RADYO VE TELEV ZYON TEKN

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2557 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1527 RADYO VE TELEV‹ZYON TEKN‹⁄‹ Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Hüseyin Selçuk KIRA...
Author: Ayşe Bucak
16 downloads 0 Views 2MB Size
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2557 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1527

RADYO VE TELEV‹ZYON TEKN‹⁄‹

Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Hüseyin Selçuk KIRAY (Ünite 1-4) Yrd.Doç.Dr. Emine Özlem ATAMAN (Ünite 5, 6) Prof.Dr. Mehmet KES‹M (Ünite 7, 8)

Editör Prof.Dr. Mehmet KES‹M

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Prof.Dr. Erol Nezih Orhon Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Uzm. Zeynep Naz›öztopçu Dil Yaz›m Dan›flman› Okt. Gönül Yüksel Grafikerler Ufuk Önce Ayflegül Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Radyo ve Televizyon Tekni¤i ISBN 978-975-06-1226-8 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Haziran 2012

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................

vii

Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri..................................

2

G‹R‹fi .............................................................................................................. SES NASIL OLUfiUR? ..................................................................................... SES‹N F‹Z‹KSEL TEMEL ÖZELL‹KLER‹......................................................... Frekans........................................................................................................... Dalga Boyu .................................................................................................... Genlik ............................................................................................................ Desibel (dB) ............................................................................................ Sesin H›z› ....................................................................................................... SES VE ‹fi‹TME............................................................................................... Kula¤›n Yap›s› ............................................................................................... Orta Kulak ............................................................................................... ‹ç Kulak ................................................................................................... ‹flitmede Sesin Alg›sal Yönü ......................................................................... SES‹N ALGISAL TEMEL ÖZELL‹KLER‹ ......................................................... Frekans ve ‹flitme .......................................................................................... Düflük Frekanslar .................................................................................... Orta Frekanslar........................................................................................ Yüksek Frekanslar................................................................................... Frekans ve Ses Perdesi ................................................................................. Doppler Etkisi ......................................................................................... Genlik ve Yo¤unluk...................................................................................... Ses Bas›nç Seviyesi ve Ses fiiddeti ............................................................... Frekans ve Yo¤unluk.................................................................................... Eflit Ses Yo¤unlu¤u Prensibi................................................................... Maskeleme ............................................................................................... Akustik Faz Çak›flmas› ............................................................................ Sesin Rengi .................................................................................................... Ses Zarf› ......................................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

3 3 4 4 5 5 6 6 6 7 8 8 8 8 8 9 9 9 9 9 10 10 11 12 13 14 15 16 18 20 21 21 21

Ses Sinyali ve Kay›t.................................................................. 22 G‹R‹fi .............................................................................................................. SES‹N ELEKTR‹K B‹Ç‹M‹ VE SES S‹NYAL‹ .................................................. ANALOG SES ................................................................................................. SAYISAL SES .................................................................................................. Örnekleme Oran› ve Bit Derinli¤i................................................................ Dinamik Alan .......................................................................................... Say›sal Sesin Avantajlar› ................................................................................ S‹NYAL KAL‹TES‹N‹ ETK‹LEYEN TEMEL UNSURLAR ................................ Frekans Tepkisi .............................................................................................

23 23 24 24 25 26 26 26 27

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

iv

‹çindekiler

Gürültü........................................................................................................... Yüksek Ses Seviyesi ve Bozulma ................................................................. Optimum Sinyal Seviyesi .............................................................................. Sinyalin Gürültüye Oran› .............................................................................. MONO VE STEREO SES S‹NYAL‹ ................................................................ SES KABLOLARI VE KONNEKTÖRLER........................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

3. ÜN‹TE

27 28 28 29 29 30 33 35 36 36

Mikrofonlar ve Ses Mikserleri................................................. 38 G‹R‹fi .............................................................................................................. SES MON‹TÖRLER‹ ....................................................................................... Kalibrasyon .................................................................................................... M‹KROFONLAR ............................................................................................. Mikrofonlar›n Çal›flma Prensipleri ................................................................ Dinamik Mikrofonlar ............................................................................. fierit Mikrofonlar...................................................................................... Kondansatör Mikrofonlar........................................................................ Elektret Mikrofonlar ............................................................................... Mikrofonlar›n Yönel Özellikleri.................................................................... Tek Yönlü Mikrofonlar .......................................................................... Çift Yönlü Mikrofonlar .......................................................................... Çok Yönlü Mikrofonlar ......................................................................... De¤iflken Yönlü Mikrofonlar ................................................................. Mikrofonlar›n Ses Alma Kalitelerini Etkileyen Baz› Özellikler ................... Frekans Tepkisi ....................................................................................... Ses fiiddeti ve Sinyal Seviyesi................................................................. Maksimum Ses Bas›nç Seviyesi .............................................................. Hassasiyet ................................................................................................ Yak›nl›k Etkisi ......................................................................................... Empedans ................................................................................................ Kullan›m Alanlar›na ve Amaçlar›na Göre Mikrofonlar................................ Mikrofonun Ses Kayna¤›na Uzakl›¤› ............................................................ Faz ................................................................................................................. Mikrofon Aksesuarlar› ................................................................................... M‹KSERLER .................................................................................................... SES M‹KSER‹N‹ OLUfiTURAN BÖLÜMLER .................................................. Girifl Bölümü ................................................................................................. Monitör Bölümü ............................................................................................ Ç›k›fl Bölümü ................................................................................................. SES STÜDYOLARININ TEMEL YAPI VE ‹fiLEVLER‹.................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

39 39 40 41 42 42 42 43 44 44 44 45 45 45 45 45 46 46 46 46 46 47 47 47 48 48 49 49 51 51 52 53 55 56 56

v

‹çindekiler

Ses Kurgusunun Temel ‹fllevleri............................................. 58 G‹R‹fi .............................................................................................................. SES KURGU TASARIMI ................................................................................. Ses Kurgu Tasar›m›n Temelleri .................................................................... ANALOG SES KURGU: BANT S‹STEMLER .................................................. SAYISAL SES KURGU: DAW S‹STEMLER .................................................... DAW Sistem Nedir? ....................................................................................... DAW S‹STEMLERDE KURGU ....................................................................... Ses Dosyas›na Uygulanabilen Temel ‹fllemler............................................. Sinyal ‹fllemciler ............................................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

59 60 60 61 63 63 64 66 69 71 73 74 74

Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo......................................... 76 RADYONUN KEfi‹F H‹KAYES‹ .................................................................... Radyo Öncüleri ............................................................................................. RADYO NASIL ÇALIfiIR? ............................................................................... Elektromanyetik Tayf ................................................................................... MODÜLASYON ÇEfi‹TLER‹........................................................................... AM ve FM Modülasyonlar› .......................................................................... Elektromanyetik Dalgalar›n Yay›n›m› .......................................................... AM ve FM Aras›ndaki Farkl›l›klar ............................................................... SAYISAL RADYO ......................................................................................... Say›sal Radyo Yay›nc›l›¤› ............................................................................. DAB Teknolojisi ve Sistemleri ...................................................................... DAB Teknolojisinin Getirdi¤i Yenilikler ...................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................

5. ÜN‹TE

77 77 79 79 80 80 80 80 82 82 83 84 86 88 89 91 91 92 92

Stüdyodan Evlere..................................................................... 94 Radyo fiiiri 1936............................................................................................. RADYO VE YAYINLAR ................................................................................. SES KAYNAKLARI OLARAK OKUMA VE KAYIT ORTAMLARI.................. Manyetik Okuma ve Kay›t Sistemleri ......................................................... Say›sal Okuma ve Kay›t Sistemleri............................................................... RADYO STÜDYOLARI .................................................................................. Radyo Stüdyosunda Akustik Ortam ............................................................. Yay›n Stüdyosu.............................................................................................. Mikrofonlar .................................................................................................... Ses Masas› ...................................................................................................... Bilgisayarlar ...................................................................................................

4. ÜN‹TE

95 95 96 96 98 99 100 102 103 104 105

6. ÜN‹TE

vi

‹çindekiler

Yap›m Stüdyosu ............................................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

7. ÜN‹TE

Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri.............................. 112 G‹R‹fi .............................................................................................................. TELEV‹ZYONDA RES‹M‹N OLUfiUMU......................................................... Sinemada Film Gösterimi.............................................................................. Televizyonda Resim Gösterimi ..................................................................... Geçmeli Tarama (Interlaced Scanning) ................................................. SATIRLARIN ELEKTR‹K AKIMLARINA DÖNÜfiTÜRÜLMES‹....................... TELEV‹ZYONDA RENG‹N OLUfiUMU ......................................................... Elektromanyetik Dalga Spektrumu ve Görülebilir Renkler ........................ Renk Türü (Renk Doyumu ve Renk Tonu)........................................... Renk Doyumu (Saturation)..................................................................... Renk Tonu (Renk Tonu) ........................................................................ RENK DA‹RES‹ ÜZER‹NDE RENKLER‹N OLUfiTURULMASI....................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar .............................................. Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................

8. ÜN‹TE

105 107 108 109 109 110

113 113 113 114 115 117 120 120 123 123 123 124 128 129 130 130 130

Televizyon Kameras›............................................................... 132 G‹R‹fi .............................................................................................................. TÜPLÜ KAMERALAR ..................................................................................... CCD’L‹ KAMERALAR ..................................................................................... CCD (Charge Coupled Device) Yük Ba¤lafl›ml› Yar› ‹letkenler................. Çeflitlerine Göre CCD’ler ........................................................................ Boyutlar›na Göre CCD’ler....................................................................... CCD’L‹ KAMERALAR ..................................................................................... Kamera Sinyal Ç›k›fllar› ................................................................................. EN-BOY ORANI FORMATLARI VE TELEV‹ZYONDA FORMAT DÖNÜfiTÜRÜMÜ........................................................................................... RENK ISISI .................................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvulabilecek Kaynaklar................................................... Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................

133 133 134 134 135 137 138 139 139 142 144 145 146 146 146

Önsöz

Önsöz Radyo ve Televizyon Tekni¤i özellikle günümüzde önemini korumakla birlikte, yaflant›m›z›n ayr›lmaz bir parças› olmufltur. Yirminci yüzy›l›n sonlar›na do¤ru say›sal teknolojinin bafl döndürücü bir h›zla geliflmesi ile birlikte, radyo ve televizyon yay›nc›l›¤› da art›k geleneksel yap›s›ndan ç›karak, tek yönlü iletiflimden iki yönlü iletiflime dönüflmüfltür. Bu durum etkileflimli yay›nc›l›¤› da kaç›n›lmaz k›lmaktad›r. Sizler için haz›rlanan bu kitab›n ilk dört bölümünde; “Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri, Ses Sinyali ve Kay›t”, “Mikrofonlar ve Ses Mikserleri” ve “Ses Kurgusunun Temel ‹fllevleri” ele al›nm›flt›r. ‹lk dört ünitenin çal›fl›lmas› tamamland›¤›nda, temel ses bilgisi elde edilmifl olunacakt›r. Beflinci ve alt›nc› ünitelerde; “Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo” ve “Stüdyodan Evlere” üniteleri yer almaktad›r. Bu üniteler tamamland›¤›nda temel ses bilgisi üzerine, radyo yay›nlar›n›n nas›l yap›ld›¤› ve çeflitleri eklenecektir. Yedinci ve sekizinci ünitelerde ise “Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri” ve “Televizyon Kameras›” anlat›lmaktad›r. Son iki ünite televizyon görüntülerinin nas›l oluflturuldu¤unu aç›klamaktad›r. Televizyon tekni¤i ile ilgili yeni teknolojiler ve uygulama alanlar› ise Radyo-Televizyon Yay›nc›l›¤› kitab›n›n ilgili ünitelerinde yer almaktad›r. Bu kitap ses, radyo ve televizyon tekni¤i ile ilgili temel bilgileri içermektedir. Kitab›n haz›rlanmas› s›ras›nda katk›lar› olan tüm çal›flanlara teflekkürlerimi sunar›m. Ö¤rencilerimize baflar›lar diliyorum.

Editör Prof.Dr. Mehmet Kesim

vii

1

RADYO VE TELEV‹ZYON TEKN‹⁄‹

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sesin oluflmas›ndaki temel koflullar› aç›klayabilecek, Sesin fiziksel temel özelliklerini aç›klayabilecek, Sesi ve insan›n iflitme sisteminin nas›l çal›flt›¤›n› aç›klayabilecek, Sesin alg›sal özelliklerini s›ralayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • Titreflim • Frekans • Ses Dalgas›

• ‹flitme • Ses Alg›s›

‹çerik Haritas›

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri

• • • • •

G‹R‹fi SES NASIL OLUfiUR? SES‹N F‹Z‹KSEL TEMEL ÖZELL‹KLER‹ SES VE ‹fi‹TME SES‹N ALGISAL TEMEL ÖZELL‹KLER‹

Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri G‹R‹fi Ses öznel bir yap›ya sahiptir. Do¤ada elle tutulamayan ve gözle görülemeyen duyusal, alg›sal, fiziksel bir güç ve enerjidir. Günlük yaflant›m›zda birçok sese maruz kal›r›z. Ses bazen bir iletiflim arac› olarak, bazen de bizi yönlendiren bir kod olarak karfl›m›za ç›kar. Ses etraf›m›z› saran çok yönlü bir özelli¤e sahiptir. Tan›mad›¤›m›z ya da bizi rahats›z eden baz› sesleri gürültü olarak tan›mlar›z. Baz› sesler ise hoflumuza gider. Bazen de kendimize sessiz bir ortam arar›z. Fakat tamamen sessiz bir ortamdan söz edemeyiz. Yaflad›¤›m›z dünyada tamamen sessiz bir yer yoktur. Ses, radyo yap›mlar›n›n en temel ögesidir. Televizyon ve sinema yap›mlar›nda ise ses, görüntünün vazgeçilmez bir unsurudur.

SES NASIL OLUfiUR? Günlük yaflant›m›zda iflitti¤imiz seslerin her biri, bir ses kayna¤›na aittir. Hiçbir nesne ya da cisim, herhangi bir etki olmad›kça kendi bafl›na ses üretemez. Çünkü sesin oluflabilmesi ve kula¤a kadar ulaflabilmesi için üç temel koflul vard›r: • Titreflim kayna¤› • Enerji kayna¤› • Ortam Örne¤in, keman gövdesine gerilmifl olan tellere keman yay› (arfle) ile dokunuldu¤unda ya da bu teller el yard›m›yla çekilip b›rak›ld›¤›nda, fiziksel bir darbe uygulanm›fl olur. Bu mekaniksel etkileflim sonucunda keman telleri titreflmeye bafllar. Titreflimin oluflturdu¤u bas›nc›n etkisiyle, tellerin etraf›n› saran nitrojen ve oksijen gibi hava molekülleri de titreflmeye bafllar. Bilardo toplar›n›n ya da misketlerin birbirine çarparak birbirini itmesi gibi, enerji bir molekülden di¤erine aktar›l›r. Böylelikle zincirleme bir reaksiyon bafllar. Hava moleküllerinin bu etkileflimiyle ses dalgalar› oluflur. Ses dalgalar› da hava içinde yay›larak kulak içinde bas›nç olufltururlar. Keman Telleri (Titreflim Kayna¤›) → Keman Yay› (Enerji Kayna¤›) → Hava (Ortam) Hava olmayan vakumlu bir ortamda ses oluflur mu?

SIRA S‹ZDE

1

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

4

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

SES‹N F‹Z‹KSEL TEMEL ÖZELL‹KLER‹ Hava moleküllerini ve bu moleküllerin hareketlerini ç›plak gözle görmek ve incelemek mümkün de¤ildir. Ses kayna¤›ndan yay›lan titreflimin etkisiyle harekete geçen hava molekülleri, birbirlerini iterler. Hava molekülleri ses dalgalar›yla birlikte yay›lmazlar. Uygulanan bas›nç etkisiyle, hava molekülleri bir an için olduklar› yerden ayr›l›rlar ve tekrar eski konumlar›na geri dönerler. Moleküllerin ileri do¤ru yapt›¤› hareket, bas›nc›n ulaflt›¤› en tepe noktas›d›r. Bas›nç azald›¤›nda, moleküller birbirlerinden koparlar ve seyrekleflirler. Hava moleküllerinin bu ileri ve geri hareketleri, asl›nda keman telinin oluflturdu¤u titreflimlerin bir benzeridir. fiekil 1.1 Hava moleküllerinin temsili hareketi ve ses dalgas›n›n grafiksel ifadesi.

S›k›flma (compression)

Tepe(peak)

Seyrelme(rarefaction)

Tepe(peak)

Hava moleküllerinin etkileflimiyle oluflan ses dalgalar›n›n yay›l›m›, durgun bir suya at›lan tafl›n, su yüzeyinde oluflturdu¤u dalgalara benzetilebilir. Fakat su dalgalar›n›n yay›lma flekli enlemesine (transverse waves), ses dalgalar›n›n yay›lma flekli ise birbirine paralel, ayn› yönde ve boylamsald›r (longitudinal waves). Ses gibi boylamsal dalgalar, havada bir yandan di¤er yana sal›narak yay›l›rlar. Ses dalgas› boylamsal olmas›na karfl›n, grafiksel ifadeyi kolaylaflt›rabilmek için “sinüs dalgas›” fleklinde çizilir (fiekil1.1). Bir saniyede oluflan titreflim say›s› da sesin frekans›n› belirler.

Frekans Ses dalgalar› zaman ( t ) içinde periyodik hareketler halinde yay›l›r. Her periyot, 1 saniyede devrini tamamlam›fl bir ses dalgas›n› ifade eder. Frekans 1950’li y›llara kadar, ‹ngilizce konuflulan ülkelerde c.p.s (cycles per second = 1/f) olarak ifade edilirdi. Fakat bu ifade biçimi Alman fizikçi Heinrich Hertz (1857-1894) taraf›ndan Hz (hertz) olarak de¤ifltirilmifltir. Her titreflimin bir frekans› vard›r (fiekil 1.2). Titreflim ne kadar fazla olursa, frekans› da o kadar yüksek olur. Saniyede 1 titreflim tamamland›¤›nda, bu titreflimin frekans›na eflit olarak 1 Hz oluflur. E¤er bir gitar teli saniyede 100 kez titrefliyorsa, frekans› da 100 Hz olur. Saniyedeki 1.000 kez titreflim, 1kHz’i ifade eder (kHz = kilohertz, 1kHz = 1.000 Hz). fiekil 1.2 Saniyede 1 titreflim tamamland›¤›nda, bu titreflimin frekans›na eflit olarak 1 Hz oluflur.

5 Hz (1 saniye/5 devir)

5

1. Ünite - Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri

Dalga Boyu Her frekans›n birbirlerinden farkl› uzunlukta dalga boylar› vard›r. Dalga boyu, devrini tamamlam›fl bir ses dalgas›n›n yay›ld›¤› uzakl›kt›r. Simgesel olarak Yunan alfabesindeki “λ” (lamda) harfi ile gösterilir (fiekil 1.3). fiekil 1.3 Dalga boyu, devrini tamamlam›fl bir ses dalgas›n›n yay›ld›¤› uzakl›kt›r.

λ λ λ λ

Sesin frekans› ile dalga boyu aras›nda ters bir orant› vard›r. Çünkü sesin frekans› yükseldikçe dalga boyu k›sal›r, frekans› düfltükçe dalga boyu da uzar (fiekil 1.4 ve 1.5). Örne¤in, sesin frekans› iki kat›na ç›kt›¤›nda, dalga boyunun uzunlu¤u da yar›ya iner. fiekil 1.4 1 saniyede oluflmufl 10 titreflim say›s› (10 Hz).

10 Hz (1 saniye/10 devir)

fiekil 1.5 1 saniyede oluflmufl 20titreflim say›s› (20 Hz).

20 Hz (1 saniye/20 devir)

Genlik Hava gibi esnek ortamda bir cisim yeterli oranda titreflti¤inde, bu cismi çevreleyen hava molekülleri de titreflmeye bafllar. Çok fazla titreflim daha fazla bas›nç oluflturur. Böylelikle bas›nçtan etkilenen moleküllerin say›s› da artar. Hareket halindeki

6

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

moleküllerin say›s› dalga boyunun büyüklü¤ünü etkiler. Dalga boyunun yüksekli¤i “genlik” (amplitude) olarak tan›mlan›r (fiekil 1.6). Genli¤in elektrik ölçümü volt ya da amper, fliddet ölçümü de “desibel” olarak tan›mlan›r. fiekil 1.6 Dalga boyunun yüksekli¤i “genlik” olarak tan›mlan›r. Genlik

Genlik

Desibel (dB) Temel olarak desibel, farkl› seslerden oluflan iki ses aras›ndaki seviyeyi ya da iki elektrik güç seviyesindeki de¤iflimi logaritmik oran ile ifade eden, bir mühendislik terimidir. “Deci” “onda bir” anlam›na gelir. “Bel” ise Alexander Graham Bell’in soyad›d›r. Desibel, “Bel” biriminin onda biridir (10 dB = 1 Bel). Ses bas›nç seviyesi, sinyal seviyesi ve sinyal seviyesindeki bütün de¤iflimler desibel (dB) ile ölçülür.

Sesin H›z› Sesin en temel özelliklerinden biri de sesin h›z›d›r (velocity). Normal koflullarda (deniz seviyesinde ve 20 santigrat derecede) sesin havadaki h›z› yaklafl›k olarak saniyede 343 (m/s) metredir. Sesin h›z›, ortamdaki moleküllerin yo¤unlu¤una, ›s›ya ve moleküllerin birbirleriyle olan etkileflimlerine, çarpma h›zlar›na ba¤l›d›r. Ortamdaki moleküllerin yo¤unlu¤u artt›kça, moleküllerin birbiriyle olan etkileflimi de artaca¤›ndan, sesin yay›lma h›z› da yükselir. Ses, s›v› ve kat› ortamlarda daha h›zl› yay›l›r. Çünkü hava gibi gaz ortamlarda moleküller aras›ndaki mesafe daha fazlad›r.

SES VE ‹fi‹TME Ses, fiziksel bir enerjidir ve farkl› bas›nç dalgalar›n›n kulakta oluflturdu¤u duyumdur. Dokunmak ve koklamak gibi ses de duyusal bir alg›d›r. Ses dalgalar›, koku gibi her yöne yay›l›rlar. Sesin alg›s› ve kalitesi kifliden kifliye farkl›l›k gösterebilir. Hava moleküllerinin s›k›fl›p seyrekleflmesiyle oluflan ses dalgalar›, sesi oluflturmada iki temel dönüflüme u¤rarlar: 1. Kulak taraf›ndan alg›lanan mekanik enerjinin (titreflimin), elektrik enerjisine ve kimyasal enerjiye dönüflümü. Mekanik Enerji $ Al›c› $ Elektrik Enerjisi

7

1. Ünite - Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri

2. Beyne giden sinir sinyallerinin dönüflümü. Mekanik enerji konuflma, müzik ya da gürültü biçimlerindeki “ses” olarak alg›lan›r. Elektrik Enerjisi $ Sinir Sistemi Yolu $ Beyin $ ‹flitsel Alg› Kulak, flekil yap›s›yla (morfoloji) ve beyine ba¤l› nöronlarla, karmafl›k bir biyolojik yap›ya sahip organd›r. ‹flitsel mesajlar beyin arac›l›¤› ile çözümlenir.E¤er beyin olmasayd›, bu iflitsel mesajlar ses olarak bir anlam ifade etmezdi. Kulak biyolojisindeki küçük hasarlar, seslerin duyumunu da oldukça önemli bir flekilde etkiler.

Kula¤›n Yap›s› Kulak, görünüfl olarak bafl›n d›fl›nda yer al›r (d›fl kulak). Kula¤›n di¤er bir uzant›s› da bafl›n içinde yer alan orta kulak ve beyne kadar ba¤lant›s› bulunan “iç kulak” bölümüdür. D›fl kulak (pinna, kulak kepçesi), iç kulak kadar karmafl›k bir biyolojik yap›da de¤ildir. D›fl kula¤›n ana görevi, bir huni gibi sesleri toplamakt›r. Titreflen hava molekülleri, kulak kepçesinden kulak zar›na iletilir. Kulak zar›, bir darbukan›n kasna¤›na gerilmifl deriye benzetilebilir. Darbukaya uygulanan darbeler, kasna¤a gerili olan deriyi titrefltirir. Titreflen hava molekülleri, darbukan›n aç›k olan bölümünden yüksek yo¤unluk kazanarak d›flar› ç›karlar. Kulak zar›na ulaflan küçük titreflimler de kulak zar›nda yo¤unluk kazan›rlar. Bu sebepten, kulak zar›ndaki bir hasar, seslerin alg›lanmas›n› olumsuz etkiler (fiekil 1.7). fiekil 1.7 ‹flitme Alan› Orta Kulak

D›fl Kulak

‹ç Kulak

Kaynak: Saab, 2007, s.27.

Orta Kulaktaki Kemikçikler ‹flitme Kanal›

Çekiç Örs Üzengi Oval Kemi¤i Kemi¤i Kemi¤i Pencere Beyin ‹flitme Siniri

Kulak Zar› Kulak Kepçesi

Kulak Salyangozu

Kula¤›n yap›s› ve iflitme sistemi.

8

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Orta Kulak D›fl kulak, orta kula¤a üç kemikçik ile ba¤l›d›r. Bu kemikçikler; “çekiç kemi¤i” (malleus), “örs kemi¤i” (incus) ve “üzengi kemi¤i”dir (stapes). Bu kemikçikler birbirleriyle ba¤lant›l›d›r ve titreflimleri kulak zar›ndan iç kula¤a iletirler. Daha sonra da mekaniksel titreflimler sinir sistemine iletilir. Kemikçiklerin herhangi bir hasara u¤ramas›nda, iflitme kayb› oluflabilir.

‹ç Kulak ‹ç kula¤a uzanan oval pencerenin bir ucu orta kulaktaki kemi¤e, di¤er ucu da spiral flekilli ve kemiksi bir yap›ya sahip olan “kulak salyangozu”na (koklea) ba¤l›d›r. Kulak salyangozunun içi s›v› ile doludur ve iç yüzeyinde küçük k›l hücreleri vard›r. Hava molekülleri önce kulak zar›n›, daha sonra da orta kulaktaki kemikçikleri titrefltirirler. Orta kulak da oval pencereyi titrefltirir. Oval penceredeki titreflimler, içi s›v› dolu olan kulak salyangozunu titrefltirir. Kulak salyangozundaki en ufak s›v› hareketi, k›l hücreleri taraf›ndan alg›lanabilir. K›l hücrelerinin alg›s›, ba¤l› olduklar› sinir hücrelerini uyar›r. K›l hücrelerinin hareketi ile sinir hücreleri etkileflim içindedirler. Böylelikle sesin ne kadar güçlü ve gür oldu¤u alg›lan›r.

‹flitmede Sesin Alg›sal Yönü Bir kifli sesi iflitti¤i zaman, ses kayna¤›na do¤ru bafl›n› çevirir. Ses kayna¤›n›n yönü do¤ru olarak nas›l tahmin edilir? Herhangi bir görsel iflaret olmasa da ses kayna¤›n›n yönünü belirlemek oldukça ilginçtir. Bu sorunun cevab›, insan›n iflitme sisteminin yap›s› ile ilgilidir. Sesin, bir kiflinin sol taraf›ndan geldi¤ini varsayal›m. Do¤al olarak ses ilk olarak sol kula¤a, daha sonra da sa¤ kula¤a ulaflacakt›r. Bu durum bir zaman gecikmesi oluflturur. Zaman gecikmesi beyin taraf›ndan alg›lan›r ve ses kayna¤›n›n yönü belirlenmifl olur. E¤er ses kayna¤› tam ortadaysa ve her iki kula¤a eflit zaman aral›¤›nda ve eflit yo¤unlukta sesler ulafl›yorsa, beyin bu kez gözler arac›l›¤›yla ses kayna¤›n› arayacakt›r.

SES‹N ALGISAL TEMEL ÖZELL‹KLER‹ Titreflen hava moleküllerinin etkileflimi kula¤a kadar ulaflt›¤›nda, ses olarak alg›lan›r. Yüksek ve düflük sesler titreflimin genli¤ini etkiler. Çok zay›f titreflimler insan kula¤›na kadar ulaflabilir, fakat kulak bu seslerin tamam›n› alg›lamayabilir. Titreflimler her ne kadar fiziksel bir etki sonucu kula¤a kadar ulaflm›fl olsa da insan taraf›ndan sesin alg›lanmas›nda baz› temel unsurlar vard›r.

Frekans ve ‹flitme ‹nsan›n ses iflitme frekans aral›¤› kiflinin yafl›na, kulak sa¤l›¤›na ve seslerle olan tecrübesine ba¤l› olarak de¤iflkenlik gösterir. ‹nsan yaflland›kça yüksek frekansl› sesleri (tiz sesler) iflitmekte güçlük çeker. Sa¤l›kl› bir insan kula¤› ortalama 20 Hz ile 20.000 Hz aras›ndaki sesleri iflitebilir (1.000 Hz = 1 kHz). ‹nsan kula¤› için 20 Hz alt›ndaki sesler (infrasonic) ile 20 kHz üstündeki sesler (ultrasonic) iflitme alan›n›n d›fl›ndad›r. Örne¤in, köpekler sesüstü sesleri iflitebilirler. Sesalt› ve sesüstü ses dalgalar› da insan kula¤›n›n iflitebildi¤i sesler ile ayn› yap›dad›r. ‹flitemedi¤imiz baz› sesleri yaln›zca bedenimizle alg›lar›z. Örne¤in bir rock konserinde hoparlörlerden ç›kan düflük frekansl› seslerin (bas sesler) baz›lar›n› iflitemesek de bedenimizde oluflturdu¤u titreflimleri hissedebiliriz. Sesli yap›mlarda, iflitilebilir frekans aral›¤›n› çok iyi bilmek ve bu frekanslar›n birbiri ile olan dengesini ayarlayabilmek oldukça önemlidir. Örne¤in, bir radyo ya

9

1. Ünite - Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri

da televizyon yap›m›nda, ses operatörü kendi zevkine göre frekanslar› ayarlarsa, bu sesler dinleyen kiflinin hofluna gitmeyebilir. Bütün sesli yap›mlarda, özel bir amaç olmad›kça, sesler kendi do¤al yap›s› içinde kaydedilir ya da yay›nlan›r. ‹flitilebilinen ses frekans aral›¤› temelde üç gruba ayr›l›r. Bunlar; düflük, orta ve yüksek frekanslard›r.

Düflük Frekanslar Düflük frekanslar “bas frekansl› sesler” olarak da tan›mlan›r. 20 Hz ile 320 Hz aras›ndaki frekanslard›r. Bas frekanslar, sese hem doygunluk katar hem de titreflimlerle alg›sal olarak insan› etkiler. Bir müzik parças›n›n ritmi insan› harekete geçirebilir ya da bir filmin patlama sahnesinde, patlayan cismin oluflturdu¤u titreflim, filmi izleyen kifliyi daha çok heyecanland›rabilir. Bas seslerin yo¤unlu¤u çok fazla oldu¤unda, seste rahats›z edici patlamalara neden olur. Sesin dinlenme kalitesi bulan›klafl›r ve sesin anlafl›lmas› zorlafl›r.

Orta Frekanslar 320 Hz ile 5.120 Hz aras›ndaki frekanslard›r. Orta frekanslar sese yo¤unluk katar ve dengelenmesi oldukça önemli bir frekans aral›¤›d›r. Özellikle insan sesinde orta frekanslar önemlidir. Örne¤in, bir konuflmac›n›n ya da flark› söyleyen bir kiflinin sesine canl›l›k ve parlakl›k kazand›r›r. Orta frekanslar›n azl›¤› ses kalitesini düflürür. Fazla yükseltildi¤inde ise kulakta t›rmalay›c› bir etki oluflturur.

Yüksek Frekanslar Yüksek frekanslar “tiz ses” olarak da tan›mlan›r. 5.120 Hz ile 20.000 Hz aras›ndaki frekanslar› kapsar. Sese en fazla parlakl›k kazand›ran frekanslard›r. Özellikle 6.000 Hz üzerindeki frekanslar›n seviyesi çok fazla yükseltilirse, seste kaliteyi bozan h›fl›rt› ve c›z›rt›lara neden olur. Bu frekanslar gere¤inden fazla düflürülürse de sesin parlakl›¤› yok olur.

Frekans ve Ses Perdesi Ses dalgalar›n›n frekans›na ba¤l› olarak, sesin yüksek ya da düflük frekansl› olarak alg›lanmas›d›r. Sesin yüksek ya da düflük frekansl› alg›lanmas› “ses perdesi” (pitch) olarak tan›mlan›r. Ses dalgalar›n›n frekans› yükseldikçe, ses perdesi de yükselir, ses tizleflir. Ses dalgalar›n›n frekans› azald›kça, ses perdesi de düfler, bas ses oluflur. Örne¤in, bir gitar›n tellerinden biri saniyede 110 kez titrefliyorsa ve di¤er tel saniyede 196 kez titrefliyorsa, 196 kez titreflen tel di¤erinden daha yüksek frekansa sahiptir. Ses perdesinin alg›s› yaln›zca ait oldu¤u frekansa göre de¤il, ortamdaki di¤er seslerin yo¤unlu¤una göre de de¤iflkenlik gösterebilir. Çünkü ortamdaki SIRA S‹ZDE di¤er seslerin düflüklü¤ü ya da yüksekli¤i, bizim sese karfl› olan alg›m›z› da etkiler. D Ü fi Ü N E L dikkat ‹M Opera gibi müzikallerde, opera sanatç›lar›n›n seslerini nas›l kulland›klar›na ediniz.

Doppler Etkisi

S O R U

Hareketli bir ses kayna¤›ndan yay›lan ses dalgalar›n›n, ses perdesinde oluflturdu¤u alg›sal de¤iflimler olarak tan›mlanabilir. E¤er ses kayna¤› hareketli bir obje ise, D ‹ K K Ayönünde T ses kayna¤›ndan yay›lan ses dalgalar›, hareket eden objenin hareket s›k›fl›rlar. S›k›flan ses dalgalar› yüksek frekans olarak alg›lan›r. Hareket eden objenin, hareket yönünün gerisinde kalan ses dalgalar›n›n frekans› da düflük olur. Örne¤in, SIRA S‹ZDE yan›n›zdan motorlu bir araç geçti¤inde, araç motorundan yay›lan ses perdesinin AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

10

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

yükselerek ve alçalarak de¤iflti¤ini fark edersiniz. Araç yan›n›zdan geçerken ses perdesi daha yüksek, sizden uzaklaflt›kça ses perdesi daha düflük olarak alg›lanacakt›r. Çünkü hareket halindeki arac›n motorundan yay›lan ses dalgalar›, arac›n hareket yönüne do¤ru birbirine daha fazla yak›nlafl›p, s›k›fl›rlar. Bu nedenle, sabit duran bir kiflinin önünden geçen araçta, motor sesi ilk önce tiz, kifliden uzaklaflt›kça da bas olarak iflitilir (fiekil 1.8). fiekil 1.8 Ses kayna¤›ndan yay›lan ses dalgalar›, hareket eden nesnenin hareket yönünde s›k›lafl›rlar.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE

Motorlu araçla yolculuklarda, yan›n›zdan geçen di¤er motorlu araçlar›n sesleD Ü fi Ü yapt›¤›n›z NEL‹M rinde ne gibi de¤iflmeler alg›lad›¤›n›za dikkat ediniz. S O R U

Genlik ve Yo¤unluk Sesin etkinli¤i ya da gücüdür. Yüksek genlik, yüksek ses gücünü ifade eder. D ‹ K K etkisi, AT Genli¤in öznel yo¤unluk olarak sesin gürlü¤ü ya da zay›fl›¤›d›r. Örne¤in f›s›lt› ile ba¤›rman›n ses fliddeti ayn› de¤ildir. Ba¤›rman›n ses fliddeti f›s›lt›dan çok daha SIRA fazlad›r. S‹ZDESes fliddetindeki bu de¤iflkenler “sesin dinamik alan›” olarak ifade edilir. Genli¤e ba¤l› olarak, ses bas›nç seviyesindeki de¤iflimler desibel (dB) birimi ile ölçülür.

N N

AMAÇLARIMIZ

Ses Bas›nç Seviyesi ve Ses fiiddeti

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Ses titreflimlerinden oluflan bas›nc›n, herhangi bir mesafede ölçümüdür. AtmosfeK ‹ T A P rik bas›nçtaki de¤iflimlerden dolay›, akustik ses bas›nç seviyesi (Sound Pressure Level) “dB-SPL” birimi ile ölçülür. Yüksek ses bas›nç seviyesi, daha güçlü ses anlam›na gelir. ‹nsan kula¤› “iflitme efli¤i” olarak kabul edilen 0 dB-SPL seviyesinden, TELEV‹ZYON kulakta a¤r› oluflumuna neden olan 140 dB-SPL seviyesine kadar genifl alanl› bir iflitme yetene¤ine sahiptir. Desibeldeki en yüksek ses seviyesi ile en düflük ses seviyesi aras›ndaki bu de¤iflken alan “dinamik alan” olarak tan›mlan›r. Dinamik alan›n yo¤unluk logaritmik bir skala ile yap›l›r. E¤er lineer bir skala kullan›l‹ N T E ölçümü RNET sayd›; lineer skalada 1 birimlik ekleme, 1 birimlik art›fl› gösterecekti. Fakat logaritmik bir skalada 1 birim, 10’luk çarpan olarak gösterilir. Böylece dinamik alan›n ölçümleri daha küçük say›larla ifade edilebilir. ‹nsanlar›n ses iflitme yetene¤i de¤ifl-

1. Ünite - Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri

11

kenlik gösterebilir. Afla¤›daki tabloda insan kula¤›na etki eden ses bas›nç seviye örnekleri dB-SPL de¤erinde gösterilmifltir (Tablo 1.1). dB-SPL

Kula¤a Etki

150 ve üzeri

Sa¤›rl›k

140

A¤r› Efli¤i

120

Y›ld›r›m

100

Metro

80

Akustik Gitar

60

Normal Konuflma

40

F›s›lt›

20

Oturma Odas›

0

‹flitme Efli¤i

Tablo 1.1 ‹nsan kula¤›na etki eden ses bas›nç seviyeleri (dB - SPL)

Ses fliddeti hava moleküllerine etki eden bir enerjidir. Aç›k havada ses kayna¤›ndan uzaklaflt›kça, ses fliddetinin duyumunda azalma olur. Ses kayna¤› ile aradaki mesafe iki kat›na ç›kar›ld›¤›nda, ses fliddetindeki azalma “6 dB-SPL” olarak alg›lan›r. Ses kayna¤›n›n oldu¤u yerdeki ses fliddetinin gücüyle, referans al›nan uzakl›k aras›ndaki ses fliddetinin güç hesab› afla¤›daki formül ile yap›labilir: SPL2 = SPL1 - 20 x log (d2 ÷ d1) d1: d2: SPL1: SPL2:

Referans al›nan ses kayna¤›n›n yeri (metre). Ses fliddetinin hesaplanaca¤› yer (metre) “d1” konumunda ölçülen sesin fliddeti (dB-SPL) “d2” uzakl›¤›nda hesaplanan sesin fliddeti (dB-SPL)

Ses kayna¤›na olan uzakl›k 10 metre ve ölçülen ses fliddeti 100 dB-SPL olsun. Bu mesafeden iki kat uzaklafl›ld›¤›nda (20 metre), yeni ses fliddetinin de¤eri kaç olur? Çözüm: d1: 10 metre d2: 20 metre SPL1: 100 dB-SPL SPL2: ? SPL2 SPL2 SPL2 SPL2 SPL2

= = = = =

100 - 20 x log (20 ÷ 10) 100 - 20x log (2) 100 - 20 x 0.3 100 - 6 94 dB-SPL olur.

Frekans ve Yo¤unluk Frekans ve genlik birbirinden ba¤›ms›z de¤ildir. Ses frekans›ndaki de¤iflimler, ses yo¤unlu¤unun alg›s›n› da etkiler. Ses genli¤indeki de¤iflimler de ses perdesindeki

ÖRNEK

12

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

alg›y› etkiler. Yo¤unluk, öznel bir etkidir ve kiflinin sesle olan deneyimlerine ba¤l› olarak de¤iflkenlik gösterir. ‹nsanlar ses yo¤unlu¤unun ölçüsünü, bir önceki ve bir sonraki seslere göre tan›mlarlar. ‹flitilen bir ses, bir önceki sesten ya daha gürdür ya da daha yumuflakt›r. Yo¤unluk, farkl› ses seviyelerinde eflit olarak alg›lanamaz.

