrzygnąć co, kiedy i w jaki sposób będzie oceniane. Znacznie więcej informacji otrzymujemy obserwując pracę ucznia na lekcji w różnych sytuacjach niż przeprowadzając tylko okresowe sprawdziany. Informacje zebrane w procesie oceniania są bardzo użyteczne przy planowaniu procesu nauczania, bowiem na ich podstawie można określić: * potrzeby klasy, * indywidualne potrzeby uczniów, * efektywność stosowanych metod, * osiągnięcia uczniów w stosunku do standardów, - przebieg procesu nauczania – ocenianie powinno uwzględniać 8)

tamże, s. 23.

11

wszystkie formy aktywności ucznia. Najistotniejsze wydaje się ocenianie bieżące, które dokonywane jest na każdej lekcji. Ocenianie sumujące powinno opierać się na sprawdzianach mających odniesienie w standardach osiągnięć. - sposoby zbierania informacji – gromadzenie informacji powinno dostarczać wystarczająco dużo danych umożliwiających ocenę postępów i rozwoju ucznia oraz całej klasy. Informacja winna być na tyle różnorodna, aby można było na jej podstawie: * określić postępy ucznia w stosunku do standardów, * poinformować ucznia o jego postępach, * przygotować raport dla rodziców, * poinformować nadzór i środowisko o postępach uczniów, - sposoby komunikowania informacji – ocenianie powinno stwarzać warunki do prawidłowego obiegu informacji. Wskazane jest: * dostarczanie uczniowi informacji zwrotnej o jego postępach, * stworzenie uczniowi możliwości oceny: - czego się nauczył, - czego powinien się jeszcze nauczyć, - jaki powinien być następny krok w procesie uczenia się, - stworzenie form współpracy ucznia, nauczyciela i rodziców. Komunikowanie efektów oceniania wspomagającego powinno odbywać się na bieżąco, aby uczeń mógł brać odpowiedzialność za własne uczenie się i osiągać postępy. Komunikowanie tylko za pomocą stopnia jest w tym przypadku niewystarczające ze względu na słabą czytelność informacyjną, - ewaluacja pracy nauczyciela – proces oceniania powinien: * pomóc nauczycielowi ocenić efektywność jego pracy przy uwzględnianiu programów, standardów, specyfiki klasy, materiałów wykorzystywanych w procesie uczenia, * sugerować które elementy stały się efektywne, a jakie elementy i w jaki sposób należy zmienić. Analizy tego rodzaju dokonuje się najlepiej po przeprowadzeniu oceniania sumującego, bowiem wówczas dysponujemy dostatecznymi informacjami. Możemy porównać nasz styl uczenia i osiągnięcia uczniów ze standardami oraz wynikami pracy innych nauczycieli. 2. Czemu służy ocenianie w szkole? Kierowanie pracą uczniów w szkole wymaga oddziaływania rozwijającego umiejętności doskonalenia własnej osobowości, a nie tylko nawyków wykonywania poleceń. Procesowi temu służy ocenianie, którego jednym 12

z głównych celów jest diagnoza. Nauczyciel musi wiedzieć czego dzieci nie umieją i jakie są przyczyny niepowodzeń, a także na czym polegają jego błędy. Ocena bez diagnozy ma ograniczoną wartość jeżeli jej wyrazem są słabe stopnie i niechętne komentarze nauczyciela, nie zaś uświadomienie uczniowi przyczyn takich wyników i podanie sposobów zapobieżenia podobnej sytuacji w przyszłości. Charis Galloway określił trzy główne cele oceniania:9 1. przewidywanie i selekcja (ale są same przez się niewystarczające, jako że nie służą bezpośrednio ulepszaniu uczenia się i nauczania), 2. wywoływanie maksimum pożądanych zmian u poszczególnych uczniów (nie zaś jako wyselekcjonowanie na każdym poziomie tych, którzy „mogą” i tych, którzy „nie mogą”), 3. wprowadzenie informacji oceniającej w formie korygującego sprzężenia zwrotnego. W szkole informacja zwrotna ma bardzo ważne znaczenie w sytuacjach, kiedy nauczyciel musi ocenić stan wiedzy ucznia: co już umie, a czego jeszcze nie zdążył opanować, powiedzieć co sądzi o wypowiedzi ustnej lub pisemnej ucznia, podzielić się wrażeniami po przeczytaniu jego wypracowania lub wyrazić ogólną opinię o pracy i zachowaniu wychowanka, zarówno negatywnym jak i pozytywnym. Poprzez informację zwrotną nauczyciel może wpływać na porozumiewanie się z uczniami. Jakie zatem funkcje w szkole może spełniać informacja zwrotna? 1.Używając informacji zwrotnej , nauczyciel może zaakceptować i potwierdzić wysiłek ucznia związany ze zdobywaniem i wykorzystaniem wiedzy, sposobem uczenia się itp. 2. Może zaakceptować takie zachowania, które ocenia pozytywnie, zachęcając, by nadal zachowywali się w ten sposób. 3. Może wskazać uczniowi co jeszcze powinien zrobić, aby osiągnąć lepsze wyniki, jak i co zmienić w swoim sposobie nauki. 4. Poprzez informację zwrotną nauczyciel może korygować te zachowania, których nie akceptuje i które mu się nie podobają. Doświadczenia codziennego życia szkolnego wskazuje, że zarówno nauczyciele jak i uczniowie muszą nauczyć się przekazywać i właściwie reagować na informację zwrotną. Właściwie podana informacja zwrotna powinna:

9)

tamże, s. 195. 13

• być natychmiastowa, • zaczynać się od pozytywów, • dotyczyć faktów, a więc być konkretna, • zawierać możliwość zmiany, • wykluczać negatywną osobistą informację, • być dostosowana do możliwości jej przyjęcia, • brać pod uwagę potrzeby odbiorcy. W codziennej praktyce obserwujemy ucznia w wielu sytuacjach. Dostarczają nam one informacji o sprawnościach i umiejętnościach ucznia. Sprawności ujawniają się w sytuacjach typowych, dobrze znanych dziecku, w których sposób postępowania jest jasny i z góry określony. Składa się na nie głównie znajomość faktów i drobnych umiejętności (np. znajomość zasad pisowni wielką literą, symboli pierwiastków chemicznych), która nie daje gwarancji dużych osiągnięć. W „Podstawach programowych” po raz pierwszy mówi się o umiejętnościach kluczowych. Uczeń spotyka się i będzie w życiu dorosłym borykał się z zadaniami i problemami, w których droga postępowania nie jest jednoznacznie określona. Musimy więc nauczyć go podejmowania różnych sposobów działania, wycofywania się z obranej drogi, korygowania przyjętego planu działania. Trafną listę umiejętności kluczowych podał program KREATOR:10 • planowanie, organizowanie i ocenianie własnego uczenia się, • skuteczne komunikowanie się w różnych sytuacjach, • efektywne współdziałanie w zespole, • rozwiązywanie problemów w twórczy sposób, • sprawne posługiwanie się komputerem. Współczesna szkoła musi stworzyć warunki do osiągania tych umiejętności i umieć oceniać rozwój uczniów i ich postępy w odniesieniu do każdej z nich. W tradycyjnej szkole zbyt małą wagę przywiązywano do umiejętności, a jeszcze rzadziej je oceniano. Jednak nie należy rezygnować ze sprawdzania i oceniania sprawności, bowiem w pewnych sytuacjach jest to ważne. Chodzi jedynie o to, aby informacja o naszych uczniach pochodziła z wielu źródeł i była jak najpełniejsza. Pozwala to trafniej „postawić stopień”, a także odpowiedzieć na indywidualne potrzeby ucznia.

10)

tamże, s. 55. 14

ROZDZIAŁ III. PEDAGOGICZNE ASPEKTY OCENY W PROCESIE NAUCZANIA

1. Wpływ oceny na ucznia. Dziecko przyjmując rolę ucznia wchodzi w świat, który przypomina świat dorosłych: obowiązki, rywalizacja, oceny. Chcąc sobie z tym poradzić, musi od jak najwcześniejszych lat szkolnych budować pozytywny obraz samego siebie. Na ten obraz powinny składać się sukcesy, powodzenia i osiągnięcia. Ale obraz ten może też składać się z porażek, lęku przed niepowodzeniem, poczucia niewielkiego znaczenia. Jak wskazują szkolne doświadczenia i liczne badania, uczniowie mający dobre mniemanie o sobie łatwiej radzą sobie z porażkami, zwiększając wysiłek przy ich przezwyciężaniu, po to, aby utrzymać swój dobry wizerunek. Ci zaś, którzy mają zaniżoną samoocenę, przy niepowodzeniach obniżają swoje wyniki posługując się racjonalizacją, argumentując, „że i tak nic z tego nie będzie”. Uczniowie z dobrą oceną samego siebie są bardziej skłonni do odważnych działań i decyzji, co często owocuje wzrostem ich osobistych sukcesów. Ci zaś, których obraz samego siebie jest zaniżony, odraczają decyzje, wycofują się, sprowadzając szansę na sukces do zera. Konsekwencją uczęszczania do szkoły jest tzw. „ukryty program”. Niektórzy autorzy definiują go jako sposób na przetrwanie w warunkach szkolnych. Nazywają to strategią dawania sobie rady. Nie ma wątpliwości, że „ukryty program” jest powiązany z ocenianiem. Do najbardziej klasycznych należy zdobycie upragnionej oceny – można ją uzyskać odgrywając to, co chce nauczyciel. Ocenianie pociąga za sobą konsekwencje zamierzone i niezamierzone. Do zamierzonych konsekwencji oceniania zaliczamy: dostosowanie się do wymagań nauczyciela, mobilizacja do uczenia się oraz kalkulowanie zysków i strat. Ukryte konsekwencje oceniania to z kolei: konformizm, kombinowanie (ściąganie), krętactwa, rywalizacja. Czego uczniowie uczą się odkrywając ukryty program oceniania?11 Najczęściej stwierdzają, że: • należą do lepszych lub gorszych, • są na różnym poziomie zaawansowania, • znajdą się w przyszłości w różnych zawodach lepszych i gorszych, bezpiecznych i mniej bezpiecznych, 11)