Eflit Ses Yo¤unlu¤u Prensibi ‹nsan kula¤›, iflitilebilir bütün seslere ayn› oranda tepki vermez. Bu durum “eflit olmayan ses yo¤unlu¤u prensibi” yerine, “eflit ses yo¤unlu¤u prensibi” olarak tan›mlan›r. ‹nsan kula¤›n›n 3 kHz civar›ndaki ses yo¤unlu¤u ile düflük frekanslardaki ses yo¤unlu¤unu ayn› düzeyde alg›layabilmesi için, düflük frekans seviyesinin 70 dB kadar yükselmesi gerekmektedir. Düflük frekanslara göre de insan kula¤›, 10 kHz ve üzerindeki frekanslara karfl› daha duyarl›d›r (fiekil 1.9).

‹nsan kula¤›n›n seslere karfl› tepki grafi¤i.

Kula¤›n Verdi¤i Tepki (dB)

fiekil 1.9

+10 0 -10 -20 -30 20

50

100

200

500

1k

2k

5k

10k

20k

Frekans (Hz)

Ses yo¤unlu¤unun öznel etkisiyle, ölçülebilir seviyesi ayn› de¤ildir. Fakat 1 kHz ses frekans›nda her desibel, bir fon biriminde eflit ses yo¤unlu¤undad›r. Alg›lanabilen ses yo¤unlu¤unun ölçüsü “fon” birimi ile ölçülür ve eflit yo¤unluk seviyesindeki eflyükselti e¤rileri fon ile gösterilir. Günümüzde mühendisler fon birimi yerine “dB(A)” birimini kullan›rlar (fiekil 1.10).

13

1. Ünite - Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri

fiekil 1.10 Fletcher-Munson e¤rileri.

Yo¤unluk Seviyesi (Fon) 130 120 110

Ses Bas›nç Seviyesi (dB-SPL)

100 90 80 70 60 50 40 30 20 ‹flitme Efli¤i

10 0 20

50

100

200

500 1000 2000 Frekans (Hz)

5000

10 k

20 k

Örne¤in evlerimizde kulland›¤›m›z müzik sistemlerinin ses fliddeti, canl› bir konserin ses fliddetinden daha düflüktür. Canl› konserlerin ses fliddeti yaklafl›k olarak 100 dB-SPL seviyesindedir. Evlerimizdeki müzik sistemlerinin ses fliddeti ise, 70-75 dB-SPL aras›ndad›r. 100 dB-SPL fliddetindeki sese göre eflit ses yo¤unlu¤unu sa¤layabilmek için, 70 dB-SPL fliddetindeki seste bas ve tiz sesler art›rmak gerekir. Bu nedenle ayn› müzik, her iki ses fliddet seviyesinde, farkl› frekans yo¤unluklar› ile iflitilir.

Maskeleme Ayn› anda iflitilen fakat farkl› frekanslara sahip baz› sesler, frekans ve yo¤unluk etkileflimlerine ba¤l› olarak birbirlerini örterler, bask›n hale gelirler. Baz› seslerin, ortamdaki di¤er seslerin varl›klar› yüzünden alg›lanamamas› “maskeleme” olarak tan›mlan›r. Genellikle gürültülü sesler, kendisinden daha hafif olan sesleri; düflük perdeli sesler ise, kendisinden daha yüksek perdeli sesleri maskeler. Örne¤in günlük yaflant›m›zda birçok ses trafi¤ine maruz kal›r›z. Evde olsak bile, d›flar›dan gelen sesler ço¤u zaman fark›nda olmadan bizi etkiler. Gündüz dinledi¤imiz müzi¤in ses fliddeti ile gece dinledi¤imiz ayn› müzi¤in ses fliddeti farkl›d›r. Geceleri müzik dinlerken, genelde ses seviyesini azaltmak zorunda kal›r›z. Çünkü gündüz ile gece aras›nda, bizi d›flar›dan etkileyen seslerin yo¤unluklar› ayn› de¤ildir. 100 Hz ile 1.000 Hz frekans›na sahip iki ayr› sesten, 1.000 Hz’lik ses 100 Hz’den daha fazla alg›lan›r. Fakat 100 Hz’lik sesin fliddeti, 1.000 Hz’lik sesin genlik boyuna kadar yükseltilirse, 1.000 Hz’lik sesi iflitmek oldukça güçleflir.

14

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Akustik Faz Çak›flmas› ‹ki ya da daha fazla ses dalgas› aras›nda zaman iliflkisi olarak “faz” bilefleni vard›r. Faz, bir ses dalgas›n›n di¤er bir ses dalgas› ya da dalgalar›yla olan iliflkisi ve zaman içindeki konumudur. Faz “derece” birimi ile ifade edilir ve tam bir çevrim 360 derecedir (fiekil 1.11a). fiekil 1.11a 90°

Faz grafi¤i.



360° 180°

270°

Örne¤in, ayn› frekansa ve ayn› genli¤e sahip iki ses dalgas› üst üste çak›flabilir. Bunun etkisi olarak da, ses dalgas›n›n genli¤i yükselir ve daha güçlü bir ses fliddeti iflitilir (fiekil 1.11b). fiekil 1.11b Faz çak›flmas›.

=

E¤er bu ses dalgalar›n›n fazlar› birbirine 180 derece ters olarak çak›fl›rsa, ses fliddetinde azalma ya da sessizlik olur. Fakat ço¤u zaman ses dalgalar› farkl› ses kaynaklar›ndan, farkl› zamanlarda ve farkl› dalga boylar›nda yay›ld›klar› için fazlar›n ters örtüflmesi çok ender karfl›lafl›lan bir durumdur (fiekil 1.11c).

15

1. Ünite - Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri

fiekil 1.11c Ters faz çak›flmas›.

=

Sesin Rengi Ses dalgas› basit bir çizimle gösterilmek istendi¤inde, sinüs dalgas› fleklinde çizilir. Sinüs dalgas›, saf bir tondur. Harmonikleri olmayan tek bir frekanst›r. Fakat seslerin ço¤u farkl› frekanslardan oluflan karmafl›k bir yap›ya sahiptir (fiekil 1.12). fiekil 1.12 Karmafl›k frekanslara sahip ses dalgas› örne¤i.

Sesler ayn› perdeye, yo¤unlu¤a ve süreye sahip olsalar da her sesin temel ve harmonik frekanslar›n bilefliminden oluflan, kendine özgü bir yap›s› vard›r. Sesler aras›ndaki bu farkl›l›k, onlar›n ton niteliklerini ya da ton renklerini oluflturur ve sesin rengi ya da sesin t›n›s› (timbre) olarak tan›mlan›r. Ayn› yo¤unluk ve perdeye sahip iki farkl› sesi ay›rt etmede, duyusal alg› yetene¤i sa¤lar. Örne¤in bir gitar telinin ç›kard›¤› ses 262 Hz olabilir. Bu ses piyanoda “orta C” frekans›na karfl›l›k gelir. Fakat her iki enstrüman ayn› anda çal›yor olsa da bu iki enstrüman›n ç›kard›¤› sesler birbirinden ay›rt edilebilir. Çünkü bu sesler, saf bir tona sahip olan sinüs dalgas› gibi de¤ildir ve baflka frekanslar› da içerir. Ses perdesi ve ses yo¤unlu¤u tek boyutludur. Ses renginin ise çok boyutlu bir yap›s› vard›r. Örne¤in, frekans ile ses perdesi, yo¤unluk ile de ses bas›nç seviyesi aras›ndaki iliflkiyi gösterebilen bir çizelge yap›labilir. Fakat farkl› seslerin ait olduklar› renkleri karfl›laflt›rabilen ya da gösterebilen bir çizelge flu anda yap›lam›yor. Buna ra¤men harmonikler ve sesin bafllang›çtaki ç›k›fl (attack) biçimi, ses renklerini nesnel bir biçimde karfl›laflt›rmada yard›mc› olabilir. Ses rengini etkileyen di¤er bir faktör de sesin flekli ya da ses zarf›d›r (envelope).

16

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Ses Zarf› Sesleri alg›lamam›zda ses zarf›n›n da etkileyici bir rolü vard›r. Her sesin bir bafllang›ç (attack), kal›fl (sustain) ve düflüfl (decay) zaman› vard›r. Sesin bafllang›ç zaman›, sesin ç›k›fl zaman› olarak da tan›mlan›r. Örne¤in bir piyanonun ses zarf› ile obuan›n ses zarf› birbirinden farkl›d›r (fiekil 1.13a ve 1.13b). fiekil 1.13a Kal›fl (sustain)

Piyano sesine ait ses zarf› örne¤i.

Düflü

fl (de

Ç›k›fl (attack)

cay)

Her iki ses dalgas› ayn› frekansta oldu¤u halde, farkl› ses zarflar› olufltururlar. Keman teline parmak ile uygulanan darbede sesin ç›k›fl› arfleye göre daha h›zl›, kal›fl zaman› daha k›sa ve düflüfl zaman› da daha keskin olur. Ses yo¤unlu¤unun zaman içinde u¤rad›¤› bu de¤iflimler, ses zarf› olarak ifade edilir. fiekil 1.13b

Kal›fl (sustain)

Obua sesine ait ses zarf› örne¤i.

Ç›k›fl (attack)

ay)

dec

( flüfl



1. Ünite - Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri

Ses dalgas›n›n bafllang›c›ndan sonraki kal›fl süresi zaman› ifade eder ve ç›k›fltan sonra sona erer. Ses dalgas›n›n kal›fl süresi ve yo¤unlu¤u de¤iflken olabilir. Baz› seslerin ç›k›fltan sonraki kal›fl süresi uzun olabilir. Baz› seslerin kal›fl süresi ise anl›k olabilir. Son evre ise, ses dalgas›n›n düflüflüdür. Bazen ses kurgusu esnas›nda baz› sesler tersten oynat›lmak istenebilir. Böyle bir etki sonucunda ses tamamen tersine döner. Sesin ç›k›fl zaman› ile düflüfl zaman› yer de¤ifltirir ve çok de¤iflik ses efektleri oluflturulabilir.

17

18

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Sesin oluflmas›ndaki temel koflullar› aç›klamak. Sesin oluflabilmesi için, ilk olarak bir ses kayna¤›na ihtiyaç vard›r. Fakat hiçbir nesne ya da cisim, herhangi bir etki olmad›kça kendi bafl›na ses üretemez. ‹kinci koflul ise, bu ses kayna¤›na etki edecek bir kuvvet gereklidir. Bir cisme fiziksel bir etkide bulunuldu¤unda, cisim titreflmeye bafllar. Üçüncü koflul da titreflen cismin enerjisini yayacak olan ortam’d›r. Örne¤in cisimden yay›lan enerji, cismin etraf›n› saran hava moleküllerini harekete geçirir. Titreflen hava molekülleri de ses dalgalar›n› olufltururlar. Sesin fiziksel temel özelliklerini aç›klamak. Sesin fiziksel temel özellikleri; frekans, dalga boyu, genlik ve sesin h›z›d›r. Frekans: Ses dalgalar› zaman içinde periyodik hareketler halinde yay›l›r. Her periyot, 1 saniyede devrini tamamlam›fl bir ses dalgas›n› ifade eder. Her titreflimin bir frekans› vard›r. Titreflim ne kadar h›zl› olursa, frekans› da o kadar yüksek olur. Saniyede 1 titreflim tamamlad›¤›nda, bu titreflimin frekans›na eflit olarak 1 Hz (hertz) oluflur. E¤er bir gitar teli saniyede 100 kez titrefliyorsa, frekans› da 100 Hz olur. Saniyedeki 1.000 kez titreflim, 1kHz’i ifade eder (kHz = kilohertz, 1kHz = 1.000 Hz). Dalga Boyu: Her frekans›n bir dalga boyu vard›r ve birbirlerinden farkl› uzunluktad›rlar. Dalga boyu, devrini tamamlam›fl bir ses dalgas›n›n yay›ld›¤› uzakl›kt›r. Simgesel olarak Yunan alfabesindeki “λ” (lamda) harfi ile gösterilir. Sesin frekans› ile dalga boyu aras›nda ters bir orant› vard›r. Sesin frekans› yükseldikçe dalga boyu k›sal›r, frekans› düfltükçe dalga boyu da uzar. Genlik: Hava gibi esnek ortamda bir cisim yeterli oranda titreflti¤inde, bu cismi çevreleyen hava molekülleri de titreflmeye bafllar. Çok fazla titreflim daha fazla bas›nç oluflturur. Böylelikle bas›nçtan etkilenen moleküllerin say›s› da artar. Hareket halindeki moleküllerin say›s› dalga boyunun büyüklü¤ünü etkiler. Dalga boyunun yüksekli¤i “genlik” (amplitude) olarak tan›mlan›r. Sesin H›z›: Sesin en temel özelliklerinden biri de sesin h›z›d›r (velocity). Sesin h›z›, ortamdaki moleküllerin yo¤unlu¤una, ›s›ya ve bu molekül-

lerin birbirleriyle olan etkileflimlerine, çarpma h›zlar›na ba¤l›d›r. Ortamdaki moleküllerin yo¤unlu¤u artt›kça, moleküllerin birbiriyle olan etkileflimi de artaca¤›ndan sesin yay›lma h›z› da yükselir. Hava gibi gaz ortamlarda moleküller birbirinden uzak oldu¤u için, ses dalgalar› kat› ortamlara göre daha yavafl yay›l›r.

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

Sesi ve insan›n iflitme sisteminin nas›l çal›flt›¤›n› aç›klamak. Ses, fiziksel bir enerjidir ve farkl› bas›nç dalgalar›n›n kulakta oluflturdu¤u duyumdur. Dokunmak ve koklamak gibi ses de duyusal bir alg›d›r ve her kifliye göre farkl›l›k gösterebilir. Ses dalgalar›, koku gibi her yöne yay›l›rlar. Hava moleküllerinin s›k›fl›p seyrekleflmesiyle oluflan ses dalgalar›, sesi oluflturmada iki temel dönüflüme u¤rarlar: 1. Kulak taraf›ndan alg›lanan mekanik enerjinin (titreflimin), elektrik enerjisine ve kimyasal enerjiye dönüflümü. 2. Beyne giden sinir sinyallerinin dönüflümü. Mekanik enerji konuflma, müzik ya da gürültü biçimlerindeki “ses” olarak alg›lan›r. Kula¤›n d›fl bölümü ses titreflimlerini toplar ve iflitme kanal›ndan orta kula¤a ulaflt›r›r. Orta kulaktaki kemikçikler (çekiç kemi¤i, örs kemi¤i ve üzengi kemi¤i), kulak zar›ndan gelen titreflimleri iç kula¤a iletirler. Ses titreflimleri elektrik uyar›lar›na dönüflür ve iflitme sinirleriyle beyne gönderilirler. Beyin bu uyar›lar› “ses” olarak alg›lar. Sesin alg›sal özelliklerini s›ralamak. Sesin alg›sal temel özellikleri; frekans ve iflitme, genlik ve yo¤unluk, frekans ve yo¤unluk, sesin rengi ve ses zarf›d›r. Frekans ve ‹flitme: ‹nsan›n ses iflitme frekans aral›¤› kiflinin yafl›na, kulak sa¤l›¤›na ve seslerle olan tecrübesine ba¤l› olarak de¤iflkenlik gösterir. ‹nsan yaflland›kça yüksek frekansl› sesleri (tiz sesler) iflitmekte güçlük çeker. Sa¤l›kl› bir insan kula¤› ortalama 20 Hz ile 20.000 Hz aras›ndaki sesleri iflitebilir (1.000 Hz = 1 kHz). ‹nsan kula¤› için 20 Hz alt›ndaki sesler (infrasonic) ile 20 kHz üstündeki sesler (ultrasonic) iflitme alan›n›n d›fl›ndad›r. Örne¤in köpekler sesüstü sesleri iflitebilirler.

1. Ünite - Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri

Sesalt› ve sesüstü ses dalgalar› da insan kula¤›n›n iflitebildi¤i sesler ile ayn› yap›dad›r. ‹flitemedi¤imiz baz› sesleri yaln›zca bedenimizle alg›lar›z. Düflük Frekanslar: Düflük frekanslar “bas frekansl› sesler” olarak da tan›mlan›r. 20 Hz ile 320 Hz aras›ndaki frekanslard›r. Bas frekanslar, sese hem doygunluk katar hem de titreflimlerle alg›sal olarak insan› etkiler. Bas seslerin yo¤unlu¤u çok fazla oldu¤unda, seste rahats›z edici patlamalara neden olur. Sesin dinlenme kalitesi bulan›klafl›r ve sesin anlafl›lmas› zorlafl›r. Orta Frekanslar: 320 Hz ile 5.120 Hz aras›ndaki frekanslard›r. Orta frekanslar sese yo¤unluk katar ve dengelenmesi oldukça önemli bir frekans aral›¤›d›r. Orta frekanslar›n azl›¤› ses kalitesini düflürür. Fazla yükseltildi¤inde ise kulakta t›rmalay›c› bir etki oluflturur. Yüksek Frekanslar: Yüksek frekans “tiz ses” olarak da tan›mlan›r. 5.120 Hz ile 20.000 Hz aras›ndaki frekanslar› kapsar. Sese en fazla parlakl›k kazand›ran frekanslard›r. Özellikle 6.000 Hz üzerindeki frekanslar›n seviyesi çok fazla yükseltilirse, seste kaliteyi bozan h›fl›rt› ve c›z›rt›lara neden olur. Bu frekanslar gere¤inden fazla düflürülürse de sesin parlakl›¤› yok olur. Frekans ve Ses Perdesi: Ses dalgalar›n›n frekans›na ba¤l› olarak, sesin yüksek ya da düflük frekansl› olarak alg›lanmas›d›r. Sesin yüksek ya da düflük frekansl› alg›lanmas› “ses perdesi” (pitch) olarak tan›mlan›r. Ses dalgalar›n›n frekans› yükseldikçe, ses perdesi de yükselir, ses tizleflir. Ses dalgalar›n›n frekans› azald›kça, ses perdesi de düfler, bas ses oluflur. Genlik ve Yo¤unluk: Sesin etkinli¤i ya da gücüdür. Yüksek genlik, yüksek ses gücünü ifade eder. Genli¤in öznel etkisi, yo¤unluk olarak sesin gürlü¤ü ya da zay›fl›¤›d›r. Ses fliddetindeki de¤iflkenler “sesin dinamik alan›” olarak ifade edilir. Genlik “desibel” ile ölçülür. Frekans ve Yo¤unluk: Ses frekans›ndaki de¤iflimler, ses yo¤unlu¤unun alg›s›n› da etkiler. Ses genli¤indeki de¤iflimler de ses perdesindeki alg›y› etkiler. Yo¤unluk, öznel bir etkidir ve kiflinin sesle olan deneyimlerine ba¤l› olarak de¤iflkenlik gösterir. ‹nsanlar ses yo¤unlu¤unun ölçüsünü, bir önceki ve bir sonraki seslere göre tan›mlarlar.

19

Sesin Rengi: Sesler ayn› perdeye, yo¤unlu¤a ve süreye sahip olsalar da her sesin temel ve harmonik frekanslar›n bilefliminden oluflan, kendine özgü bir yap›s› vard›r. Sesler aras›ndaki bu farkl›l›k, onlar›n ton niteliklerini ya da ton renklerini oluflturur ve ses rengi ya da ses t›n›s› (timbre) olarak tan›mlan›r. Ayn› yo¤unluk ve perdeye sahip iki farkl› sesi ay›rt etmede, duyusal alg› yetene¤i sa¤lar. Ses Zarf›: Sesleri alg›lamam›zda ses zarf›n›n da etkileyici bir rolü vard›r. Her sesin bir bafllang›ç (attack), kal›fl (sustain) ve düflüfl (decay) zaman› vard›r. Sesin bafllang›ç zaman›, sesin ç›k›fl zaman› olarak da tan›mlan›r. Ses dalgas›n›n bafllang›c›ndan sonraki kal›fl süresi zaman› ifade eder ve ç›k›fltan sonra sona erer. Ses dalgas›n›n kal›fl süresi ve yo¤unlu¤u de¤iflken olabilir. Baz› seslerin ç›k›fltan sonraki kal›fl süresi uzun olabilir. Baz› seslerin kal›fl süresi ise anl›k olabilir. Son evre ise ses dalgas›n›n düflüflüdür.

20

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Kendimizi S›nayal›m 1. Hava olan bir ortamda, sesin oluflumu için ilk olarak afla¤›dakilerden hangisi gereklidir? a. Enerji Kayna¤› b. Ortam c. Al›c› d. Titreflim Kayna¤› e. Genlik 2. Ses a. b. c. d. e.

dalgalar› havada ne flekilde yay›l›r? Enlemesine Boylamsal Çapraz Afla¤›ya do¤ru Yukar›ya do¤ru

3. Hava moleküllerinin ses dalgalar›yla olan iliflkisiyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Hava molekülleri, ses dalgalar›yla birlikte yay›lmaz. b. Hava molekülleri, ses dalgalar›yla birlikte yay›l›r. c. Hava molekülleri, ses dalgalar›n›n tersine yay›l›r. d. Hava molekülleri, ses dalgalar›yla çaprazlama yay›l›r. e. Hava molekülleri, ses dalgalar›ndan ba¤›ms›z olarak yay›l›r. 4. “Frekans” nedir? a. Frekans, sesin genli¤idir. b. Frekans, sesin yo¤unlu¤udur. c. Frekans, saniyede tamamlanan titreflim say›s›d›r. d. Frekans, sesin fliddet ölçümüdür. e. Frekans, dalga boyunun tan›m›d›r. 5. Ses dalgalar›n›n h›z› afla¤›dakilerden hangisine göre de¤iflmez? a. Yay›ld›klar› ortamdaki moleküllerin s›kl›¤›na b. Sesin rengine c. Moleküllerin birbiriyle olan etkileflimine d. Havan›n ›s›s›na e. Moleküllerin çarpma h›zlar›na

6. Kulak arac›l›¤›yla bir ses kayna¤›n›n yerini tespit etmekte, iflitme sisteminin en çok hangi özelli¤inden yararlan›l›r? a. Hava moleküllerinin kulak zar›nda yo¤unluk kazanmas›ndan b. Beynin, her iki kula¤a ulaflan seslerin eriflim sürelerini ve fliddetlerini de¤erlendirmesinden c. D›fl kula¤›n orta kula¤a üç kemikçik ile ba¤l› olmas›ndan d. Kulak salyangozunun s›v› dolu yap›s›ndan e. K›l hücrelerinin hareketlerinden 7. “Ses” nedir? a. Ses, hava moleküllerinin çarpma h›zlar›d›r. b. Ses, ses dalgalar›n›n uzunlu¤udur. c. Ses, hava moleküllerinin titreflimidir. d. Ses, frekans oluflumudur. e. Ses, farkl› bas›nç dalgalar›n›n kulakta oluflturdu¤u duyumdur. 8. Sa¤l›kl› bir insan kula¤› hangi frekans aral›klar›n› iflitebilir? a. 5 Hz - 50 kHz b. 10 Hz - 100 kHz c. 15 Hz - 25 kHz d. 20 Hz - 20 kHz e. 20 Hz - 25 kHz 9. “Ses perdesi” nedir? a. Ses perdesi, ses dalgas›n›n zaman içindeki h›z›d›r. b. Ses perdesi, sesin yüksek ya da düflük frekansl› olarak alg›lanmas›d›r. c. Ses perdesi, sesin yüksek ya da düflük fliddetli olarak alg›lanmas›d›r. d. Ses perdesi, sesin yo¤unlu¤udur. e. Ses perdesi, farkl› ses fliddetlerinin birbirine oran›d›r. 10. Ses bas›nç seviyesi ölçü birimi afla¤›dakilerden hangisidir? a. 1/f b. Frekans c. dB-SPL d. Hertz e. kHz

1. Ünite - Ses, ‹flitme ve Sesin Temel Özellikleri

21

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

1. d

Alten, Stanley R (2005). Audio in Media. Wadsworth. Seventh Edition. USA. Barlett, Bruce. Barlett, J. (2009). Practical Recording Techniques.Focal Press. USA. Ergül, Reha Recep (1998). Ses. Anadolu Üniversitesi E¤itim Sa¤l›k ve Bilimsel Araflt›rma Çal›flmalar› Vakf›. Yay›n No: 133. Eskiflehir. Hausman, Carl ve Di¤erleri (2000). Modern Radio

2. b 3. a 4. c

5. b

6. b

7. e 8. d

9. b

10. c

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ses Nas›l Oluflur?” konusunu tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sesin Temel Fiziksel Özellikleri” konusunu tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sesin Temel Fiziksel Özellikleri” konusunu tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sesin Temel Fiziksel Özellikleri - Frekans” konusunu tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sesin Temel Fiziksel Özellikleri - Sesin H›z›” konusunu tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ses ve ‹flitme - ‹flitmede Sesin Alg›sal Yönü” konusunu tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ses ve ‹flitme” konusunu tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sesin Alg›sal Temel Özellikleri - Frekans ve ‹flitme” konusunu tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sesin Alg›sal Temel Özellikleri - Frekans ve Ses Perdesi” konusunu tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sesin Alg›sal Temel Özellikleri - Ses Bas›nç Seviyesi ve Ses fiiddeti” konusunu tekrar gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Hava olmayan vakumlu bir ortamda, etkileflimde bulunacak hava molekülleri olmayaca¤›ndan dolay›, ses oluflmaz.

Production: Producing, Programming, and Performance. 5th Edition. Wadsworth. USA. Holman, Tomlinson (2005). Sound for Digital Video. Focal Press. USA. Lyver, Des (1999). Basics of Video Sound.Focal Press. Great Britain. Moylan, William (2002). The Art of Recording.Focal Press. USA. Nisbett, Alec (2003). The Sound Studio.Focal Press. Great Britain. Önen, Ufuk (2007). Ses Kay›t ve Müzik Teknolojileri. Çitlembik Yay›nlar›. ‹stanbul. Rose, Jay (2003). Producing Great Sound for Digital Video. Second Edition.CMP Books. USA. Saab, Carl Y. (2007). Seeing, Hearing, and Smelling the World. Infobase Publishing. USA. Self, Douglas ve Di¤erleri (2009). Audio Engineering: Know It All.Elsevier Inc. USA. Shyles, Leonard (2007). The Art of Video Production. Sage Publications. USA. Talbot-Smith, Michael (2002). Sound Engineering Explained. Focal Press. Great Britain. Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük ve Yaz›m K›lavuzu. Sürüm 1.0. Zettle, Herbert (2009). Television Production Handbook. Tenth Edition. Wadsworth. USA.

2

RADYO VE TELEV‹ZYON TEKN‹⁄‹

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ses sinyalinin oluflumunu aç›klayabilecek, Analog ses sinyali ile say›sal ses sinyali aras›ndaki farkl›l›klar› saptayabilecek, Ses sinyal kalitesini etkileyen temel unsurlar› aç›klayabilecek, Mono ve stereo sesin etkilerini aç›klayabilecek, Ses sinyalinin aktar›lmas›nda ne tür konnektör ve kablolar›n kullan›ld›¤›n› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • Ses Sinyali • Analog/Say›sal Ses

• Mono/Stereo Ses • Dengeli/Dengesiz Ba¤lant›

‹çerik Haritas›

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Ses Sinyali ve Kay›t

• G‹R‹fi • SES‹N ELEKTR‹K B‹Ç‹M‹ VE SES S‹NYAL‹ • ANALOG SES • SAYISAL SES • S‹NYAL KAL‹TES‹N‹ ETK‹LEYEN TEMEL UNSURLAR • MONO VE STEREO SES S‹NYAL‹ • SES KABLOLARI VE KONNEKTÖRLER

Ses Sinyali ve Kay›t G‹R‹fi Her taraf› seslerle dolu akustik bir dünyada yafl›yoruz. Sesi iflitmede ve alg›lamada kulak ve beyin taraf›ndan uygulanan karmafl›k ifllemlerin fark›nda olmay›z. Fakat sesi bant ya da disk gibi bir ortam üzerine kaydetmek istedi¤imizde, kullanaca¤›m›z bütün ses cihazlar›na kendimiz karar vermek zorunday›z. Seçimler do¤ru yap›lmad›¤›nda kötü sonuçlarla karfl›lafl›r›z. Örne¤in, günlük yaflant›m›zda kiflisel ses kay›t cihazlar›n› kullanarak, herhangi bir sesi kaydetmek istedi¤imiz olmufltur. Ço¤unlukla sonuçtan memnun kalmay›z. Çünkü her ses cihaz›n›n sesi alma ve kaydetmede teknik s›n›rl›l›klar› vard›r. Ses kay›tlar›nda kullan›lan cihazlar ne kadar profesyonel olursa olsun, bu cihazlar›n teknik özellikleri çok iyi bilinmedi¤inde, kaliteli bir kay›t yapmak da zorlafl›r. Bütün ses kay›tlar›ndaki temel amaç; kula¤›n iflitebildi¤i ses kalitesine en yak›n biçimde sesleri alabilmektir. Çünkü sonuçta referans olarak güvenebilece¤imiz tek araç, kula¤›m›zd›r. Günümüzde ses kay›t teknolojisi oldukça ilerlemifltir. Eskiden kullan›lan hantal cihazlar›n yerini hafif, küçük, tafl›nabilir ve ses kay›t kalitesi daha yüksek cihazlar alm›flt›r. Radyo, televizyon ve sinema yap›mlar›nda ses kay›t teknikleri temelde ayn›, uygulama alanlar›nda farkl›l›k gösterir. Örne¤in video kameralarda, ses ile görüntü bant ya da disk gibi ayn› ortam üzerine beraber kaydedilebilir. Fakat film kameras› kullan›lan yap›mlarda, ses görüntüden ba¤›ms›z olarak, ayr› bir ses kay›t cihaz›na kaydedilir. Radyo yap›mlar›nda ise baz› programlar›n ses kay›tlar› daha sonra yay›nlanmak üzere önceden yap›l›r. Bu ünitede akustik ses enerjisinin ses sinyaline nas›l dönüfltü¤ü, ses sinyal çeflitlerinin neler oldu¤u, ses sinyalinin aktar›lmas›nda kullan›lan konnektör ve kablolar ile ilgili temel bilgiler üzerinde durulacakt›r.

SES‹N ELEKTR‹K B‹Ç‹M‹ VE SES S‹NYAL‹ Kula¤›m›za ulaflan bütün sesler akustik enerjidir. Sesin bant ya da disk gibi bir ortama kaydedilebilmesi için akustik enerjinin elektrik enerjisine çevrilmesi gerekmektedir. Bu enerji dönüflümü mikrofonlar arac›l›¤›yla yap›l›r. Mikrofonlar, farkl› hava bas›nç de¤iflkenlerine sahip olan ses dalgalar›n› “ses sinyali” olarak tan›mlanan, de¤iflken de¤erli voltajlara dönüfltürür. Böylece akustik enerji, elektrik enerjisine çevrilmifl olur. Voltaj, hava moleküllerinin hareketine benzetilebilir. Hava moleküllerinin s›k›flmas›yla ses dalgalar›n›n genli¤i yükselir. Elektron say›s› artt›kça da

24

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

voltaj yükselir. Voltaj “volt” ile ölçülür ve 1800 y›l›nda pili keflfeden ‹talyan fizikçi Alessandro Volta’n›n soyad› ile an›l›r. Ses kay›t teknolojilerinde ses sinyali “analog” (örneksel) ve “say›sal” (dijital) olmak üzere iki farkl› yöntem ile ifllenir, bir ortam üzerine depolan›r ya da kaydedilir.

ANALOG SES Analog; “öz nitelikleri ayn› olmayan, fakat hareket ve de¤iflimlerinin fiziksel süreklili¤i birbiriyle efl özellikler gösteren madde, olay ve söz gibi durumlar›n benzeflmesi” olarak tan›mlanabilir. Titreflen gitar tellerinin hava moleküllerini fiziksel olarak etkilemesi ya da bir araban›n h›z›na ba¤l› olarak, h›z gösterge ibresinin de efl de¤erde hareket etmesi örneksel etkileflime örnek olarak gösterilebilir. Do¤ada iflitti¤imiz bütün sesler de analogdur. Ses dalgalar›n›n do¤rudan bir temsilinin kay›t ortam›na aktar›lmas›, analog ses kayd›d›r. Ço¤unlukla evlerde kullan›lan kasetçalar cihazlar ile profesyonel ses kay›tlar›nda kullan›lan makara bant sistemler, analog bant kay›t tekniklerine örnek olarak gösterebilir. Analog ses kaydedici ve okuyucu cihazlarda temel olarak; bant silici kafa, kaydedici kafa ve okuyucu kafa bulunur. Bant ile kafalar fiziksel temas halindedir. Ses band› demir oksit ya da krom oksit gibi parçac›klarla kapl› polyester bir flerittir. Analog ses kayd›nda, orijinal sesin dalga biçimi örneklenir ve ses sinyali olarak kopyalan›r. Elektriksel ses sinyalinin frekans ve genli¤indeki de¤iflimler, orijinal akustik ses dalgalar›yla uyum içindedir. Elektrik sinyalleri, kaydedici kafa arac›l›¤› ile manyetik sinyallere çevrilerek bant üzerine ifllenir. Kaydedilen ses dinlenirken, bant üzerine manyetik iflaretler halinde kaydedilen ses bilgisi, tekrar elektrik sinyallerine çevrilir. Analog ses kayd›na di¤er bir örnek de plaklard›r. Hava bas›nc›ndaki de¤iflimler plak üzerine manyetik olarak de¤il, titreflimlerin oluflturdu¤u fiziksel izler olarak ifllenir. Plak üzerine bir büyüteç ile bak›ld›¤›nda, say›s›z çentikler gözlemlenebilir. Plak üzerine fiziksel izler olarak kaydedilmifl ses dalgalar›, özel bir i¤ne arac›l›¤›yla mekaniksel olarak okunur. ‹¤nedeki titreflimler, manyetik bir alan içindeki bobine aktar›l›r ve ses sinyalini oluflturan voltaj de¤erlerine dönüflür. Böylece ses dalgalar› yeniden tan›mlan›r. Analog ses kay›tlar›nda, ses cihazlar›ndan kaynaklanan elektronik gürültüler ya da bant ve plak gibi ortamlar›n fiziksel temaslar›ndan kaynaklanan gürültüler oluflabilir. Bu gürültüler, ses sinyalinin kalitesini de olumsuz olarak etkiler. Günümüzde analog ses kay›t ve okuma cihazlar›n›n yerini, say›sal ses cihazlar› h›zl› bir flekilde almaya bafllam›flt›r. Say›sal kay›tta ses bilgileri, bant ya da disk gibi ortamlar üzerine say›sal biçimde kaydedilir ve okunur.

SAYISAL SES Say›sal ses teknolojisi günlük yaflant›m›zda oldukça fazla yer almaya bafllam›flt›r. Kulland›¤›m›z cep telefonlar›ndan MP3 çalarlara kadar hep say›sal teknolojiden yararlan›l›r. Say›sal ses bilgisinin ifllenip kaydedilmesi analog sesten farkl›d›r. Analog ses bilgisi elektrik iflaretlerine çevrilirken, akustik ses dalgalar›n›n do¤rudan bir temsili kay›t ortam›na aktar›l›r. Akustik ses dalgalar› ile analog ses sinyali aras›ndaki birebir kesintisiz örnekleme, say›sal ses sinyalinde basamaklar halinde yap›l›r. Ses dalgalar› süreklili¤i olmayan basamakl› verilere dönüfltürülür. Bu say›sal veriler 1 ve 0’lardan oluflan ikili say› biçimlerinde elektriksel iflaretler olarak kodlan›r. Akustik ses dalgalar›n›n say›sal ses sinyali halinde kodlanabilmesi için baz› ifllemcilere gereksinim vard›r. Bu ifllemciler “sinyal dönüfltürücü” olarak tan›mlanan

25

2. Ünite - Ses Sinyali ve Kay›t

elektronik devrelerdir. Analog ses ADC çevirici sayesinde say›sal veriye dönüfltürülür (Analog to Digital Converter - Analogdan Say›sala Çevirici). Say›sal olarak kaydedilmifl ses verisi tekrar dinlenmek istendi¤inde, DAC çevirici say›sal veriyi tekrar analog ses bilgisine dönüfltürür (Digital to Analog Converter - Say›saldan Analo¤a Çevirici). Örne¤in bir CD ortam›na kaydedilmifl ses dinlenmek istendi¤inde, cihaz içindeki DAC çevirici sayesinde analog sesler yeniden tan›mlan›r (fiekil 2.1). MP3 çalar ve bilgisayarlar gibi say›sal cihazlarda da bu tür ses sinyal ifllemcileri bulunur. ADC ve DAC çeviricilerin kalitesi ses sinyal kalitesini de do¤rudan etkiler. Analog ses sinyali ADC çevirici arac›l›¤›yla say›sal ses sinyaline dönüfltürülürken iki temel ifllemden söz edilebilir: örnekleme oran› ve bit derinli¤i.

Analog Say›sal Çevirici (ADC)

Analog Ses Kayna¤›

Say›sal Analog Çevirici (DAC)

Analog Ses Ç›k›fl›

011 010 001 010 001 010 001 011

fiekil 2.1 Analog-say›sal (ADC) ve say›salanalog (DAC) çevrim ifllemi.

Say›sal Cihaz

Örnekleme Oran› ve Bit Derinli¤i Evlerimizde kulland›¤›m›z televizyonlardan foto¤raf kameralar›na kadar her türlü say›sal cihazda rakamsal ifadeler önem kazanm›flt›r. Örne¤in, say›sal bir foto¤raf kameras› sat›n almak istedi¤imizde görüntü çözünürlü¤üne de dikkat ederiz; görüntü çözünürlü¤ünü belirten rakamsal bilgi de¤eri art›kça, kameran›n görüntüyü ifllemedeki kalitesi de artar. Say›sal seste de çözünürlük de¤erleri önemlidir. Say›sal sinyalin ifllenmesinde baz› temel ifllemlerden yararlan›l›r. Bunlar; say›sal sinyale uygulanacak örnekleme oran› ve bit derinli¤idir. Basit olarak; örnekleme oran›, 1 saniyede ses sinyalinden al›nan örnekleme say›s›n› belirler ve frekans birimi ile tan›mlan›r (Hertz). Bit derinli¤i ise, her bir örnekleme için tan›mlanan “bit” say›s›n› ifade eder (fiekil 2.2).

Bit Derinli¤i

fiekil 2.2 Bit derinli¤i ve örnekleme oran› örne¤i.

11 10 01 00 Örnekleme Oran› (Hz)

zaman (t)

26

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Bit, ‹ngilizcede “ikili basamak” anlam›na gelen “binary digit” kelimelerinin k›salt›lm›fl›d›r. Say›sal veriyi oluflturan en temel birimdir. 1 bit’lik de¤er ancak 2 olas›l›k üretebilir: 0 ve 1 (2n). 4 bit’lik bir de¤er ise 16 olas›l›k üretebilir: 0000, 0001, 0111… 1000. 16 bit’lik de¤erin de 65.536 olas›l›k üretebilece¤i düflünüldü¤ünde, bu miktar say›sal veri için oldukça yüksek bir de¤erdir (216). Örne¤in bir müzik marketten sat›n ald›¤›m›z müzik CD’lerin ses kalitesi “16 bit, 44.1 kHz”dir. Bu say›lar, müzik CD’sinin saniyede 16 bit ile 44.100 kere örneklendi¤ini tan›mlar.

Dinamik Alan Bit derinli¤i ayn› zamanda da dinamik alan› etkiler. Dinamik alan, en yüksek sinyal seviyesi ile en düflük sinyal seviyesi aras›nda kalan aland›r ve “dB” birimi ile ifade edilir. Her “1 bit” de¤eri, dinamik alanda “6 dB” de¤erinde art›fla ya da azal›fla neden olur. Teorik olarak 16 bit de¤erindeki çözünürlü¤ün dinamik alan› 96 dB’dir (16 bit x 6 dB = 96). Baz› profesyonel say›sal ses sistemleri 24 bit de¤erine sahiptir. 24 bit de¤erine sahip bir say›sal ses cihaz›n›n dinamik alan› da 144 dB’dir. Fakat baz› ses sistemlerindeki filtrelerden dolay›, dinamik alan de¤erleri daha düflük olabilir. Örneksel ses sistemlerinin kalitesine ba¤l› olarak, bantlar›n ve plaklar›n sahip olduklar› dinamik alan, CD’lerin dinamik alan›ndan daha küçük olabilir.

Say›sal Sesin Avantajlar› Analog ve say›sal olmak üzere iki çeflit ses kay›t format› vard›r. Analog ses ile say›sal ses aras›ndaki kalite fark›, baz› müzik severler ile mühendisler aras›nda y›llarca tart›fl›lm›flt›r. Bugün bile analog ses kalitesinin daha iyi oldu¤unu savunanlar vard›r. Her ne kadar ses ile u¤raflan kifliler aras›nda baz› çeliflkiler olsa da günümüzde say›sal ses teknolojisi radyo, televizyon ve sinema alanlar›nda oldukça yayg›nlaflm›flt›r. Say›sal ses format›n›n, analog ses format›na göre baz› üstün özellikleri vard›r. Bu özellikler flu flekilde s›ralanabilir: • Daha genifl dinamik alan • ‹ndirgenmifl gürültü • Hatas›z kopyalama ve ço¤altma • Hata düzeltebilme • Zaman bilgisini kaydedebilme • Veriye ulafl›mda h›zl›l›k • Maliyet düflüklü¤ü • Cihazlar›n daha hafif ve küçük olmas› • Uzun ömürlülük ve arflivleme kolayl›¤›

S‹NYAL KAL‹TES‹N‹ ETK‹LEYEN TEMEL UNSURLAR Ses cihazlar›nda, ses sinyal kalitesine etki edebilecek temel unsurlar flu flekilde s›ralanabilir: • Frekans Tepkisi • Gürültü • Yüksek Ses Seviyesi ve Bozulma • Optimum Sinyal Seviyesi • Sinyalin Gürültüye Oran›

27

2. Ünite - Ses Sinyali ve Kay›t

Frekans Tepkisi Kaliteli bir ses kayd› yapabilmek için kullan›lan ses cihazlar›n›n sese karfl› olan frekans tepkileri oldukça önemlidir. Çünkü ses kay›tlar›ndaki temel amaç; kula¤›n iflitebildi¤i sesleri oldu¤u gibi ve ayn› kalitede kaydedebilmektir. Özellikle müzik gibi ses kay›tlar› yeniden üretilip dinlendi¤inde, baz› ses frekans alg›lar›n›n düflük ya da yüksek olmas›yla karfl›lafl›l›r. Do¤al bir biçimde kaydedilen sesin frekanslar›, dinleyicinin alg› biçimini etkilemek amac›yla, kay›t sonras› yeniden ayarlanabilir. Fakat bu tür özel amaçlarla kaydedilmifl ses frekanslar›n› kaliteli bir biçimde de¤ifltirebilmek için do¤al sesin en iyi bir biçimde kaydedilmifl olmas› gerekmektedir. Ses kay›tlar›nda kullan›lan her cihaz›n, ses sinyaline karfl› frekans tepkisi farkl›l›k gösterebilir. Ses cihazlar›n›n ses sinyaline olan frekans tepkilerini anlayabilmek için baz› grafiklerden yararlan›l›r. Ses frekans tepki grafikleri, özellikle profesyonel ses cihazlar›n›n teknik özelliklerini gösteren broflür ya da kitapç›klar›nda yer al›r. Bu tür grafiklerde ses seviyeleri “dB”, frekans ise “Hz” ile ifade edilir (fiekil 2.3a ve 2.3b).

(a) Düz Olmayan Frekans Tepki Grafi¤i

20 Hz

10 Hz

5 KHz

2 KHz

1 KHz

500 Hz

200 Hz

100 Hz

20 Hz

20 Hz

10 Hz

-20

5 KHz

-20

2 KHz

-10

1 KHz

-10

500 Hz

0dB

200 Hz

0dB

100 Hz

+10

50 Hz

+20

+10

20 Hz

+20

50 Hz

fiekil 2.3a-2.3b

(b) Düz Frekans Tepki Grafi¤i

Ses frekans tepki grafi¤inde yatay çizgi düz olarak gösterilirse, bu ses cihaz›, ses sinyalinin bütün frekans seviyelerine karfl› eflit tepki verir ve sesin tonuna etkide bulunmaz. Birçok ses cihaz›, 20 Hz ile 20 kHz aras›ndaki ses frekanslar›na karfl› düz bir frekans tepkisi veremez. Bu ses cihazlar› eflit seviyeye sahip ses sinyalini yeniden üretebilmek için s›n›rl› bir düz frekans aral›¤›na sahiptirler. Fakat özellikle baz› diyalog kay›tlar›nda, konuflma esnas›nda nefesin mikrofona çarparak ses patlamalar›na neden olmas›ndan dolay›, düflük frekansa sahip olan bas sesler indirgenmek istenebilir. Bu gibi durumlarda, düflük frekanslara karfl› tepkisi az olan mikrofonlar tercih edilebilir. Ses sinyalinin karakteristi¤ini belirleyen di¤er bir etken de gürültüdür.

Gürültü Ses sinyalinde gürültü; ses kay›tlar› esnas›nda, ortamda istenmeyen di¤er seslerin ses kayd›n› olumsuz etkilemesi de¤ildir. Ses sinyalinde gürültü; ses kayd›nda kullan›lan ses cihazlar›ndan oluflabilecek, elektronik gürültülerdir. Her ses cihaz› bir miktar gürültü üretir. Ses kay›t seviyesi yüksek tutularak bu gürültüler maskelenebilir. Örne¤in klasik müzikte ses seviyesi bazen çok düflüktür. Ses seviyesinin çok düflük oldu¤u durumlarda ses sinyalindeki gürültü daha belirgin olarak iflitilir. Fakat gürültüyü bast›rmak için, ses kay›t seviyesi olmas› gereken seviyeden fazla yüksek tutulursa, ani seviye yükselmelerinde ses sinyalinde bozulmalar oluflabilir.

28

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Yüksek Ses Seviyesi ve Bozulma Ses kay›tlar›nda, ses kay›t seviyesinin olmas› gerekenden yüksek tutulmas› durumunda, ses sinyalinde afl›r› yüklenmeden kaynaklanan bozulmalar oluflur. Sesteki bu tip bozulmalar, ses sinyalinin genli¤indeki k›rp›lmalardan (clippings) kaynaklan›r. Böylece ses sinyalinin genlik yap›s› bozulur ve ses seviyesinde afl›r› yüklenmeden kaynaklanan gürültüler oluflur. Ses kay›tlar›nda her zaman, ses kay›t cihazlar›n›n özelliklerine ba¤l› olarak, ses kay›t seviyesi optimum bir seviyede korunmal›d›r. Ses seviyesindeki ani yükselmeleri mümkün oldu¤unca engellemek için; kay›t öncesi ses provalar› yap›labilir, kompresör gibi ses seviye s›n›rlay›c› ifllemciler kullan›labilir ya da ses seviye ayarlar› otomatik olarak cihaz taraf›ndan ayarlan›r. Profesyonel ses kay›tlar›nda, zorunlu olmad›kça ses kay›t ayarlar› otomatik olarak yap›lmaz. Çünkü afl›r› yüksek ses seviyelerinde, seviye s›n›rlay›c› ifllemciler devreye girer ve ses kalitesinde bozulmalar oluflabilir. Ses seviyesi düflük oldu¤unda ya da sessizlik oldu¤unda ise, ses seviyesi cihaz taraf›ndan art›r›l›r ve düflük seviyeli di¤er sesler iflitilir hale gelir. Bu gibi olumsuz sebeplerden dolay›, ses ayarlar› mümkün oldu¤unca el kontrolü arac›l›¤›yla operatör taraf›ndan yap›l›r.

Optimum Sinyal Seviyesi Ses kay›tlar›nda, ses sinyal seviyesi dikkatli gözlemlenmeli ve ayarlanmal›d›r. Ses kay›t cihazlar›n›n özelliklerine ba¤l› olarak, her ses cihaz›n›n kendine ait bir optimum ses sinyal seviyesi vard›r (fiekil 2.4). fiekil 2.4 Optimum ses sinyal seviyesi örne¤i

Yukar›daki flekilde bir ses cihaz›ndaki ses sinyal seviye aral›¤› gösterilmektedir. fiekilde gösterilen en alt seviye, ses cihaz›n›n gürültü seviyesidir. Bant ya da CD gibi bir ortam üzerine, ses sinyali olmadan sessizlik kaydedilse bile bu gürültü her zaman var olacakt›r. Optimum çal›flma seviyesi ile gürültü seviyesi aras›ndaki alan, bir ses kayd›nda kullan›labilecek en güvenli aland›r. Ses sinyalinin tepe noktas› optimum seviye çizgisinde korunabildi¤i sürece, ses sinyalinde herhangi bir bozulma oluflmaz. Genellikle sesler, mümkün olan en üst seviyede kaydedilmek istenir. Fakat sesin bozulma seviyesi ile optimum çal›flma seviyesi aras›nda kalan alanda, ses sinyal seviyesini kontrol edebilmek güçtür. ‹ngilizcede “headroom” olarak da tan›mlanan ve “optimum çal›flma seviyesi” ile “ses bozulma seviyesi” aras›nda kalan alan, ani ses yükselmelerine karfl› korunmas› gereken ses

2. Ünite - Ses Sinyali ve Kay›t

tepe bofllu¤udur. Çünkü ses sinyali bozulma s›n›r›n› aflt›¤›nda, sinyalde telafisi imkans›z olabilen bozulmalar oluflacakt›r. Say›sal ses seviye de¤erleri, genellikle negatif ( - ) desibel de¤erleri ile ifade edilir. “0 dB” ses sinyalinin ulaflabilece¤i en üst seviye de¤eridir. Çünkü say›sal ses seviyesinde “0 dB” asla afl›lmamal›d›r. Ses sinyalindeki ortalama seviye de¤eri çok yüksekse, çözünürlü¤ün bit de¤erleri “0 dB” üzerini tan›mlayamayaca¤›ndan, ses sinyalinin tepe noktalar›nda baz› k›rp›lmalar oluflur. Bu durumda ses sinyalinde bozulmalar oluflur. Ses seviyesindeki ani yükselmeleri engellemek için, ortalama ses seviyesi düflürülmelidir. Örne¤in DAW (Digital Audio Workstation), DAT (Digital Audio Tape) ve MD (Mini Disc) gibi say›sal ses kay›t cihazlar›nda ya da say›sal video kameralarda “0 dBFS” (dB Full Scale) ses kay›t seviyesindeki en üst s›n›rd›r. Say›sal ses kay›t cihazlar›nda Avrupa standartlar› olarak “-18 dBFS” optimum ses kay›t seviyesidir. Ses sinyalinin ulaflabilece¤i tepe noktas› da “-9 ile -6 dBFS” aral›¤›nda çal›fl›ld›¤›nda, ses sinyalinde oluflabilecek bozulmalar önemli ölçüde engellenmifl olur.

Sinyalin Gürültüye Oran› Örne¤in, kalabal›k ve gürültülü bir ortamda arkadafllar›n›z ile konuflmaya çal›fl›yorsunuz. Ortamdaki gürültüden dolay› sesinizi yükseltmek, belki de ba¤›rarak konuflmak zorunda kalabilirsiniz. E¤er ortamdaki gürültü azal›rsa, siz de daha normal bir ses seviyesi ile konuflabilirsiniz. Böylece konuflmalar›n›z temiz ve net bir biçimde alg›lan›r. Ses cihazlar›nda sinyal seviyesi ile gürültü seviyesi aras›nda da yukar›daki örne¤e benzer bir iliflki vard›r. Sinyal seviyesi ile gürültü seviyesi aras›ndaki fark “dB” birimi ile ifade edilir. ‹ngilizcede “Signal-to-Noise Ratio” olarak ya da “S/N” k›saltmas›yla gösterilir. Ses cihazlar›nda “S/N” kalitesi flu flekilde olabilir: • 60 dB orta kalite • 70 dB iyi kalite • 80 dB ve üstü çok iyi kalite Bu de¤erlerden de anlafl›labilece¤i gibi, ses sinyal seviyesi ile ses cihaz›n›n gürültü seviyesi aras›ndaki fark ya da oran ne kadar yüksek olursa, ses sinyal kalitesi de o kadar iyi olmaktad›r.

MONO VE STEREO SES S‹NYAL‹ Sesler bir ya da birden fazla mikrofon kullan›larak kaydedilebilir. Mikrofon say›s›, ses kaynaklar›n›n miktar›na ve kullan›lmak istenen kay›t tekni¤ine (mono/stereo) göre de¤iflkenlik gösterir. Mono kay›t iki farkl› yöntem ile yap›labilir: • Ses kaynak say›s› ne olursa olsun, bütün sesler tek bir mono mikrofon ile kaydedilebilir. Böyle bir kay›t tekni¤inde sesler aras›ndaki denge ve ses seviye kalitesi ço¤unlukla iyi olmayacakt›r. • Birden fazla mikrofon kullan›labilir. Mikrofonlardan gelen sinyaller genelde bir ses mikserinde toplan›r. Bütün sesler birlefltirilir ve tek bir sinyal halinde mikser ç›k›fl ya da ç›k›fllar›na gönderilir. Mono kanal say›s› bir ya da birden fazla olabilir. Örne¤in müzik sistemlerindeki hoparlör say›s›, o müzik sisteminin her zaman stereo ses üretece¤i anlam›na gelmez. Çünkü her hoparlörden ayn› ses iflitiliyorsa, bu ses mono bir kay›tt›r. Mono kay›tlarda bütün sesler tek bir kanalda toplan›r ve bu sesler iflitsel alg›da yön duygusu yaratmaz. Profesyonel ses kay›tlar›nda mikrofonlardan gelen her bir ses, ses mikserinde mono kanallara ayr› ayr› girilir. Bu sesler mono amaç için

29

30

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

tek bir ses kanal›nda da birlefltirilebilir, stereo etki için “sol” ve “sa¤” kanallara da da¤›t›labilir. Stereo kay›t için mikrofon kullan›m›nda çeflitli teknikler uygulanabilir. Stereo kay›t tekni¤indeki amaç, daha zengin bir ses boyutu yaratabilmektir. Çünkü stereo sesler dinleyiciye yön duygusu verir. Örne¤in müzik dinlerken baz› enstrümanlar›n sesleri sa¤ kula¤›m›zdan, baz›lar›n›n sesleri sol kula¤›m›zdan, baz›lar› da her iki kula¤›m›zdan iflitilirler. Bizler bu flekilde enstrümanlar›n sahnedeki yerleflimlerini tayin edebiliriz. Ayn› zamanda da ses boyutu bak›m›ndan daha doygun bir müzik dinleriz. Stereo ses kay›t tekniklerinde de ço¤unlukla mono mikrofonlar kullan›l›r. Her bir mikrofon, ses mikserinde ayr› bir ses kanal›na ba¤lan›r. Bu sesler stereo etki yaratabilmek için sa¤, sol ya da her iki kanaldan iflitilecek flekilde birlefltirilir. Stereo kay›tta da ses kanal say›s› kaç olursa olsun, sonuçta bu sesler kendi aralar›nda birlefltirilir ve iki kanala indirgenerek toplan›r. Mono ses tek ya da iki kanal olabilir. Fakat stereo seste oldu¤u gibi, sesler aras›nda bir yön ve boyut kavram›ndan söz edilemez. Günümüzdeki ses sistemlerinde “surround” (çevresel) ses etkisi verebilen kay›t teknolojileri de kullan›lmaktad›r. Stereo ve surround ses sistemleri d›fl›nda, mono ses sistemlerinin herhangi bir ses kanal›ndaki bozukluk, ses bilgisinin eksikli¤ine etkide bulunmaz.

SES KABLOLARI VE KONNEKTÖRLER Ses ya da görüntü cihazlar›n›n birbirleri aras›ndaki iletiflim, çeflitli kablo ve konnektörler arac›l›¤› ile yap›l›r. Kablo ve konnektörlerin yanl›fl kullan›lmas› sonucunda, ses ya da görüntü sinyallerinde problemler oluflur. Analog ses cihazlar›nda kullan›lan bafll›ca iki çeflit ba¤lant› türü vard›r: dengeli ba¤lant› (balanced) ve dengesiz ba¤lant› (unbalanced). Dengeli ba¤lant›da kullan›lan ses kablolar›nda, birbirinden yal›t›lm›fl iki adet tel iletken ve bu iletkenlerin üzerine sar›l› halde metal bir folyo ya da örgü tel bulunur. Folyo ya da örgü tel, flase görevini görür. Dengeli kablo arac›l›¤›yla tafl›nan ses sinyali, herhangi bir elekfiekil 2.5a- 2.5b Dengeli ve dengesiz ses kablo örnekleri.

(a) Üç uçlu (dengeli) Ses Kablosu

(b) ‹ki uçlu (dengesiz) Ses Kablosu

tronik parazitten önlenmifl olur. Dengesiz ba¤lant›da kullan›lan kablolarda, yal›t›lm›fl bir adet tel iletken ve bir adet flase bulunur (fiekil 2.5a ve 2.5b). Fakat dengesiz kablolar, elektronik parazitlerden kolay etkilenirler. Dengesiz ba¤lant›larda, gürültülerden etkilenmeden kullan›labilecek kablolar›n uzunluklar› 1,5 metre kadar olabilir. Dengeli kablolarda ise bu mesafe 200 metreye kadar ç›kabilir. Dengeli ses ba¤lant›lar› genellikle düflük empedansl› (low-Z) ses cihazlar›yla, dengesiz ses ba¤lant›lar› da yüksek empedansl› (high-Z) ses cihazlar›yla kullan›l›r. Analog ses sinyalinin aktar›lmas›nda kullan›lan dengeli konnektörlerin ve kablolar›n üç uçlu olmas›, tafl›nan ses sinyalinin stereo oldu¤u anlam›na gelmez. Temiz bir

31

2. Ünite - Ses Sinyali ve Kay›t

ses sinyali aktar›m› yapabilmek için dengeli ba¤lant› türü tercih edilir. Say›sal ses sistemlerinde fiber-optik kablolar da kullan›l›r. XLR konnektör: Profesyonel ses sistemlerinde genellikle dengeli konnektörler kullan›l›r. En yayg›n olarak “XLR” ya da “Canon” olarak tan›mlanan dengeli konnektörler ile ba¤lant›lar yap›l›r. XLR konnektörler birbirlerine kilitli bir mekanizma ile ba¤lan›rlar ve kullan›mlar› daha güvenlidir. XLR konnektörler, dengeli ba¤lant› yap›labilmesi üç uçludurlar. Konnektörler “difli konnektör” ve “erkek konnektör” olarak ikiye ayr›l›r. XLR konnektöre sahip bir ses cihaz›n›n üzerindeki difli konnektör cihaza yap›lacak ses sinyal giriflini, erkek konnektör de cihazdan al›nacak ses sinyal ç›k›fl›n› belirtir. Örne¤in profesyonel mikrofonlar›n ses sinyal ç›k›fl›nda erkek tip XLR konnektör bulunur. XLR konnektörler “AES” say›sal sinyallerin ba¤lant›lar›nda da kullan›l›rlar. Analog ses sinyali XLR konnektör ile mono olarak tafl›n›r. Fakat AES say›sal ses sinyali stereo olarak tafl›n›r (fiekil 2.6). 6.5mm jak: Di¤er bir konnektör türü de eskiden telefon santrallerinde kullan›lan “1/4” ya da 6.5mm phone jack” olarak tan›mlanan konnektörlerdir. Bu tip konnektörler kulakl›k ve hoparlör gibi birçok ses cihazlar›nda mevcuttur. “Phone jack” konnektörler, ba¤lant› türlerinden dolay› “TRS” (Tip – Ring – Sleeve) ya da “TS” (Tip – Sleeve) konnektörler olarak da tan›mlan›rlar. TRS konnektörler üç adet ba¤lant› ucuna sahiptirler. Dengeli mono ses sinyalinde ya da dengesiz stereo ses sinyalinde kullan›l›rlar. TS konnektörler ise dengesiz mono ses sinyalinde kullan›l›r (fiekil 2.7).

fiekil 2.6 XLR konnektör.

fiekil 2.7 TS-TRS konnektör.

3.5mm mini jak: “6.5mm phone jack” konnektörlerin küçük yap›da olanlar›d›r. Daha çok amatör tüketiciye yönelik, profesyonel olmayan ses cihazlar›nda kullan›l›r. Örne¤in evlerde kullan›lan ses/müzik sistemlerindeki kulakl›k, mikrofon ya da bilgisayarlardaki ses kartlar›n›n girifl/ç›k›fllar›nda bulunur. Fakat baz› profesyonel ses cihazlar›n›n kulakl›k girifllerinde de “3.5mm phone jack” kullan›l›r. Ço¤unlukla dengesiz ses ba¤lant›lar›na sahiptirler. RCA/Phone jak: Dengesiz, iki uçlu konnektör tipidir. RCA konnektörler daha çok CD, VCD, DVD ve kasetçalar gibi cihazlar›n ses girifl/ç›k›fllar›nda kullan›l›rlar. Bu tür konnektörler sürekli tak›p ç›kar›lmaya uygun de¤ildirler. RCA konnektörler “S/PDIF” say›sal ses sinyallerinde de kullan›l›rlar (fiekil 2.8).

fiekil 2.8 RCA konnektör.

32

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

fiekil 2.9 Toslink konnektör.

Toslink: Fiber-optik kablo ile birlikte kullan›l›rlar. CD çalar, DAT (Digital Audio Tape) ve MD (Mini Disc) gibi say›sal ses cihazlar›nda kullan›l›r. Ses sinyali mono, stereo ya da ADAT sistemlerde 8 kanal olarak tafl›nabilir (fiekil 2.9). Profesyonel sistemlerde analog ses sinyalleri mono olarak iletilir. Stereo ses sinyalleri ise iki ayr› mono kablo ile tafl›n›r. Yayg›n olarak XLR tip dengeli konnektör ve dengeli ses kablolar›, ses sinyalinin sorunsuz tafl›nabilmesi için tercih edilir. Fakat baz› durumlarda, dengeli ba¤lant›dan dengesiz ba¤lant›ya geçifl yapmak zorunda kal›n›r. Örne¤in, XLR tip ses sinyal ç›k›fll› bir ses kayna¤›ndan, TS tip ses sinyal girifli olan bir ses kay›t cihaz›na ba¤lant› yap›lmak istenebilir. Bu gibi durumlarda, dengeli ba¤lant›dan dengesiz ba¤lant›ya dönüfltürücü adaptörler kullan›l›r ya da özel bir ba¤lant› tekni¤i kullan›l›r. Dengeli ya da dengesiz ses kablosunun bir ucuna XLR, bir ucuna da TS konnektör ba¤lan›r. Kablo arac›l›¤› ile konnektörler aras› ba¤lant› flu flekilde yap›l›r: XLR konnektörün 1 (flase) ve 3 (–) nolu uçlar› birlefltirilir, TS konnektörün “sleeve” ucuna ba¤lan›r. XLR konnektörün 2 (+) nolu ucu da, TS konnektörün “tip” ucuna ba¤lan›r. Say›sal ses sinyallerinin girifl/ç›k›fl ba¤lant›lar›na uygun olarak, kablonun her iki ucunda da ayn› tip konnektör kullan›l›r (fiekil 2.10).

fiekil 2.10 XLR-TS dönüflüm. TS konnektörde “ring” ucu yoktur.

XLR Konnektör

1: fiase (Ground) 2:+(Hot) 3:-(Cold)

TRS Konnektör Sleeve Ring Tip

Ayr›ca ses stüdyolar›nda “patch panel” ad› verilen ses ba¤lant› panolar› bulunur. Bu ses panolar›nda, stüdyo içindeki ya da d›fl›ndaki ses cihazlar›n›n bütün ses girifl/ç›k›fl uçlar› kablolar arac›l›¤›yla toplan›r. Ses panosu, bir telefon santrali panosuna benzetilebilir. Tek bir pano üzerinden, ses cihazlar› aras›ndaki ba¤lant›lar yap›labilir, bir ses sinyali baflka bir ses cihaz›na kolayca tafl›nabilir. Ses panolar› dolap fleklinde sabit ya da çoklu kablolar arac›l›¤› ile tafl›nabilir çeflitte olabilirler.

2. Ünite - Ses Sinyali ve Kay›t

33

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Ses sinyalinin oluflumunu aç›klamak. Kula¤›m›za ulaflan bütün sesler akustik enerjidir. Sesin bant ya da disk gibi bir ortama kaydedilebilmesi için akustik enerjinin elektrik enerjisine çevrilmesi gerekmektedir. Bu enerji dönüflümü mikrofonlar arac›l›¤›yla yap›l›r. Mikrofonlar, farkl› hava bas›nç de¤iflkenlerine sahip olan ses dalgalar›n› “ses sinyali” olarak tan›mlanan, de¤iflken de¤erli voltajlara dönüfltürür. Böylece akustik enerji, elektrik enerjisine çevrilmifl olur. Voltaj, hava moleküllerinin hareketine benzetilebilir. Hava moleküllerinin s›k›flmas›yla ses dalgalar›n›n genli¤i yükselir. Elektron say›s› artt›kça da voltaj yükselir. Ses kay›t teknolojilerinde ses sinyali “analog” (örneksel) ve “say›sal” (dijital) olmak üzere iki farkl› yöntem ile ifllenir, bir ortam üzerine depolan›r ya da kaydedilir. Analog ses sinyali ile say›sal ses sinyali aras›ndaki farkl›l›klar› saptamak. Ses dalgalar›n›n do¤rudan bir temsilinin kay›t ortam›na aktar›lmas›, analog ses kayd›d›r. Ço¤unlukla evlerde kullan›lan kasetçalar cihazlar ile profesyonel ses kay›tlar›nda kullan›lan makara bant sistemler, analog bant kay›t tekniklerine örnek olarak gösterebilir. Elektriksel ses sinyalinin frekans ve genli¤indeki de¤iflimler, orijinal akustik ses dalgalar›yla uyum içindedir. Analog ses kay›tlar›nda, ses cihazlar›ndan kaynaklanan elektronik gürültüler ya da bant ve plak gibi ortamlar›n silici/kaydedici/okuyucu kafalarla olan fiziksel temaslar›ndan kaynaklanan gürültüler oluflabilir. Bu gürültüler, ses sinyalinin kalitesini de olumsuz olarak etkiler. Analog ses bilgisi elektrik iflaretlerine çevrilirken, akustik ses dalgalar›n›n do¤rudan bir temsili kay›t ortam›na aktar›l›r. Akustik ses dalgalar› ile analog ses sinyali aras›ndaki birebir kesintisiz örnekleme, say›sal ses sinyalinde basamaklar halinde yap›l›r. Ses dalgalar› süreklili¤i olmayan basamakl› verilere dönüfltürülür. Bu say›sal veriler 1 ve 0’lardan oluflan ikili say› biçimlerinde elektriksel iflaretler olarak kodlan›r. Akustik ses dalgalar›n›n say›sal ses sinyali

halinde kodlanabilmesi için baz› ifllemcilere gereksinim vard›r. Bu ifllemciler “sinyal dönüfltürücü” olarak tan›mlanan elektronik devrelerdir. Analog ses ADC çevirici sayesinde say›sal veriye dönüfltürülür (Analog to Digital Converter - Analogdan Say›sala Çevirici). Say›sal olarak kaydedilmifl ses verisi tekrar dinlenmek istendi¤inde, DAC çevirici say›sal veriyi tekrar analog ses bilgisine dönüfltürür (Digital to Analog Converter Say›saldan Analo¤a Çevirici). Örne¤in bir CD ortam›na kaydedilmifl ses dinlenmek istendi¤inde, cihaz içindeki DAC çevirici sayesinde analog sesler yeniden tan›mlan›r.

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

Ses sinyal kalitesini etkileyen temel unsurlar› aç›klamak. Ses cihazlar›n›n, ses sinyal kalitesine etki edebilecek temel unsurlar flu flekilde s›ralanabilir: - Frekans Tepkisi - Gürültü - Yüksek Ses Seviyesi ve Bozulma - Optimum Sinyal Seviyesi - Sinyalin Gürültüye Oran› Mono ve stereo sesin etkilerini aç›klamak. Sesler bir ya da birden fazla mikrofon kullan›larak kaydedilebilir. Mikrofon say›s›, ses kaynaklar›n›n miktar›na ve kullan›lmak istenen kay›t tekni¤ine (mono/stereo) göre de¤iflkenlik gösterir. Mono kay›t iki farkl› yöntem ile yap›labilir: - Ses kaynak say›s› ne olursa olsun, bütün sesler tek bir mono mikrofon ile kaydedilebilir. Böyle bir kay›t tekni¤inde sesler aras›ndaki denge ve ses seviye kalitesi ço¤unlukla iyi olmayacakt›r. - Birden fazla mikrofon kullan›labilir. Mikrofonlardan gelen sinyaller genelde bir ses mikserinde toplan›r. Bütün sesler birlefltirilir ve tek bir sinyal halinde mikser ç›k›fl ya da ç›k›fllar›na gönderilir. Mono kay›tlarda bütün sesler tek bir kanalda toplan›r ve bu sesler iflitsel alg›da yön duygusu yaratmaz. Profesyonel ses kay›tlar›nda mikrofonlardan gelen her bir ses, ses mikserinde mono

34

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

kanallara ayr› ayr› girilir. Bu sesler mono amaç için tek bir ses kanal›nda da birlefltirilebilir, stereo etki için “sol” ve “sa¤” kanallara da da¤›t›labilir. Stereo kay›t için mikrofon kullan›m›nda çeflitli teknikler uygulanabilir. Stereo kay›t tekni¤indeki amaç, daha zengin bir ses boyutu yaratabilmektir. Çünkü stereo sesler dinleyiciye yön duygusu verir. Örne¤in, müzik dinlerken baz› enstrümanlar›n sesleri sa¤ kula¤›m›zdan, baz›lar›n›n sesleri sol kula¤›m›zdan, baz›lar› da her iki kula¤›m›zdan iflitilirler. Bizler bu flekilde enstrümanlar›n sahnedeki yerleflimlerini tayin edebiliriz. Ayn› zamanda da ses boyutu bak›m›ndan daha doygun bir müzik dinleriz.

N A M A Ç

5

Ses sinyalinin aktar›lmas›nda ne tür konnektör ve kablolar›n kullan›ld›¤›n› aç›klamak. Analog ses cihazlar›nda kullan›lan bafll›ca iki çeflit ba¤lant› türü vard›r: dengeli ba¤lant› (balanced) ve dengesiz ba¤lant› (unbalanced). Dengeli ba¤lant›da kullan›lan ses kablolar›nda, birbirinden yal›t›lm›fl iki adet tel iletken ve bu iletkenlerin üzerine sar›l› halde metal bir folyo ya da örgü tel bulunur. Folyo ya da örgü tel, flase görevini görür. Dengeli kablo arac›l›¤›yla tafl›nan ses sinyali, herhangi bir elektronik parazitten önlenmifl olur. Dengesiz ba¤lant›da kullan›lan kablolarda, yal›t›lm›fl bir adet tel iletken ve bir adet flase bulunur. Fakat dengesiz kablolar, elektronik parazitlerden kolay etkilenirler. Ses ba¤lant›larda en çok XLR ya da Canon, 6.5mm jak, 3.5mm mini jak, RCA/Phone jak, Toslink tipi konnektörler kullan›l›r.

2. Ünite - Ses Sinyali ve Kay›t

35

Kendimizi S›nayal›m 1. Akustik ses enerjisini elektrik enerjisine çeviren cihaz afla¤›dakilerden hangisidir? a. CD çalar b. Kasetçalar c. Ses mikseri d. Mikrofon e. Radyo

6. Bir ses cihaz›n›n frekans tepkisi afla¤›dakilerden hangisini ifade eder? a. Cihaz›n kalitesini b. Cihaz›n volt de¤erini c. Cihaz›n duyarl› oldu¤u ses frekans aral›¤›n› d. Cihaz›n S/N oran›n› e. Cihaz›n ses fliddet seviyesini

2. Bir gitar telinin titreflmesi ile üretilen ses afla¤›dakilerden hangisine örnek olarak gösterilebilir? a. Analog sese b. Say›sal sese c. Örnekleme oran›na d. Bit derinli¤ine e. Dinamik alana

7. “Headroom” nedir? a. Headroom, ses kay›t seviyesindeki en tepe de¤erdir. b. Headroom, en düflük ses kay›t seviyesidir. c. Headroom, ses kay›tta uygun seviye aral›¤›d›r. d. Headroom, en tepe seviye ile optimum çal›flma seviye aras›nda kalan aland›r. e. Headroom, gürültü seviyesidir.

3. Say›sal ses sinyalinin oluflmas›nda, akustik sese ilk önce afla¤›dakilerden hangisi uygulan›r? a. ADC b. DAC c. DAT d. DAW e. dB 4. Say›sal seste örnekleme oran› birimi afla¤›dakilerden hangisidir? a. dB b. Bit c. Hz d. kB e. MB 5. “Bir müzik CD’sinin ses kalitesi ‘16 bit 44.1 kHz’dir” cümlesinde yer alan “16 bit” tan›mlamas› afla¤›dakilerden hangisini ifade eder? a. Say›sal seste örnekleme oran›n› b. Say›sal seste ses frekans›n› c. Say›sal seste frekans tepkisini d. Say›sal seste bit derinli¤ini e. Say›sal seste ses fliddetini

8. Mono ses ile stereo ses aras›nda iflitsel alg› olarak ne fark vard›r? a. Stereo seste ses boyutu azd›r b. Mono seste ses boyutu fazlad›r c. Stereo seste yön alg›s› vard›r d. Mono seste yön alg›s› vard›r e. Mono ve stereo ses aras›nda herhangi bir fark yoktur. 9. Dengeli ba¤lant› niçin yap›l›r? a. Basit oldu¤u için b. Ses sinyal fliddetini azaltmak için c. Ses sinyalini elektronik gürültülerden korumak için d. Ses kablolar›yla k›sa mesafede çal›flabilmek için e. Daha güçlü ses sinyali için 10. Fiber-optik kablolar ile kullan›lan konnektör tipi hangisidir? a. XLR b. 6.5mm jak c. 3.5 mm jak d. RCA/Phone jak e. Toslink

36

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

1. d

Alten, Stanley R (2005). Audio in Media. Wadsworth. Seventh Edition. USA. Barlett, Bruce. Barlett, J. (2009). Practical Recording Techniques.Focal Press. USA., Encyclopædia Britannica (2008). Ultimate Reference Suite. Ergül, Reha Recep (1998). Ses. Anadolu Üniversitesi E¤itim Sa¤l›k ve Bilimsel Araflt›rma Çal›flmalar› Vakf›. Yay›n No: 133. Eskiflehir. Holman, Tomlinson (2005). Sound for Digital Video. Focal Press. USA. Lyver, Des (1999). Basics of Video Sound. Focal Press. Great Britain. Moylan, William (2002). The Art of Recording. Focal Press. USA. Nisbett, Alec (2003). The Sound Studio. Focal Press. Great Britain. Önen, Ufuk (2007). Ses Kay›t ve Müzik Teknolojileri. Çitlembik Yay›nlar›. ‹stanbul. Rose, Jay (2003). Producing Great Sound for Digital Video. Second Edition.CMP Books. USA. Self, Douglas ve Di¤erleri (2009). Audio Engineering: Know It All. Elsevier Inc. USA. Talbot-Smith, Michael (2002). Sound Engineering Explained. Focal Press. Great Britain. Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük ve Yaz›m K›lavuzu. Sürüm 1.0.

2. a 3. a 4. c

5. d

6. c

7. d

8. c 9. c 10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sesin Elektrik Biçimi ve Ses Sinyali” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise,“Analog Ses” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise,“Say›sal Ses” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise,“Say›sal Ses: Örnekleme Oran› ve Bit Derinli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise,“Say›sal Ses: Örnekleme Oran› ve Bit Derinli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise,“Sinyal Kalitesini Etkileyen Temel Unsurlar: Frekans Tepkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise,“Sinyal Kalitesini Etkileyen Temel Unsurlar: Optimum Sinyal Seviyesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise,“Mono ve Stereo Ses Sinyali” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise,“Ses Kablolar› ve Konnektörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise,“Ses Kablolar› ve Konnektörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3

RADYO VE TELEV‹ZYON TEKN‹⁄‹

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ses monitörlerinin ifllevlerini aç›klayabilecek, Mikrofonlar›n yap›sal ve yönel özelliklerini aç›klayabilecek, Ses mikserinin temel çal›flma prensibini aç›klayabilecek, Ses stüdyolar›n›n temel yap› ve ifllevleri aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • VU metre, PPM, dBFS • Elektromanyetik Mikrofon • Elektrostatik Mikro

• Ses Mikseri • Ses Stüdyosu

‹çerik Haritas›

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Mikrofonlar ve Ses Mikserleri

• • • • •

G‹R‹fi SES MON‹TÖRLER‹ M‹KROFONLAR M‹KSERLER SES M‹KSER‹N‹ OLUfiTURAN BÖLÜMLER • SES STÜDYOLARININ TEMEL YAPI VE ‹fiLEVLER‹

Mikrofonlar ve Ses Mikserleri G‹R‹fi Akustik ses enerjisi mikrofonlar arac›l›¤›yla elektrik enerjisine çevrilir ve ses sinyali oluflur. Akustik ses enerjisini iflitme ve kontrol etmede kulaklar ve beyin mükemmel bir flekilde çal›fl›r. Fakat ses sinyalini kontrol edebilmek için bilgi, tecrübe ve donan›m sahibi olmak gerekir. Mikrofonlar›n üretti¤i ses sinyalini kontrol etmek ve kaydetmek istenildi¤inde, bu ifllem iki türlü yap›l›r. Ses sinyali do¤rudan bir ses kay›t cihaz›na ya da bir mikser arac›l›¤› ile ses kay›t cihaz›na gönderilebilir. Ses seviyesinin kontrol edilmesinde ses monitörlerinden yararlan›l›r. Ses monitörleri görsel ve iflitsel cihazlard›r. Çünkü sesin kontrol edilebilmesinde baz› ses göstergelerinden ve iflitsel olarak hoparlör veya kulakl›klardan yararlan›l›r. Ses kay›tlar› ve yap›mlar› için kullan›lan mekanlar da özel yap›lara ve donan›mlara sahip stüdyolard›r. Bu ünitede ses monitörlerinin neler oldu¤u, ses sinyalini oluflturan mikrofonlar›n nas›l çal›flt›¤›, ses mikserlerinin bafll›ca ifllevleri, ses stüdyolar›n›n temel yap› ve özellikleri ile ilgili bilgiler üzerinde durulacakt›r.

SES MON‹TÖRLER‹ Ses, monitörler arac›l›¤›yla izlenir ve dinlenir. Müzik ya da konuflma gibi her sesin bir dinamik alan› vard›r. Dinamik alan, sesin en yüksek ve en düflük seviyeleri aras›nda kalan aland›r, dB birimi ile ifade edilir. Özellikle klasik müzikte ani ses yükselmeleriyle karfl›lafl›l›r. Ses kay›tlar›nda ani ses yükselmeleri dikkate al›n›r ve sesler mümkün oldu¤unca optimum seviyede korunmaya çal›fl›l›r. Ses aniden yükseldi¤inde voltaj seviyesi de yükselir. Voltaj seviyesindeki yükselmeler, belli bir s›n›rdan sonra ses cihaz› taraf›ndan karfl›lanamaz ve ses sinyali bozulur. Kulak, sesteki bu art›fl ve azalmalar› kontrol edebilir. Fakat ses sinyalinden söz etti¤imizde, sinyal seviyesindeki bu de¤iflimlerin kontrolü ses operatörü arac›l›¤›yla yap›l›r. Sesin izlenmesinde “Volume Unit Meter, VU”, “Program Peak Meter, PPM” ve “Decibel Full Scale, dBFS” olarak tan›mlanan ses seviye göstergeleri kullan›l›r. Sesin dinlenmesinde ise referans kulakl›k ve hoparlörlerden yararlan›l›r. VU metreler, ortalama ses yo¤unlu¤unu ifade eden ses seviye göstergelerdir. VU metrenin skalas› yo¤unluk birimlerine bölünmüfltür. Ölçü de¤erleri bir ibre arac›l›¤›yla gösterilir. VU metrelerin çal›flma prensibi, kula¤›n sesi alg›lama prensibine çok yak›nd›r. PPM ses göstergeleri ise sinyal voltaj›n›n ulaflt›¤› tepe noktalar›n› gösterir. PPM göstergede ibre h›zl› yükselir ve operatörün ses tepe noktas›n› daha rahat alg›layabilmesi için ibrenin düflüfl h›z› yavaflt›r. VU metre skalas› “-20 ile +3” say› de¤erleri aras›nda; PPM skalas› “1 ile 7” say› de¤erleri aras›nda çal›fl›r (fiekil 3.1a ve 3.1b).

40

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

fiekil 3.1a-3.1b VU Metre ve PPM. Ses sinyal seviye göstergeleri.

VU Metre

Headroom Dinamik Alan

(1 kHz) Referans Test Ton Seviyesi

Say›sal ses kay›t cihazlar›nda dBFS göstergeler bulunur.