tamże, s. 201. 15

• należy posiadać taką wiedzę, jakiej chce nauczyciel, • ważniejszy jest efekt końcowy niż sam proces uczenia się, czyli bardziej się ceni właściwą odpowiedź, niż sposób dochodzenia do niej, • wątpliwości i sceptycyzm są niepożądane, • nauczyciel ma władzę, • może karać za pomocą ocen, • ocenianie prowadzi do wyścigu po oceny, współzawodnictwa (ściąganie), • ocenianie uczy konformizmu. Mimo, że na samoocenę ucznia wpływają też sytuacje pozaszkolne, to rola nauczycieli w tej sprawie jest ogromna. Podczas oceniania uczniów nauczyciel werbalnie i niewerbalnie wpływa na przeżywane przez nich emocje. Sposób w jaki wyraża swoje sądy, staje się często źródłem nieporozumień między nim a uczniami, znacząco wpływa też na przeżycia uczniów. Pojawiające się problemy są wynikiem trudności w doświadczeniu i wyrażaniu emocji przez nauczycieli w sposób nie urażający uczniów. Uczniowie otrzymujący niskie i bardzo niskie oceny dostają od nauczycieli wiele negatywnych informacji. Te z kolei „gromadzą się” w nich i stają się myślami przewodnimi o sobie. „Jestem beznadziejny”, „Nic nie potrafię”, „Jestem głupi” – takie myśli o sobie powodują niechęć, apatię, złość, niezadowolenie, aż do poczucia odtrącenia. Innymi słowy, przykre uczucia są wynikiem negatywnych myśli. Ocena jest środkiem, który sięga do najgłębszych, emocjonalnych warstw psychiki, zaburza je lub „buduje”, oddziałuje indywidualnie, a jej „odbiór” jest zawsze subiektywny. Uczniowie w różnym stopniu są zainteresowani uczeniem się. Otrzymują ocenę i mogą w bardzo różny sposób na nią reagować. Może ich ona zachęcić do dalszej pracy, może zniechęcić lub w najgorszym wypadku spowodować obojętność. Ocena nie powinna być celem samym w sobie, ale środkiem do osiągnięcia wyższych celów, powinna motywować uczniów do uczenia się. Uczeń nie powinien uczyć się dla samych ocen. Pogoń za dobrymi stopniami nie jest zjawiskiem pożądanym. Uczenie się dla stopnia należy do tzw. motywów pośrednich. 2. Rola nauczyciela w procesie oceniania uczniów. Złożona rzeczywistość szkolna wymaga od nauczyciela jej obiektywnej oceny, po to aby skutecznie reagować w konkretnych sytuacjach.

16

Liczne badania mówią o tym, że obraz ten jest w znacznym stopniu zniekształcony przez nauczycieli. Postrzegają oni często uczniów w kategoriach „dobry uczeń – zły uczeń”, „grzeczny – niegrzeczny”. Aby ta szkolna rzeczywistość była jak najmniej zniekształcona, nauczyciele muszą podjąć poważny wysiłek w zrozumieniu siebie i przeanalizować własne nie rozpoznane potrzeby, obawy, lęki, pragnienia, niepokoje, impulsy. Jeśli tego nie uczynią, to nadal będą widzieć w krzywym zwierciadle szkołę i swoich uczniów. Z punktu widzenia nauczyciela interesujące wydają się dwa aspekty samooceny: aspekty zadaniowy i aspekt interpersonalny. Jeżeli nauczyciele będą dysponowali wiedzą, że ich wpływ na myślenie uczniów o sobie i przeżywanie w związku z tym emocji jest znaczący, to mogą tę wiedzę wykorzystać podczas dokonywania ocen. Wtedy zrezygnują z używania epitetów, pochopnych stwierdzeń na rzecz konkretnych uwag i komentarzy. Sposób komunikowania oceny szkolnej ucznia jest miarą dojrzałości dydaktycznej i kultury osobistej nauczyciela.12 W kontroli i ocenie uczniów osobisty autorytet nauczyciela przechodzi próbę ogniową. Zwycięstwo pedagogiczne osiąga ten, który zdobywa się na obiektywizm tak w stosunku do ucznia jak i do siebie samego, który kontroluje i ocenia w spokojnej, życzliwej atmosferze i wysokim poczuciu odpowiedzialności za swoich uczniów. Jeżeli nauczyciel ma mała wiedzę o tym, jak organizuje zajęcia w klasie, jak przeprowadza ocenianie, jeżeli ma problemy osobiste i emocjonalne, to efektywność jego uczenia będzie niewielka. Wiedza o sobie – o tym co myśli, co czuje, czego potrzebuje, jak prowadzi zajęcia, jaki ma cel w pracy z uczniami – pozwala dokonywać zmian. Pozwala też brać odpowiedzialność za siebie i za to, co robi. Na ocenianie uczniów wpływa sposób postrzegania ich przez nauczycieli. Nie jest on niestety wolny od błędów. Oto typowe błędy w postrzeganiu: 1) stereotypy i uprzedzenia - w szkole stereotypy funkcjonują jak etykietki przylepione do nauczycieli, uczniów czy całych grup. Na podstawie cech zewnętrznych określamy cechy charakteru (np. rudy jest fałszywy, grubi są sympatyczni) lub dyskryminujemy grupy (młodzieńcy noszący kolczyki są dziwakami i narkomanami).Dzięki stereotypom upraszczamy sobie życie, nie musimy się specjalnie wysilać, aby przyjrzeć się komuś, zastanowić się nad przyczynami jego sposobu życia. Stereotypy zapewniają nam też dobre samopoczucie, bowiem sądzimy, że jesteśmy lepsi. Stereotypy 12)