1 kHz gibi inifl ç›k›fl› olmayan, sabit tondaki ses sinyallerinde VU metreler daha do¤ru de¤erler gösterirler. Fakat karmafl›k yap›daki ses sinyallerinde, sesin sahip oldu¤u tepe de¤erleri do¤ru ölçülemez. PPM göstergeler, VU metreler taraf›ndan alg›lanamayan tepe noktalar›n› daha do¤ru ölçebilirler. Ses kay›t seviyesinin optimum üst de¤eri VU metre için “0 VU”, PPM için de “4” say› birimidir. Bu sebepten dolay›, ses kay›tlar› esnas›nda göstergeler üzerindeki ibre hareketleri dikkatlice izlenmelidir. Ani ses yükselmelerinde optimum de¤erler afl›ld›¤›nda, ses sinyalinde bozulmalar hemen oluflmaz. Optimum ses seviyesinin üzeri “headroom” alan›d›r. “Headroom” alan› hem kurtar›c› hem de riskli bir bölgedir. VU metre ve PPM gibi göstergeler hem mekaniksel hem de LED gibi ›fl›kl› yap›da olabilirler. Say›sal ses kay›t cihazlar›n›n kulland›klar› ses seviye gösSay›sal SMPTE/EBU tergeleri farkl›d›r. Say›sal ses O dBFS +24/18dBu cihazlar›nda genelde ›fl›kl› ya da LCD ekran üzerinde “dBFS” olarak tan›mlanan göstergeler vard›r. EBU (European Broadcast Union) standartlar›na göre dBFS göstergelerdeki optimum üst s›n›r “-18 dBFS” ola-20/-18 +4/0 dBu rak belirlenmifltir. SMPTE (Society of Motion Picture and Television Engineers) standartlar› ise “-20 dBFS”dir. -18 dBFS üzeri “headroom” alan›d›r. Dikkat edilirse, dBFS göstergelerde “0” de¤erinin üzeri yoktur (fiekil 3.2). Ses seviyesi Gürültü Seviyesi “0 dBFS” üzerine ç›kacak olursa, ses sinyali say›sal olarak tadBFS n›mlanamayacak ve bozulacakt›r (over, clip). Ses göstergelerinde desibel birimler “dBu” olarak tan›mlan›r. Birim karfl›l›klar› ülkelere ve yap›lan iflin niteli¤ine göre de¤iflkenlik gösterebilir. Toplam Kullan›labilir Dinamik Alan

fiekil 3.2

PPM

Kalibrasyon Ses kay›tlar›nda cihazlar›n girifl ve ç›k›fllar› birbirlerine ba¤lan›ld›¤›nda, her iki cihaz›n ses sinyal seviyesi ayn› olmal›d›r. Örne¤in, mikrofondan gelen sinyal bir ses mikserine ba¤lanm›fl ve mikserden ç›kan sinyal de bir ses kay›t cihaz›na ba¤lanm›fl

3. Ünite - Mikrofonlar ve Ses Mikserleri

olsun. Mikserden ç›kan ses sinyal seviyesi ile kay›t cihaz›n›n kaydetti¤i sinyal seviyesi ayn› olmal›d›r. Bu dengeyi sa¤layabilmek için her iki cihaz birbirine kalibre edilmelidir. Kalibrasyon iflleminde ses göstergeleriyle beraber “1 kHz” ses sinyalinden de yararlan›l›r. 1 kHz sinyali mikser taraf›ndan üretilen ve ses kay›t ifllemlerinde kalibrasyon için kullan›lan referans test sinyalidir. Cihazlar›n kalibrasyonu flu flekilde yap›l›r: • Mikserin ç›k›fl›ndan al›nan kablo, ses kay›t cihaz›n›n girifline ba¤lan›r. • Mikser üzerindeki 1 kHz test sinyalinin dü¤mesine bas›l›r. E¤er mikser üzerindeki ses seviye göstergesi VU metre ise; test sinyalinin seviyesi “0 VU” seviyesine ayarlan›r. • Ses kay›t cihaz›na gelen test sinyali, kay›t cihaz›ndaki göstergenin türüne ayarlan›r. Örne¤in say›sal bir ses kay›t cihaz› ise, gelen test sinyali “-18 dBFS” seviyesine ayarlan›r. • Mikser üzerinden test sinyali kapat›l›r. • Mikrofon ses mikserine ba¤lan›r. Mikserden mikrofonun ses kazanc› “0 VU” seviyesini geçmeyecek flekilde ayarlan›r. • Her iki cihaz birbirine kalibre edilmifl oldu. Art›k her iki cihazda da ses seviye göstergeleri birbiriyle senkronize hareket edecektir. Kalibrasyon ifllemlerinde dikkat edilmesi gereken önemli bir durum vard›r: “dengeli” ve “dengesiz” ba¤lant›. Dengeli sistemler ile dengesiz sistemler aras›nda voltaj fark› vard›r. Örne¤in dengeli bir XLR ç›k›fl›ndan, dengesiz bir RCA girifline sinyal gönderildi¤inde kalibrasyon da de¤iflecektir. Çünkü dengeli sistemlerde sinyal seviyesi 1.23 volt (+4 dBu); dengesiz sistemlerde ise 0.316 volttur (-10 dBV = 7.78 dBu). Dengeli sistem 11.8 dB daha iyi S/N oran›na sahiptir ve dengesiz girifle sahip olan ses kay›t cihaz›nda gürültü oluflabilir. Farkl› girifl/ç›k›fllara sahip cihazlar aras›nda sinyal ba¤lant›s› yap›l›rken, daha önceden test kay›tlar›n›n yap›lmas›nda fayda vard›r. Bu gibi durumlarda sinyal seviye indirgeyiciler kullan›lmak zorunda kal›nabilir. Baz› ses cihazlar›nda “+4dBu/-10dBV” ya da “balanced/unbalanced” sinyal seviye seçici anahtar› bulunur.

M‹KROFONLAR Mikrofon, kaydedilmek istenen sesleri toplar ve bu sesleri elektrik sinyalleri olarak kay›t cihaz›na ya da ses mikserine gönderir. ‹flitti¤imiz bütün frekanslar ve ses seviyeleri mikrofon taraf›ndan kaliteli bir biçimde yeniden üretilmelidir. Fakat sesleri mikrofon arac›l›¤›yla almak istedi¤imizde, birçok mikrofon çeflidiyle karfl›lafl›r›z ve bunlar›n aras›ndan do¤ru tercihler yapmak zorunday›z. Bu durumda akla flu soru gelebilir. Mikrofon üreticileri neden birbirinden de¤iflik yap›da mikrofonlar üretiyorlar? Mikrofonlar hem yap›lar› gere¤i hem de kullan›m alanlar› bak›m›ndan çeflitli özelliklere sahiptirler. Kaliteli bir ses kayd› yapabilmek için de mikrofon seçimini do¤ru bir flekilde yapmak gerekir. Mikrofon seçimi yaparken dikkat edilmesi gereken baz› unsurlar flu flekilde s›ralanabilir: Fiyatlar›, büyüklük ve a¤›rl›klar›, rüzgar ya da s›cakl›¤a karfl› dayan›kl›l›klar›, ses fliddetine ve frekans›na karfl› duyarl›l›klar›, ses almada yönel özellikleri, ses tonuna olan etkileri (sert ya da yumuflak), darbe ve gürültülere olan hassasiyetleri ve empedanslar› gibi özellikler, mikrofon seçimimizi etkileyecek unsurlard›r. Mikrofonlar temel olarak flu flekilde s›n›fland›r›rlar: Çal›flma prensipleri, empedanslar›, yönel özellikleri ve hassasiyetleri. ‹lk baflta, mikrofonlar›n akustik enerjiyi elektrik enerjisine nas›l çevirdiklerini incelemek gerekir.

41

42

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Mikrofonlar›n Çal›flma Prensipleri

Mikrofonlar çal›flma prensiplerine göre ikiye ayr›l›rlar: 1- Elektromanyetik mikrofonlar: Dinamik ve flerit mikrofonlar 2- Elektrostatik mikrofonlar: Kondansatör ve elektret mikrofonlar fiekil 3.3 Dinamik mikrofonun temel çal›flma yap›s›.

Dinamik Mikrofonlar Baz› bisikletlerde kullan›lan ›fl›k kaynaklar›, dinamo gibi bir elekS trik üreteç ile çal›fl›rlar. Bu tür elekses trik üreteçlerin temel çal›flma yap›sinyali s›, manyetik bir alan içinde hareN ses dalgas› m›knat›s ket ettirilen bobinden oluflur. Çün(bas›nç) kü manyetik bir alan içinde bobin hareket ettirildi¤inde, elektrik S tel bobin diyafram enerjisi oluflur. Dinamolar›n bu çal›flma prensibine benzer flekilde üretilen mikrofonlar da “dinamik mikrofon” olarak tan›mlan›r. Dinamik mikrofonlarda, kulak zar› gibi bir diyafram bulunur. Diyafram›n hemen alt›nda ve diyaframa yap›fl›k durumda bir tel bobin yer al›r. Bu bobin de bir m›knat›s›n içine yerlefltirilir. Oluflan elektrik ak›m›, diyaframa uygulanan bas›nc›n oran›na ba¤l› olarak artar ya da azal›r. Bobinin bu ileri ve geri hareketi, asl›nda ses dalgalar›n›n mikrofon diyafram› üzerinde oluflturdu¤u bas›nc›n bir benzeridir. Diyaframa çarpan ses dalgalar›n›n frekans› ve bas›nç gücü, ayn› zamanda tel bobininin frekans›n› ve bas›nç fliddetini belirler (fiekil 3.3). Avantajlar›:

• Elektrik enerjilerini kendileri üretirler. • S›cakl›k ve nem gibi hava flartlar›ndan çok kolay etkilenmezler. • El temas›ndan, darbe ya da çarpmalardan oluflacak gürültülerden az etkilenirler. • Ses tonlar› daha sert ve vurguludur. • Ortamdaki di¤er seslerden az etkilenirler. • Di¤er mikrofonlara göre fiyatlar› ucuzdur. Dezavantajlar›:

• Diyafram tepkisi çok hassas de¤ildir. Özellikle müzik gibi ses dalgalar›n›n çok de¤iflken olabildi¤i durumlarda, diyafram çok h›zl› etkileflim gösteremez. • Yüksek frekanslara karfl› tepkileri azd›r. • Ses kayna¤›na yak›n çal›flmak zorunda olduklar›ndan dolay›, TV yap›mlar› gibi programlarda görüntü çerçevesinin içinde yer al›rlar.

fierit Mikrofonlar fierit mikrofonlar da elektromanyetik prensibe göre çal›fl›rlar. Dinamik mikrofonlardan farkl› olarak, flerit mikrofonlarda manyetik alan içine bobin yerine, ince bir metal flerit levha yerlefltirilir. fierit levha diyafram görevini görür. Ses dalgalar›n›n bas›nc›yla, flerit levhada titreflimler oluflur. Harici bir elektrik enerjisi ile çal›flabilen, yeni model flerit mikrofonlar da üretilmektedir.

43

3. Ünite - Mikrofonlar ve Ses Mikserleri

Avantajlar›:

• Diyaframlar› hassas olduklar›ndan dolay›, sese karfl› daha duyarl›d›rlar. • Daha yumuflak tonda ses üretirler. • Özellikle akustik enstrümanlar›n ses kay›tlar›nda tercih edilirler. Dezavantajlar›:

• Yüksek ses bas›nçlar›nda seslerde bozulmalar oluflabilir. • Çarpma ve darbelerden kolay etkilenirler. • Radyo, TV ve film yap›mlar›nda tercih edilmezler.

Kondansatör Mikrofonlar Elektrostatik mikrofonlar “kondansatör mikrofon” olarak da tan›mlan›r. Kondansatör mikrofonlar, dinamik mikrofonlara göre daha basit yap›dad›rlar. Aralar›nda hava bofllu¤u olan iki iletken plakadan oluflurlar. Plakalardan birine pozitif voltaj, di¤erine de negatif voltaj uyguland›¤›nda, aralar›ndaki hava bofllu¤undan dolay›, herhangi bir elektrik geçifli olmaz. Plakalar birbirine yak›nlaflt›r›ld›¤›nda, elektrik ak›m› kendi güç kayna¤›na do¤ru akmaya bafllar ve elektrik kayb› oluflur. Plakalar aras›ndaki mesafe art›r›ld›¤›nda da elektrik ak›m› tekrar plakalara do¤ru akmaya bafllar. Bu prensibe göre; plakalar aras›ndaki mesafenin artma ve azalma h›z› frekans› belirler. Ayn› zamanda da plakalar›n hareket h›z› elektrik ak›m›n›n yo¤unlu¤unu belirler. Bu ifllemlerin gerçekleflebilmesi için de plakalar üzerinden geçen bir voltaja gereksinim vard›r (fiekil 3.4). fiekil 3.4

ses dalgas› (bas›nç)

arka plaka

Kondansatör mikrofonun temel çal›flma yap›s›.

direnç pil

ses sinyali

ön plaka (diyafram)

Mikrofonun ön taraf›na yak›n olan plaka esnek ve hareket edebilir bir yap›ya sahiptir. Bu plaka, mikrofonun diyafram›d›r. Diyafram›n alt›nda kalan di¤er plaka ise sabittir. Kondansatör mikrofonun çal›flabilmesi için gereksinim duydu¤u voltaj de¤eri 12 ile 48 volt aras›ndad›r ve bu elektrik enerjisi “phantom besleme” olarak isimlendirilir. Diyafram›n hareketiyle ortaya ç›kan voltaj de¤iflimlerinden ses sinyali elde edilir. Bas›nç fliddeti fazla olan ses dalgalar›, diyaframda büyük hareketler ve voltaj de¤erinde de büyük de¤iflimler oluflmas›na neden olur. Yüksek frekanslar ise, diyafram› daha h›zl› hareket ettirir ve daha h›zl› voltaj de¤iflimlerine neden olur. Kondansatör mikrofonun üretebildi¤i voltaj de¤iflkenleri, dinamik mikrofonun üretebildi¤inden daha küçüktür. Bu voltajlar mikrofon ç›k›fl›na gitmeden önce yükseltilmek zorundad›r. Yükselteç görevi gören amplifikatörler, örne¤in röportaj amaçl› kullan›lan el tipi kondansatör mikrofonlarda, mikrofon gövdesinin içinde yer al›rlar. Yaka tipi mikrofonlarda ise, mikrofonun küçüklü¤ünden dolay›, amplifikatör mikrofon gövdesinden ayr›d›r. Amplifikatör gereksinim duydu¤u elektri¤i, plakalar› flarj eden phantom beslemeden al›r. Avantajlar›:

• • • • •

Diyafram yap›lar› esnek oldu¤u için yüksek frekansa karfl› tepkileri de hassast›r. Dinamik mikrofonlara göre, ses ç›k›fl seviyeleri daha yüksektir. Daha yumuflak ve do¤al ses tonu üretirler. Müzik kay›tlar›na uygundurlar. Dinamik mikrofonlara oranla, daha uzak mesafeden ses alabilirler.

44

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Dezavantajlar›:

• Elektronik parçalardan olufltuklar›ndan dolay›, hava flartlar›na dinamik mikrofonlar kadar dayan›kl› de¤illerdir. • Çal›flabilmeleri için elektrik enerjisine ihtiyaç duyarlar. • Rüzgar ve nefes etkilerinden kolay etkilenirler. Seste bozulmalar oluflur. • Ses alma özellikleri hassas oldu¤u için, ortamdaki di¤er seslerden daha fazla etkilenirler. • El temas› ya da çarpma gibi fiziksel darbelerden kolay etkilenirler.

Elektret Mikrofonlar Elektret mikrofonlar da elektrostatik prensibe göre çal›flan bir mikrofon türüdür. “Elektret-kondansatör mikrofon” olarak da tan›mlan›rlar. Kondansatör mikrofondan farkl› olarak, bu tür mikrofonlar›n diyaframlar› elektret plakadan oluflur. Elektret plakalar, sürekli ve kal›c› bir biçimde elektriklenmifl olarak üretilirler. Genelde elektrostatik yükleme, diyafram görevini yapan elektret plakaya uygulan›r. Di¤er kondansatör mikrofonlara oranla, diyafram a¤›rlafl›r ve frekans tepkisi azal›r. Fakat dinamik mikrofonlara göre performans› çok daha iyidir. Elektret mikrofonlar elektrik enerjisi yüklü olarak üretildiklerinden, sadece gövde içindeki amplifikatör için bir elektrik enerjisine ihtiyaç duyarlar. Bu tür mikrofonlar phantom besleme ya da harici bir pilden ald›klar› elektrik enerjisi ile çal›flabilirler. Kullan›lan mikrofon türü ne olursa olsun, kullanmadan önce mutlaka kullan›m broflür ya da kitapç›klar› dikkatlice okunmal›d›r. Çünkü mikrofonlara uygulanabilecek yanl›fl elektrik enerjisi, mikrofonlar›n zarar görmesine neden olur. Özellikle telsiz mikrofonlar, çal›flabilmeleri için gereksinim duyduklar› elektrik enerjisini, al›c›-verici ünitelerdeki pillerden al›rlar. Baz› telsiz mikrofon modelleri için üretilmifl harici elektrik besleme üniteleri vard›r. Fakat mikrofonlar kay›t cihazlar›na ya da mikserlere ba¤lanmadan önce, cihaz üzerindeki phantom besleme dü¤melerinin kapal› oldu¤una kesinlikle dikkat edilmelidir.

Mikrofonlar›n Yönel Özellikleri

Her mikrofonun ortamdaki seslere karfl› alg›s› ayn› de¤ildir. Özellikle birden fazla ses kayna¤›n›n oldu¤u ortamlarda, kaliteli bir ses kayd› yapabilmek için, mikrofonlar›n yönel özelliklerinden yararlan›l›r. Yönel özellikler, mikrofonlar›n ortamdaki seslere karfl› alg›s›n› etkiler. Fakat unutulmamas› gereken çok önemli bir özellik vard›r. D›fl mekanda seslerin kula¤›m›za ulaflmas› ile kapal› mekanlarda seslerin kula¤›m›za ulaflmas› farkl›d›r. Çünkü mekan içinde sesleri yans›tacak ya da sesleri emecek olan yüzeyler, seslerin yönünü de¤ifltirecektir. T›pk› kula¤›m›z gibi mikrofon da ses kaynaklar›ndan yay›lan sesleri ya do¤rudan alg›layacakt›r ya da yans›yarak alg›layacakt›r. Mikrofonlar›n insanlar gibi “alg›da seçicilik” özellikleri olmad›¤› için onlar›n yönel özelliklerinden de faydalanarak sesler seçilmeye çal›fl›l›r. Mikrofonlar›n yönel özellikleri temelde üç gruba ayr›l›r: tek yönlü, çift yönlü ve çok yönlü mikrofonlar. Her mikrofonun yönel özelli¤ini belirten sembolleri de vard›r. fiekil 3.5 Tek yönlü mikrofon sembolü.

Tek Yönlü Mikrofonlar Tek yönlü mikrofon lar “uni-directional” ya da “cardioid” mikrofonlar olarak da tan›mlan›rlar. Tek yönlü mikrofonlar, daha çok önden gelen seslere karfl› duyarl›d›rlar. Tek yönlü mikrofonlar “ters kalp” sembolüyle gösterilirler (fiekil 3.5). Ortamda karmafl›k sesler varsa, mikrofonlar›n di¤er seslerden olabildi¤ince etkilenmemesi için tek yönlü mikrofonlar tercih edilir. Fakat ses kayna¤› hareketli ise, ses kayna¤›n›n mikrofo-

45

3. Ünite - Mikrofonlar ve Ses Mikserleri

nun ses alma aç›s›ndan ç›kmamas› gerekir. Böyle bir durumda, ses kayna¤› takip edilmeli ya da birden fazla mikrofon kullan›lmal›d›r. Tek yönlü mikrofonlar, “super cardioid” ve “hyper cardioid” mikrofonlar olarak alt gruplara ayr›l›rlar. Bu tür yönel özelliklere sahip olan mikrofonlar›n ses alma aç›lar› daha da daral›r. Yanlardan gelen seslere karfl› daha da az duyarl› olurlar ve di¤er seslerden daha az etkilenirler. Fakat ses alma aç›s› darald›kça, hareketli bir ses kayna¤› karfl›s›nda mikrofonu kontrol etmek de zorlafl›r.

Çift Yönlü Mikrofonlar “Bi-directional” mikrofonlar olarak da tan›mlan›rlar ve “sekiz” sembolüyle gösterilirler (fiekil 3.6). Çift yönlü mikrofonlar her iki yönden gelen seslere karfl› daha duyarl›d›rlar. Bu mikrofonlar sayesinde, her iki yönden gelen sesler tek bir mikrofon ile al›nabilir. Fakat her iki yönden gelen seslerin fliddeti farkl› ise, mikrofon kazanc›n› kontrol etmek de zorlafl›r.

fiekil 3.6 Çift yönlü mikrofon sembolü

Çok Yönlü Mikrofonlar Çevresel olarak, bütün yönlerden gelen seslere karfl› duyarl›d›rlar. Ayn› zamanda “omni-directional” mikrofonlar olarak bilinirler ve “çember” sembolüyle gösterilirler (fiekil 3.7). Bu tür mikrofonlar daha çok ortam seslerini almak için ya da hareketli ses kayna¤›ndan gelen sesleri daha iyi alabilmek için tercih edilirler.

De¤iflken Yönlü Mikrofonlar Bütün yönel özelliklere sahip olabilen mikrofonlard›r. Bu tür mikrofonlarda yönel özellikler, tek bir mikrofon üzerinden ayr› ayr› seçilebilir. Ayr›ca sinyal yükselteçlerinin oldu¤u gövdeleri sabit, fakat kafalar› de¤iflebilen mikrofonlar da vard›r. Yüksek frekanslar›n dalga boylar› k›sa, düflük frekanslar›n da dalga boylar› uzundur. Yüksek frekansl› sesler için çok yönlü mikrofonlar kullan›l›rsa, frekanslar›n yönünü saptamak zorlafl›r. Özellikle stereo gibi çok kanall› kay›tlarda, sesleri mümkün oldu¤unca birbirinden ay›rmak ve daha yönel özellikli kay›tlar yapabilmek için, tek yönlü mikrofonlar tercih edilmelidir.

Mikrofonlar›n Ses Alma Kalitelerini Etkileyen Baz› Özellikler Ses enerjisinin bas›nç ve frekans›ndan, her mikrofon ayn› oranda etkilenmez. Mikrofonlar›n ses alma kalitelerini etkileyen baz› özellikler flu flekilde s›ralanabilir: • Frekans Tepkisi • Ses fiiddeti ve Sinyal Seviyesi • Maksimum Ses Bas›nç Seviyesi • Hassasiyet • Yak›nl›k Etkisi • Empedans

Frekans Tepkisi Her ses cihaz›n›n, sesin frekans aral›¤›n› alg›layabilmede ve iflleyebilmede s›n›rl›l›¤› vard›r. Bu etki, ses cihaz›n›n, sesin frekans›na karfl› gösterebildi¤i frekans tepki-

fiekil 3.7 Çok yönlü mikrofon sembolü

46

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

sidir (frequency response). Mikrofonlar›n da sesi yeniden üretebilmekte frekans s›n›rl›l›klar› vard›r. Daha önce de aç›kland›¤› gibi, baz› ses cihazlar› düz bir frekans tepkisi sa¤larlar. Baz›lar› ise, belli bir frekans aral›¤›na karfl› daha duyarl› olurlar. Her ses kayna¤›n›n üretebildi¤i frekans aral›¤› da farkl›d›r. Özellikle müzik kay›tlar› için mikrofon seçimi yap›l›rken, enstrümanlar›n ürettikleri frekans aral›klar› iyi bilinmelidir. Yanl›fl mikrofon seçiminde, önemli frekanslar mikrofon taraf›ndan alg›lanmayabilir ya da ses kalitesini bozacak gürültüler ses kayd›na girebilir.

Ses fiiddeti ve Sinyal Seviyesi Mikrofona gelen ses fliddeti çok fazla oldu¤unda, afl›r› bas›nçtan dolay› bütün mikrofonlarda ses kalitesi bozulur. Örne¤in flerit mikrofonlar, dinamik ve kondansatör mikrofonlara oranla daha çok etkilenirler. Hatta eski tip flerit mikrofonlarda diyafram hasar görebilir. Dinamik mikrofonlar yüksek yo¤unluktaki sesleri sorunsuz üretebilirler. Kondansatör mikrofonlar›n ise baz› modellerinde, ses sinyal seviyesini indirgeyici anahtar dü¤meler bulunur (pad switch). Ses sinyal seviye indirgeyiciler, mikrofon yükselticisine giden ses sinyalinin fliddetini azaltarak, daha kaliteli ses sinyali üretilmesine yard›mc› olurlar.

Maksimum Ses Bas›nç Seviyesi Ses sinyalinin mikrofon ç›k›fl›nda ulaflabildi¤i en üst seviye miktar›d›r (dB-SPL). Mikrofonun üretebildi¤i ses bas›nç seviyesi ne kadar yüksek ise, sesin kalitesi de o kadar iyi olacakt›r. Mikrofona gelen ses fliddeti, mikrofonun üretebildi¤i ses bas›nç seviyesinden fazlaysa, orijinal ses kaliteli biçimde üretilememifl olur. 150 dBSPL maksimum ses bas›nç seviyesi, bir mikrofon için oldukça idealdir.

Hassasiyet Hassasiyet, bir mikrofonun belli bir bas›nç seviyesinde üretti¤i voltaj de¤eridir (dBV). Mikrofonun ses kalitesini belirleyen bir gösterge de¤ildir. Hassasiyet, ses kayd›n› olumlu ya da olumsuz etkileyebilir. Çünkü hassasiyet seviyesi düflük olan mikrofonlarda, ses sinyal seviyesini belirleyen voltaj da düflük olur. Böyle bir durumda, ses sinyal kay›t seviyesi art›r›lmak zorundad›r. Örne¤in flerit mikrofonlar ile küçük bobinli dinamik mikrofonlar›n hassasiyet seviyeleri -85 dBV, büyük bobinli dinamik mikrofonlar›n -75 dBV ve kondansatör tip mikrofonlar›n hassasiyet seviyeleri de -65 dBV civar›ndad›r.

Yak›nl›k Etkisi Mikrofon ile ses kayna¤› aras›ndaki uzakl›k iliflkisidir (proximity effect). Mikrofon ses kayna¤›na yaklaflt›kça, düflük frekansl› seslerin diyaframa olan etkisi, bas›nc› artar. Böylece bas seslerin seviyesi yükselir ve seste patlamalar oluflur. Çok yönlü mikrofonlarda, mikrofon ses kayna¤›na de¤ecek kadar yaklaflt›r›lmad›¤› sürece, bas seslerin etkisi çok daha azd›r. Mikrofon ile ses kayna¤› aras›ndaki mesafe yeterli bir biçimde kontrol edilebilirse, yak›nl›k etkisi sese güç ve doygunluk kazand›r›r. Mikrofonlarda, bas seslerin do¤al olmayan yüksek etkilerini azaltabilmek için “bass rolloff” olarak tan›mlanan filtreler kullan›labilir. Baz› mikrofonlarda da “ikili sistem” olarak tan›mlanan, iki adet enerji dönüfltürücü vard›r. Dönüfltürücünün bir tanesi yaln›zca düflük frekanslar›, di¤eri de yaln›zca yüksek frekanslar› ifllemden geçirir. Böylelikle mikrofon taraf›ndan frekans aral›klar› daha iyi dengelenmifl sesler üretilebilir.

Empedans Profesyonel ses sistemlerinde düflük empedansl› cihazlar tercih edilir. Profesyonel mikrofonlar 150 ile 600 ohm aras›nda olabilir. Çünkü düflük empedansl› mikrofonlar›n sa¤layaca¤› üç önemli özellik vard›r:

3. Ünite - Mikrofonlar ve Ses Mikserleri

• Daha az gürültü üretirler. • Ortamdaki di¤er elektrikli cihazlar›n ürettikleri elektromanyetik etkilerden daha az etkilenirler. • Uzun kablolarla rahatl›kla kullan›labilir.

Kullan›m Alanlar›na ve Amaçlar›na Göre Mikrofonlar

Mikrofonlar temelde çal›flma prensiplerine ve yönel özelliklerine göre s›n›fland›r›l›rlar. Fakat mikrofonlar kullan›m alanlar›na ve amaçlar›na göre, farkl› fiziksel yap›da ve özel amaçl› olarak üretilirler. Radyo, TV ve film yap›mlar›nda kullan›lan mikrofonlar›n çal›flma prensipleri ve yönel özellikleri benzerlik gösterse de kullan›m amaçlar› farkl› olabilir. Örne¤in radyo stüdyosunda kullan›lan mikrofonlar ile TV stüdyosunda kullan›lan mikrofonlar ayn› de¤ildirler. Çünkü radyo stüdyosunda yaln›zca sesler iletilir. Fakat TV stüdyosunda görsel estetik de önemlidir. Müzik yap›mlar›nda kullan›lan mikrofonlar ile film yap›mlar›nda kullan›lan mikrofonlar çok daha özel yap›da olabilir. Mikrofonlar kullan›m alan ve çeflitlerine göre bafll›ca flu flekilde grupland›r›labilir: • Kablolu Mikrofonlar: Vokal mikrofonlar, yaka mikrofonlar›, el mikrofonlar›, boom mikrofonlar, kafa tipi mikrofonlar, enstrüman mikrofonlar›, yüzeysel mikrofonlar. • Kablosuz Mikrofonlar • Stereo Mikrofonlar • Surround Mikrofonlar

Mikrofonun Ses Kayna¤›na Uzakl›¤›

Kaliteli ses kaydetmede, mikrofon ile ses kayna¤› aras›ndaki mesafe oldukça önemlidir. Çünkü ses kayna¤›ndan yay›lan ses dalgalar›n›n fliddetine göre, mikrofon ile ses kayna¤› aras›ndaki mesafe de de¤iflkenlik gösterir. Amaç; kaydedilecek ses ile ortamdaki di¤er sesler aras›ndaki dengeyi ayarlayabilmektir. Bu denge ayarlanamazsa, ortamdaki di¤er sesler daha bask›n olabilir ya da gürültü olarak alg›lan›r. Mikrofon ses kayna¤›na gerekenden fazla yaklaflt›r›l›rsa: • Özellikle bas seslerde patlamalar oluflur. • Kay›t seviyesinin kontrolü zorlafl›r. Ses aniden yükseldi¤inde, ses sinyalinde bozulmalar oluflabilir. • Müzik gibi ses kay›tlar›nda, mikrofona çarpma ya da sürtünmeler gürültülere neden olur. • Ses kayna¤› hareketli ise; özellikle dar aç›l› mikrofonlarda, ses kayna¤› mikrofonun etki alan›ndan daha çabuk d›flar›ya ç›kar. Bunlara benzer olumsuz etkilerden kaç›nmak için mikrofon ses kayna¤›ndan uzaklaflt›r›labilir. Fakat mikrofon ses kayna¤›ndan fazla uzaklaflt›r›ld›¤›nda ise: • Ses kayna¤›n›n yak›nl›k etkisi azal›r. • Ses kay›t seviyesi yükseltilmek zorunda kal›nabilir. Hem ortamdaki di¤er sesler daha fazla kayda girer, hem de ses cihazlar›n›n gürültüsü art›r›lm›fl olur. • Özellikle kapal› mekanlarda, mikrofon yans›yan seslerden daha çok etkilenir.

Faz

Birden fazla mikrofon kullan›lan durumlarda karfl›lafl›lan bir problemdir. Bir ses kayna¤›ndan yay›lan ses dalgalar›, mikrofonlar taraf›ndan ayn› anda ve eflit ölçüde alg›lan›rsa, seste faz çak›flmalar› oluflabilir. Fazlar›n ters olarak örtüflmesi durumunda, baz› ses dalgalar› birbirini yok ederler ve ses seviyesi önemli ölçüde zay›flar ya da sessizlik oluflur. Faz çak›flmalar›n› engellemek için baz› ses mikserlerinin üzerinde faz de¤ifltirici dü¤meler bulunur.

47

48

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Mikrofon Aksesuarlar›

Mikrofonlar ço¤u yap›mlarda aksesuarlar›yla birlikte kullan›l›rlar. Kalitesiz aksesuarlar veya yanl›fl aksesuar kullan›m›, hem sesin hem de yap›m›n kalitesini do¤rudan etkiler. Çok küçük ya da çok basit bir aksesuar, ses kay›t çal›flmas›n›n baflar›l› bir biçimde yap›lmas›n› sa¤layabilir. Bafll›ca mikrofon aksesuarlar›; mikrofon sehpalar›, boom oltalar, mikrofon klipsleri, mikrofon maflalar›, mikrofon süspansiyonlar› ve mikrofon rüzgarl›klar›d›r. Mikrofon Sehpalar›: Mikrofon sehpalar› ikiye ayr›l›r: yer sehpalar› ve masa sehpalar›. Yer sehpalar›n›n uzunluklar› ayarlanabilir ve üç ayakl›d›rlar (tripod). Masa sehpalar›, tek bafllar›na ya da spiral bir uzatma ile kullan›l›rlar. Ses stüdyolar›nda ve radyo stüdyolar›nda kullan›lan akrobat tip masa sehpalar› vard›r. Özellikle yer sehpalar› ile akrobat masa sehpalar› hareketli mekanizmalara sahiptirler. Bu hareketli parçalar s›k›p sökülmeye dayan›kl› olmal›d›rlar ve gövde yap›lar› sa¤lam olmal›d›r. Boom Oltalar: TV ve film yap›mlar›nda, mikrofonun görüntü çerçevesine girmemesi ve ses kayna¤›na uzaktan yönlendirilebilmesi için kullan›l›rlar. Bal›k oltas›na benzer yap›dad›rlar. Uzunluklar› ayarlanabilir. Mikrofon oltan›n ucuna as›l›r ve ses kayna¤›na do¤ru uzat›l›r. Mikrofon Klipsleri: Sabit ya da mafla gibi yayl› bir mekanizmada olabilirler. Genellikle yaka mikrofonlar›nda ve mikrofon sehpalar›nda kullan›l›rlar. Mikrofon Maflalar›: Pense ya da mengeneye benzer yap›dad›rlar. Mikrofonlar›n stüdyo veya ses kay›t ortamlar›nda çeflitli nesnelere tutturulabilmesi için kullan›l›rlar. Mikrofon Süspansiyonlar›: Yumuflak bir kauçuk ya da lastik yap›da olabilirler. Mikrofonun ba¤lant› yap›ld›¤› klips ile klipsin ba¤l› oldu¤u mekanizma aras›nda kullan›l›r. Boom oltas› veya mikrofon sehpas›ndan gelebilecek darbelerin etkisini azaltmak için kullan›l›rlar. Mikrofon Rüzgarl›klar›: Mikrofon diyaframlar›n› nefes ve rüzgar etkilerinden olabildi¤ince korumak için kullan›l›rlar. Sünger, bez veya yapay kürk yap›dad›rlar. Seste özellikle yüksek frekans kayb›na ve sesin bo¤uklaflmas›na neden olabilirler.

M‹KSERLER

Radyo, TV ve film yap›mlar›nda mikrofon gibi cihazlardan gelen ses sinyalleri, do¤rudan ses kay›t cihazlar›na ba¤lanabilir. Fakat ses sinyalinin birden fazla oldu¤u yap›mlarda, sesleri daha iyi ayarlayabilmek için ses mikserleri tercih edilir. Çünkü ses mikseri kullanmadaki temel amaç, ses sinyallerini bir araya toplamak ve tek bir kaynaktan da¤›tmakt›r. Böylece ses sinyalleri, daha dengeli ve kontrollü olarak ifllenebilir ve mikser ç›k›fllar›na yönlendirilebilir. E¤er ses mikserleri olmasayd›, özellikle birden fazla ses sinyalini kontrol etmek ve yönlendirmek imkans›z hale gelirdi. Ses mikserlerinin kanal say›lar›na göre fiziksel büyüklükleri de¤iflebilir. Baz› mikserler tafl›nabilir, baz›lar› ise stüdyolarda kullan›lan sabit mikserler olabilir. Ses mikserleri analog ya da say›sal yap›dad›rlar. Günümüzde say›sal ses mikserlerinin üretimine a¤›rl›k verilmektedir. Say›sal teknoloji sayesinde birçok fonksiyon bir araya toplanm›flt›r ve ses mikserleri oldukça ifllevsel hale gelmifltir. Örne¤in tek bir dü¤meye birden fazla ifllem atanabilmektedir. Analog mikserlerdeki fiziksel hacim, say›sal bir mikserde daha küçük bir yap›ya s›¤d›r›labilmektedir. Fakat profesyonel kullan›c›lar, her bir ifllemi birbirinden ayr› yapmak ve yapt›klar› ayarlar› göz önünde görmek isterler. Bu sebepten dolay›, fiyatlar› di¤er analog ve say›sal mikserlere göre çok daha pahal› olsa da “analog görünümlü say›sal ses mikserleri” tercih edilebilir. Ayn› zamanda, bilgisayarlarda yaz›l›m halinde sanal ses mikserleri de bulunmaktad›r. Ses mikserleri kullan›m alanlar›na göre de de¤iflmektedir. Çünkü ses mikserleri, ses çal›flmalar›n›n amac›na göre üretilir. Örne¤in;

49

3. Ünite - Mikrofonlar ve Ses Mikserleri

• TV-radyo yap›m ve yay›nlar› • Film yap›mlar› • Müzik yap›mlar› • Konserler • Toplant› salonlar› vb. Bir ses mikseri ne kadar basit ya da karmafl›k yap›da olursa olsun, bütün ses mikserlerindeki amaç ayn›d›r: Ses sinyali miksere girer ve ç›k›fla yönlendirilir (fiekil 3.8). Bir mikserin ses girifl kanallar›, o miksere ba¤lanabilecek ses kaynaklar›n›n (ses sinyallerinin) say›s›n› belirler. Mikserin ç›k›fl kanallar› ise, miksere girifli yap›lan ses sinyallerinin, mikserin kaç farkl› noktas›ndan ç›k›fl yapabilece¤ini belirler. Ses sinyallerinin miksere girifli ile ç›k›fl› aras›ndaki süreçte, ses sinyallerine uygulanabilen ifllemler flunlard›r: • Ses sinyallerinin seviyeleri dengelenebilir. G‹R‹fi KANALLARI • Seslerin frekanslar› ayarlanabilir. • Seslere efektler uygulanabilir. • Sesler birbiri aras›nda kar›flt›r›labilir. • Sesler monitörler arac›l›¤›yla kontrol edilir (izleme ve dinleme). • Sesler mikserin ç›k›fl ya da ç›k›fllar›na yönlendirilebilir. Ses mikserlerinin ses girifl kanal say›lar› ile ses ç›k›fl kanal say›lar› sabit de¤ildir. Mikserin kullan›m ihtiyac›na göre girifl ve ç›k›fl kanal say›lar› de¤iflmektedir. Örne¤in portatif bir ses mikserinin genelde 4 ses girifl kaÇIKIfi nal› ve 2 ana ses ç›k›fl kanal› vard›r. StüdyoKANALLARI larda kullan›lan ses mikserlerinde 12, 24, 48 ve üzeri ses girifl kanallar› olabilir. Bu tür mikserlerde ana ç›k›fllarla beraber, yard›mc› ç›k›fllar da bulunur. Ses mikserlerinde en çok karfl›lafl›lan terimler flunlard›r: sinyal, fader, kanal ve EQ (equalizer).

SES M‹KSER‹N‹ OLUfiTURAN BÖLÜMLER Bir ses mikserinde olmas› gereken temel bölümler flunlard›r: • Girifl bölümü • Monitör Bölümü • Ç›k›fl bölümü Ses mikserlerinin yap›lar›na ba¤l› olarak, mikseri oluflturan bölümlerdeki ifllevler de her miksere göre de¤ifliklik gösterir.

Girifl Bölümü Ses mikserlerinin bütün ses girifl ve ç›k›fl ba¤lant›lar›, genellikle mikserin arka k›sm›nda toplan›r. Baz› geliflmifl mikserlerde ses girifl ve ç›k›fl ba¤lant›lar› mikserin ana gövdesinden ba¤›ms›z olarak, ayr› bir panelde toplanm›fl olabilir. Ses mikserlerine iki farkl› ses kayna¤› girifli yap›labilir: Mikrofon ve hat sinyalleri. Hat sinyal, mikrofon d›fl›ndaki di¤er ses kaynaklar›na ait ses sinyalleridir ve ‹ngilizcede “line input/output” olarak tan›mlan›r. Örne¤in bir CD çalar ya da kasetçalardan al›nan ses sinyalidir. Mikserin girifl kanal› üzerinden, bu sinyaller miksere tan›t›lmak zorundad›r. Çünkü mikrofonun ve hat sinyallerin voltaj seviyeleri bir-

fiekil 3.8 Bir ses mikserinin temel yap›s›

50

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

birinden farkl›d›r. Mikrofonun sinyal voltaj seviyesi hat sinyalin voltaj seviyesinden düflüktür. Bu ses sinyallerin giriflinde kullan›lan ba¤lant› fifl tipleri de farkl›d›r. Mikrofonlardan gelen ses sinyali “XLR” dengeli konnektörler ile yap›l›r. Hat sinyal giriflleri ise “TRS” ya da “TS” tip jak girifller kullan›l›r. Portatif amaçl› baz› mikser ve ses cihazlar›nda, her iki sinyal türü için yaln›zca XLR konnektörler bulunur. Ses sinyalleri girifl konnektöründen itibaren, mikser üzerindeki kanallarda “bus” olarak tan›mlanan veriyollar›n› takip eder. Ses sinyallerinin hangi veriyolunu takip edece¤i operatörün seçimine ba¤l›d›r. Baz› ses mikserlerinde stereo girifl kanallar› da bulunur. Sinyalin girifl konnektöründen fader ç›k›fl›na kadar izleyebilece¤i veriyollar› ve ses sinyaline uygulanabilecek etkiler flu flekilde s›ralanabilir: (Terminolojide ‹ngilizce orijinal kelimeler kullan›lm›flt›r). Input Section (Girifl Bölümü) Mic Input: XLR dengeli (balanced) mikrofon girifli. Line Input: TS ya da TRS hat sinyal girifli. Mic/Line Dü¤mesi: Miksere girifli yap›lan sinyal türünü seçmek için kullan›l›r. +48/P48: Elektrostatik mikrofonlar için gerekli olan elektrik enerjisi. PAD -20dB: Mikrofon sinyal gücünü 20 dB azalt›r. Phase Dü¤mesi: Sinyal faz›n› 180º tersine çevirir. Gain: Mikrofon ve hat sinyallerin fliddetini ayarlayan dü¤me. Miksere girilen ses sinyalinin fliddet seviyesi, bu kazanç kontrol dü¤mesi yard›m›yla ayarlan›r. Sinyalin gücü gere¤inden yüksek oldu¤unda, “peak” olarak tan›mlanan LED ›fl›k yanar. EQ - Equalizer (Frekans Dengeliyici) HF: High Frequency. Yüksek frekanslar› ayarlay›c› dü¤me. MD: Middle Frequency. Orta frekanslar› ayarlay›c› dü¤me. LF: Low Frequency. Düflük frekanslar› ayarlay›c› dü¤me. On/Off: EQ bölümünü aktif hale getirir ya da devreden ç›kar›r. Aux/Send (Yard›mc› Ç›k›fl) Girifl kanal› üzerindeki ses sinyalini Aux/Send ç›k›fllar›na yönlendiren dü¤me. Aux/Send say›s› mikserlere göre de¤iflir. Her girifl kanal› üzerinde Aux/Send ç›k›fllar› bulunur. Aux/Send taraf›ndan ç›k›fla yönlendirilen sinyal, ilk önce ana Aux/Send ç›k›fl›na gider ve orada bekler. Ana Aux/Send ç›k›fl› da aç›ld›ktan sonra ses sinyali mikser d›fl›na tafl›nabilir. Aux/Send ç›k›fl›ndan gönderilen sinyal “Return” giriflinden tekrar miksere geri al›n›r. Örne¤in herhangi bir girifl kanal›ndaki ses sinyali Aux/Send arac›l›¤›yla bir efekt ünitesine gönderilir. Efekt kat›lm›fl sinyal tekrar miksere geri tafl›n›r. Bu sinyal istenirse mikserdeki bofl bir girifl kanal›ndan “line” girifl olarak da geri al›nabilir. Aux/Send “pre fader” ve “post fader” olabilir. Pre fader: Kanal fader kapal› oldu¤u halde, ses sinyali Aux/Send taraf›ndan ana Aux/Send ç›k›fl›na gönderilebilir. Post fader: Aux/Send taraf›ndan ses sinyalinin ana Aux/Send ç›k›fl›na gönderilebilmesi için fader ç›k›fl›n›n da aç›k olmas› gerekir. Aux/Send sinyal fliddeti fader hareketinden etkilenir. Routing Section (Sinyali Yönlendirme Bölümü) Ses mikser girifl kanal›n›n alt bölümünde yer al›r. Mikserin ç›k›fl›na sinyal yönlendirmeleri bu bölümden yap›l›r. Balance/Pan: Girifl kanal›ndaki ses sinyalinin, mikserin hangi ana ç›k›fl›ndan d›flar›ya al›naca¤›n› ayarlar (sol, sa¤ ya da her ikisi). Üç konumlu bir dü¤medir: L (left,

3. Ünite - Mikrofonlar ve Ses Mikserleri

sol), C (center, orta) ve R (right, sa¤). “C” konumundayken ses sinyali her iki ana ç›k›fla gider (L ve R). Özellikle stereo çal›flmalarda kullan›l›r. “Balance” ya da “Pan” dü¤mesinin bir ifllevi de girifl kanal›ndaki sinyalin hangi “Group” ç›k›fl›na yönlendirilece¤ini ayarlamakt›r. Dü¤me sola çevrildi¤inde “tek” numaral› Group ç›k›fllar›na, dü¤me sa¤a çevrildi¤inde “çift” numaral› Group ç›k›fllar›na ses sinyali yönlendirilir. On: Girifl kanal›n› aktif hale getirir. PFL: Pre Fader Listening. Fader kapal›yken kanal üzerindeki ses hoparlör ya da kulakl›kla dinlenir. ‹flitilen bu ses mikser ç›k›fl›na gitmez, yaln›zca ön dinleme yap›l›r. Peak: “Gain” dü¤mesinden gelen ses sinyalinin fliddetini gösterir. Miksere giren sinyal tepe noktas›na ulaflm›flsa ›fl›k yanar ve operatörü uyar›r. Bu durumda sinyal kazanc› LED ›fl›k sönünceye kadar düflürülür. Mix: Girifl kanal›ndaki ses sinyalini mikserin ana ç›k›fl›na yönlendirir (L ve R). Group 1-2: Girifl kanal›ndaki ses sinyalini “Group” ç›k›fllar›na gönderir. Her “Group” dü¤mesi “1-2”, “3-4”, “5-6” fleklinde devam eder. “Group” say›s› mikserlerin kapasitesine göre de¤iflir. Channel Fader: Girifl kanal›n›n son ifllev yeri. “Fader” sürgülü bir potansiyometredir. Baz› portatif mikserlerde dü¤me (döner potansiyometre) fleklinde de olabilir. Mikserin ç›k›fl›na giden sinyalin seviyesi ya da fliddeti fader ile ayarlan›r.

Monitör Bölümü Mikserin monitör bölümünde ses sinyal ya da sinyallerinin izleme ve dinlemesi yap›l›r. Sesler VU metre, PPM ya da dBFS gibi göstergeler ile izlenir. Kulakl›k ya da hoparlörler yoluyla da dinlenir.

Ç›k›fl Bölümü Ç›k›fl bölümü “master” bölüm olarak da tan›mlanabilir. Ses mikserinin ç›k›fl bölümünde yer alan temel ifllevler flunlard›r: Group Fader: Girifl kanal›ndan yönlendirilen sinyaller burada toplan›r. Hem yard›mc› ç›k›fl olarak kullan›l›rlar hem de girifl kanallar› kendi aralar›nda grupland›r›l›p, “group” fader arac›l›¤›yla yönetilebilirler. Örne¤in 12 girifl kanal› üzerindeki “Group 1-2” dü¤melerinin her birine bas›larak, 12 kanal birden tek bir fader üzerine toplanabilir. Böylece 12 kanal tek bir fader arac›l›¤›yla kontrol edilebilir. Master Aux/Send: Her girifl kanal›ndan yönlendirilen sinyaller bu dü¤melerde toplan›r. Örne¤in herhangi bir girifl kanal›ndaki 1 nolu Aux ya da Send aç›ld›¤›nda, bu sinyal veya sinyaller 1 nolu master Aux ya da Send dü¤mesine gelir ve bekler. 1 nolu master dü¤me aç›ld›¤›nda ses sinyali mikser d›fl›na tafl›nm›fl olur. Return: Aux/Send arac›l›¤›yla mikser d›fl›na gönderilen sinyal, miksere geri al›nmak istendi¤inde “return” giriflleri kullan›l›r. Bu girifller “line” girifltir. Oscillator: Osilatör, sinyal üreteç dü¤medir. 1 kHz test ton sinyalinin d›fl›nda farkl› sinyaller de üretebilir. Master Fader: Mikserin ana ç›k›fl›n› kumanda eder. “Mix Fader” olarak da tan›mlan›r. Bir ya da iki fader olabilir. Baz› portatif mikserlerde ana fader yoktur. Girifl kanallar›ndaki sinyaller do¤rudan mikserin ana ç›k›fl›na giderler. Fakat ana fader olan mikserlerde, girifl kanallar›ndan gelen sinyallerin ana ç›k›fla (L ve R) gidebilmesi için ana fader’lar›n aç›lmas› gerekir. Örneksel ve say›sal mikserler temelde bu ifllevlere sahiptirler. Fakat mikserler kullan›m alan ve amaçlar›na göre farkl› yap›da olabilirler. Say›sal mikserlerde ADC ve DAC dönüfltürücüler bulunur. Say›sal mikserler bilgisayar gibi çal›fl›rlar. Örne¤in yap›lan bir çal›flman›n ayarlar› miksere kaydedilebilir ve baflka bir zaman bütün ayarlar geri yüklenebilir.

51

52

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

SES STÜDYOLARININ TEMEL YAPI VE ‹fiLEVLER‹ Ses kayd› yap›lacak bütün stüdyolarda aranan en temel özellikler hacim, yal›t›m ve akustiktir. Özellikle yal›t›m ve akustik birbirine kar›flt›r›l›r. Yal›t›mdaki amaç, özellikle stüdyo d›fl›ndaki seslerin stüdyo içine girmesini engellemektir. Akustik ise, stüdyo içindeki seslerin yans›ma ve emilmesi ile ilgilidir. Radyo, TV, müzik ve seslendirme stüdyolar›n›n fiziksel yap›, donan›m ve ifllevleri birbirlerinden farkl›d›r. Fakat temelde fiziksel olarak her stüdyo iki bölümden oluflur: kontrol odas› ve stüdyo odas›. Fiziksel yap›daki en önemli unsur, her iki oda aras›nda titreflim geçirgenli¤inin mümkün oldu¤unca engellenmesidir. Ses stüdyolar›nda titreflim geçirgenli¤ini önleyebilmek için, yap›lar aras›nda kat› iletiflim engellenmeye çal›fl›l›r. Stüdyolar “oda içinde oda” olarak tan›mlanan bir yap›yla infla edilirler. Var olan odan›n tavan, zemin ve duvarlar›na mümkün oldu¤unca kat› iletiflimde bulunmayan bir iç oda infla edilir. Bu iç oda titreflim emici süspansiyonlar üzerine oturur. Kap› ve pencereler dahil bütün yap› özel bir mühendislik çal›flmas› gerektirir. Ses stüdyolar› oldukça masrafl› yap›lard›r ve amac›na uygun olarak infla edilmelidir. Stüdyolarda kullan›lacak donan›mlar da amac›na uygun seçilmelidir. Kontrol odas›, bütün ses donan›mlar›n›n bulundu¤u ve ses kay›t çal›flmalar›n›n yönetildi¤i odad›r. Stüdyo bölümü ise, mikrofon ve müzik enstrümanlar›n›n yer ald›¤› bölümdür. Her iki oda birbirinden cam bölme ile ayr›l›r. Bu bölme her iki oda aras›nda ses iletiflimi geçirmeyen bir yap›ya sahiptir. Cam bölmede genelde iki adet cam kullan›l›r. Hem ses hem de görüntü yans›mas›n› engellemek için camlar birbirlerine 90º paralel de¤ildirler. Stüdyo ve kontrol odas› geçiflleri yine özel bir kap› arac›l›¤›yla yap›l›r. Çal›flmalarda sesli iletiflimi sa¤lamak için “intercom” olarak isimlendirilen dahili telefon kullan›l›r. Stüdyo ve kontrol odas›ndaki cihazlar aras›ndaki kablo ba¤lant›lar› “patch panel” panolar arac›l›¤›yla yap›l›r. Ses stüdyolar› önemli bir izolasyona sahip olduklar›ndan dolay›, havaland›rma da oldukça önemlidir. Teknik olarak ses stüdyolar›nda kullan›lan donan›m ve bu donan›m›n kullanaca¤› elektrik enerji hesaplar› dikkatli yap›lmal›d›r. Ana elektrik flebekesinden kaynaklanabilecek gürültüler engellenmelidir. Gerekti¤inde kesintisiz güç kaynaklar› kullan›lmal›d›r. Kay›t cihazlar› ve ses mikseri gibi donan›mlar›n yerleflimi eriflimde kolayl›k sa¤lamal›d›r. Hoparlörlerin yerden yükseklikleri, mesafe ve aç›lar› dikkatli ayarlanmal›d›r. Televizyon gibi görsel yap›mlarda, herhangi bir mekan çeflitli dekorlar arac›l›yla kullan›labilir. Fakat sesli yap›mlarda, stüdyolar›n amac›na uygun yap› ve ifllevleri oldukça önemlidir.

3. Ünite - Mikrofonlar ve Ses Mikserleri

53

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Ses monitörlerinin ifllevlerini aç›klamak. Ses, monitörler arac›l›¤›yla izlenir ve dinlenir. Müzik ya da konuflma gibi her sesin bir dinamik alan› vard›r. Dinamik alan, sesin en yüksek ve en düflük seviyeleri aras›nda kalan aland›r, dB birimi ile ifade edilir. Özellikle klasik müzikte ani ses yükselmeleriyle karfl›lafl›l›r. Ses kay›tlar›nda ani ses yükselmeleri dikkate al›n›r ve sesler mümkün oldu¤unca optimum seviyede korunmaya çal›fl›l›r. Ses aniden yükseldi¤inde voltaj seviyesi de yükselir. Voltaj seviyesindeki yükselmeler, belli bir s›n›rdan sonra ses cihaz› taraf›ndan karfl›lanamaz ve ses sinyali bozulur. Kulak, sesteki bu art›fl ve azalmalar› kontrol edebilir. Fakat ses sinyalinden söz etti¤imizde, sinyal seviyesindeki bu de¤iflimlerin kontrolü operatör arac›l›¤›yla yap›l›r. Sesin izlenmesinde “Volume Unit Meter, VU”, “Program Peak Meter, PPM” ve “Decibel Full Scale, dBFS” olarak tan›mlanan ses seviye göstergeleri kullan›l›r. Sesin dinlenmesinde ise referans kulakl›k ve hoparlörlerden yararlan›l›r. Mikrofonlar›n yap›sal ve yönel özelliklerini aç›klamak. Mikrofonlar çal›flma prensiplerine göre ikiye ayr›l›rlar: - Elektromanyetik mikrofonlar: Dinamik ve flerit mikrofonlar. - Elektrostatik mikrofonlar: Kondansatör ve elektret mikrofonlar. Mikrofonlar›n yönel özellikleri temelde üç gruba ayr›l›r: tek yönlü, çift yönlü ve çok yönlü mikrofonlar. Her mikrofonun yönel özelli¤ini belirten sembolleri de vard›r.

N A M A Ç

3

Ses mikserinin temel çal›flma prensibini aç›klamak. Bir ses mikseri ne kadar basit ya da karmafl›k yap›da olursa olsun, bütün ses mikserlerindeki amaç ayn›d›r: ses sinyali miksere girer ve ç›k›fla yönlendirilir. Bir mikserin ses girifl kanallar›, o miksere ba¤lanabilecek ses kaynaklar›n›n (ses sinyallerinin) say›s›n› belirler. Mikserin ç›k›fl kanallar› ise, miksere girifli yap›lan ses sinyallerinin, mikserin kaç farkl› noktas›ndan ç›k›fl yapabilece¤ini belirler. Ses sinyallerinin miksere girifli ile ç›k›fl› aras›ndaki süreçte, ses sinyallerine uygulanabilen ifllemler flunlard›r: - Ses sinyallerinin seviyeleri dengelenebilir. - Seslerin frekanslar› ayarlanabilir. - Seslere efektler uygulanabilir. - Sesler birbiri aras›nda kar›flt›r›labilir. - Sesler monitörler arac›l›¤›yla kontrol edilir (izleme ve dinleme). - Sesler mikserin ç›k›fl ya da ç›k›fllar›na yönlendirilebilir. Bir ses mikserinde olmas› gereken temel bölümler flunlard›r: - Girifl bölümü - Monitör Bölümü - Ç›k›fl bölümü Ses mikserlerinin yap›lar›na ba¤l› olarak, mikseri oluflturan bölümlerdeki ifllevler de her miksere göre de¤ifliklik gösterir.

54

N A M A Ç

4

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Ses stüdyolar›n›n temel yap› ve ifllevlerini aç›klamak. Ses kayd› yap›lacak bütün stüdyolarda aranan en temel özellikler hacim, yal›t›m ve akustiktir. Özellikle yal›t›m ve akustik birbirine kar›flt›r›l›r. Yal›t›mdaki amaç, özellikle stüdyo d›fl›ndaki seslerin stüdyo içine girmesini engellemektir. Akustik ise, stüdyo içindeki seslerin yans›ma ve emilmesi ile ilgilidir. Temelde fiziksel olarak her stüdyo iki bölümden oluflur: kontrol odas› ve stüdyo odas›. Fiziksel yap›daki en önemli unsur, her iki oda aras›nda titreflim geçirgenli¤inin mümkün oldu¤unca engellenmesidir. Ses stüdyolar›nda titreflim geçirgenli¤ini önleyebilmek için yap›lar aras›nda kat› iletiflim mümkün oldu¤unca engellenmeye çal›fl›l›r. Stüdyolar “oda içinde oda” olarak tan›mlanan bir yap›yla infla edilirler. Kap› ve pencereler dahil bütün yap› özel bir mühendislik çal›flmas› gerektirir. Stüdyolarda kullan›lacak donan›mlar da amac›na uygun seçilmelidir. Kontrol odas›, bütün ses donan›mlar›n›n bulundu¤u ve ses kay›t çal›flmalar›n›n yönetildi¤i odad›r. Stüdyo bölümü ise, mikrofon ve müzik enstrümanlar›n›n yer ald›¤› bölümdür. Her iki oda birbirinden cam bölme ile ayr›l›r. Bu bölme her iki oda aras›nda ses iletiflimi geçirmeyen bir yap›ya sahiptir. Cam bölmede genelde iki adet cam kullan›l›r. Hem ses hem de görüntü yans›mas›n› engellemek için camlar birbirlerine 90º paralel de¤ildirler. Stüdyo ve kontrol odas› geçiflleri yine özel bir kap› arac›l›¤›yla yap›l›r. Çal›flmalarda sesli iletiflimi sa¤lamak için “intercom” olarak isimlendirilen dahili telefon kullan›l›r. Stüdyo ve kontrol odas›ndaki cihazlar aras›ndaki kablo ba¤lant›lar› “patch panel” panolar arac›l›¤›yla yap›l›r. Ses stüdyolar› önemli bir izolasyona sahip olduklar›ndan dolay›, havaland›rma da oldukça önemlidir. Teknik olarak ses stüdyolar›nda kullan›lan donan›m ve bu donan›m›n kullanaca¤› elektrik enerji hesaplar› dikkatli yap›lmal›d›r. Ana elektrik flebekesinden kaynaklanabilecek gürültüler engellenmelidir. Gerekti¤inde kesintisiz güç kaynaklar› kullan›lmal›d›r. Kay›t cihazlar› ve ses mikseri gibi donan›mlar›n yerleflimi eriflimde kolayl›k sa¤lamal›d›r. Hoparlörlerin yerden yükseklikleri, mesafe ve aç›lar› dikkatli ayarlanmal›d›r.

3. Ünite - Mikrofonlar ve Ses Mikserleri

55

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi ses monitörlerinden biri de¤ildir? a. VU metre b. PPM c. dBFS d. Hoparlör e. Mikrofon

6. Ses olarak a. b. c. d. e.

2. Afla¤›dakilerden hangisi dinamik mikrofonun özelliklerinden biri de¤ildir? a. Elektrik enerjisini kendi üretir. b. Ortamdaki di¤er seslerden az etkilenir. c. Elektrostatik mikrofondur. d. Darbelerden kolay etkilenmez. e. Ço¤u zaman görüntü çerçevesinin içinde yer al›r.

7. Ses mikserlerindeki “peak” ›fl›¤›n›n ifllevi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Miksere giren ses fliddetinin yüksekli¤ini uyarmak. b. Miksere giren ses frekans›n›n uyumsuzlu¤unu uyarmak. c. Mikserde ayd›nlatma ifllevi görmek. d. Mikserde kanal›n kapal› oldu¤unu belirtmek. e. Mikserdeki sesin frekans grafi¤ini göstermek.

mikserlerinde sinyal girifli, niçin “mic” ve “line” ayr›lm›flt›r? Seslerin karmafl›k yap›s›ndan dolay› Seslerin frekans yap›lar›ndan dolay› Seslerin yak›nl›k etkisinden dolay› Sinyaller aras›ndaki faz fark›ndan dolay› Sinyaller aras›ndaki voltaj fark›ndan dolay›

3. Afla¤›dakilerden hangisi kondansatör mikrofonun özelliklerinden biri de¤ildir? a. Phantom besleme ile çal›fl›r. b. Rüzgar gibi etkenlerden kolay etkilenmez. c. Ses kayna¤›ndan uzakta çal›fl›r. d. Darbelerden kolay etkilenir. e. Görüntü çerçevesinin içinde yer almayabilir.

8. 1 kHz test sinyali niçin kullan›l›r? a. Sesi “aux” ya da “send” ç›k›fl›na göndermek için b. Mikseri test etmek için c. Ses kay›t seviyesi kalibrasyonunu yapmak için d. Seviyeyi art›rmak ya da düflürmek için e. Sinyalin fliddetini ölçmek için

4. Afla¤›dakilerden hangisi mikrofonlar›n yönel özelliklerinden biri de¤ildir? a. Çok yönlü olmalar› b. Sabit yönlü olmalar› c. Tek yönlü olmalar› d. Çift yönlü olmalar› e. Super cardioid olmalar›

9. Mikserlerin girifl kanal›ndaki “fader” kontrolünün ifllevi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Miksere giriflteki ses sinyal fliddetini ayarlamak. b. Ses sinyalinin frekans›na etki etmek. c. Ses sinyalini “mic” ya da “line olarak ay›rmak. d. Girifl kanal›ndaki sesin faz›n› de¤ifltirmek. e. Mikser ç›k›fl›na giden sesin fliddetine etki etmek.

5. Ses mikserlerindeki “gain” kontrolün ifllevi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sesin frekans›n› de¤ifltirmek. b. Sinyali “aux” ç›k›fl›na göndermek. c. Sinyali “group” ç›k›fl›na göndermek. d. Kanal giriflindeki sesin fliddetini ayarlamak. e. Girifl kanal›nda sinyal türünü belirlemek.

10. Ses stüdyolar›nda yal›t›m niçin önemlidir? a. Ses akusti¤ini önlemek için b. Sesleri d›flar›ya duyurabilmek için c. D›flar›daki sesleri stüdyodan duyabilmek için d. Titreflim iletiflimini en aza indirgeyebilmek için e. Kontrol odas› ile stüdyo odas› aras›ndaki ses iletiflimini sa¤lamak için

56

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

1. e

Alten, Stanley R (2005). Audio in Media. Wadsworth. Seventh Edition. USA. Barlett, Bruce. Barlett, J. (2009). Practical Recording Techniques.Focal Press. USA., Encyclopædia Britannica (2008). Ultimate Reference Suite. Ergül, Reha Recep (1998). Ses. Anadolu Üniversitesi E¤itim Sa¤l›k ve Bilimsel Araflt›rma Çal›flmalar› Vakf›. Yay›n No: 133. Eskiflehir. Holman, Tomlinson (2005). Sound for Digital Video. Focal Press. USA. Lyver, Des (1999). Basics of Video Sound.Focal Press. Great Britain. Moylan, William (2002). The Art of Recording.Focal Press. USA. Nisbett, Alec (2003). The Sound Studio.Focal Press. Great Britain. Önen, Ufuk (2007). Ses Kay›t ve Müzik Teknolojileri. Çitlembik Yay›nlar›. ‹stanbul. Rose, Jay (2003). Producing Great Sound for Digital Video. Second Edition.CMP Books. USA. Self, Douglas ve Di¤erleri (2009). Audio Engineering: Know It All. Elsevier Inc. USA. Talbot-Smith, Michael (2002). Sound Engineering Explained. Focal Press. Great Britain. Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük ve Yaz›m K›lavuzu. Sürüm 1.0.

2. c

3. b

4. b

5. d 6. e 7. a 8. c 9. e 10. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ses Monitörleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Mikrofonlar: Mikrofonlar›n Çal›flma Prensipleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Mikrofonlar: Mikrofonlar›n Çal›flma Prensipleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mikrofonlar: Mikrofonlar›n Yönel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mikserler: Girifl Bölümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mikserler: Girifl Bölümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mikserler: Girifl Bölümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ses Monitörleri: Kalibrasyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mikserler: Girifl Bölümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ses Stüdyolar›n›n Temel Yap› ve ‹fllevleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4

RADYO VE TELEV‹ZYON TEKN‹⁄‹

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ses kurgu tasar›m›n›n önemini aç›klayabilecek, NLE sistemlerin analog ses bant kurgudan farkl›l›klar›n› saptayabilecek, DAW sistemini ve çal›flma prensiplerini aç›klayabilecek, DAW sistemlerde ses dosyas›na uygulanabilen temel ifllemleri aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • Ses Kurgu Tasar›m› • Ses Kurgu • Non-Linear Editing, NLE

• Digital Audio Workstation, DAW • Ses ‹fllemciler

‹çerik Haritas›

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Ses Kurgusunun Temel ‹fllevleri

• G‹R‹fi • SES KURGU TASARIMI • ANALOG SES KURGU: BANT S‹STEMLER • SAYISAL SES KURGU: DAW S‹STEMLER • DAW S‹STEMLERDE KURGU

Ses Kurgusunun Temel ‹fllevleri G‹R‹fi Ses ve görüntü birbirinden ba¤›ms›z ya da birbiriyle senkronlu (efl zamanl›) biçimde kaydedilebilir. Ses ve görüntü kay›tlar› ilk biçimleriyle “master” ya da “ham kay›t” olarak de¤erlendirilir. Ham kay›tlar istenildi¤inde kurgulanmak üzere baflka bir bant ya da disk gibi bir ortama aktar›l›r. Çünkü ham kay›tlar saklan›p arflivlenmek istenir ve üzerlerinde do¤rudan bir kurgu çal›flmas› yapmak sak›ncal› olabilir. Ses ve görüntü kurgusu yapman›n baz› temel amaçlar› flu flekilde s›ralanabilir: • ‹stenmeyen kay›tlar aralardan ç›kar›labilir. • Program›n anlat›m›na ve süresine uygun olarak ses ve görüntüler bir s›raya dizilebilir. • Baflka ses ve görüntü kay›tlar›ndan eklemeler yap›labilir. • Görüntüye yaz› bindirilebilir. • Ses ve görüntülere çeflitli efektler kat›labilir. • Ses ve görüntü ayarlar› teknik olarak yeniden de¤erlendirilebilir. • Kurgulanm›fl program bant ya da disk gibi bir ortama aktar›l›p, kopyas› al›nabilir. Say›sal kurgu sistemlerinden önce, video yap›mlar›nda bütün ses ve görüntü kay›tlar› bant ortamlarda yap›l›yordu. Kurgulanacak olan ham kay›tlar, bir baflka bant ortama s›ras›yla aktar›l›rd›. Her bir kay›t parças› birbirini takip edecek flekilde kurgulan›rd›. ‹ki ses ya da görüntü aras›na bir baflka kay›t ekleyebilmek için süre hesaplar› yap›l›rd›. Say›sal olmayan kurgu sistemleri hem zaman hem de kalite bak›m›ndan s›n›rl› olanaklara sahiptiler. Say›sal kurgu sistemlerinde ise ses ve görüntü kurgular› oldukça esnek bir yap›ya sahiptirler. Ses ve görüntü parçalar›, istenildi¤inde do¤rusal olmayan bir yap›da h›zl› bir flekilde dizilebilir. Bu nedenden dolay›, say›sal kurgu sistemleri “Non-Linear Editing, NLE” (do¤rusal olmayan kurgu) olarak tan›mlan›r. NLE sistemler hem ses hem de video görüntü çal›flmalar›na oldukça önemli kolayl›klar sa¤lamaktad›r. Bu ünitede ses kurgu tasar›m›, analog bant sistemler ve günümüz say›sal sistemlerdeki ses kurgu çal›flmalar›yla ilgili temel bilgiler üzerinde duraca¤›z.

60

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

SES KURGU TASARIMI Ses gibi çok boyutlu ve karmafl›k bir yap›ya sahip olguyla u¤raflmak, hem teknik bilgi hem de sanatsal duyu gerektirir. Çünkü iflitsel ya da görsel bir çal›flmaya ses eklemek ve bir bütünsellik içinde de¤erlendirme yapmak, ses tasar›mc›s›n›n ve kurgu operatörünün görevidir. Bir ses tasar›mc›s› ve kurgu operatörü ses kay›t teknolojilerini, sesleri birlefltirmeyi (mixing) ve gerekti¤inde ses efektlerini uygulama yöntemlerini bilmelidir. Bu iki görevi ayn› zamanda tek kifli de üstlenebilir. ‹flitsel ya da görsel-iflitsel bir yap›m›n ses kay›t ve kurgu çal›flmalar›n› yapabilmek için baz› bilgi ve becerilere sahip olmak gerekir. Bunlar: • Sesin fiziksel ve duyusal özelliklerini kavrayabilmek, • Ses kay›t ve kurgu teknolojilerini kullanabilmek, • Sesin tek bafl›na ya da görsel bir ögeyle olan etkileflimini de¤erlendirebilmektir.

Ses Kurgu Tasar›m›n Temelleri Bir yap›mda sesin sahip oldu¤u üç unsur vard›r: diyalog, müzik ve ses efektleri. Ses efektleri, sesli bir yap›ma ait ortam sesleri olarak da de¤erlendirilebilir. Sesin bu üç unsuru dikkatli bir flekilde tasarlan›p kullan›lmad›¤›nda, yap›m›n kalitesini de do¤rudan etkiler. Ses kurgu tasar›m›, yap›m›n türüne göre de¤iflkenlik gösterir. Temelde iki farkl› sesli yap›m›ndan söz edilebilir: • Görsel-iflitsel yap›mlar (TV, film, tiyatro, bilgisayar oyunlar› vb) • ‹flitsel yap›mlar (Radyo, müzik, sesli kitap vb) Görsel-iflitsel yap›mlar: Görsel-iflitsel yap›mlarda ses ögesi iki farkl› yöntem ile kullan›l›r: ses kayna¤› görünen sesler ve ses kayna¤› görünmeyen sesler. • Ses kayna¤› görünen sesler: Bu sesler mutlaka görüntü ile efl zamanl› olarak kullan›lmal›d›r. Örne¤in görüntüde bir kap› kapat›l›yorsa kap›n›n kapat›lmas› ile kap›ya ait ses ayn› anda gerçekleflmeli. Bir baflka örnek ise oyuncular›n dudak hareketleri ile konuflma sesleri efl zamanl› olmal›d›r. • Ses kayna¤› görünmeyen sesler: Bunlar görüntü çerçevesi d›fl›nda kalan ses kaynaklar›na ait seslerdir. Örne¤in filmi anlatan kiflinin sesi, kufl sesleri, kalabal›k trafik vb. ses kayna¤› görünmeyen sesler efl zamans›z olarak kullan›labilir. Fakat baz› sahnelerde oyuncunun konuflmas› hem görüntü içinde hem de görüntü d›fl›nda olabilir. Böyle bir durumda hareket ve zaman iliflkisi ayarlanmal›d›r. Bu tür seslerin kullan›m› oldukça önemlidir. Çünkü izleyici, görmedi¤i kaynaktan gelen sesleri do¤ru bir biçimde alg›lay›p yorumlayabilmelidir. Görsel-iflitsel yap›mlarda sesler genelde görüntüye göre kurgulan›r. Fakat müzik klip gibi yap›mlarda öncelik müzi¤in kendi anlat›s› ve ritmidir. Müzik klip kurgular›nda neredeyse bütün görsel ögeler müzik parças›na göre haz›rlan›r. Çekimler, kullan›lacak müzik eflli¤inde yap›l›r. Kurgu esnas›nda müzik parças› bir bütün olarak döflenir ve görsel malzemeler bu müzi¤e göre yerlefltirilir. Reklam, jenerik, çizgi ya da animasyon film gibi özel yap›mlarda da görsel-iflitsel etkileflim oldukça önemlidir. ‹flitsel yap›mlar: ‹flitsel yap›mlarda görsel ögeler olmad›¤› için, sesler aras›ndaki fiziksel ve duyusal dengeler çok iyi kurulmal›d›r. Özellikle radyo piyesleri gibi yap›mlarda, sesin bütün ögelerinden yararlan›l›r. Örne¤in spikerlerin bir futbol maç›n› televizyondan ve radyodan anlat›fl biçimleri farkl›d›r. Radyo dinleyicisi maç› göremedi¤i için, spiker maç anlatma biçimine görsel yorumlar da katar.

61

4. Ünite - Ses Kurgusunun Temel ‹fllevleri

Bütün sesli yap›mlar›n kurgular›nda, ilk önce sahip olunan ses kay›tlar› de¤erlendirilmelidir. Eksik ya da hatal› kay›tlar düzeltilmeli veya yeniden kaydedilmelidir. Program için gerekli olan di¤er seslerin listesi haz›rlanmal›d›r. Özellikle müzik kullan›mlar›nda telif haklar› araflt›r›lmal›d›r. Program›n kurgulanmas› için bütün materyaller haz›rland›¤›nda teknik ve sanatsal biçimde seslerin kurgulanmas›na s›ra gelir. Günümüzde ses kurgu çal›flmalar› DAW (Digital Audio Workstation) olarak tan›mlanan, bilgisayar donan›m ve yaz›l›mlar›ndan (hardware - software) oluflan ifl istasyonlar›nda yap›l›r. Ayn› zamanda görüntü kurgular› için kullan›lan bilgisayar tabanl› ifl istasyonlar›nda da ses kurgular› yap›labilir. Fakat görüntü sistemlerinde s›n›rl› olanaklarla ses kay›t ve kurgu çal›flmalar› yap›labilir. Say›sal ses kurgu sistemlerinin çal›flma mant›¤›n› daha iyi anlayabilmek için analog bant kurgu sistemlerine de¤inmekte yarar vard›r.

ANALOG SES KURGU: BANT S‹STEMLER 1990’l› y›llara kadar analog bant kay›t ve kurgu sistemleri oldukça yayg›n olarak kullan›l›yordu. Say›sal tabanl› ses stüdyolar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, analog sistemler hem hacim olarak daha fazla yer kapl›yorlard› hem de ses kurgu çal›flmalar› fazla zaman al›yordu. Profesyonel analog ses kay›t/kurgu cihazlar›nda makara bantlar kullan›l›yordu (Audio Tape Recorder, ATR). Bu makara bantlar mono (tek kanal), stereo (çift kanal) ya da multi-track (çok kanal) ses kayd› yapabilme imkanlar›na sahiptiler (fiekil 4.1). Örne¤in canl› olmayan bir radyo program› haz›rl›¤›nda, yaln›zca diyalog, müzik ve program jeneri¤inden oluflan ses bantlar›yla kay›t/kurgu yapabilmek için flu s›ra takip edilmekteydi: • Konuflma kay›tlar› yap›l›r. Konuflma kay›tlar› genelde “kurgulu kay›t tekni¤i” ile yap›l›r. Kay›t esnas›nda oluflan yanl›fl okuma ya da teknik hatalar düzeltilerek ses kayd›na devam edilir. Böylece kay›t sonras›na fazla ifl kalmam›fl olur. • Programda kullan›lacak müzikler belirlenir ve aktar›l›r. • Program jeneri¤i haz›rlan›r. • Konuflma, müzik ve jenerikten oluflan üç makara bant, ayr› ayr› bant okuyucu cihazlara tak›l›r. Bant okuyuculardan gelen ses sinyalleri ses mikserine ba¤lan›r. Mikser ç›k›fl› da ses kay›t cihaz›na ba¤lan›r. Ses provalar› ve zaman hesaplar› yap›l›r. • Seslerin kurgulu biçimde birlefltirilece¤i yeni band›n bafl›na, 1 dakika kadar 1 kHz test sinyali yerlefltirilir. • Kayda girilir ve jenerik band›n›n tak›l› oldu¤u bant okuyucu cihaz çal›flt›r›l›r. Canl› bir radyo program› nas›l bafllay›p devam ederse, sesler de bu flekilde s›ras›yla birlefltirilip kurgulanm›fl olur. Örne¤in konuflmalarla müzikler aras›nda “mix” bir geçifl yoksa, teknik bir hata oldu¤unda ilk sessiz yere (kesme yerine) geri dönülür. E¤er “mix” bir geçifl uygulanm›flsa, çok daha gerilere, hatta program›n bafllang›c›na kadar geri gidilip yeniden bafllanabilir. fiekil 4.1 Analog makara bant kay›t ve kurgu sistemine örnek.

62

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Analog makara bant sistemlerinde ses kay›tlar› yap›l›rken, yanl›fl konuflmalar ya da nefes gürültüleri gibi istenmeyen sesler, bant üzerinden silinerek ya da bant kesip at›larak temizlenir. • Profesyonel analog makara bant sistemlerinde genelde üç adet kafa bulunur: silici kafa, kay›t kafas› ve okuyucu kafa. E¤er yeni bir banda kay›t yap›l›yorsa, her yanl›fl okumada ya da teknik hatada kay›t durdurulur. Silinmesi istenen ses, okuyucu kafa önüne getirilir. Kulak yard›m›yla hatal› sesin bafllang›ç ve bitifl yeri do¤rulan›r. Band›n üzeri özel bir beyaz renk kalem ile çizilir. Kalem ile iflaretlenen gürültünün bafllang›ç çizgisi, silici kafa önüne getirilir ve kay›t yeniden bafllat›l›r (fiekil 4.2). fiekil 4.2 ‹stenmeyen kayd›n silinerek ç›kar›lmas›.

• ‹kinci yöntem ise; band› kesip atmakt›r. Baz› ses kay›tlar›nda durmak ve hatal› kayd› düzeltmek vakit kayb› olabilir. Bu kay›t yönetiminde ses kay›tlar› esnas›nda hata olsa da, durmaks›z›n ses kayd›na devam edilir. Kay›t sonras› ses temizleme çal›flmas› bafllar. Kay›t aras›ndaki istenmeyen sesler bulunur, kalem ile iflaretlenir, özel bir makas ile 45º aç›yla kesilir, istenmeyen kay›t at›l›r ve özel bir bant ile her iki kesik uç birlefltirilerek yap›flt›r›l›r (fiekil 4.3). fiekil 4.3 ‹stenmeyen kayd›n ses band›ndan kesilerek ç›kar›lmas›.

4. Ünite - Ses Kurgusunun Temel ‹fllevleri

Video görüntülere ait sesler de önceden haz›rlanm›fl ses bantlar›ndan aktar›l›r ya da ses kay›t/kurgusuna benzer flekilde, videobant üzerinde do¤rudan yap›labilirdi. Fakat videobantta kesme ifllemi yap›lmaz. Radyo stüdyo ve istasyonlar›nda da benzer teknikler kullan›l›rd›. Bu ses kay›t ve kurgu tekniklerinin temelleri asl›nda hep ayn› kalm›flt›r. Küçük bir hatan›n ses band›ndan temizlenmesi ya da kesilip at›lmas›, say›sal teknolojide çok basit ve h›zl› bir biçimde yap›labilmektedir. Buraya kadar analog ses bant kay›t ve kurgu sistemlerinde uygulanan, basit bir örnek aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r. Fakat hem analog hem de say›sal ses kay›t ve kurgular›nda kullan›labilen temel ifllemler vard›r. Analog sistemlerde bu ifllemlerin baz›lar› daha mekanik ve ayr› cihazlar kullan›larak yap›l›rken, say›sal sistemlerde ço¤u ifllem tek bir donan›m ve yaz›l›m arac›l›¤›yla yap›labilmektedir. Her iki sistemde de ses kay›t ve kurgu mant›¤› ayn›d›r. fiimdi say›sal ses kay›t ve kurgu çal›flmalar›nda da yararl› olabilecek temel ifllemler üzerinde durulacakt›r.

SAYISAL SES KURGU: DAW S‹STEMLER Say›sal teknolojide ses çal›flmalar› daha basit, h›zl› ve kaliteli bir flekilde yap›labilir. Daha önce de de¤inildi¤i gibi, günümüzde analog ses kalitesini savunanlar da vard›r. Analog sistemlerden say›sala geçiflte baz› sorunlar yaflanm›flt›r. Bunlar›n ilk bafl›nda adaptasyon sorunu olmufltur. Çünkü say›sal sistemlerde operatörler, sanki kontrol kendilerinden ç›km›fl gibi bir duyguya kap›ld›lar. Daha sonralar› da say›sal format ve say›sal bilginin kontrolüyle ilgili sorunlar yaflanm›flt›r. Analog sistemler hatalar karfl›s›nda daha esnek olabilirler. Örne¤in analog kay›tlar ço¤alt›l›rken ses kalitesi düflebilir, sese gürültüler eklenebilir. Say›sal sistemlerde ise bilgi yanl›fl alg›land›¤›nda, bilgi eksikli¤i ile karfl›lafl›labilir. Fakat say›sal sistemlerin kullan›m kolayl›¤›, h›z ve kaliteleri analog sistemlerin önüne ç›km›flt›r.