Niemierko B., Między oceną szkolną a dydaktyką, WSiP 1991, s. 228. 17

fałszują rzeczywistość, wywołują uprzedzenia, które są negatywnymi poglądami o silnym emocjonalnym zabarwieniu. Stereotypy są utrwalane, nie ulegają zmianom, 2) samospełniająca się przepowiednia – oczekiwania, jakie mają nauczyciele wobec uczniów, wpływają na ich wzajemne relacje, a więc i na ocenianie. Przez liczne kontakty z uczniem nauczyciel dostrzega jego sposoby zachowania się, poruszania, odnoszenia się do niego i innych. Korzystając z informacji zawartych w dzienniku szkolnym może powiększyć jeszcze swoją wiedzę o uczniu. Jeżeli te spostrzeżenia są zgodne z początkowym wrażeniem, jakie uczeń wywarł na nauczycielu, to nie ma żadnego problemu. Problem pojawia się wówczas, gdy nauczyciel wyrobił sobie fałszywą opinię o uczniu i zgodnie z nią zaczyna się do niego odnosić. Po jakimś czasie uczeń zaczyna zachowywać się tak, jak oczekiwał nauczyciel, potwierdzając, że wcześniejsze oczekiwania nauczyciela były słuszne, 3) efekt skamieniałych oczekiwań – powstaje wtedy, gdy nauczyciel ustalił swoje poglądy na temat możliwości ucznia. W sytuacji klasy szkolnej informacje wzbudzające niepokój nauczyciela związane są między innymi z kiepskimi wynikami uzyskiwanymi przez uczniów dobrych albo dobrymi wynikami uzyskiwanymi przez uczniów złych. Zwykle w lepszej sytuacji jest uczeń dobry, który napisał złą pracę klasową. Nauczyciel przeżyje dyskomfort, ale nie obniży stopnia, a uczniowi dostarczy wyczerpującej informacji zwrotnej.

ROZDZIAŁ IV. WEWNĄTRZSZKOLNY SYSTEM OCENIANIA 1. Szkolny system oceniania. Uczeń w zreformowanej szkole będzie podlegał podwójnej ocenie – wewnętrznej szkolnej i zewnętrznej, dokonywanej przez komisję egzaminacyjną. Na co dzień, na zakończenie semestru czy półrocza otrzymuje oceny według zasad przyjętych przez szkołę i opisanych w jej statucie. Dopiero oceny wystawiane na koniec roku na świadectwie będą takie same w całej Polsce w skali 1-6 (ocena mierna została zastąpiona dopuszczającą). Ocenianie zewnętrzne ma być aktem podsumowującym określony etap kształcenia. Ocenianie zewnętrzne osiągnięć uczniów ma być dokonywane

18

przez Centralne Komisje Egzaminacyjne oraz Okręgowe Komisje Egzaminacyjne. W bieżącym roku szkolnym po raz pierwszy uczniowie klas szóstych szkół podstawowych i klas trzecich gimnazjów będą poddawani ocenianiu zewnętrznemu. Zdaniem większości ankietowanych nauczycieli13, system oceniania zewnętrznego dostarczy przesłanek do korygowania pracy szkół oraz przyczyni się do podnoszenia jakości działań edukacyjnych nauczyciela. Nauczyciele uznali ponadto, że ocenianie zewnętrzne może znacząco przyczynić się do wzmocnienia jedności programowej systemu edukacji narodowej, a także stworzyć warunki dla wymiany doświadczeń pomiędzy nauczycielami z różnych środowisk szkolnych naszego kraju. Egzaminy w projekcie reformy zostały zaplanowane w następujący sposób: po ukończeniu: • szkoły podstawowej – sprawdzian wiedzy i umiejętności, • gimnazjum – egzamin preorientujący, • liceum profilowanego – egzamin maturalny, • dwuletniej szkoły zawodowej – egzamin zawodowy, • policealnej szkoły zawodowej – różne formy potwierdzenia kwalifikacji zawodowych w zależności od specyfiki szkoły. Reforma edukacji otworzyła przed szkołami nowe obszary swobody w zakresie ustalania zasad oceniania. Wymagają one zespołowego ich wypracowania, co oznacza konieczność poszukiwania kompromisowych rozwiązań, łączących interesy i potrzeby grup tworzących społeczność szkolną. W rezultacie, zestaw indywidualnych systemów oceniania stosowanych przez wiele lat przez indywidualnych nauczycieli, zostanie zastąpiony przez spójny system bazujący na przyjętych wspólnie zasadach. Jeśli w każdej szkole opracowany zostanie szkolny system oceniania przy współudziale nauczycieli, uczniów i ich rodziców, to wpłynie to silnie na upodmiotowienie szkół i na obniżenie poziomu stresu związanego z ocenianiem. Szkoła może wypracować własny system oceniania, jednak jego budowa jest rzeczą niesłychanie trudną. Jest to bowiem proces rozciągnięty w czasie, a praca nad nim zaczyna się od podstaw. Aby szkolny system oceniania spełniał swoje zadania należy przyjąć następujące założenia:14 • każdy uczeń jest w stanie rozwijać się i czynić postępy w trakcie nauki,

13) 14)