DAW Sistem Nedir? “DAW”, Digital Audio Workstation kelimelerinin k›salt›lm›fl›d›r. Türkçede “Say›sal Ses ‹flistasyonu” olarak tan›mlan›r. Bilgisayar tabanl› donan›m ve yaz›l›mlardan oluflan say›sal ses kay›t ve kurgu sistemleridir. Say›sal video iflistasyonlar›nda da oldu¤u gibi, do¤rusal olmayan (Non-Linear Editing, NLE) sistemlerdir. Ses kay›tlar› do¤rusal bir flekilde art arda dizilmek zorunda de¤ildir. Ses kartlar›na sahip kiflisel bilgisayarlar da birer DAW sistemdir. Fakat bilgisayarlardaki dahili ya da harici ses kartlar› ile yaz›l›m›n teknik özellikleri birbirine uyumlu olmal›d›r. Profesyonel amaçl› DAW sistemler, kiflisel bilgisayarlara göre teknik özellikleri daha geliflmifl ve pahal›d›rlar. Örne¤in baz› DAW sistemler firmalarca özel üretilmifl donan›m, yaz›l›m ve di¤er çevre birimleriyle birlikte kullan›l›rlar. DAW sistemlerde kullan›lan ses kay›t ve kurgu programlar›, yaz›l›mlar›n özelliklerine ba¤l› olarak birkaç arayüzden ya da pencereden oluflabilir. Bu arayüzler birbirleriyle etkileflimli olarak çal›fl›rlar. Baz› zamanlar birkaç pencere ayn› anda kullan›l›r. DAW sistemlerde daha rahat çal›flabilmek için teknik özellikleri kiflisel bilgisayarlardan yüksek performansl› ve iki adet görüntü monitörüne sahip olunmas›nda fayda vard›r. Yaz›l›mlar›n genelde sahip olduklar› arayüzler flunlard›r: • • • • •

Multi-track penceresi Edit penceresi Mixer penceresi Effect penceresi Video penceresi ve di¤er menülere ait pencereler.

63

64

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Bir DAW sistem kullan›larak yap›lacak olan ses kay›t ve kurgu çal›flmalar›ndaki baz› avantajlar da flu flekilde s›ralanabilir: • Ses sinyaline ait ses dalgalar› görsel hale getirilir. • Analog ses sistemlerinde kullan›lan mikser ve ses ifllemciler gibi cihazlar, tek bir yaz›l›m paketinde bulunabilir. • Ayn› anda birden fazla ses kanal›na kay›t yap›labilir (multi-track). • Her ses kayna¤› için ayr› bir okuyucu ya da kaydedici cihaza gerek duyulmaz. Daha önceden disk ya da bantlara yap›lm›fl olan ses kay›tlar› sisteme yüklenebilir. • Sesler istenen s›raya göre h›zl› ve kolay bir flekilde dizilebilir (NLE). • ‹stenmeyen sesler kolayca kesilip ç›kar›labilir. • Seslere istenen efekt ve ifllemler uygulanabilir. • Program sonucu kurgu esnas›nda önceden görülüp dinlenebilir ve hatalar düzeltilebilir. • Bilgiye ulafl›m ve transfer çok h›zl›d›r. • Video görüntüye ait ses çal›flmalar›nda da h›z ve kolayl›k sa¤lar. DAW gibi say›sal ses sistemlerinde bütün sesler say›sal olarak ifllenir ve kaydedilir. Profesyonel çal›flmalarda ses kalitesini koruyabilmek için, say›sal sesler s›k›flt›r›lmam›fl ses dosyalar› biçiminde kullan›lmak istenir. En yayg›n olarak Windows iflletim sistemlerinde “WAV” ve Mac OS iflletim sistemlerinde de “AIFF” kullan›l›r. “MP3” ses format› s›k›flt›r›lm›fl ses format›na örnek olarak verilebilir. S›k›flt›r›lm›fl ses formatlar›nda kalite kayb› oluflabilir.

DAW S‹STEMLERDE KURGU DAW sistemlerde ses kart›ndan gelen ses sinyalleri bir ya da birden fazla ses kanal›na ayn› anda kaydedilebilir. Kay›t yap›lmas› istenmeyen ses kanallar›n›n kay›t fonksiyonu kapat›labilir. Yeni bir ses kay›t ya da kurgu çal›flmas›na bafllan›rken, yaz›l›mlar bu yeni çal›flmalar› “new project” ya da “new session” ifadelerine benzer flekilde tan›mlarlar. Yeni bir çal›flma projesi oluflturulurken ilk önce projenin ses ile ilgili teknik tan›mlamalar› yap›lmal›d›r. Yaz›l›mlarda sample rate, channels (mono - stereo) ve resolution ayarlar›n›n kullan›c› taraf›ndan tan›mlanmas› istenir. Daha sonra da çal›flman›n ad› belirlenir ve proje yeni bir isimle kaydedilir. Sample Rate: Proje taraf›ndan kaydedilecek ya da kullan›lacak sesin örnekleme oran›d›r (44.100 Hz, 48.000 Hz gibi). Channels: Yeni ses kanal› ya da kaydedilecek yeni ses, tek kanal (mono) ya da çift kanal (stereo) biçiminde oluflturulur. Projedeki “stereo” kanal ifadesi, birbirinden ayr› “iki mono kanal” olarak düflünülmemelidir. Stereo kanal, kendi içinde birbirinden ba¤›ms›z “iki ses izi” tafl›yan tek bir kanald›r (sol ‘left’ ve sa¤ ‘right’). Konuflma kay›tlar› genellikle mono kanallara yap›l›r. Resolution: Sesin bit çözünürlü¤ü belirlenir (16 bit, 24 bit gibi). Yeni projenin temel ayarlar› yukar›daki özellikler dikkate al›narak yap›l›r. Daha sonra ses sinyal giriflleri kontrol edilir, ses provalar› yap›l›r ve ses kay›t seviyeleri ayarlan›r (fiekil 4.4 ve 4.5).

65

4. Ünite - Ses Kurgusunun Temel ‹fllevleri

fiekil 4.4 Mono/stereo ses kanal örnekleri.

fiekil 4.5 Mono/stereo ses kay›t seviyesi gösterge örnekleri.

Kay›t dü¤mesi aktif hale getirilip t›kland›¤›nda, ses kay›t bafllar. Kaydedilen ses sinyali ekrandan gözlemlenebilir. Analog bant sistemlere göre en büyük avantajlardan biri de ses dalgalar›n›n grafiksel temsilinin görülebilmesidir. Ses kay›t istenildi¤i anda durdurulabilir ve kal›nan yerden tekrar kay›t sürdürülebilir. Ses kay›t her durduruldu¤unda “clip” olarak tan›mlanan bir bölüm oluflur. Ses kay›t tamamland›¤›nda, genellikle çok fazla say›da ses kay›t parçac›klar› ekranda görülür. Her bir ses parçac›¤› DAW sistemin sabit diskine fiziksel olarak kaydedilir. Bu ses parçac›klar›na, projedeki tan›m›na göre istenen isimler verilerek kaydedilebilir. Fakat sistem taraf›ndan otomatik olarak isim de verilebilir. E¤er bu isimler dikkatsizce de¤ifltirilirse, sistem taraf›ndan ses parçalar› bulunamaz ve tan›mlanamaz. Baz› yaz›l›mlarda ses kay›t süre s›n›r› olabilir. Bu süre s›n›r› kullan›c› taraf›ndan de¤ifltirilebilir. Projeye ait ses parçalar› “ham kay›tlar” olarak tan›mlan›r. Ham kay›tlar kurgulanmak üzere de¤erlendirilir ya da oldu¤u gibi saklan›r. DAW sistemlerde ses kurgusuna bafllamadan önce, ses kurgusunda kullan›lacak olan ham ses dosyalar›n›n birer kopyas› mutlaka al›nmal›d›r. Ses dosyalar›n›n kopyas› bir klasör içinde toplanmal› ve klasöre çal›flman›n ad› verilmelidir. Kurgu çal›flmas›na bafllamadan önce dikkat edilmesi gereken bir di¤er konu da her bir ses dosyas› aras›ndaki format biçimidir. Baz› yaz›l›mlar, her ses dosyas›n›n format biçimini desteklemeyebilir. Ses dosyalar›n›n örnekleme oranlar› ve bit de¤erleri de farkl› ise, bu farkl›l›klar yaz›l›m taraf›ndan “up sampling” ya da “down sampling” olarak dengelenebilir. Örne¤in “48 kHz 16 bit” de¤erlerine sahip bir projede çal›fl›l›yorsa ve projeye eklenmek istenen ses dosyas› “44.1 kHz 16 bit” de¤erine sahipse, ses dosyas›n›n bu de¤erleri projenin sahip oldu¤u de¤erlere yaz›l›m taraf›ndan yükseltilir (up sampling). Video tabanl› bir ses kurgu çal›flmas› yap›lacaksa, donan›m ve yaz›l›m taraf›ndan bu video dosyas›n›n format› da desteklenmelidir. Video tabanl› baz› ses çal›flmalar›nda, video görüntünün düflük çözünürlüklü bir kopyas› al›narak çal›fl›labilir. Böylece bilgisayar baz› ifllemleri daha rahat yapabilir.

66

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Fakat video görüntü ile çal›fl›l›rken, görüntü ile sesin saniyedeki “kare” (frame) say›s› senkronizasyon için çok önemlidir. Örne¤in PAL görüntü sistemlerinde saniyede 25 kare vard›r. Bu sebepten dolay›, çal›flman›n zaman bilgisini gösteren “timecode” sayaç biçimi de ayarlanmal›d›r (“SMPTE 25 fps EBU” gibi) (fiekil 4.6). fiekil 4.6 Zaman bilgisini gösteren “timecode” örne¤i.

DAW sistemlerin kurgu çal›flmalar›nda oldukça s›k kullan›lan temel ifllemler vard›r. fiimdi s›ras›yla bu ifllemlerin neler oldu¤u aç›klanacakt›r.

Ses Dosyas›na Uygulanabilen Temel ‹fllemler Ses kurgusu, iflin en e¤lenceli ve en zahmetli bölümüdür. Ses kay›tlar›na art›k en son biçimi verilir ve “mastering” olarak tan›mlanan ifllem ile proje tamamlan›r. Do¤rusal olmayan kurgu sistemlerinde (NLE), donan›m ve yaz›l›m›n sahip oldu¤u imkanlar ölçüsünde birçok ifllem yap›labilir. Fakat kötü bir kay›t, hiçbir zaman çok iyi bir flekilde iyilefltirilemez. Ancak baz› müdahaleler yap›labilir. Bazen de ses kay›tlar yeniden yap›labilir. DAW sistemlerde ham ses dosyalar›na iki flekilde ifllem uygulan›r: kal›c› ifllem (destructive) ve kal›c› olmayan ifllem (nondestructive). Örne¤in NLE say›sal video kurgu sistemlerinde, video görüntüler baz› bölümlerden kesilir, istenmeyen görüntüler aralardan ç›kar›l›r, görüntü üzerine yaz› bindirilir, ham görüntüye çeflitli görsel efektler uygulan›r ve ses ayarlar› yeniden düzenlenebilir. Tek bir parçadan oluflan ham görüntü paramparça hale getirilebilir. Görüntü kurgusu bittikten sonra “render” olarak tan›mlanan ifllem uygulan›r. Render ifllemi, kurgu esnas›nda görüntüye uygulanan bütün ifllemleri tek tek de¤erlendirir ve tek bir parça haline dönüfltürür. Burada önemli olan, render öncesi görüntüye uygulanan bütün ifllemler asl›nda gerçek de¤ildir. Ham görüntü dosyas› oldu¤u gibi korunur. Render ifllemi ile birlikte yeni bir film dosyas› oluflturulur ya da baflka bir bant veya disk ortam›na kopyas› al›n›r. Bu “kal›c› olmayan” ifllemdir ve ham dosya kurguda yap›lan ifllemlerden etkilenmez. Ses kurgusunda bu ifllem bazen farkl› olabilir. Ses kurgusunda da hem kal›c› hem de kal›c› olmayan ifllemlerle kurgu sürdürülebilir. Fakat “kaydet” (save) ifllemi uyguland›¤›nda, ham ya da orijinal dosya etkilenebilir ve bu ifllemin geri dönüflü olmayabilir. Genellikle ses kay›t/kurgu yaz›l›mlar›nda bir “multi-track” penceresi ve bir de “edit” penceresi bulunur. Multi-track penceresi kal›c› olmayan sanal ifllemlerin uyguland›¤› alan, edit penceresi de kal›c› ifllemlerin uyguland›¤› aland›r. Kullan›lan yaz›l›ma ba¤l› olarak, bu tür etkilere dikkat edilmeli ve ham ya da orijinal ses dosyalar›n›n bir yede¤i mutlaka al›nmal›d›r. Ses kurgu çal›flmalar›nda ses dosyalar›na uygulanabilecek baz› temel ifllemler vard›r. Bu temel ifllemler kullan›lan çeflitli yaz›l›mlarda ortak özelliklere sahiptirler. Split: Bölme ifllemi. Ekranda görünen ses dosyas› istenen yerlerden bölünüp, parçalara ayr›labilir.

67

4. Ünite - Ses Kurgusunun Temel ‹fllevleri

Delete: Silme ifllemi. Ses dosyas›n›n tamam› ya da yaln›zca seçilen parçalar› ekrandan silinebilir. Fade: Ses fliddet seviyesi istenen h›zda düflürülür ya da yükseltilir (fade-in, fade-out). Genellikle ses parçalar›n›n bafllang›ç ve bitifline uygulanan bir ifllemdir. Copy: Kopyalama ifllemi. Ses dosyas›n›n tamam› ya da yaln›zca seçilen parçalar› kopyalan›r. Cut: Kesme ifllemi. Ses dosyas›n›n tamam› ya da yaln›zca seçilen parçalar› ekrandan silinir. Paste: Yap›flt›rma ifllemi. Kopyalanan (copy) ya da kesilen (cut) ses dosyas› veya parçalar› istenilen bir bölgeye yap›flt›r›l›r (fiekil 4.7 ve 4.8). fiekil 4.7 Mono ses dosyas›.

fiekil 4.8 Mono ses dosyas›na uygulanm›fl kurgu ifllemleri.

Zero Crossing ve Crossfade: Ses dosyalar›nda bölme ifllemi genellikle kelime, cümle ya da müzi¤in bitifl yerlerinden yap›l›r. ‹ki sessiz nokta aras›nda kalan ses ya da gürültü silinir (fiekil 4.9). Bu ifllem kullan›lan yaz›l›ma göre multi-track ya da edit penceresinde yap›labilir. E¤er multi-track penceresinde bölme ifllemi yap›l›rsa, bölünüp ç›kar›lan veya silinen ses dosyas› iki parçaya ayr›l›r. ‹ki parça aras›nda bofl bir alan kal›r. Bu boflluk tamamen sessiz bir alan olarak b›rak›labilir. Fakat bu sessiz alan iflitsel alg›da da bir boflluk yaratabilir. fiekil 4.9 Bölme ya da silme ifllemi.

68

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Bölünen ses dosyalar› birbirine bitifltirilmek istedi¤inde, ses dalgalar›n›n genlikleri ayn› düzlemde kesiflmelidirler. Bu ifllem zero crossing (s›f›r geçifl) olarak tan›mlan›r (fiekil 4.10). fiekil 4.10 S›f›r geçifl hatas›na bir örnek.

Ses dosya parçalar›n›n birleflme noktas›ndaki ses dalga genlikleri farkl› ise, ses dalgalar›n›n sahip olduklar› voltaj fark›ndan dolay› “ç›t” sesine benzer bir gürültü iflitilir. Ses parçalar›n›n birlefltirme ifllemi, analog ses bantlar›n›n kesilip yap›flt›r›lmas›na benzer flekilde olmal›d›r. Analog ses bantlar› birbirine dik olarak de¤il, yatay aç›yla kesilip bir bant arac›l›¤›yla birlefltirilir. fiekil 4.11 “Crossfade” ifllemi

Her iki ses parças›n›n birlefliminde s›f›r geçiflin sa¤lanabilmesi için crossfade olarak tan›mlanan ifllem uygulanabilir (fiekil 4.11). Crossfade, ses bantlar›n›n birbirine aç›l› biçimde yap›flt›r›lmas› gibi, her iki parçadaki ses dalgalar›n› birbirine kaynaflt›rarak (mix) birlefltirir. Böylece ses parçalar›n›n birleflim yeri iflitsel alg›da bir sorun oluflturmaz. Fakat baz› yaz›l›mlar›n edit pencerelerinde bu ifllem, kal›c› bir biçimde ses dosyas›na uygulan›r. Ses dosyas›ndan bir bölüm silindi¤inde ya da ç›kar›ld›¤›nda, her iki parça birbirine otomatik olarak yap›flt›r›l›r, parçalar aras›nda bofl bir alan kalmaz ve s›f›r geçifl yaz›l›m taraf›ndan kendili¤inden sa¤lan›r (fiekil 4.12). fiekil 4.12 S›f›r geçiflin yaz›l›m taraf›ndan otomatik yap›lmas›na örnek.

4. Ünite - Ses Kurgusunun Temel ‹fllevleri

Sinyal ‹fllemciler Ses dosyas›na uygulanabilen temel ifllemlerde, ses sinyal yap›s›n› etkileyen bir de¤iflim olmaz. Ses dosyas› parçalara ayr›labilir, istenmeyen bölümler ç›kar›labilir ya da ses seviyeleri yükseltilip alçalt›labilir. Fakat sesin sinyal yap›s›n› de¤ifltiren “ses sinyal ifllemcileri” vard›r. Bu ifllemciler sayesinde sesin sinyal yap›s› fiziksel olarak de¤iflikli¤e u¤rar ve çeflitli ses etkileri oluflur. Örne¤in sesin frekanslar› de¤ifltirilebilir, sese derinlik etkisi kat›labilir ya da sesin genlik seviyeleri dengelenebilir. Ses sinyal ifllemciler kay›t s›ras›nda da do¤rudan uygulanabilir. S›k olarak kullan›lan sinyal ifllemcilerden baz›lar› flunlard›r: Equalizer (EQ): Ses kalitesini etkileyen en önemli ifllemcilerden biridir. EQ “ses frekans dengeleyici” olarak tan›mlanabilir. Ses kay›tlar›nda mümkün oldu¤unca sesin frekanslar› de¤ifltirilmez. Fakat baz› durumlarda ses frekanslar› aras›nda iflitsel bir denge kurabilmek ve istenmeyen seslerin frekanslar›n› filtrelemek için kullan›l›r. Orijinal sesin bar›nd›rmad›¤› frekanslara etki etmez. EQ kullan›m› di¤er ses ifllemciler gibi dikkatli kullan›lmal›d›r. Çünkü her kiflinin ses frekanslar›na karfl› alg›s› de¤ifliktir ve ses kalitesi bozulabilir. Yaz›l›mlarda farkl› fonksiyonlara sahip EQ ifllemciler bulunabilir. Compressor ve Limiter: Ses seviyesini “s›k›flt›r›c› ve s›n›rlay›c›” ifllemcilerdir. Her iki ifllemci birbirinden ayr› ya da ayn› anda kullan›labilir. Kompresör, ses kay›tlar›nda sesin belli bir seviyeyi geçmemesi ve düflük ses seviyeleri ile yüksek ses seviyeleri aras›ndaki seviye fark›n› azaltmak için kullan›l›r. Ses kurgusunda kompresör ifllemci daha ayr›nt›l› ve etkili olarak kullan›labilir. Kompresör, ifllemci genelde threshold, ratio, attack time ve release time fonksiyonlar›ndan oluflur. Threshold: Kompresörün devreye girece¤i, ses sinyal seviyesinin efli¤ini belirler. Örne¤in ses fliddetinin -18 dB seviyesini geçmemesi isteniyorsa, ses fliddeti ayarlanan seviyeye ulaflmad›kça, kompresör devreye girmeyecektir. Ratio: Kompresörün devreye girdi¤i eflik seviyesinden itibaren, ses seviyesine uygulanacak s›k›flt›rma oran›n› belirler. Bu oranlar 1:1, 2:1, 4:1 fleklinde olabilir. Örne¤in 1:1’lik oran etkisizdir. 2:1’lik oran ise eflik seviyesini geçen her 2 dB’lik ses yükselmesinin, ç›k›flta 1 dB indirgenece¤ini belirtir. Attack time: Kompresörün, eflik seviyesini geçen ses seviyesine ne kadar süre sonra müdahale edece¤ini belirten atak süredir. Atak süresi milisaniye olarak belirlenir. Release time: Atakta bulunulan ses seviyesinin b›rak›lma süresidir. S›k›flt›rma süresi, b›rakma süresinin uzunlu¤una ba¤l›d›r. Bu süre iyi dengelenmedi¤inde, ses seviyesinde ani artma ya da azalma gibi olumsuz etkiler oluflur. Limiter, ani art›fllara karfl› sesi belli bir seviyede s›n›rlar. Genelde s›k›flt›rma oran› d›fl›nda (ratio), kompresördeki di¤er fonksiyonlara sahiptir. Her iki ifllemci de ses seviyelerine uygun olarak kullan›lmal›d›r. S›k›flt›rma ve s›n›rlama oranlar› gere¤inden fazla uygulan›rsa, hem iflitsel hem de kalite olarak seste bozulma ve kay›plar oluflur.

69

70

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Normalization: Ses dosyas›n›n bir bütün olarak ya da bölümler halinde belli bir seviyede dengelenmesidir. Kurgu aflamas›nda kullan›labilen bir ifllemdir. Bu ifllem uygulan›rken, yaz›l›m taraf›ndan ses dosyas› içindeki ani ses s›çramalar› referans al›n›r. Daha düzgün da¤›l›ml› bir ifllem yapabilmek için sesteki s›çramalar limiter yard›m›yla k›rp›labilir. K›rp›lma sonras› “normalization” ifllemi uygulanabilir. Fakat düflük seviyeler belli bir seviyeye yükseltilirken, dip gürültüler de yükselebilir. Aksi ifllemde de düflük seviyeli sesler daha da indirgenebilir. Reverb ve Echo: Her iki ifade de sese derinlik katma anlam›nda yans› ve yank›lanma olarak tan›mlanabilir. Bu etkiler ço¤u zaman birbirine kar›flt›r›l›r ve tek bir isim alt›nda “eko” olarak kullan›l›r. Bu yanl›fl bir ifadedir. Kapal› ve aç›k mekanlarda, ortamdaki nesnelerin yap›s›na ba¤l› olarak seslerin yans›ma biçimleri farkl›d›r. Reverb sese do¤al bir derinlik etkisi katar ve seste alg›lanabilen tekrarlar yoktur. Echo ise seste belli aral›klarla gecikme ve fliddeti gittikçe azalan tekrarlardan oluflur. Örne¤in fliir ve flark› gibi okumalarda sese zenginlik katarlar. Sonuçta bütün ses sinyal ifllemciler sesin kalitesini art›rmak ve amac›na uygun sunumlar yap›lmak için kullan›l›r. Bazen çeflitli denemelerle oldukça ilginç sonuçlar al›nabilir.

4. Ünite - Ses Kurgusunun Temel ‹fllevleri

71

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Ses kurgu tasar›m›n›n önemini aç›klamak. Ses gibi çok boyutlu ve karmafl›k bir yap›ya sahip olguyla u¤raflmak, hem teknik bilgi hem de sanatsal duyu gerektirir. Çünkü iflitsel ya da görsel bir çal›flmaya ses eklemek ve bir bütünsellik içinde de¤erlendirme yapmak, ses tasar›mc›s›n›n ve kurgu operatörünün görevidir. Bir ses tasar›mc›s› ve kurgu operatörü ses kay›t teknolojilerini, sesleri birlefltirmeyi (mixing) ve gerekti¤inde ses efektlerini uygulama yöntemlerini bilmelidir. Bu iki görevi ayn› zamanda tek kifli de üstlenebilir. ‹flitsel ya da görsel-iflitsel bir yap›m›n ses kay›t ve kurgu çal›flmalar›n› yapabilmek için baz› bilgi ve becerilere sahip olmak gerekir. Bunlar: • Sesin fiziksel ve duyusal özelliklerini kavrayabilmek, • Ses kay›t ve kurgu teknolojilerini kullanabilmek, • Sesin tek bafl›na ya da görsel bir ögeyle olan etkileflimini de¤erlendirebilmektir. Bir yap›mda sesin sahip oldu¤u üç unsur vard›r: diyalog, müzik ve ses efektleri. Ses efektleri, sesli bir yap›ma ait ortam sesleri olarak da de¤erlendirilebilir. Sesin bu üç unsuru dikkatli bir flekilde tasarlan›p kullan›lmad›¤›nda, yap›m›n kalitesini de do¤rudan etkiler. Ses kurgu tasar›m›, yap›m›n türüne göre de¤iflkenlik gösterir. NLE sistemlerin analog ses bant kurgudan farkl›l›klar›n› saptamak. Analog makara bant sistemlerinde ses kay›tlar› yap›l›rken, yanl›fl konuflmalar ya da nefes gürültüleri gibi istenmeyen sesler, bant üzerinden silinerek ya da bant kesip at›larak temizlenir. Video görüntülere ait sesler de önceden haz›rlanm›fl ses bantlar›ndan aktar›l›r ya da ses kay›t/kurgusuna benzer flekilde, videobant üzerinde do¤rudan yap›labilirdi. Fakat videobantta kesme ifllemi yap›lmaz. Radyo stüdyo ve istasyonlar›nda da benzer teknikler kullan›l›rd›. Bu ses kay›t ve kurgu tekniklerinin temelleri asl›nda hep ayn› kalm›flt›r. Küçük bir hatan›n ses band›ndan temizlenmesi ya da kesilip at›lmas›, say›sal teknolojide çok basit ve h›zl› bir biçimde yap›labilmektedir. Her iki sistemde de ses kay›t ve kurgu mant›¤›

ayn›d›r. Non-Linear Editing (NLE) sistemlerde ses ya da video kay›tlar› bilgisayar tabanl› donan›m ve yaz›l›mlar sayesinde do¤rusal olmayan bir yöntemle kurgulanabilir.

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

DAW sistemini ve çal›flma prensiplerini aç›klamak. “DAW”, Digital Audio Workstation kelimelerinin k›salt›lm›fl›d›r. Türkçede “Say›sal Ses ‹flistasyonu” olarak tan›mlan›r. Bilgisayar tabanl› donan›m ve yaz›l›mlardan oluflan say›sal ses kay›t ve kurgu sistemleridir. Say›sal video iflistasyonlar›nda da oldu¤u gibi, do¤rusal olmayan (Non-Linear Editing, NLE) sistemlerdir. Ses kay›tlar› do¤rusal bir flekilde art arda dizilmek zorunda de¤ildir. Ses kartlar›na sahip kiflisel bilgisayarlar da birer DAW sistemdir. Fakat bilgisayarlardaki dahili ya da harici ses kartlar› ile yaz›l›m›n teknik özellikleri birbirine uyumlu olmal›d›r. Profesyonel amaçl› DAW sistemler, kiflisel bilgisayarlara göre teknik özellikleri daha geliflmifl ve pahal›d›rlar. Örne¤in baz› DAW sistemler firmalarca özel üretilmifl donan›m, yaz›l›m ve di¤er çevre birimleriyle birlikte kullan›l›rlar. DAW sistemlerde kullan›lan ses kay›t ve kurgu programlar›, yaz›l›mlar›n özelliklerine ba¤l› olarak birkaç arayüzden ya da pencereden oluflabilir. Bu arayüzler birbirleriyle etkileflimli olarak çal›fl›rlar. Baz› zamanlar birkaç pencere ayn› anda kullan›l›r. DAW sistemlerde ses dosyas›na uygulanabilen temel ifllemleri aç›klamak. DAW sistemlerde ham ses dosyalar›na iki flekilde ifllem uygulan›r: kal›c› ifllem (destructive) ve kal›c› olmayan ifllem (nondestructive). Genellikle ses kay›t/kurgu yaz›l›mlar›nda bir “multi-track” penceresi ve bir de “edit” penceresi bulunur. Multi-track penceresi kal›c› olmayan sanal ifllemlerin uyguland›¤› alan, edit penceresi de kal›c› ifllemlerin uyguland›¤› aland›r. Kullan›lan yaz›l›ma ba¤l› olarak, bu tür etkilere dikkat edilmeli ve ham ya da orijinal ses dosyalar›n›n bir yede¤i mutlaka al›nmal›d›r. Ses kurgu çal›flmalar›nda ses dosyalar›na uygulanabilecek baz› temel ifllemler vard›r. Bu temel ifllemler kullan›lan çeflitli yaz›l›mlarda ortak özelliklere sahiptirler.

72

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Split: Bölme ifllemi. Ekranda görünen ses dosyas› istenen yerlerden bölünüp, parçalara ayr›labilir. Delete: Silme ifllemi. Ses dosyas›n›n tamam› ya da yaln›zca seçilen parçalar› ekrandan silinebilir. Fade: Ses fliddet seviyesi istenen h›zda düflürülür ya da yükseltilir (fade-in, fade-out). Genellikle ses parçalar›n›n bafllang›ç ve bitifline uygulanan bir ifllemdir. Copy: Kopyalama ifllemi. Ses dosyas›n›n tamam› ya da yaln›zca seçilen parçalar› kopyalan›r. Cut: Kesme ifllemi. Ses dosyas›n›n tamam› ya da yaln›zca seçilen parçalar› ekrandan silinir. Paste: Yap›flt›rma ifllemi. Kopyalanan (copy) ya da kesilen (cut) ses dosyas› veya parçalar› istenilen bir bölgeye yap›flt›r›l›r. Zero Crossing ve Crossfade: Ses dosyalar›nda bölme ifllemi genellikle kelime, cümle ya da müzi¤in bitifl yerlerinden yap›l›r. ‹ki sessiz nokta aras›nda kalan ses ya da gürültü silinir. Bu ifllem kullan›lan yaz›l›ma göre multi-track ya da edit penceresinde yap›labilir. E¤er multitrack penceresinde bölme ifllemi yap›l›rsa, bölünüp ç›kar›lan veya silinen ses dosyas› iki parçaya ayr›l›r. ‹ki parça aras›nda bofl bir alan kal›r. Bu boflluk tamamen sessiz bir alan olarak b›rak›labilir. Fakat bu sessiz alan iflitsel alg›da da bir boflluk yaratabilir. Bölünen ses dosyalar› birbirine bitifltirilmek istedi¤inde, ses dalgalar›n›n genlikleri ayn› düzlemde kesiflmelidirler. Bu ifllem zero crossing (s›f›r geçifl) olarak tan›mlan›r. Ses dosya parçalar›n›n birleflme noktas›ndaki ses dalga genlikleri farkl› ise, ses dalgalar›n›n sahip olduklar› voltaj fark›ndan dolay› “ç›t” sesine benzer bir gürültü iflitilir. Ses parçalar›n›n birlefltirme ifllemi, analog ses bantlar›n›n kesilip yap›flt›r›lmas›na benzer flekilde olmal›d›r. Analog ses bantlar› birbirine dik olarak de¤il, yatay aç›yla kesilip bir bant arac›l›¤›yla birlefltirilir. Her iki ses parças›n›n birlefliminde s›f›r geçiflin sa¤lanabilmesi için crossfade olarak tan›mlanan ifllem uygulanabilir. Crossfade, ses bantlar›n›n birbirine aç›l› biçimde yap›flt›r›lmas› gibi, her iki parçadaki ses dalgalar›n› birbirine kaynaflt›rarak (mix) birlefltirir. Böylece ses parçalar›n›n birleflim yeri iflitsel alg›da bir sorun oluflturmaz. Ses dosyas›na uygulanabilen temel ifllemlerde, ses sinyal yap›s›n› etkileyen bir de¤iflim olmaz. Ses dosyas› parçalara ayr›labilir, istenmeyen bölümler ç›kar›labilir ya da ses seviyeleri yükseltilip alçalt›labilir. Fakat sesin sinyal yap›s›n› de¤ifltiren “ses sinyal ifllemcileri” vard›r.

Equalizer (EQ): Ses kalitesini etkileyen en önemli ifllemcilerden biridir. EQ “ses frekans dengeleyici” olarak tan›mlanabilir. Ses kay›tlar›nda mümkün oldu¤unca sesin frekanslar› de¤ifltirilmez. Fakat baz› durumlarda ses frekanslar› aras›nda iflitsel bir denge kurabilmek ve istenmeyen seslerin frekanslar›n› filtrelemek için kullan›l›r. Orijinal sesin bar›nd›rmad›¤› frekanslara etki etmez. EQ kullan›m› di¤er ses ifllemciler gibi dikkatli kullan›lmal›d›r. Çünkü her kiflinin ses frekanslar›na karfl› alg›s› de¤ifliktir ve ses kalitesi bozulabilir. Yaz›l›mlarda farkl› fonksiyonlara sahip EQ ifllemciler bulunabilir. Compressor ve Limiter: Ses seviyesini “s›k›flt›r›c› ve s›n›rlay›c›” ifllemcilerdir. Her iki ifllemci birbirinden ayr› ya da ayn› anda kullan›labilir. Kompresör, ses kay›tlar›nda sesin belli bir seviyeyi geçmemesi ve düflük ses seviyeleri ile yüksek ses seviyeleri aras›ndaki seviye fark›n› azaltmak için kullan›l›r. Ses kurgusunda kompresör ifllemci daha ayr›nt›l› ve etkili olarak kullan›labilir. Kompresör ifllemci genelde threshold, ratio, attack time ve release time fonksiyonlar›ndan oluflur. Normalization: Ses dosyas›n›n bir bütün olarak ya da bölümler halinde belli bir seviyede dengelenmesidir. Kurgu aflamas›nda kullan›labilen bir ifllemdir. Bu ifllem uygulan›rken, yaz›l›m taraf›ndan ses dosyas› içindeki ani ses s›çramalar› referans al›n›r. Daha düzgün da¤›l›ml› bir ifllem yapabilmek için sesteki s›çramalar limiter yard›m›yla k›rp›labilir. K›rp›lma sonras› normalization ifllemi uygulanabilir. Fakat düflük seviyeler belli bir seviyeye yükseltilirken, dip gürültüler de yükselebilir. Aksi ifllemde de, düflük seviyeli sesler daha da indirgenebilir. Reverb ve Echo: Her iki ifade de sese derinlik katma anlam›nda yans› ve yank›lanma olarak tan›mlanabilir. Bu etkiler ço¤u zaman birbirine kar›flt›r›l›r ve tek bir isim alt›nda “eko” olarak kullan›l›r. Bu yanl›fl bir ifadedir. Kapal› ve aç›k mekanlarda, ortamdaki nesnelerin yap›s›na ba¤l› olarak seslerin yans›ma biçimleri farkl›d›r. Reverb sese do¤al bir derinlik etkisi katar ve seste alg›lanabilen tekrarlar yoktur. Echo ise seste belli aral›klarla gecikme ve fliddeti gittikçe azalan tekrarlardan oluflur.

4. Ünite - Ses Kurgusunun Temel ‹fllevleri

73

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi ses kay›t ve kurgu çal›flmalar›n› yapabilmek için gerekli olan temel bilgi ve becerilerden biri de¤ildir? a. Sesin fiziksel ve duyusal özelliklerini kavrayabilmek b. Kameran›n teknik özelliklerini çok iyi bilmek c. Ses kay›t ve kurgu teknolojilerini kullanabilmek d. Sesin tek bafl›na ya da görsel bir ö¤eyle olan etkileflimini de¤erlendirebilmek e. Ses efektlerini uygulama yöntemlerini bilmek 2. Afla¤›dakilerden hangisi görsel-iflitsel yap›mlardan biri de¤ildir? a. Televizyon b. Sinema filmi c. Tiyatro d. Bilgisayar oyunu e. Sesli kitap 3. Afla¤›dakilerden hangisi sesin sahip oldu¤u unsurlardan biri de¤ildir? a. Diyalog b. Ses efektleri c. Ses kayna¤› d. Ortam sesleri e. Müzik 4. NLE Sisteminin di¤er bir ad› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Bant kurgu yöntemi b. Do¤rusal kurgu yöntemi c. Mono kay›t yöntemi d. Stereo kay›t yöntemi e. Do¤rusal olmayan kurgu yöntemi 5. DAW Sistemlerinde olmas› gereken en önemli donan›m afla¤›dakilerden hangisidir? a. Klavye b. Birden fazla görüntü monitörü c. Birden fazla sabit disk d. Kulakl›k e. Ses kart›

6. “Split” ifllemi afla¤›dakilerden hangisi için kullan›l›r? a. Ses dosyas›n› bölmek için b. Seslerin frekans›n› ayarlamak için c. Ses dosyas›n› kesmek için d. Ses parçalar›n› yap›flt›rmak için e. Seslerin seviyesini ayarlamak için 7. “Cut” ile “delete” ifllemlerinin benzerli¤i afla¤›dakilerden hangisidir? a. Her iki ifllem de ses dosyas›n› böler. b. Her iki ifllem de ses dosyas›n› yap›flt›r›r. c. Her iki ifllem de ses dosyas›n›n ismini de¤ifltirir. d. Her iki ifllem de ses dosyas›n› siler. e. Her iki ifllem de seslerin seviyesini ayarlar. 8. Ses sinyal ifllemcilerinin, sese olan etkisi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ses kurgusunu kolaylaflt›rmak b. Sesin kalitesini art›rmak c. Ses sinyalinin yap›s›n› de¤ifltirmek d. Sesin aktar›m›na yard›mc› olmak e. Ses dosyas›n› kesmek 9. “Compressor” ve “Limiter” ifllemcilerinin ifllevi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sesin frekanslar›n› de¤ifltirmek b. Ses seviyesini s›k›flt›rmak ve s›n›rlamak c. Sese derinlik etkisi katmak d. Ses senkronunu sa¤lamak e. Seslerin çözünürlü¤ünü belirlemek 10. “Reverb” ile “Echo” ifllemcileri aras›ndaki fark afla¤›dakilerden hangisidir? a. Reverb’de ses tekrar› vard›r. b. Echo’da ses tekrar› vard›r. c. Reverb yaln›zca konuflma seslerinde kullan›l›r. d. Echo yaln›zca konuflma seslerinde kullan›l›r. e. Reverb ayn› zamanda sesleri filtreler.

74

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

1. b

Alten, Stanley R (2005). Audio in Media. Wadsworth. Seventh Edition. USA. Adobe Audition 3 Software and User Manual. Barlett, Bruce. Barlett, J. (2009). Practical Recording Techniques.Focal Press. USA., Ergül, Reha Recep (1998). Ses. Anadolu Üniversitesi E¤itim Sa¤l›k ve Bilimsel Araflt›rma Çal›flmalar› Vakf›. Yay›n No: 133. Eskiflehir. Holman, Tomlinson (2005). Sound for Digital Video. Focal Press. USA. Lyver, Des (1999). Basics of Video Sound.Focal Press. Great Britain. Moylan, William (2002). The Art of Recording.Focal Press. USA. Nisbett, Alec (2003). The Sound Studio.Focal Press. Great Britain. Önen, Ufuk (2007). Ses Kay›t ve Müzik Teknolojileri. Çitlembik Yay›nlar›. ‹stanbul. Rose, Jay (2003). Producing Great Sound for Digital Video. Second Edition.CMP Books. USA. Self, Douglas ve Di¤erleri (2009). Audio Engineering: Know It All. Elsevier Inc. USA. Talbot-Smith, Michael (2002). Sound Engineering Explained. Focal Press. Great Britain.

2. e

3. c

4. e

5. e

6. a

7. d

8. c

9. b

10. b

Yan›t›n›z yanl›flsa do¤rusunu ö¤renmek için, yan›t›n›z do¤ru ise pekifltirmek için “Ses Kurgu Tasar›m›” bölümlerini tekrar gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›flsa do¤rusunu ö¤renmek için, yan›t›n›z do¤ru ise pekifltirmek için “ Ses Kurgu Tasar›m›: Ses Kurgu Tasar›m›n Temelleri” bölümlerini tekrar gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›flsa do¤rusunu ö¤renmek için, yan›t›n›z do¤ru ise pekifltirmek için “Ses Kurgu Tasar›m›: Ses Kurgu Tasar›m›n Temelleri” bölümlerini tekrar gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›flsa do¤rusunu ö¤renmek için, yan›t›n›z do¤ru ise pekifltirmek için “Say›sal Ses Kurgu: DAW Sistemler” bölümlerini tekrar gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›flsa do¤rusunu ö¤renmek için, yan›t›n›z do¤ru ise pekifltirmek için “Say›sal Ses Kurgu: DAW Sistemler” bölümlerini tekrar gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›flsa do¤rusunu ö¤renmek için, yan›t›n›z do¤ru ise pekifltirmek için “DAW Sistemlerde Kurgu: Ses Dosyas›na Uygulanabilen Temel ‹fllemler” bölümlerini tekrar gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›flsa do¤rusunu ö¤renmek için, yan›t›n›z do¤ru ise pekifltirmek için “DAW Sistemlerde Kurgu: Ses Dosyas›na Uygulanabilen Temel ‹fllemler” bölümlerini tekrar gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›flsa do¤rusunu ö¤renmek için, yan›t›n›z do¤ru ise pekifltirmek için “DAW Sistemlerde Kurgu: Sinyal ‹fllemciler” bölümlerini tekrar gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›flsa do¤rusunu ö¤renmek için, yan›t›n›z do¤ru ise pekifltirmek için “DAW Sistemlerde Kurgu: Sinyal ‹fllemciler” bölümlerini tekrar gözden geçirin. Yan›t›n›z yanl›flsa do¤rusunu ö¤renmek için, yan›t›n›z do¤ru ise pekifltirmek için “DAW Sistemlerde Kurgu: Sinyal ‹fllemciler” bölümlerini tekrar gözden geçirin.