Antas A., Życie Szkoły nr 6/2000, s. 325. Ocenianie, CODN, s. 145. 19

• notowanie postępów i osiągnięć ucznia jest potrzebne dla wielu różnych celów i wielu różnych podmiotów procesu edukacyjnego, • dla różnych celów informacja powinna być dostarczana z różnych źródeł, różnymi sposobami i gromadzona w różny sposób. W zreformowanej szkole tylko takie ocenianie ma rację bytu, które swą ofertą odpowie na potrzeby wszystkich zainteresowanych jakością szkoły, a więc dzieci, nauczycieli, rodziców, nadzoru, czy różnych środowisk. Powyższe warunki spełni system oceniania, w którym uwzględniane będą takie postulaty, jak:15 Użyteczność – ocenianie powinno wskazywać, co jest najważniejsze dla uczniów w procesie uczenia się i na co zwracać uwagę. To, co jest ważne na danym obszarze poznawanej rzeczywistości, powinno być uwzględnione w fazach procesu oceniania, takich jak: • planowanie procesu oceniania – należy odpowiedzieć co jest ważne, przy czym istotność przedmiotową należy pojmować szeroko (są to więc różne aspekty wiedzy i jej rozumienia, idee, procesy i gotowość stosowania zdobytej wiedzy), • konstrukcja zadań i problemów – zadania i problemy powinny być zgodne ze stylem nauczania, a o ich doborze decyduje ekspert przedmiotowy, • interpretacja odpowiedzi i rozwiązań uczniów – należy uwzględniać rozmaite aspekty stosowania zdobytej wiedzy przez uczniów, przy czym sposoby rozwiązania, uzasadnianie, właściwy tok rozumowania są zdecydowanie ważniejsze. Planowanie sposobów wykorzystania rezultatów oceniania – pojawia się silna potrzeba znalezienia takich sposobów interpretacji rozwiązań, które byłoby nośne informacyjnie, a więc byłoby czytelnym opisem poziomu opanowania istotnej wiedzy przez ucznia z danego zakresu, dawałyby informacje zwrotne na temat jego silnych i słabych stron w danej dziedzinie wiedzy, informowałyby, czy jego umiejętności są istotne z punktu widzenia przedmiotu, czy też nie. Wspomaganie procesu uczenia się i nauczania – ocenianie powinno wspierać i wzmacniać proces nauczania. Jednak musi być spełnionych kilka istotnych warunków: • ocenianie musi być integralną częścią procesu uczenia się i nauczania, • ćwiczenia i zadania powinny angażować uczniów, • ocenianie stwarza okazję do samooceny i podnoszenia jakości pracy ucznia. 15)

Misiorna E., Życie Szkoły nr 4/2001, s. 203-205.

20

Wielowątkowość – proces oceniania powinien stwarzać sytuacje, w których każdy uczeń będzie miał możliwość zademonstrowania swej wiedzy i umiejętności. Należy przy tym pamiętać, że: • każdy uczeń może demonstrować swą wiedzę i umiejętności różnymi metodami, ma prawo do wyboru swojej własnej drogi, • uczniowie mają rozmaite doświadczenia środowiskowe, kulturowe, etniczne i socjalne, które mogą mieć znaczący wpływ na rozumienie problemów, ich rozwiązywanie i uzasadnienie, • wyniki procesu oceniania powinny motywować uczniów do uczenia się na wyższych poziomach, a ocenianie powinno dostarczyć informacji o tym, czego uczeń już się nauczył i o tym, czego powinien się uczyć w najbliższej przyszłości, aby podnieść swoje kompetencje, • wszystkie osoby biorące udział w procesie oceniania powinny być w stanie zinterpretować wyniki i to w różnych kontekstach, oceniać efektywność nauczania, zaplanować działania na przyszłość. Otwartość – każdy aspekt i faza oceniania powinny być dostępne dla wszystkich zainteresowanych i otwarte na proces badania i weryfikowania. Oznacza to, że: • nauczyciele są zaangażowani w każdy etap procesu oceniania, począwszy od planowania i budowy narzędzi, a skończywszy na wnioskowaniu, • uczniowie wiedzą, czego się uczą i czego się będą uczyć oraz czego się od nich oczekuje, • standardy, a także inne dokumenty są publikowane i znane szkołom oraz rodzicom, • przykładowe ćwiczenia, kryteria punktowania zadań, przykłady prac uczniów oraz wyniki badań i wnioski z nich wypływające są publikowane i powszechnie dostępne. Pewność wnioskowania – materiał zgromadzony w procesie oceniania powinien umożliwiać wysoki stopień pewności wnioskowania o umiejętnościach uczniów. Należy zatem: • bazować na ćwiczeniach, które w sposób klarowny formułują oczekiwania w stosunku do wiedzy, umiejętności i postaw, • wykorzystywać różnorodne źródła informacji dotyczących umiejętności ucznia i różne formy notowania jego osiągnięć, • uprzedzać i eliminować ujemne wpływy różnych elementów, • stosować w nauczaniu ćwiczenia i problemy, które będą używane w procesie oceniania. Spójność wewnętrzna – każdy składnik systemu oceniania powinien być zgodny ze standardami nauczania, standardami oceniania, programem rozwoju szkoły. 21

Należy uczynić wszystko, aby zreformowana szkoła była dla ucznia środowiskiem wspierającym, a codzienne doświadczanie oceniania było cennym budulcem jego rozwoju. Tylko w takim środowisku dziecko będzie zachęcane i zdolne do pokonywania przeszkód, będzie ciekawe, twórcze i kreatywne, otwarte na świat, będzie po prostu się rozwijać. 2. Wewnątrzszkolny system oceniania. Wewnątrzszkolny system oceniania ma wskazać stopień opanowania wiadomości i umiejętności, wdrażać do systematycznej pracy, dawać informacje nauczycielom o efektywności stosowanych metod i organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej. Ocenianie wewnątrzszkolne obejmuje:16 1) formułowanie przez nauczycieli wymagań edukacyjnych oraz informowanie o nich uczniów i rodziców (prawnych opiekunów), 2) bieżące ocenianie i śródroczne klasyfikowanie, według skali i w formach przyjętych w danej szkole oraz zaliczanie niektórych zajęć edukacyjnych, 3) przeprowadzanie egzaminów klasyfikacyjnych, 4) ustalanie ocen klasyfikacyjnych na koniec roku szkolnego (semestru) i warunki ich poprawiania. Szczegółowe zasady oceniania wewnątrzszkolnego określa statut szkoły z uwzględnieniem przepisów rozporządzenia. Zgodnie z obowiązującą ustawą w mojej szkole opracowany został wewnątrzszkolny system oceniania, obowiązujący od roku szkolnego 1999/2000. W klasach IV-VI pozostawiono sześciostopniową skalę ocen, tj. od 1 do 6, przy czym nie wolno używać plusów ani minusów. Za każdą pracę w ciągu semestru uczeń otrzymuje stopnie od 1 do 6 według ustalonej przez nauczyciela skali wymagań np. matematyka : 6 – powyżej 100% 5 – 91% - 100% 4 – 75% - 90% 3 – 51% - 74 2 – 30% - 50% 1 – poniżej 30% Na koniec pierwszego semestru oraz na koniec roku szkolnego nauczyciel oblicza ocenę stosując schemat liczenia średniej z wagą: • każdą ocenę z pracy klasowej mnoży przez trzy (lub liczy potrójnie), • każdą ocenę z kartkówki mnoży przez dwa (lub liczy podwójnie), 16)

Rozporządzenie MEN z dn. 19 kwietnia 1999 r. 22

• każdą ocenę z pracy domowej, odpowiedzi, za aktywność oraz inne mnoży przez jeden (lub liczy pojedyńczo), • następnie sumuje wszystko i dzieli przez liczbę ocen (uwzględniając ich zwiększoną liczbę). Średnią ocenę porównuje się z ogólnie przyjętą skalą: • powyżej 5,50 ocena celująca • 4,51 – 5,49 ocena bardzo dobra • 3,51 – 4,50 ocena dobra • 2,51 – 3,50 ocena dostateczna • 1,51 – 2,50 ocena dopuszczająca • poniżej 1,50 ocena niedostateczna Poza tym między nauczycielem a każdym uczniem zawarta została pisemna umowa dotycząca warunków oceniania. Przewodniczący zespołów samokształceniowych wraz z nauczycielami ustalili kryteria oceniania. Powstał więc wewnątrzszkolny system oceniania: • matematyki • języków obcych • przyrody • języka polskiego • techniki Zgodnie z rozporządzeniem MEN z 19 kwietnia 1999 r. nauczyciele klas I-III zamiast oceniać ucznia, karać lub nagradzać stopniem – opiszą jego osiągnięcia i niedociągnięcia, zachęcą do lepszych wyników. Nauczycielom pozostawiono dużą swobodę w wyborze formy oceniania. Ocena opisowa ukazuje pełny obraz osiągnięć, aktywności i trudności, jakie dziecko napotkało w szkole. Nauczyciel docenia starania ucznia, może więc stosować wzmocnienia pozytywne. Opisowy system oceniania eliminuje uczenie się dla stopni. Umożliwia wypracowanie własnego systemu motywacji, który polega na stwarzaniu warunków optymalnego rozwoju osobowości uczniów. Nauczyciele winni bowiem skupić się na ocenianiu wspierającym uczniów, zgodnie z ich indywidualnymi wyborami i zdolnościami. Nowy sposób oceniania wymaga dużo pracy. Nauczyciel musi zebrać wiele informacji o postępach ucznia, aby sporządzić ocenę końcową. Opisowe ocenianie śródroczne winno diagnozować działalność dziecka oraz ukierunkować dalszą z nim pracę. Ocenianie na koniec roku ma na celu

określić aktualny i rzeczywisty stan jego wiedzy i umiejętności.17 23

Nauczyciel musi obserwować, pomagać, wspierać ucznia w jego działaniach, a nie ciągle go oceniać. Powinien uświadamiać dziecku, co osiągnęło, co zrobiło dobrze, co potrafi. Trzeba chwalić i nagradzać, pokazywać mocne strony. Ocena na koniec roku szkolnego powinna głównie pełnić funkcję informacyjną, czyli określić, jakie są osiągnięcia ucznia na tle realizowanego programu. Po pierwszej i drugiej klasie ocenę można traktować jako motywującą i korygującą. Na zakończenie pierwszego etapu kształcenia trzeba już szczegółowo określić poziom nabytych przez ucznia kompetencji. „Ocena opisowa to ustna lub pisemna informacja nauczyciela na temat wykonywania zadań szkolnych przez ucznia. Ta informacja może dotyczyć zarówno procesu, jak i wyniku, efektu działalności ucznia. Wprowadzenie takiego sposobu oceniania to wyeksponowanie informacyjnej i odrzucenie selekcyjnej funkcji oceny. Bo jedno z podstawowych praw ucznia to prawo do obiektywnej informacji na temat rezultatów jego aktywności szkolnej”– pisała Małgorzata Żytko.18 Obecnie ucznia klasy I-III szkoły podstawowej można pozostawić na drugi rok w tej samej klasie tylko w wyjątkowych przypadkach, uzasadnionych opinią poradni pedagogiczno-psychologicznej oraz w porozumieniu z rodzicami. Celem kształcenia zintegrowanego jest zapewnienie poszczególnym uczniom warunków do optymalnego rozwoju. Nauczyciel nie porównuje uczniów między sobą, ale obserwuje etapy rozwoju każdego z nich. Przedmiotem porównania są więc etapy w rozwoju każdego dziecka. Uczeń wie, że ma prawo do popełnienia błędów i nie grozi mu za to jedynka. Ograniczenie rywalizacji między uczniami powoduje, że atmosfera w klasie jest spokojniejsza, mniej napięta, przyjazna. Wielu nauczycieli podkreśla fakt, że zmianie uległ charakter relacji nauczyciel-uczeń oraz uczeń-uczeń. Dzieci są bardziej związane emocjonalnie z nauczycielem i rówieśnikami w klasie. U uczniów wytwarza się wewnętrzna motywacja do pracy związana z zainteresowaniem działaniem, które nauczyciel proponuje w klasie. Stosowanie oceny opisowej wymaga od nauczyciela umiejętności wnikliwej obserwacji uczniów, opanowania wielu metod ich poznawania, analizowania poszczególnych etapów rozwoju, indywidualizowania procesu kształcenia. 17)