5

RADYO VE TELEV‹ZYON TEKN‹⁄‹

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Radyonun, teknolojik keflifler sonras› nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek, Radyonun çal›flma tekni¤ini ifade edebilecek, AM ve FM Modülasyon sistemlerini karfl›laflt›rabilecek, Analog radyo yay›nc›l›¤›ndan say›sal radyo yay›nc›l›¤›na nas›l ve neden geçildi¤ini ay›rt edebilecek, DAB teknolojisinin ifllevleri ve kullan›lan sistemleri s›n›fland›rabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • AM ve FM • Say›sal Radyo

• DAB Teknolojisi • DAB, DRM ve HD Radyo

‹çerik Haritas›

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Yer Küreyi Saran Teknoloji: Radyo

• • • •

RADYONUN KEfi‹F H‹KAYES‹ RADYO NASIL ÇALIfiIR? MODÜLASYON ÇEfi‹TLER‹ SAYISAL RADYO

Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo RADYONUN KEfi‹F H‹KAYES‹ Kitle iletiflim araçlar›, sürekli geliflen ve de¤iflen teknolojilerle bir de¤iflim içinde olmufltur. En önemli ve yayg›n kitle iletiflim araçlar›ndan biri olan radyo da kimsenin öngörmedi¤i kadar h›zl› bir de¤iflim süreci yaflamaktad›r. Radyo daima yeni bir teknolojinin sunumuyla etkilenmifl, günümüzde de say›sal teknolojinin sa¤lad›¤› avantajlarla hem geleneksel hem de yeni iletiflim hizmetlerinin bir arada kullan›labildi¤i bir kitle iletiflim arac› haline gelmifltir. Radyo art›k yay›nlar›n› dinleyicilerine sadece bir al›c› üzerinden ulaflt›rmakla kalmamakta, telekomünikasyon, medya ve bilgisayar teknolojilerini bir arada kullanmaktad›r. Halen pek çok teknoloji de radyonun verdi¤i hizmetleri mükemmellefltirmek için s›ras›n› ve zaman›n› beklemektedir. Her yeni teknoloji ile bulundu¤u durumu güncellefltiren radyo, hem geleneksel hem de yeni iletiflim hizmetlerini bir arada bulundurarak baflka bir deyiflle, hem eski hem de yeni teknolojiyi bünyesinde toplayarak bugünlere kadar varl›¤›n› ve güncelli¤ini korumufltur.

Radyo Öncüleri H›zl› bir de¤iflimin sergilendi¤i alan olarak öne ç›kan radyonun bugünlere ulaflmas›, önemli bilim insanlar›n›n yapt›klar› keflifler üzerine eklenen çal›flmalarla meydana gelmifltir. Bugün radyonun dü¤mesine dokunarak istedi¤imiz radyo istasyonunu dinleme f›rsat›n› tan›yan çal›flmalar›n öncüsünün, matematikçi James Clerk Maxwell (1831-1879) oldu¤u söylenebilir. Özgün düflünceleri ve matematik bilgisi ile pek çok baflar›l› çal›flmalar gerçeklefltiren Maxwell’in en önemli baflar›s›, radyonun temellerini oluflturan elektromanyetik dalgalar üzerine yapt›¤› çal›flmad›r. Maxwell 1860’l› y›llarda, nesnelerin bir ›fl›k kayna¤› taraf›ndan ayd›nlat›ld›klar› için göründü¤ü ve ›fl›k olmad›¤› zaman baflka dalgalardan yararlanarak nesnelerin varl›¤›n›n saptanabilece¤inden yola ç›km›fl, ›fl›¤›n bir elektromanyetik dalga oldu¤unu kan›tlam›flt›r. Elektromanyetik dalgalar›n varl›¤›n› ortaya koyan Maxwell, befl y›l sonra dalgalar›n bofllukta ›fl›k h›z›na yak›n (saniyede 300 000 km) h›zla hareket etmesi gerekti¤ini öne sürmüfltür. James Clerk Maxwell’in elektromanyetik dalgalar ile ilgili buluflunu bir ad›m öteye tafl›yan ve kuramsal boyuttan ç›karan di¤er bir isim ise, Alman fizikçi Heinrich Rudolf Hertz (1857-1894) olmufltur. Maxwell’in bulufllar›ndan sonra birçok fizikçinin de elektromanyetik dalga üretme çabas›nda, elektrik aletleri arac›l›¤› ile dalgalar›n elde edilebilece¤i düflüncesi Hertz taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Görü-

78

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

lebilir ›fl›ktan daha uzun dalga boyu olan elektromanyetik dalgalar› elde eden Hertz, 1887’de asl›nda daha sonra radyo sinyallerinin iletilmesinde kullan›lan radyo dalgalar›n› elde etmeyi baflarm›flt›r. Sesin elektromanyetik dalgalar arac›l›¤›yla bofllukta yay›labilece¤i ve özel araçlar yoluyla tekrar sese dönüfltürülebilece¤i keflfi, radyo dalgalar› ölçüm biriminin de “Hertz” olarak adland›r›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Kuflkusuz radyonun temellerini atan bu iki önemli bilim insan›n›n ard›ndan gelenler, bu keflfi ilerleten çal›flmalarda bulunmakla birlikte, Hertz dalgalar›yla deneyler gerçeklefltiren bir baflkas› isim de ‹talyan Guglielmo Marconi (1874-1937) olmufltur. Marconi’nin yapt›¤› çal›flman›n di¤erlerinden fark›, elektromanyetik dalgalarla insan sesinin iletimini sa¤lam›fl olmas›d›r. 1896 y›l›nda deneylerinde kulland›¤› Mors Alfabesi ve anten sistemini ‹ngiltere’ye giderek gelifltirmifl ve ilk telsiz telgraf patentini henüz 22 yafl›ndayken alm›flt›r. 1901 y›l›na kadar Mors Alfabesi ile mesaj yollama ve ka¤›t bir flerit üzerinde bas›l› hale getirme çal›flmalar›yla u¤raflm›flt›r. Telsiz ayg›t›n›n menzil uzunlu¤unun birkaç kilometre olmas›, mesajlar›n çok yavafl iletilebilmesi, istenilen frekansta çal›fl›lamamas› gibi sorunlar›, gerçeklefltirdi¤i yeniliklerle gidermifltir. 1901 y›l›nda, ‹ngiltere’nin güneybat›s›nda yer alan Cornwall’daki istasyondan gönderdi¤i sinyallerin Atlas Okyanusu’nu aflarak Kanada’daki Newfoundland’a ulaflmas› baflar›s›n› elde etmifltir. Ard›ndan Amerika’da sesin elektromanyetik dalgalar arac›l›¤›yla k›talar aras› gönderilmesini sa¤layacak çal›flmalar›na devam etmifl, 1907 y›l›nda “telsizin babas›” olarak da an›lmas›n› sa¤layacak telsizi bulmufltur. ‹nsan sesinin telsizle çok uzaklara gönderilebilmesi önceleri denizcilikte, daha sonra da denizden karaya yap›lan haberleflmelerde kullan›lmaya bafllam›flt›r. Tarihte Bir Gün Tarih 23 Aral›k 1909. Nantucket yak›nlar›nda seyir halinde bulunan iki gemi çarp›fl›r. Florida gemisine çarpan, Republic adl› gemidir. Repuclic gemisi SOS sinyalleri göndererek imdat ça¤r›s›nda bulunur. 1912 y›l›nda ise, bu kez New Foundland bölgesinde, tarihe “Titanic Facias›” olarak geçen ve batmaz olarak görülen Titanic adl› gemi buzda¤›na çarpar. Asl›nda, buzda¤›na karfl›n yap›lan uyar›lar, geminin telsiz operatörleri taraf›ndan dikkate al›nmaz. Titanic, yaflanan bu trajik olayla, 1513 civar›nda yolcusuyla batar. Yaflanan bu iki olayda da, telsiz haberleflmenin sa¤lad›¤› kolayl›klar radyonun önemini bir kat daha fazlalaflt›r›r.

Diyot Tüpü (Diode Tube): Elektrik ak›m›n› sadece tek yöne gönderen iki terminalli yar› iletkendir.

Lee de Forest (1873-1961) ise, tüm bu geliflmelerin sonucunu verecek bir keflifte bulunmufl ve ses sinyallerinin devaml› olmas›n› sa¤layan vacuum tube (boflluk tüpü) ile radyo yay›nc›l›¤›n›n temellerini atm›flt›r. Asl›nda Lee de Forest bu keflfini kendisinden önce çal›flan bilim insanlar›n›n keflifleri üzerinde gerçeklefltirmifltir. 1883’te Edison’un keflfi üzerine çal›flmalar yapan Sir John Ambrose Fleming’in 1904’te diyot tüpünü gelifltirmifl, böylece boflluk tüpü ile radyo lambalar›n› daha ileri bir aflamaya tafl›yarak, zay›f sinyallerin güçlendirebilmesini sa¤lam›flt›r. ‹lk yay›n çal›flmas›n› Paris’te Eyfel Kulesi’ne yerlefltirdi¤i bir anten ile deneyen Forest, Amerika’da çal›flmalar›n› devam ettirerek 1. Dünya Savafl› s›ras›nda Frans›z askerlerine moral amaçl› yay›nlar›n› iletmifl ve “radyonun babas›” unvan›n› alm›flt›r. 1. Dünya Savafl› sonras› önemi gittikçe artan radyo, 1920’lerde yay›nlar›n› kitlelere ulaflt›rmaya bafllam›fl ve 1930’lu y›llarda hem Avrupa hem de Amerika’da bir kitle iletiflim arac› olarak tan›nmaya bafllam›flt›r. Türkiye’de ise, 6 May›s 1927 radyo yay›nlar›n›n bafllang›ç tarihi olmufltur.

5. Ünite - Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo

Radyo tekni¤i kuflkusuz bu alanda çal›flan teknik öncülerin keflifleriyle bugünlere kadar gelmifltir. Radyo yay›nc›l›¤› ise, bu teknik öncülerin ard›ndan gelen di¤er teknik kefliflerle halen flekillenmeye ve günden güne yeniliklerin eklenmesiyle farkl› boyutlarda dinleyicilerine ulaflmaya devam etmektedir.

RADYO NASIL ÇALIfiIR? Radyonun nas›l çal›flt›¤› basit kelimelerle ifade edilecek olursa, sesin bir kaynaktan di¤er kayna¤a iletilmesi fleklinde özetlenebilir. Bir baflka tan›mlamayla da elde edilen sesin bir anten arac›l›¤›yla havaya gönderilmesi ve bir baflka noktadan yine anten arac›l›¤›yla al›narak insan kula¤›n›n sesi duyulacak flekle getirebilmesi olarak ifade edilebilir. Kuflkusuz sesin bu iletiminde sadece al›c› ve verici iki ana unsuru oluflturuyor gibi görünse de arada ba¤lant›y› kuran pek çok baflka unsur da bulunmaktad›r.

Elektromanyetik Tayf Radyo yay›nlar›n› gerçeklefltirmek için, elektromanyetik tayf’tan (electromagnetic spectrum) yararlan›lmaktad›r. Elektromanyetik tayf içinde kozmik ›fl›nlar, gamma ›fl›nlar›, x-›fl›nlar›, morötesi ›fl›nlar, k›z›lötesi, görünür ›fl›k ve radyo dalgalar› bulunmaktad›r. Radyo yay›nc›lar› flüphesiz amaçlar›na yönelik olarak sinyallerini iletmek için tayfta yer alan radyo dalgalar›n› kullanmaktad›rlar. Binlerce yay›n yapan radyo istasyonlar›n›n farkl› frekanslardan yay›n yapmalar›n›n nedeni, tek bir radyo istasyonunun yay›nlara ulafl›lmas›n› sa¤lamakt›r. Her radyo istasyonu farkl› frekanstan yay›n yaparak, di¤er radyo istasyonlar›ndan ayr›lmaktad›r. Radyo frekanslar›n›n bir radyo istasyonundan al›c›ya ulaflabilmesi için öncelikle ses dalgalar›n›n farkl› frekanslarda titreflmesi prensibinden yola ç›k›l›r. Ses titreflimleri radyo stüdyosunda mikrofonda toplanarak elektrik sinyallerine dönüfltürülür. Bu sinyaller amplifikatörlerden (güçlendirici) geçirilerek güçlendirilir. Ses sinyalleri, verici taraf›ndan üretilen daha yüksek frekansl› radyo dalgalar› üzerine bindirilir. Band ‹smi

Frekans Aral›¤›

Dalgaboyu Aral›¤›

Very Low Frequency(VLF)

3 kHz-30 kHz

100 km-10 km

Low Frequency(LF)

30 kHz-300 kHz

10 km-1 km

Medium Frequency(MF)

300 kHz-3 MHz

1km-100 m

High Frequency(HF)

3 MHz-30 MHz

100 m-10 m

Very High Frequency(VHF)

30 MHz-300 MHz

10 m-1 m

Ultra High Frequency(UHF)

300 MHz-3 GHz

1 m-10 cm

Super High Frequency(SHF)

3 GHz-30 GHz

10 cm-1 cm

Extremely High Frequency(EHF)

30 GHz-300 GHz

1 cm-1 mm

Radyo dalgalar›n›n belli bir frekans da¤›l›m aral›¤› bulunmaktad›r. Ana band, dalgalar›n iletim özelliklerine ba¤l› olarak belirlenmifltir: Çok Alçak Frekans (VLFVery Low Frequency), Alçak Frekans (LF-Low Frequency), Orta Frekans (MF-Medium Frequency), Yüksek Frekans (HF-High Frequency), Çok Yüksek Frekans (VHF-Very High Frequency), Ultra Yüksek Frekans (UHF-Ultra High Frequency), Süper Yüksek Frekans (SHF-Super High Frequency) ve Çok Süper Yüksek Frekans (EHF-Extremely High Frequency). Çok alçak frekans (dalga aral›¤›), iyonosferden yans›tma yoluyla ilerleyen, verici yay›n alan› çok genifl, iflletme maliyeti yüksek

79

80

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

dalgalard›r. Alçak frekans (dalga aral›¤›) ise genifl olmamakla birlikte, hem gece hem de gündüz yay›m alan› oldukça genifltir. Orta frekans›n (dalga) iletim özellikleri geceleri çok güçlü olmakla beraber, gündüzleri çok zay›f iflitilebilmektedir. Yüksek frekans (dalga) band› k›sa dalga olarak da tan›mlanmaktad›r.

MODÜLASYON ÇEfi‹TLER‹ AM ve FM Modülasyonlar› Modülasyon: Ses sinyali ve tafl›y›c› bir dalgan›n hava içinde yay›l›m›.

Radyo dalgalar›, düzenlenmifl ses sinyallerini belli bir frekans aral›¤›nda antene göndererek istenilen uzakl›¤a ulaflt›r›r. Ses sinyalleri ile tafl›y›c› radyo dalgalar›n›n üst üste bindirilerek tek bir dalga haline getirilmesi ifllemi ise, “modülasyon” olarak tan›mlanmaktad›r. Radyo yay›n tekni¤inde, alçak frekansl› sinyallerin do¤rudan do¤ruya elektromanyetik dalgalar fleklinde yay›nlanabilmesi için modülasyona ihtiyaç duyulmaktad›r. Bunun nedeni, alçak frekansl› sinyallerin enerjilerinin uzak mesafelere gidebilmek için yeterli enerjiye sahip olmamalar›ndan kaynaklanmas›d›r. Bilgi sinyalinin tafl›y›c› sinyal üzerine bindirilme nedeni, haberleflme ve gerekli yay›n mesafesini sa¤lamak içindir. Radyo yay›n ilkesini oluflturan modülasyon çeflitlerinden en yayg›n olanlar› flunlard›r. • Genlik Modülasyonu (Amplitude Modulation) AM • Frekans Modülasyonu (Frequency Modulation) FM • Genlik Modülasyonu (AM) sisteminde bilgi sinyalinin genli¤ine ba¤l› olarak, tafl›y›c› sinyalin genli¤i de¤ifltirilmektedir. Frekans Modülasyonu (FM) sisteminde ise, bilgi sinyalinin frekans›na ba¤l› olarak tafl›y›c› sinyalin frekans› de¤ifltirilmektedir.

Elektromanyetik Dalgalar›n Yay›n›m› Elektromanyetik dalgalar 3 flekilde yay›n›m›n› gerçeklefltirmektedir. 1. Direkt Dalga: Al›c› anten ile verici antenin birbirini do¤rudan do¤ruya görmesi ile al›c›n›n ald›¤› yay›n›m biçimi. 2. Yer Dalgas›: Yeryüzünün fleklini izleyerek yay›lan dalga. Tan›mlamalar›ndan da anlafl›laca¤› üzere uzun dalga frekanslar› ile uzak yerlere ulafl›l›rken, k›sa dalga ile çok daha uzak yerlere ulafl›labilmektedir. 3. Gök Dalgas›: Atmosferin üst tabakalar›ndan, iyonosferden yans›yarak tekrar yeryüzüne ulaflan dalgad›r.

AM ve FM Aras›ndaki Farkl›l›klar Radyo yay›nc›l›¤› aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, pek çok fley AM sistemini FM sisteminden ay›rmaktad›r. Öncelikle AM ve FM tayfta farkl› noktalarda bulunmaktad›rlar. AM istasyonlar› uzun dalga, orta dalga ve k›sa dalga bantlar›nda yay›nlar›n› gerçeklefltirebilmektedir. Ülkemizde uzun dalga 148.5-283.5 kHz, orta dalga 526.51606.5 kHz ve k›sa dalga da 5950-26100 kHz aral›¤›nda yer almaktad›r. Bu band aral›¤›nda sadece TRT yay›n yapmaktad›r. FM istasyonlar› ise, FM band›nda 87.5 ile 108 MHz aras›nda yerleflmifltir. AM istasyonu sinyallerinin geceleri daha uza¤a ulaflabilmesi beraberinde avantaj ve dezavantaj tafl›maktad›r. Gök dalgas› kullanabilen baz› istasyonlar geniflletilmifl bir kapsama alan›ndan fayda sa¤lasa da baz› istasyonlar bundan yararlanamamaktad›rlar. Pek çok radyo istasyonu yay›nda oluflan parazitleri engellemekle u¤raflmaktad›r. Paraziti önlemek için belli istasyonlar›n do¤rudan sinyallerinin, ayn› frekansta yay›n yapanlardan uzakta olmas› flart›yla tasarlanmas› gerekmektedir. Do¤rusal olmayan (nondirectional) istasyonlar tüm yönlere sinyallerini da¤›tmak

5. Ünite - Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo

için basit tek bir antene ihtiyaç duyarken, do¤rusal (directional) istasyonlar yay›l›m kal›b›n› flekillendirmek için iki ya da daha fazla antene ihtiyaç duymaktad›rlar. AM ve FM modülasyon sistemlerini birbirinden ay›ran bir baflka konu da sinyal rotalar›n›n birbirinden farkl›l›k göstermesidir. Yer dalgalar› (ground waves) yeryüzü yüzeyinde hareket eden AM’nin öncelikli hizmet alan› olarak tan›mlanmaktad›r. Yüksek güçlü AM istasyonlar› gün boyunca yüzlerce kilometre uzakl›ktaki dinleyicilerine ulaflabilmektedir. Geceleri AM sinyalleri atmosfer (iyonosfer) ile yans›t›lmakta, ayr›ca gök dalgas› (skywave) yaratarak bazen binlerce kilometre uzakl›¤a tafl›nabilmektedir. Bu nedenle, gök dalgas› AM’nin ikincil hizmet alan›n› oluflturmaktad›r. Bu noktada, uzun dalgan›n iyonosferden çok az yans›mas›na karfl›n, orta dalgan›n gündüzleri alt tabakalarda yutuldu¤u ve geceleri daha iyi yans›d›¤›n› söylemek mümkündür. K›sa dalga ise, çok uzak noktalara ulaflman›n ötesinde, hem gece hem gündüz daha iyi yans›maktad›r. AM dalgalar›n›n aksine FM dalgalar› do¤rusal olarak ilerlemektedir. FM istasyonlar› atmosferdeki gece de¤iflikliklerinden etkilenmezler ve genellikle AM istasyonlar› kadar uza¤a sinyallerini tafl›yamazlar. Yüksek güçlü bir FM istasyonu dinleyicilerine sinyal zay›flad›¤› için 80-100 km yar›çap›nda ulafl›r. FM ç›k›fl noktas› do¤rudan dalgalar› yayd›¤› için, anten yüksekli¤i, güç kadar önemli olmaktad›r. FM yay›nlar›n› elveriflli k›lan deniz ve okyanuslar iken, a¤açl›k bölgeler dalgalar› emici özellik göstermekte, elektrik hatlar›, da¤lar, flehirler vb. FM sinyallerinin daha çok bozulmas›na neden olmaktad›rlar. Özellikle kentlerde kurulan güçlü FM vericileri, kendilerinden daha düflük güçte yay›n yapan vericilerin yay›nlar›n›n al›nmas›na engel olabilmektedir. Bu nedenle; iki veya daha fazla verici dalga üst üste bindi¤inde yay›nlarda parazit oluflturmaktad›r. Elektromanyetik dalgalar›n hareket fleklinin kar›fl›k olmas›, birbiri üzerine binen elektromanyetik dalgalar ve bu dalgalar›n izledi¤i yollar binalar›n yans›tmalar›na ba¤›ml› kalmaktad›r. Bu yans›ma dalgalar›n emilip fazlar›n›n bozulmalar›na neden olmaktad›r. FM teknolojisinin AM teknolojisinden bir fark› da FM’in daha fazla band geniflli¤ine sahip olmas›d›r. FM yay›nlar› dinleyicilerine favori istasyonlar›n› daha iyi ayarlamalar›n› sa¤lad›¤› kadar, stereo dinleme f›rsat›n› da tan›maktad›r. Radyo yay›n teknolojisinde de¤iflen ve geliflen süreç, radyo yay›nlar›n›n daha çok uza¤a ve daha çok dinleyiciye, en iyi flartlarda yay›n yapma f›rsatlar›n› da beraberinde getirmifltir. Özellikle de televizyon yay›nlar›n›n yayg›nlaflmaya bafllad›¤› 1960’l› y›llara kadar radyo günlük yaflam›n en önemli parças› olmay› sürdürmüfltür. Kuflkusuz, bu y›llarda alt›n ça¤›n› yaflayan radyo yay›nlar›n› ulaflt›rmak eskisine göre biraz daha kolay fakat daha karmafl›k bir hal alm›flt›r. Özellikle elektromanyetik dalga alanlar›n›n daha rahatl›kla kullan›ld›¤› dönemlerde, radyo yay›nlar›n›n herkesin diledi¤i biçimde dinleyicilerine ulaflt›r›ld›¤› bilinmektedir. Artan yay›n say›s› ve elektromanyetik dalga alanlar›nda ortaya ç›kan karmafla, elektromanyetik alanda bir düzenleme yap›lmas›na ihtiyaç duyuldu¤unu ortaya ç›karm›flt›r. Uluslararas› Telgraf Birli¤i yay›n alan› kullan›m›n›n düzenlenmesini ve yay›nlar›n birbirlerine kar›flmas›n› engellemek için bir düzenleme gerçeklefltirmifltir. Bu düzenleme sonucunda, uzun dalga üzerinden yay›n yapan istasyonlar öncelikle Avrupa’ya tahsis edilmifl, dünyan›n di¤er bölgeleri için orta dalgan›n kullan›lmas› öngörülmüfltür. K›sa dalga yay›nlar ile sömürgelere ya da d›fl ülkelere yönelik programlar yay›nlanm›fl, kültürel propaganda için kullan›lm›flt›r. 2. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan yeni bir da¤›lma düzeni ortaya ç›km›fl, FM yay›nlar›n›n avantajlar› görülmüfl ve ana ilkeleri 1929 y›l›nda belirlenmifltir. Özellikle askeri yay›nlar›nda FM yay›nlar› ile kaliteli ses ve parazitsiz yay›nlar›n gerçeklefltirilmesi sa¤lanm›flt›r.

81

82

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

1

K›sa dalga yay›nlar niçin d›fl ülkelere yönelik ve propaganda yay›nlar› olarak yap›lmaktad›r? SIRA S‹ZDE Günümüzde, radyo yay›nlar›n›n gerçeklefltirilebilmesi için farkl› seçenekler buD Ü fi Ü N E L ‹ M lunmaktad›r. Say›sal ça¤›n gereklerini kendi bünyesine tafl›yan ve her teknolojik geliflmeyi kendi kullan›m alan›nda f›rsata dönüfltüren bir radyo yay›n teknolojisinS O mümkün R U den söz etmek hale gelmifltir.

SAYISALD ‹ KRADYO KAT Teknolojiye paralel geliflmeler, tüm kitle iletiflim araçlar›n› oldu¤u kadar radyo ve radyo yay›nSIRA teknolojisini de etkilemifl, analog yay›n teknolojisi yerini say›sal (dijiS‹ZDE tal) yay›n teknolojisine b›rakm›flt›r. Bu geliflmeler pek çok katk› sa¤laman›n yan› s›ra, çeflitli düzenlemelerin yap›lmas›n›, baz› eski teknolojilerin rafa kald›r›lmas›n›, ayn› anda AMAÇLARIMIZ hem eski hem de yeni teknolojilerin bir arada kullan›lmas›n› da beraberinde getirmifltir. Radyo yay›nlar›nda say›sal teknoloji kullan›m›n›n yayg›nlaflmas›nda en büyük K ‹ T A P etken, say›sal ses ve iletim teknolojilerinin say›sal platforma tafl›nmas› olarak tan›mlanabilmektedir. 1980’lerin ortas›ndan itibaren, gündelik yaflam içinde tüketiciler say›sal teknoloji ürünlerini kolayl›kla benimsemifl ve MP3, CD gibi say›sal tekTELEV‹ZYON noloji ürünlerinin kullan›m› yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Bu durum radyo yay›nlar›n›n ses ve iletim teknolojisinde de de¤iflikliklere gidilmesi gereklili¤ini ortaya ç›karm›flt›r. Say›sal teknolojiye olan ilgi, radyo alan›nda da say›sal teknolojinin kul‹ N T E R Niki E T biçimde etkili olmufltur. Bunlardan ilki, say›sal yay›nc›l›k bir lan›m› aç›s›ndan baflka deyiflle say›sal iletim; di¤eri de say›sal prodüksiyon olmufltur. “1” ve “0”lardan oluflan say›sal teknoloji, iletim verimlili¤i, daha ekonomik fiyatlar, daha fazla frekans verimlili¤i, yay›n band›n›n daha etkin kullan›m›, CD kalitesinde ses gibi avantajlar› beraberinde getirmifltir.

N N

Say›sal Radyo Yay›nc›l›¤› Son 25 y›ld›r geliflme halinde olan say›sal radyo, FM stereo yay›n›na geçilmesinden bu yana, radyo yay›nc›l›¤›ndaki en önemli geliflme olarak kabul edilmektedir. Say›sal radyo yay›nlar›, say›sal teknolojiyi kullanarak farkl› biçimde gerçekleflen radyo yay›n hizmet alanlar›ndan oluflmaktad›r. Say›sal teknolojinin kullan›ld›¤› radyo yay›nlar›, uydu, kablo ve internet üzerinden iletimlerle gerçekleflmektedir. Uydu arac›l›¤› ile radyo yay›nlar›n›n iletilmesi, radyo yay›n tekni¤inde en önemli geliflmelerden biri olarak de¤erlendirilebilir. Uydu ile radyo yay›nlar›, yeryüzünde bulunan bir vericiden yans›t›lan sinyallerin uyduya gönderilmesi ve tekrar uydudan yeryüzüne geri gönderilmesi prensibi ile çal›flmaktad›r. CD kalitesinde ses sa¤layan uydu yay›nlar›na, çana¤a ba¤l› televizyon ya da radyo al›c›s› ile ulafl›labilmektedir. Ayn› uydu üzerinden yüzlerce radyo yay›n›, do¤rudan, istenilen dinleyiciye özel programlarla ulaflma gibi avantajlar› da beraberinde getirmektedir.

5. Ünite - Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo

Tarihte Bir Gün: Marconi 1901’de sinyallerini ‹ngiltere’den Kanada’ya Atlas Okyanusu’nu aflarak göndermifltir. Hertz, radyo dalgalar›n›n düz bir hat üzerinde yol ald›¤›n› belirlemiflti. Bu durumda, Marconi’nin göndermifl oldu¤u sinyallerin de ufuk çizgisinin hemen ötesinde dünyan›n yüzeyinden ayr›l›p uzayda kaybolmas› gerekiyordu. Oysa, radyo dalgalar› dünyan›n e¤rili¤ini izleyerek yol al›yordu. Bafllang›çta aç›klanamayan bu durum, 1902’de Amerikal› elektrik mühendisi Arthur Edwin Kennelly ve ‹ngiliz fizikçi Oliver Heaviside’nin iyonlaflma katman›n› aç›klamalar›na kadar sürdü. Her iki bilim insan›, bu iyonlaflma katman›n›n dünya atmosferinin üst katmanlar›nda ayna görevi gördü¤ünü ve radyo dalgalar›n› yeniden dünyaya yans›tt›¤›n› öne sürdüler. Kabul görmeyen bu iddia 1924’te ‹ngiliz bilim insan› Edward Appleton’un Kennelly-Heaviside katman›n›n varl›¤›n› deneysel olarak belirlemesine kadar sürdü. Yeryüzünden yüksekli¤i 80-140 kilometre aras›nda yer alan bu katman›n d›fl›nda Appleton katman› olarak tan›mlanan di¤er katman›n ise, yeryüzünden uzakl›¤› yaklafl›k 240 kilometre oldu¤u belirlendi. ‹ki grup halinde kümelenmifl olan bu katmanlarda, gaz atomlar› ve baz› elektronlar bulunmaktad›r. Güneflten kaynaklanan morötesi dalgalar›n etkisiyle serbest kalan bu elektronlar katmanlar› oluflturmakta, radyo dalgalar›n›n bir bölümünü dünya yüzeyine yans›tmaktad›rlar. Ayr›ca, ilk uydunun f›rlat›ld›ktan sonra dünya çevresinde bir yörüngeye oturtulana kadar uzun menzilli radyo iletiflimi bu katmanlar sayesinde gerçekleflmifltir.

Kablo yay›n teknolojisi ile yap›lan radyo yay›nlar›, kablo a¤› arac›l›¤› ile dinleyicilere ulaflabilmektedir. Ses kalitesinin yüksek oldu¤u bu yay›nlar, hem yine uydu arac›l›¤› ile yap›lan yay›nlarda oldu¤u gibi belli bir maliyet getirmekte, hem de radyo sinyallerinin çeflitli engellerle karfl›laflmadan net bir flekilde belirlenmifl dinleyici kitlesine ulaflmas›n› sa¤lamaktad›r. ‹nternet üzerinden yap›lan radyo yay›nlar› ise, 1960’lar›n sonunda bafllayan ve çok bir kitlesel yay›lma gösteren, bölgesel s›n›rlar› bulunmayan internetin geliflimiyle paralellik göstermifltir. Yay›nc›lar taraf›ndan özellikle internet heyecan verici yeni bir alan olarak tan›mlanm›flt›r. Radyo yay›nlar› internet üzerinden iletilmekle kalmamakta, ayn› zamanda dinleyici ile etkileflimli bir iletiflim kurma olana¤› sa¤lamaktad›r. Kullan›m kolayl›¤› ve ses kalitesinin teknolojideki geliflmelerle birlikte geliflen internet radyo yay›nlar›, radyo istasyonlar›na art› bir de¤er katm›flt›r. Yay›n d›fl›nda pek çok bilginin, program içeriklerinin yer ald›¤› internet radyolar›n›n web siteleri, bir radyo istasyonunun yay›n d›fl›ndaki aktivitelerinin de duyurulmas›n› sa¤lamaktad›r. Yay›n dünyas›nda yer almak isteyen her kifliye kap›lar›n› açan internet, s›n›rlar olmadan dünyan›n her yerine yay›nlar›yla ulaflabilme f›rsat›n› tan›maktad›r.

DAB Teknolojisi ve Sistemleri DAB (Digital Audio Broadcasting-Say›sal Ses Yay›nc›l›¤›) “Eureka Project 147” çerçevesinde say›sal radyo yay›nc›l›¤›nda bir standart oluflturmak üzere gelifltirilmifltir. 17 ülke ve Avrupa Birli¤i taraf›ndan tüm dünyada kullan›lmas› öngörülen bir standart olarak belirlenmifltir. Say›sal radyo yay›nc›l›¤›, DAB (Digital Audio Broadcasting), DRM (Digital Radio Mondial) ve HD Radio (Hybrid Digital Radio) olarak adland›r›lan sistemleri kullanmaktad›r. DAB yay›nlar› karasal ve uydudan olmak üzere iki biçimde gerçeklefltirilmektedir. Karasal radyo yay›nlar› (T-DAB-Terrestrial Digital Audio Bro-

83

84

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

adcasting) istenilen baflar›y› elde edememekle birlikte, uydu radyo yay›nlar›n›n (S-DAB-Satellite Digital Audio Broadcasting) daha iyi uygulanabildi¤i görülmektedir. Bu sistemler sadece FM band› yerine düflünülmüfl, eski teknolojiyi kullanmayan bir sistem olarak gelifltirilmifltir. DRM (Digital Radio Mondial) adl› sistem, genlik modülasyonlu vericilerden yay›n yapma imkan› tan›maktad›r. DAB’›n aksine hem AM hem de FM band›ndan yay›n iletimini, k›sa ve orta dalga yay›nlar›n›n da FM kalitesinde dinlenebilmesini, mobil haldeyken de mükemmel al›m›, DRM al›c›s› ile analog FM ve MW(orta dalga), ayn› zamanda DAB yay›nlar›n› da dinlemeyi mümkün k›lmas›d›r. HD Radio sistemi, karasal verici istasyonlar› üzerinden yay›n yap›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Kapsama alan› t›pk› karasal yay›nda oldu¤u gibi verici istasyonlar›n yay›n alan›yla s›n›rl› olmaktad›r. Bu s›n›rl›l›k Wi-Fi yani kablosuz internet altyap›s›n› kullanarak ortadan kald›r›lmaktad›r. Ayn› zamanda, analog ve say›sal yay›nlar ayn› anda kanallardan yap›labilmesine olanak tan›maktad›r. HD radyo, kullan›c›lar›na, destekli bir donan›ma sahip olmalar› durumunda ses kalitesi daha yüksek, daha fazla kanala sahip ve parazitsiz yay›n imkan› sa¤lamaktad›r. HD Radyosu bulunmayan kullan›c›lar ise, standart analog yay›n› AM ve FM bandlar›ndan almaya devam edebilmektedirler. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

2

DAB sistemlerinin yay›n iletim farklar›n› tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE

DAB Teknolojisinin Getirdi¤i Yenilikler

D Ü fi Ü N Esay›sal L‹M DAB teknolojisi ses yay›nc›l›¤›n› geçerli k›lman›n yan› s›ra, DAB+ ve video/multimedia olanaklar›n› say›sal radyo platformuna tafl›m›fl, çoklu medya yay›nc›l›¤›n›n S(DMB-Digital Multimedia Broadcasting) da gelifltirilmesini sa¤lam›flO R U t›r. Say›sal çoklu medya yay›nc›l›¤› DAB teknolojisine yeni uygulamalar›n eklenmesini kolaylaflt›rm›flt›r. Say›sal radyo yay›nc›l›¤›n›, geleneksel analog radyo yaD‹KKAT y›nc›l›¤›ndan farkl› k›lan, DAB teknolojisinin getirdi¤i etkin frekans verimlili¤i ve kullan›m kolayl›¤›n›n d›fl›nda, di¤er avantajlar› flu flekilde özetlenebilir: SIRA S‹ZDE 1. Dinleyicinin tercihine göre basit bir yaz›l› menüden kolay program seçimi 2. Parazitsiz, genifl bir co¤rafi alanda sinyalin kesilmeden ve frekans›n› de¤ifltirmeden ayn› istasyonda kalmas›n› sa¤layan mükemmel radyo yay›n al›m› AMAÇLARIMIZ 3. Ayn› al›c› üzerinde müzik ve veri hizmetlerinin yan› s›ra, video ile grafik hizmetlerinin birlefltirilmesi 4. Genel K program ‹ T A P bilgilerinin RDS (Radio Data System-Radyo Veri Sistemi) sisteminden daha ayr›nt›l›bir metin bilgisi halinde gösterilebilmesi 5. Al›c›lar›n görsel bilgilere ulaflabilece¤i programla iliflkilendirilmifl verilerin (hava T E L durumu, E V ‹ Z Y O N trafik bilgisi veya borsa fiyatlar› vb. gibi) ve di¤er etkileflimli hizmetlerin yay›nlayabilmesine olanak sa¤layan bilgi servislerinin bulunmas› 6. Hedef kitleye amaçlanan yay›nlar do¤rultusunda müzik ya da çok büyük ‹ N T E R Nbirbirinden ET miktarda, farkl› bilgi hizmetlerini sunmas› 7. USB, dijital kamera, MP3 player, araba radyolar›, televizyon ekranlar› ve daha fazlas›ndan oluflan genifl al›c› seçenekleri sunmas› 8. Sabit, ya da mobil radyo al›c›lar›n›n, kiflisel bilgisayar ya da baz› mobil telefonlar›n ekranlar›na eriflimini olanakl› k›lmas› 9. Al›c›lar›n radyo programlar› d›fl›nda, veri hizmetlerini de yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararas› kapsamda mobil olarak sinyalin kaybolmadan al›nabilme f›rsat›n› sa¤lamas›

N N

85

5. Ünite - Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo

10. Yay›nc›lara daha düflük maliyetli iletim olana¤› sa¤lamas› 11. Kullan›c›lar›na, istedikleri program› kaydetme, ileri geri sarma, yeniden dinleme ve depolama seçeneklerini sunmas› 12. Gelifltirilmifl kapsama alan› 13. FM standartlar›ndan daha k›sa anten yüksekli¤i, elektrik gücü ve tasarrufunu sa¤lamas› 14. Varolan AM ve FM frekanslar›ndan yararlanma olana¤› SIRA S‹ZDE DAB teknolojisi Avrupa’n›n yan› s›ra, Türkiye’de de bir oluflum ve geliflim sürecini yaflamaktad›r. DAB, pek çok ülkede düzenli olarak kullan›lmakta, baz› ülkeD Ü fi Üpek N E L ‹ Mçok ülkede ler bu konu ile ilgilenmekte, Türkiye’nin de aralar›nda bulundu¤u test edilmektedir. 2014 y›l›nda say›sal yay›na geçme haz›rl›klar›n›n tamamlanmas› ve Avrupa ülkeleri ile efl zamanl› say›sal yay›na geçilmesi düflünülmektedir. Say›S O R U sal radyo yay›nc›l›¤›nda, yap›lan anlaflmalar sonucunda kabul edilen DAB teknolojisinin Türkiye’de tamamen kullan›ma sunulmas› halinde, parazitten etkilenmeD‹KKAT yen, bitiflik kanallardan yay›n yap›lsa bile birbirini bozmayan yay›nlar gerçekleflecektir. Her bölgede ayn› frekans kullan›larak, tek frekansl› a¤ kurma imkan›, bilgi SIRA S‹ZDE aktar›m›, elektronik program rehber kullan›m› gibi üstün say›sal yay›nc›l›k olanaklar›na kavuflulacakt›r. Radyonun gelece¤inde, yeni ve geliflen teknolojiler de¤erlendirilmek durumunAMAÇLARIMIZ dad›r. Radyo bu gelece¤in dünyas›nda hep var olmay› say›sal teknoloji ile sa¤layacakt›r. 21 yüzy›l›n bafl›nda yay›n medyas›n›n yüz yüze kald›¤› en büyük mücadele yöndeflme (convergence) olmufltur. Yöndeflme, birbirinden tamamen farkl› disipK ‹ T A P lin ya da teknolojinin bir arada kullan›lmas›n› gerektirmifltir. Tüm bu süreç 1980’lerde telekomünikasyon ve bilgisayar teknolojisinin bir araya gelmesiyle gerçekleflmifl, radyo için çok özel sonuçlar› olmufltur. En son sistemlerden biri olan DAB , TELEV‹ZYON radyonun hem kendi içindeki hem de etraf›ndaki teknolojinin kullan›lmas› ile iliflkilerinde oldukça etkili olacakt›r.