Marzęda-Przybysz B., Ocena opisowa a wspieranie ucznia, Życie Szkoły nr 10/2000, s. 600. 18) Żytko M., Jak oceniać uczniów w edukacji początkowej, Edukacja i dialog nr 2/1995. Oprócz funkcji informacyjnej i motywacyjnej ocena opisowa może 24

spełniać także funkcję rozwojową. Nauczyciel obserwując rozwój dziecka, ocenia poszczególne etapy i określa zadania, które będą najkorzystniejsze dla rozwoju danego ucznia. Ocena opisowa znajduje w praktyce bardzo interesujące przykłady realizacji. Niektóre szkoły sporządzają kwestionariusze, schematy z uwzględnieniem skal wymienionych ocen, wymagających ze strony nauczyciela tylko podkreślenia właściwej. Inni nauczyciele korzystają z gotowych, drukowanych w literaturze pedagogicznej propozycji oceny opisowej. Wiesława Mitulska19 ocenę opisową na półrocze i koniec roku szkolnego sporządziła w formie listu. W klasie I był to list do rodziców, w II i III – list do dziecka. Forma oceny opisowej ulegała zmianom w zależności od potrzeb. Okazało się, że ocena skierowana wprost do dziecka przynosi najlepsze rezultaty. Obejmuje ona postępy w rozwoju i edukacji oraz osobiste sukcesy każdego ucznia. Ocena na koniec roku szkolnego była stwierdzeniem pewnego poziomu wiedzy i umiejętności, z jakimi uczeń przechodził do klasy następnej. Ocena półroczna zawierała pewne rady i wskazówki motywujące do dalszej pracy. Dalej autorka napisała: „ Udowodniłam sobie i innym, że można pracować bez tradycyjnych ocen. Nie mam trudności z wyegzekwowaniem wiadomości od uczniów. Uczą się, bo chcą, lubią i dobrze czują się w szkole. Obserwuję u moich uczniów umiejętność samooceny i poczucie odpowiedzialności za swoją pracę. Potrafią pracować samodzielnie, bez konieczności stałej kontroli z mojej strony.” Jestem nauczycielem nauczania zintegrowanego. Po raz pierwszy zobowiązana byłam do sformułowania oceny opisowej w styczniu 2000 roku. Pamiętam, jak wiele czasu poświęciłam na własne opracowanie, bowiem żadna gotowa propozycja nie wydawała mi się odpowiednia dla moich trzecioklasistów. W mojej szkole bieżące obserwacje postępów uczniów były zapisywane w dzienniku lekcyjnym za pomocą umownych symboli – podstawę stanowiło koło. W niedługim okresie czasu okazało się, że jest to czynność czasochłonna. Poza tym zdarzały się pomyłki. Wówczas to zespół nauczycieli zdecydował o wprowadzeniu znaków liter A, B, C, D, E. Kolejna zmiana nastąpiła 5 lutego 2001 roku. Oceny cząstkowe z 19)

Mitulska W., Moje doświadczenia z oceną opisową, tamże.

25

poszczególnych przedmiotów w klasach I-III będą wyrażane przy pomocy cyfr w skali 1 – 6 (aneks nr 10). Od czerwca 2000 roku do sporządzania oceny opisowej za I semestr i oceny końcoworocznej korzystam z programu komputerowego „Oceny opisowe dla Windows”, opracowanego przez Oficynę Pedagogiczną Jarosława Pytlaka. Program ten służy formułowaniu oceny opisowej zachowania i osiągnięć ucznia. Daje możliwość wypełnienia arkusza ocen oraz świadectwa (aneks nr 11). Ocena opisowa wywołała wiele kontrowersji nie tylko w środowisku nauczycielskim. Podzieliła również rodziców – wychowanków tradycyjnych szkół, z których „wyciskano siódme poty”. Ci rodzice również, w trosce o przyszłość, wymagają od swoich pociech maksymalnego wysiłku i ciężkiej pracy. Oni to są zwolennikami krótkiej, jasnej i przejrzystej oceny cząstkowej. Uważają, że wysiłek, zaangażowanie i efekty należy nagradzać ocenami bardzo dobrymi. Natomiast braki w wiedzy należy oceniać bardzo nisko, z oceną niedostateczną włącznie. Są też zwolennicy oceny opisowej w obecnym kształcie. Ci rodzice uważają, że taka właśnie ocena jest sprawiedliwa i nie stresuje dziecka. Pojawia się jednak pytanie, czy bezstresowe nauczanie i wychowanie dzieci w młodszym wieku szkolnym zawsze przynosi pożądane rezultaty i korzyści? Czy należy dzieci trzymać pod kloszem? Jak sobie poradzą, gdy za kilka lat wejdą w bezwzględny i surowy świat? Oceny funkcjonują w klasach wyższych, w szkole średniej, na studiach, jak również w pracy – jako pensja i premia za dobrą pracę. Co sądzą o ocenie opisowej sami uczniowie? Oni również się podzielili. Ci bardzo dobrzy zaakceptowali ją bardzo szybko i mówią o niej z sympatią, ale też chcieliby otrzymywać piątki i szóstki. Z kolei uczniom słabym najczęściej jest obojętne, czy oceniało się ich tradycyjnie, czy w komentarzu słownym. „Jak zatem pogodzić wszystkich zainteresowanych? A może pozostawić dotychczasową skalę ocen, o której z sympatią mówi część rodziców, uczniów i nauczycieli, a ocenę opisową wprowadzić jako dodatkową, semestralną i roczną? Biorąc pod uwagę zalety oceniania opisowego, zastanawiam się jednak czasem, czy nie jest ona po prostu dla rodziców? A może racje mają, ci którzy pytają: Czy każdy uczeń, a zwłaszcza ten słaby, wyciągnie z napisanego komentarza odpowiednie wnioski? Czy zmusi go to do myślenia, uzupełnienia, czy poprawienia błędu, który popełnił? A może tej oceny dokładnie nie przeczyta? A może zauważy tylko, że pracuje dobrze, a skoro tak, to po co się wysilać?”20 20)

Krzyształowska M., Ocena opisowa. Tak czy nie?, Życie Szkoły nr 1/2001, s. 21. 26

ZAKOŃCZENIE „Dziecko samo przez się żąda oceny..., ponieważ potrzebuje pewności o własnym rozwoju i postępie, pewnego miernika dla siebie samego i swego czynu, miernika, którego nie może wytworzyć samo, ani w sobie nie odczuwa.”21 Uznanie i ocena ucznia przez nauczyciela jest uwikłana w strukturę duchową osoby, a więc skutki tej oceny i uznania mają naturę głęboką. Uczniowie lękają się sytuacji, w których będą oceniani, chociaż jednocześnie pragną tego. Zarówno ocena pozytywna jak negatywna (brak uznania i pochwały) ze strony nauczyciela wywołuje głębokie poruszenie sfery duchowej dziecka. Ocenę negatywną dziecko przyjmuje jako brak akceptacji ze strony nauczyciela. Jakże ważna jest zatem tutaj rola nauczyciela, sposób komunikacji oceny. Żadne wytyczne, rozporządzenia, nie zastąpią talentu pedagogicznego jakim powinien być obdarzony nauczyciel. Ocenianie ucznia w procesie kształcenia ma za zadanie dyscyplinowanie (jego cielesności i psychiczności), ale „miłujące”. Nauczyciel obejmujący sercem ucznia, gdy go ocenia – nie rani jego duszy, nie „dotyka” jego duchowości lecz przeciwnie. Na zakończenie warto przytoczyć Janusza Korczaka, który w dziele „Jak kochać dziecko” napisał: „Dziecko jest pergaminem szczelnie zapisanym drobnymi hieroglifami, których część tylko zdołasz odczytać, a niektóre potrafisz wytrzeć lub tylko zakreślić i własną zapełnisz treścią.”

21)

Petersen T., Szkoła wspólnoty życia, NK 1954, s. 92-93. 27

BIBLIOGRAFIA 1. Antas A., Postawy, opinie i oczekiwania nauczycieli wobec reformy oświaty, Życie Szkoły nr 4/2000. 2. Chodnicki J., Grondas M., Kołodziejczyk A., Królikowski J., Ocenianie, Program Nowa Szkoła, CODN 1999. 3. Gazeta Wyborcza z dn. 2-3 stycznia 1999. 4. Krzyształowska M., Ocena opisowa. Tak czy nie?, Żzycie Szkoły nr 1/2001. 5. Marzęda-Przybysz B., Ocena opisowa a wspieranie ucznia, Życie Szkoły nr 10/2000. 6. Misiorna E., Kontrowersje wokół oceny szkolnej, Życie Szkoły nr 8/1994. 7. Misiorna E., Ocenianie jako wspomaganie rozwoju, Życie Szkoły nr 4/2001. 8. Mitulska W., Moje doświadczenia z oceną opisową, Edukacja i dialog nr 2/1995. 9. Niemierko B., Między oceną szkolną a dydaktyką, WSiP 1991. 10. Petersen T., Szkoła wspólnoty życia, NK 1954. 11. Racinowski S., Problemy oceny szkolnej, PZWS 1966. 12. Rozporządzenie MEN z dn. 24 IX 1992 w sprawie zasad oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów w szkołach publicznych dla dzieci i młodzieży oraz przeprowadzania egzaminów sprawdzających i klasyfikacyjnych. 13. Rozporządzenie MEN z dnia 19 IV 1999 w sprawie zasad oceniania, klasyfikowania, przeprowadzania egzaminów i promowania uczniów w sześcioletniej szkole podstawowej i trzyletnim gimnazjum. 14. Żytko M., Jak oceniać uczniów w edukacji początkowej, Edukacja i dialog nr 2/1995.

28