N N

‹ N T E R N Ebulunan T DAB teknolojisini kullanan, bu konu ile ilgilenen ve test etme aflamas›nda ülkelere iliflkin bilgilere http://www.worlddab.org/country_information adresinden ulaflabilirsiniz.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

86

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Radyonun, teknolojik keflifler sonras› nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilmek. H›zl› bir de¤iflimin sergilendi¤i alan olarak öne ç›kan radyonun bugünlere ulaflmas›, önemli bilim insanlar›n›n yapt›klar› keflifler üzerine eklenen çal›flmalarla meydana gelmifltir. ‹lk öncü çal›flma, James Clerk Maxwell’in radyonun temellerini oluflturan elektromanyetik dalgalar›n varl›¤›n› ortaya koymas› ile bafllam›flt›r. Alman fizikçi Heinrich Rudolf Hertz ise, sesin bofllukta elektromanyetik dalgalar arac›l›¤›yla yay›labilece¤i ve özel araçlar yoluyla tekrar sese dönüfltürülebilece¤ini keflfetmifl ve radyo dalgalar› ölçüm birimi “Hertz”’in de kendi ad›yla tarihe geçmesini sa¤lam›flt›r. Guglielmo Marconi de bu öncü kefliflerin yapt›klar› çal›flmalar› gelifltirerek radyo yay›nc›l›¤›nda en önemli ad›m› atm›fl ve elektromanyetik dalgalarla insan sesinin iletimini sa¤layarak, 1895’de ilk radyo iletiflimini gerçeklefltirmifltir. Radyonun çal›flma tekni¤ini ifade edebilmek. Radyo, sesi bir kaynaktan di¤er kayna¤a iletmektedir. Ses, bir anten arac›l›¤›yla havaya gönderilmekte ve bir baflka noktadan yine anten arac›l›¤›yla al›narak duyulacak hale gelmektedir. Radyo yay›nlar›n› iletmek için elektromanyetik tayfdan yaralan›lmakta, bunda da sesin kendisiyle ayn› frekansta elektrik sinyallerine dönüfltürülmesi ve elektromanyetik dalgalar arac›l›¤›yla uzaklara tafl›nmas› prensibinden yola ç›k›lmaktad›r. Öncelikle ses dalgalar› farkl› frekanslarda titreflmekte, ses titreflimleri radyo stüdyosunda mikrofonda toplanarak elektrik sinyallerine dönüfltürülmektedir. Bu sinyaller amplifikatörlerden geçirilerek güçlendirilmekte ve verici taraf›ndan daha yüksek üretilen radyo dalgalar› üzerine bindirilerek havaya gönderilmektedir.

N A M A Ç

3

AM ve FM Modülasyon sistemlerini karfl›laflt›rabilmek. Ses sinyalleri ile tafl›y›c› radyo dalgalar›n›n ayn› dalga düzeninde birlefltirilmesi olarak tan›mlanan modülasyon, gerekli yay›n mesafesini sa¤lamak için kullan›lmaktad›r. Genlik Modülasyonu (AM) ve Frekans Modülasyonu (FM). AM sisteminde, bilgi sinyalinin genli¤ine ba¤l› olarak tafl›y›c› sinyal genli¤i de¤ifltirilmekte; FM sisteminde ise, bilgi sinyalinin frekans›na ve ba¤l› olarak tafl›y›c› sinyal frekans› de¤ifltirilmektedir. AM ve FM frekanslar›, tayfta farkl› noktalarda bulunmaktad›rlar. AM istasyonlar› uzun dalga, orta dalga ve k›sa dalga bantlar›nda yay›nlar›n› gerçeklefltirebilmektedir. FM istasyonlar› ise, FM band›nda 87.5 ile 108 MHz aras›nda yerleflmifltir. AM istasyonu sinyallerinin geceleri daha uza¤a ulaflabilmektedir. Yay›nda karfl›lafl›lan parazitler en büyük sorundur. AM ve FM sinyal rotalar› birbirinden farkl›l›k göstermektedir. Yer dalgalar› (ground waves) AM’in öncelikli hizmet alan› olarak tan›mlanmaktad›r. Geceleri AM sinyalleri atmosfereden yans›t›larak, ayr›ca gök dalgas› yaratmas› nedeniyle, gök dalgas› AM’in ikincil hizmet alan›n› oluflturmaktad›r. AM dalgalar›n›n aksine FM dalgalar› do¤rusal olarak ilerlemektedir. FM istasyonlar› atmosferdeki akflam de¤iflikliklerinden etkilenmezler ve genellikle AM istasyonlar› kadar uza¤a sinyallerini tafl›yamazlar. FM ç›k›fl noktas› do¤rudan dalgalar› yayd›¤› için, anten yüksekli¤i, güç kadar önemli olmaktad›r. FM yay›nlar›n› elveriflli k›lan deniz ve okyanuslar iken, a¤açl›k bölgeler dalgalar› emici özellik göstermekte, elektrik hatlar›, da¤lar, flehirler vb. de benzer özellikleri tafl›yarak FM sinyallerinin daha çok bozulmas›na neden olmaktad›rlar. FM daha fazla band geniflli¤ine sahiptir. FM yay›nlar› dinleyicilerine favori istasyonlar›n› daha iyi ayarlamalar›n› sa¤lad›¤› kadar, stereo dinleme f›rsat›n› da tan›maktad›r.

5. Ünite - Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo

N A M A Ç

4

Analog radyo yay›nc›l›¤›ndan say›sal radyo yay›nc›l›¤›na nas›l ve neden geçildi¤ini ay›rt edebilmek. Teknolojiye paralel geliflmeler, radyo ve radyo yay›n teknolojisini de etkilemifl, analog yay›n teknolojisi yerini say›sal yay›n teknolojisine b›rakm›flt›r. Radyo yay›nlar›nda say›sal teknoloji kullan›m›n›n yayg›nlaflmas›nda en büyük etken, say›sal ses ve iletim teknolojilerinin say›sal platforma tafl›nmas›d›r. 1980’lerin ortas›ndan itibaren, say›sal teknoloji ürünlerinin kullan›m› yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Bu durum radyo yay›nlar›n›n ses ve iletim teknolojisinde de de¤iflikliklere gidilmesi gereklili¤ini ortaya ç›karm›fl ve iki biçimde etkili olmufltur. Say›sal teknoloji, iletim verimlili¤i, daha ekonomik fiyatlar, daha fazla frekans verimlili¤i, yay›n band›n›n daha etkin kullan›m›, CD kalitesinde ses gibi avantajlar› beraberinde getirmifltir. Say›sal radyo yay›nlar›, say›sal teknolojiyi kullanarak farkl› biçimde gerçekleflen radyo yay›n hizmet alanlar›ndan oluflmaktad›r. Say›sal teknolojinin kullan›ld›¤› radyo yay›nlar›, uydu, kablo ve internet üzerinden iletimlerle gerçekleflmektedir.

N A M A Ç

5

87

DAB teknolojisinin ifllevleri ve kullan›lan sistemleri s›n›fland›rabilmek. Say›sal radyo teknolojisi gelifltirilen DAB tekni¤inden faydalanmaktad›r. DAB teknolojisinin getirdi¤i etkin frekans verimlili¤i ve kullan›m kolayl›¤›n›n d›fl›nda, Elektronik Program Rehberi (EPG)’nden kolay program seçimi, parazitsiz radyo yay›n al›m›, müzik ve veri hizmetlerinin yan› s›ra, video ile grafik hizmetlerinin birlefltirilmesi, bu veri hizmetlerinin yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararas› kapsamda mobil olarak sinyalin kaybolmadan al›nabilme f›rsat› sa¤lamas›, genel program bilgilerinin daha ayr›nt›l› metin bilgisi halinde gösterilebilmesi, etkileflimli hizmetleri sa¤layan bilgi servislerinin bulunmas›, genifl al›c› seçenekleri sunmas›, yay›nc›lara daha düflük maliyetli iletim olana¤› sa¤lamas›, kullan›c›lar›na istedikleri program› kaydetme, ileri geri sarma, yeniden dinleme ve depolama seçeneklerini sunmas›, gelifltirilmifl kapsama alan›, ekonomik kullan›m ve var olan AM ve FM frekanslar›n› kullanma gibi kolayl›klar sa¤lamaktad›r. DAB, DRM ve HD olmak üzere üç farkl› sistem bulunmaktad›r. DAB; yay›nlar› karasal ve uydudan olmak üzere iki biçimde gerçeklefltirilmektedir. DRM; genlik modülasyonlu vericilerden yay›n yapma imkan› tan›makta ve k›sa ve orta dalga yay›nlar›n›n da FM kalitesinde dinlenebilmesini sa¤lamaktad›r. HD; karasal verici istasyonlar› üzerinden yay›n yap›lmas›n› sa¤larken, kapsama alan› t›pk› karasal yay›nda oldu¤u gibi verici istasyonlar›n yay›n alan›yla s›n›rl› olmaktad›r. Bu s›n›rl›l›k kablosuz internet altyap›s›n› kullan›larak ortadan kald›r›labilmektedir.

88

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Kendimizi S›nayal›m 1. Elektromanyetik dalgalarla insan sesinin iletimini sa¤layan ve ilk radyo iletiflimini gerçeklefltiren bilim insan› afla¤›dakilerden hangisidir? a. James Clerk Maxwell b. Heinrich Rudolf Hertz c. Guglielmo Marconi d. Lee de Forest e. Sir John Ambrose Fleming 2. Elektromanyetik tayfla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Elektromanyetik tayftan, radyo yay›nlar›n› gerçeklefltirmek için yararlan›l›r b. Elektromanyetik tayf, elektromanyetik dalga boyudur c. Elektromanyetik tayf, elektrik sinyallerinin bir saniyedeki çevrim say›s›d›r d. Elektromanyetik tayf, sesin elektrik sinyallerine dönüfltürülmesini sa¤lar e. Elektromanyetik tayf, radyo frekanslar›n›n istasyondan al›c›ya ulaflmas›n› sa¤lar 3. Afla¤›dakilerden hangisi radyo yay›nlar›n›n iletiminde modülasyona gerek duyulmas›n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. Alçak frekansl› sinyal enerjilerinin uzak mesafeye gidebilmek için yeterli olmamas› b. Ses sinyalleri ile tafl›y›c› radyo dalgalar›n›n ayn› dalga düzeninde olmalar› c. Ses sinyalinin, hava içinde yay›l›m› için tafl›y›c› dalgaya ihtiyaç duymas› d. Gerekli yay›n mesafesinin sa¤lanmas› e. Alçak frekansl› sinyallerin elektromanyetik dalgalar halinde yay›labilmesinin sa¤lanmas› 4. Afla¤›dakilerden hangisi “AM” teriminin di¤er tan›mlar›ndan biri de¤ildir? a. Genlik modülasyonu b. Amplitude modulation c. Uzun dalga radyo yay›n›nda kullan›lan modülasyon d. Tafl›y›c› sinyal genli¤inin de¤iflmesi e. Frekans modülasyonu

5. I. Frekans Modülasyonudur II. Bilgi sinyalinin frekans ve genli¤ine ba¤l› olarak tafl›y›c› sinyal genli¤i de¤ifltirilir III. Uzun dalga radyo frekans›n› tan›mlar IV. FM dalgalar› do¤rusal olarak ilerler. V. Bilgi sinyalinin frekans›na ba¤l› olarak tafl›y›c› sinyalin frekans› de¤ifltirilir FM modülasyon sistemiyle ilgili yukar›daki ifadelerden hangileri do¤rudur? a. I, II ve V b. I, IV ve V c. I, II ve IV d. II, III ve IV e. III, IV ve V 6. Afla¤›dakilerden hangisi say›sal radyo yay›nc›l›¤›na geçifl nedenlerinden biri de¤ildir? a. Yay›n teknolojisindeki geliflmeler b. Ses teknolojisindeki de¤iflimler c. ‹letim teknolojisindeki geliflmeler d. Analog yay›n teknolojisinin bitmesi e. Say›sal teknoloji ürünlerinin tüketiciler taraf›ndan benimsenmesi ve kullan›m›n›n yayg›nlaflmas› 7. Say›sal radyo yay›nc›l›¤› iletim tekniklerinden biri olan internet üzerinden yap›lan yay›nlarla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Bölgesel s›n›rlar› vard›r b. Radyo yay›nlar›, internet üzerinden de dinleyiciye ulaflt›r›labilir c. Dinleyici ile etkileflimli iletiflim söz konusudur d. Program içerikleri, yay›n ak›fl›, yay›n d›fl›ndaki aktiviteler radyo istasyonun web sayfas›ndan duyurulabilir e. Say›sal teknoloji imkanlar› kullan›l›r 8. Afla¤›dakilerden hangisi say›sal teknolojinin radyo yay›nlar›na sa¤lad›¤› kolayl›klardan biri de¤ildir? a. Yay›n band›n›n s›n›rl› kullan›m› b. CD kalitesinde ses c. Frekans verimlili¤i d. Ekonomik fiyatlar e. ‹letim verimlili¤i

5. Ünite - Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo

89

Okuma Parças› 9. DAB Sistemi, yay›nlar›n› nas›l ulaflt›rmaktad›r? a. Sadece karasal verici istasyonlar›ndan b. Sadece uydu üzerinden c. Genlik modülasyonlu vericilerden d. Hem karasal veriçi istasyonlar›ndan hem de uydudan e. ‹nternet üzerinden 10. Afla¤›dakilerden hangisi DAB teknolojisinin kullan›c›lar›na getirdi¤i avantajlardan biri de¤ildir? a. Parazitsiz yay›n iletimi b. Sadece müzik ve veri iletimi c. Genifl al›c› seçenekleri d. ‹stenilen programlar› kaydetme, yeniden dinleme imkan› sunmas› e. USB, dijital kamera, MP3 player gibi seçenekleri sunmas›

Radyo Yine Evlerimizin Demirbafl›: Bu Kez Dijital Radyo Olarak 1920’lerden 1960’lara kadar radyo, evlerimizin bafl köflelerinde, karfl›s›na geçip izledi¤imiz demirbafl bir iletiflim arac›yd›. Ne zaman kat› hal fizi¤indeki akademik geliflmeler yar› iletkenler üzerindeki hakimeyetimizi art›rd› ve transistör ad› verilen minik ayg›tlar tüplü teknolojileri ortadan kald›rd›, radyolar da evlerin d›fl›na ç›kabildi. Önce arabalar›m›za, sonra “el” radyosu olarak bizlerle k›rlara ve sonra da “cep” radyosu olarak her yere. Ancak son y›llarda, analog teknolojilerin terk edilip her fleyin dijitalleflmesine paralel olarak radyo yine evlerimize girdi ve odalar›m›z›n demirbafl› haline geldi. Dijital radyo art›k tüketici elektroni¤inin ola¤an ayg›tlar› olarak evlerimize çeflitli biçimlerde girdi. Dijital radyo birçok de¤iflik format› içermekle birlikte, analog radyoda k›smen çözülebilmifl iki soruna daha iyi çözümü garantiliyor: daha yüksek kalitede ses ve frekans spektrumu kullan›m›nda daha fazla tasarruf. Bu iki üstünlü¤ü ile dijital radyo art›k hem yay›nc›lar›n hem de dinleyicilerin gözdesi haline geldi. 1990’l› y›llar›n sonlar›ndan itibaren gerek internette gerekse de uydu frekanslar›nda dijital yay›n yapan radyo say›s›nda bir patlama yaflan›yor. 1960’l› y›llarda, kimilerince buhar ve elektrikten sonra üçüncü önemli teknolojik devrim olarak adland›r›lan transistörün icad›yla radyo, evlerimizden d›flar› ç›karken nas›l yay›n içeri¤ini de de¤ifltirdiyse bugün de dijital radyo ile birlikte radyo yay›n içeri¤inde bir de¤ifliklik sözkonusu. Ev d›fl›ndaki h›zl› yaflama uygun yeni içeri¤iyle radyo, 1960’l› y›llardan itibaren hacim olarak küçüldükçe her türlü ortamda dinlenebilir hale geldi. Giderek evden uzaklaflan radyo, evde yerini bir yönüyle televizyona bir baflka yönüyle de müzik setlerine b›rakt›. Ancak 2000’li y›llar bafllarken radyo yine evlerimize geri döndü, hatta belki de televizyona ve müzik setlerine kapt›rd›¤› yerini geri almak istercesine bir meydan okumayla. Dijital radyo, flimdilik evlerimizde eski günlerdeki gibi sabit bir yerde olmak durumunda. ‹ster internet üzerinden isterse de uydu üzerinden eriflelim, dijital radyo yay›nlar› henüz mobil kullan›ma uygun de¤il. Bu k›s›t, radyoya evlerimizdeki eski itibarl› konumunu iade etmemize neden oluyor. Ancak mobil eriflim olanaklar› da çok uzakta de¤il. Hatta flimdiden bafllad› bile. Düflük band uydular›ndan (L-Band satellite) yap›lan dijital radyo yay›nlar› flimdilik pek de küçük olmayan ancak yine

90

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

de mobil kullan›ma olanak veren bir yenilik olarak hayat›m›za girdi bile. Düflük band uydular 1.4 GHz üzerinden yapt›klar› dijital radyo yay›nlar›n› tüm yerküreye ulaflt›rmak üzere tasarland›lar. Bunlar›n ilki olan AfriStar 21.0 derece Do¤udan ve dünyadan 36.000 Km yukar›dan üç yöne yönlendirilmifl 6 transponder ile tüm Afrika k›tas›na ve Orta-Do¤u’ya otuzdan fazla radyo kanal›n› ulaflt›rmaya 1999’dan itibaren bafllad›. Yak›nda devreye girecek olan AsiaStar ve 2001’de devreye girecek olan AmeriStar ile Asya ve Güney ve Orta Amerika kapsama alan›na girecek ve yerkürede yersel frekanslar üzerinden yay›n olana¤› bulunamayan nüfus yo¤unlu¤u çok düflük alanlar da dahil olmak üzere %80’lik bir kapsama sa¤lanm›fl olacak. Bu sistemle yap›lan yay›nlar›n al›c›lar› mobil bir kullan›ma büyük ölçüde olanak tan›yor. Evde, da¤da, denizde her hangi bir yerden yay›nlar› alabilmek olanakl›. Ancak yine de al›c›y› bir yere “yerlefltirmek” gerek. L-Band uydu yay›nlar›n›n d›fl›nda do¤rudan yay›nc›l›k uydular›ndan da (direct broadcasting satellites) C ve Ku bandlar›ndan uzunca bir süredir radyo yay›nlar› yap›l›yordu. Ancak bu tür yay›nlar art›k analog bir televizyon yay›n›n›n paylafl›lm›fl bir ses band›ndan analog olarak de¤il, tamam›yla dijital olarak yap›l›yor. Do¤rudan yay›nc›l›k uydular›ndaki say›ca art›fla paralel olarak dijital radyo yay›nlar›nda da bir patlama yaflan›yor. Türkiye’den 60-120 cm.lik çanak antenlerle kolayl›kla eriflilebilen onlarca uydu üzerinde binlerce dijital radyo yay›n› dinlemek olanakl›. Dijital uydu al›c›lar›n›n fiyatlar›ndaki h›zl› düflüfl, giderek daha fazla hanede bu tür sistemlerin yayg›nlaflmas›na neden oluyor. Özellikle k›rsal bölgelerde kablo tv olana¤›na belki de hiçbir zaman sahip olamayacaklar için uydu yay›nlar› gerçekten tek çözüm. 10-12 GHz aras›ndaki Ku band› uydular›na yönlendirilmifl çanak antenler evlerimize bir çok radyo yay›n›n› dijital olarak ulaflt›r›yorlar. Bu uydular da L-Band› uydular› gibi “geo-stationary” yani üzerimizde sürekli ayn› yerde duruyorlar ve bu yer ekvator çizgisinden 36.000 Km yukar›da Arthur C. Clark’a izafeten Clark Kufla¤› ad› verilen hayali bir çizgi üzerinde. Bu uydu konumuna yönlendirilmifl bir çanak anten nedeniyle uydu dijital radyo al›c›lar› da sabit bir yerde durmak zorundalar. Bu nedenle bu uydu üzerinden dijital radyo yay›nlar›n› almak üzere kuraca¤›m›z sistem t›pk› eski günlerin lambal› radyo al›c›lar› gibi evlerimizin itibarl› bir köflesine yerleflmek durumunda. Gerek L-Band gerekse de Ku-Band uydulardan yap›lan dijital radyo yay›nlar› MPEG-2 format›n› kullan›yor. Bu format, asl›da video sinyallerini s›k›flt›rmak üzere tasar-

lanm›fl bir s›k›flt›rma algoritmas›. Bu tür s›k›flt›rmalar sayesinde video ve ses sinyalleri farkedilebilir bir kalite kayb›na u¤ramadan daha az frekans band geniflli¤i içinde iletilebiliyor. Bu band geniflli¤i tasarrufu yay›nc›lar için çok önemli. Örne¤in bir uydu transponderinden analog olarak 1 televizyon yay›n› yap›labilirken dijital olarak MPEG-2 s›k›flt›rma ile ondan fazla televizyon yay›n› olanakl› hale geliyor. Ayn› flekilde radyo yay›nc›l›¤› için de ola¤anüstü bir band geniflli¤i tasarrufu sa¤lanabiliyor. Bir uydu transponderinden 100’e yak›n radyo yay›n› yapabilmek olana¤› var. Uydu transponderlerinin yüksek kira ücretleri böylelikle her bir radyo yay›n› için gayet makul fiyatlara düflmüfl oluyor. Bu ise, küçük bütçeli bir yerel radyo yay›nc›s›na, genifl co¤rafyalara yay›nlar›n› ulaflt›rma olana¤›n› veriyor. 1960’larda radyo, evlerimizden d›flar› ç›karken yay›n içeri¤ini nas›l de¤ifltirdiyse, dijital radyo da radyo yay›n içeri¤inde önemli de¤iflikliklere yol aç›yor. 1960’l› y›llar›n moda bir tüketici elektroni¤i deyimi olan Hi-Fi (high fidelity=yüksek sadakat) art›k afl›lm›fl durumda, onun yerine “CD-quality” deyimi merakl›larca tercih ediliyor. 16 bitlik derinlik ve 44 KHz.lik örnekleme frekans›na sahip bir ses kalitesi demek olan CD-kalitesi, dijital radyo yay›nc›l›¤›nda yaklafl›k CD-kalitesi (near CD-quality) olarak gerçeklefliyor. Bu kalite, daha önceki radyo teknolojilerindeki ses kalitesinden bir hayli yüksek seviyelere denk düflüyor. T›pk› nas›l FM radyo yay›nc›l›¤›, AM radyo yay›nc›l›¤› karfl›s›nda ses kalitesinde belirgin bir yükselifle neden olduysa, dijital radyo yay›nc›l›¤› da analog radyo yay›nc›l›¤› karfl›s›nda ses kalitesi bak›m›ndan önemli bir s›çramay› temsil ediyor. Bu nedenle dijital radyo yay›n içeri¤indeki önceli¤i belirgin olarak müzik al›yor. Uydularda tematik müzik kanallar› diye adland›r›labilecek ve sadece belirli tür müzi¤e yer veren yüzlerce dijital radyo yay›n› var. Etnik jazz, senfonik rock, akdeniz müzi¤i, 60’lar müzi¤i, film müzikleri, nostalji müzi¤i vb. alanlarda ihtisaslaflm›fl müzik yay›n› sunan radyo yay›nlar›na ço¤u kez ücretsiz eriflmek olanakl›. Dijital radyo ile yay›n içeriklerinde gözlenen di¤er bir de¤iflim yönü ise yerel radyo yay›nlar›. Yukar›da de¤indi¤imiz band geniflli¤i tasarrufu sayesinde küçük bütçelerle yay›n yapabilen bir yerel radyonun genifl co¤rafyalara eriflmesi olanakl›. Bugün örne¤in küçük bir ‹talyan yerel radyosunu Anadolu’da bir yerden dinlemek olanakl›. ‹htisaslaflm›fl yay›n içeri¤i, özellikle internet üzerinden yap›lan dijital radyo yay›nc›l›¤›nda belirginleflen bir e¤ilim. Örne¤in dünyan›n herhangi bir yerinden makul h›zda bir internet erifliminiz varsa örne¤in Washington

5. Ünite - Yerküreyi Saran Teknoloji: Radyo

91

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› polisinin telsiz konuflmalar›n› ya da New York JFK havaliman›n›n kule frekans›n› ya da Detroit itfaiyesinin acil frekans›n› dinleyebilirsiniz. Üniversite radyolar› da internet radyoculu¤unda ön s›ralar› al›yorlar. Tematik yay›nc›l›k aç›s›ndan internetin, radyo yay›nc›l›¤›nda yeni bir 盤›r açt›¤› söylenebilir. Ancak internet üzerinden dijital radyo dinlemek için gerekli olan bilgisayar sistemimizi de yine evimizin bir köflesine yerlefltirmeliyiz. ‹nternet üzerinden radyo yay›nc›l›¤› da henüz tam bir mobil kullan›ma olanak vermiyor. Ayr›ca internette neredeyse kronik olarak yaflanan band geniflli¤i sorunu da, internet üzerinden dijital radyo yay›nc›l›¤› aç›s›ndan önemli bir dezavantaj. Bu sorunu aflmak için gelifltirilen ve MPEG-2 ile k›yasland›¤›nda daha fazla s›k›flt›rma olana¤› sa¤layan ancak daha düflük ses kalitesine denk düflen ses iletim algoritmalar› birden çok standart›n (real audio, windows media audio vb.) bir arada yayg›nlaflmas›na yol açt›. Ancak yine de kesintisiz, yüksek ses kalitesinde bir internet radyo yay›n› için birçok bölgedeki alt yap› henüz yetersiz. Bu nedenle internet üzerinden dijital radyo yay›nc›l›¤›n›n olgunlaflmas› için biraz daha beklemek gerekecek gibi görünüyor. Evimize geri dönen radyo bu kez dijital teknolojisiyle oldukça güçlü ve iddial›. Radyo dinleyicileri, yeni ç›kan di¤er medya türleri karfl›s›nda onu asla terketmeyenler baflta olmak üzere, bu yeni haliyle radyodan yeni ve de¤iflik hazlar alacaklar. Radyo, kendine tehdit oluflturan yeni medya türleri karfl›s›nda bu kez konumunu sa¤lamlaflt›rm›fla benziyor. Kaynak: Prof. Dr. Ümit ATABEK TRT Dergisi A¤ustos 2000 (http://ilef.ankara.edu.tr/radyo/yazi.php?yad=3710)

1. c 2. c 3. b 4. e 5. b 6. d 7. a 8. a 9. d 10. b

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Radyonun Keflif Hikayesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Radyo Nas›l Çal›fl›r?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “AM ve FM Teknolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “AM ve FM Teknolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “AM ve FM Teknolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Say›sal Devrim Say›sal Radyo” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Say›sal Radyo Yay›nc›l›¤› Nedir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Say›sal Radyo Yay›nc›l›¤› Nedir” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “DAB Teknolojisi ve Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “DAB Teknolojisi Kullan›c›lar›na Neler Getirmektedir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 K›sa dalga yay›nlar›n›n amac›, çok uzak mesafelerdeki yerlere radyo yay›nlar›n›n ulaflt›r›lmas›d›r. Özellikle internet üzerinden radyo yay›nc›l›¤› geliflmeden önce, radyo yay›n iletimleri bak›m›ndan daha çok kullan›lmakta oldu¤u söylenebilir. Ülkemizde yurtd›fl›na yönelik bu tür yay›nlar› “Türkiye’nin Sesi”radyosu ile TRT gerçeklefltirmektedir. S›ra Sizde 2 DAB teknolojisini kullanan 3 farkl› sistem bulunmaktad›r. DAB, iletimlerini karasal ve uydudan yap›lan yay›nlar› sa¤larken; DRM genlik modülasyonlu vericilerden yay›n yapma imkan›; HD ise, karasal verici istasyonlar›ndan yay›n yapma imkan› tan›r. DRM, k›sa ve orta dalga yay›nlar›n› dinleyicilerine FM kalitesinde ulaflt›rabilmektedir. HD radyo, verici istasyonlar›n›n yay›n alan› ile s›n›rl› olan kapsama alan›n› internet yay›nlar› ile ortadan kald›r›r.

92

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ataman, E Ö. (2009). Say›sal Ça¤da Say›sal Radyo Yay›nc›l›¤›: Say›sal Ses Yay›n (DAB) Teknolojisi ve Türkiye’deki Yans›mas›. Selçuk ‹letiflim Selçuk Üniversitesi ‹letiflim Fakültesi Akademik Dergisi, (Temmuz), 214-226. Aziz, A. (2002). Radyo Yay›nc›l›¤›. Ankara: Nobel. Aziz, A. (1976). Radyo ve Televizyona Girifl. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›. Barnard, S. (2000). Studying Radio. London:Arnold. Bernard, C. (1992). Medya Dünyas›. (Jean-Marie Charon(Ed.)). Radyo Teknik Olarak Çok Basittir. (ss. 104-105). ‹stanbul: ‹letiflim. Can, E. (1995). Say›sal Ses Yay›n› DAB (Digital Audio Broadcasting). Elektrik Mühendisli¤i TMMOB Elektrik Mühendisleri Odas› Yay›n›, 95-3; 395, http://www.emo.org.tr/ekler/a9e6a4a4aeca985 _ek.pdf?dergi=277. (Eriflim tarihi: 14.07.2009) Coyle, R. (2006). Ether to 01 - Digitizing Radio. Convergence: The International Journal of Research into New Media Technologies, 06; 12(2): 123-127. Coyle, R. (2000). Digitising the Wireless: Observations from an Experiment in ‘Internet Radio’. Convergence: The International Journal of Research into New Media Technologies, 00; 6; 57-75. Dunaway, D. K. (2000). Digital Radio Production: Towards an Aesthetic. New Media Society, 00; 2(1); 29-50. Hausman, C, Benoit, P, O’Donnell L.B. (2000). Radio Production Production, Programming, and Performance. 5th Edition. USA:Wadsworth Hendy, D. (2000). Radio in the Global Age. USA: Polity Press. Keith, C. M. (2000). The Radio Station. USA: Focal Press. Norgard J. (2007). Engineering Handbook. (Edmund A. Williams(Ed.)). The electromagnetic Spectrum. (ss. 3-10). USA:Focal Pres. O’Neill B. (2009). DAB Eureka-147: a European vision for digital radio. New Media Society, 09, 11 (1&2); 261-278. Perebinossoff, P, Gross B. ve Gross S. L. (2005). Programming for TV, Radio, and the Internet. USA: Focal Press.

Sinclair J. (1997). How Radio Signals Work. USA:Mc Graw-Hill. Temel Britannica Ansiklopedisi. (1993). Radyo. Cilt 14, ss. 175-181. ‹stanbul: Ana Yay›nc›l›k Whitaker, J. C. (2005). Standart Hanbook of Broadcast Engineering. (Jerry C. Whitaker(Ed.)). Modulation Systems and Characteristics. (ss.167-1-87). USA: McGraw-Hill Standard Handbooks. Yavuz, Y. (2008). Radyonun ABeCE’si. Ankara: Ütopya.

Yararlan›lan ‹nternet Adresleri http://www.worlddab.org/introduction_to_digital_bro adcasting/dab_digital_radio. What is DAB? (Eriflim tarihi: 20.06.2009) http://www.worlddab.org/country_information. Country Information or DAB, DAB+ and DMB. (Eriflim tarihi: 18.06.2009) www.drm.org. Digital Radio Mondial. (Eriflim tarihi: 25.06.2009) http://www.ibiquity.com/hd_radio. What is HD Radio Broadcasting? (Eriflim tarihi: 30.07.2010) http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?iceri k_id=c257f9f4-ce31-4a35-a9bb149bcd3626eb. (2008). Yay›nc›l›k Terminolojisi Sözlü¤ü. (Eriflim tarihi: 28.08.2009)

6

RADYO VE TELEV‹ZYON TEKN‹⁄‹

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Radyo yay›nlar›n›n dinleyicilerine nas›l ulaflt›¤›n› aç›klayabilecek, Okuma ve kay›t ortamlar›n› tan›mlayabilecek ve çal›flma prensiplerini özetleyebilecek, Bir radyo stüdyosunda akusti¤in önemini ifade edebilecek, Yay›n stüdyolar› ve yap›m stüdyolar›n› tan›mlayabilecek ve farkl›l›klar›n› karfl›laflt›rabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • Okuma ve Kay›t Ortamlar› • Akustik Ortam

• Yay›n Stüdyolar› • Yap›m Stüdyolar›

‹çerik Haritas›

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Stüdyodan Evlere

• RADYO VE YAYINLAR • SES KAYNAKLARI OLARAK OKUMA VE KAYIT ORTAMLARI • RADYO STÜDYOLARI

Stüdyodan Evlere Radyo fiiiri 1936 Sen küçük kutu, tutun bana kaçal›m ki tafl›rken seni evden gemiye, gemiden trene k›r›lmas›n lambalar›n Düflmanlar›m hakk›mda at›p tutarken yan›ndayd›n hem yata¤›m›n hem ac›m›n Onlar›n zaferlerinden benim kulaklar›mdan geçen gece en son sen, sabah ilk fley sen Söz ver bana birden bire susmamak için Bertolt Brecht

RADYO VE YAYINLAR Radyo yay›nlar›n›n size nas›l ulaflt›¤›n› hiç düflündünüz mü? Küçücük bir radyoya bu kadar sesin nas›l s›¤d›¤›n› ya da bunlar›n nas›l bir araya getirilip arka arkaya yay›nlanabildi¤ini? Bu tür sorular›n cevaplar›n› belki bir radyo istasyonunu ziyaret edip, yay›n s›ras›nda olan biteni izleme imkan› bulanlar bir dereceye kadar cevaplayabileceklerdir. Oysa, bunu bir kerede aç›klayabilmek o kadar basit de¤ildir. Radyo denildi¤i zaman, CD, mikrofon, stüdyo, anten ve vericiler gibi pek çok teknik ayr›nt›n›n bir araya gelmesi ve bunlar›n bir yay›n› oluflturacak flekilde çal›flt›r›lmas› söz konusudur. Radyo yay›nlar›n›n öncelikli amac› yap›mlar›n› dinleyicilerine ulaflt›rmakt›r. Bu yap›mlar haberlerden, reklamlara, farkl› program türlerinden, müzik yay›n›na kadar uzanmaktad›r. Bu üretimlerin gerçeklefltirilebilmesi, bir ürün haline getirilip radyodan dinleyicilerine ulaflt›r›labilmesi için pek çok fleye ihtiyaç duyulmaktad›r. Öncelikli olarak üretimin son haline gelece¤i, bir mekan ve bu mekan›n ifllevini yerine getirebilecek çeflitli teknik donan›m ve yaz›l›mlar; bir baflka deyiflle, radyonun varl›¤›n› ortaya ç›karan ses ve bu sesin farkl› biçimlerde ifllenerek iletimi için oluflturulan sistem. Mikrofonlar, ses masas›, çal›c› ve kaydedici ortamlar gibi cihazlar›n birlikteli¤i ve bunlar›n bir arada bulundu¤u stüdyolar ile yay›nlar› dinleyicilere ulaflt›racak son noktadaki anten ve verici iletim sistemleri. En iyi kalitede yay›nlar›n dinleyicilere ulaflabilmesi için çeflitli standartlara ihtiyaç duyulmaktad›r. Yay›ndaki programlar ne kadar ilgi çekici olursa olsun veya programc›lar ne kadar baflar›l› olursa olsun ortaya ç›kan yay›n›n kullan›lan mikrofonlar, ses masalar› gibi teknik aletlerin, ses seviyelerinin, ses kalitesinin iyi bir tek-

96

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

nikle sa¤lanmas› gerekmektedir. Teknik elemanlar›n yan› s›ra, programlar›n›n baflar›l› olabilmesi aç›s›ndan programc›lar›n da teknik ayr›nt›lardan haberdar olmas› ve cihazlar› yetkin bir biçimde kullanabilmesi önemlidir. Bu nedenle, baflar›l› bir radyo yay›n›n›n program içeri¤ine ve programc›ya ba¤l› olmas›n›n yan› s›ra, standartlara uygun teknik ayr›nt›lar›n tam anlam›yla sa¤lanmas› ve iflletilmesinden olufltu¤unu söylemek mümkündür.

SES KAYNAKLARI OLARAK OKUMA VE KAYIT ORTAMLARI Günümüzde radyo yay›nc›l›¤›nda birbirinden farkl› seçeneklerden oluflan okuma ve kaydetme ortamlar› bulunmaktad›r. Radyo yay›nlar› incelendi¤inde, pek çok sesin daha önceden kaydedilerek yay›nland›¤› görülmektedir. Sanatç› albümlerinde yer alan flark›lar, kimi zaman saat bafl› ya da farkl› zaman aral›klar›nda sunulan haber bültenleri, reklam kuflaklar›, hatta canl› olarak yay›n yapt›¤› düflünülen programc›lar›n anonslar› bile daha önceden farkl› ortamlara kaydedilerek yay›nlanabilmektedir. Kuflkusuz, 24 saat boyunca yay›n yapan bir radyo istasyonunda bu tür teknolojinin getirdiklerinden faydalanmak, yay›nc›l›k içeri¤ini daha da zenginlefltirecek seçenekleri oluflturmay› ve bu tür kay›t ortamlar›ndan en üst düzeyde yararlanarak yay›nc›l›kta çok önemli olan zaman kavram›n› etkili kullanabilmeyi de beraberinde getirmektedir. Sesin daha sonra kullan›lmak üzere kaydedilebilir olmas›, radyo yay›nc›l›¤›nda en önemli geliflmelerden biri olmufltur. 1887’lerde Edison’un icad› fonograf ilk kez sesin kaydedilebilmesini sa¤layan cihaz olmufl, gramafonun geliflimiyle plaklar, uzunçalarlar, 45’likler bu süreç içinde yer alm›flt›r. Sesleri kaydetmenin yan›nda okuma ve silme ifllemlerinin de kolayl›kla yap›labilmesi, önemli ifllevler aras›nda yer al›rken, günümüzde say›sal okuma ve kay›t ortamlar›na gelinceye kadar ses kay›tlar› manyetik bantlar üzerinde analog olarak gerçeklefltirilmifltir. Manyetik sistem zamanla yerini say›sal sistemlere b›rakmaya bafllam›flt›r.

Manyetik Okuma ve Kay›t Sistemleri Analog ses kay›tlar›n›n, makara bantl› kay›t cihaz›, kaset kaydedici, kartufl cihazlar› gibi ses kay›t cihazlar› arac›l›¤› ile makara bant, kaset veya kartlara yap›lmas›d›r. Ses kayd›, manyetik band ad› verilen bir flerit üzerine kaydedilerek gerçeklefltirilmektedir. Manyetik ses band›n›n yüzeyinde çok küçük demiroksit parçac›klar› bulunmaktad›r. Baz› bantlarda ise kromdioksit ya da saf metal kaplama yer almaktad›r. Ses band› bu parçac›klar› üzerinde bulunduran plastik bir tabaka ve alt kaplamadan oluflan ince parlak bir flerittir. Bant yüzeyinde yer alan her tanecik bir manyetik kutbu oluflturmakta ve bir manyetik alan›n yönlendirilmesiyle manyetik bilgiyi tafl›maktad›rlar. Bir baflka ifade ile, mikrofon veya di¤er ses kaynaklar›ndan gelen ses dalgalar› elektrik sinyallerine çevrilmekte ve bu ses kay›t cihaz›n›n kafas›na gönderilerek manyetik bir form haline gelmektedir. Ses böylece okunmak ya da daha sonra silinmek üzere ses band› üzerinde depolanmaktad›r. Manyetik ses kay›tlar›n›n yap›lmas›n› sa¤layan kay›t cihazlar›ndan makara bantl› ses kay›t cihazlar› (reel to reel tape machines), farkl› amaçlar içeren 3 farkl› manyetik kafadan oluflmaktad›r. Asl›nda bu kafalar küçük m›knat›slard›r: Elektrik enerjisini manyetik enerjiye dönüfltüren ve sesi kaydetmeye yarayan kay›t kafas›, manyetik enerjiyi elektrik enerjisine dönüfltüren ve sesi okumaya yarayan okuma kafas› ve manyetik izleri kay›t cihaz›ndan silmeye yarayan silme kafas›. Ma-

6. Ünite - Stüdyodan Evlere

97

kara bantl› ses kay›t cihazlar›n›n baz› modelleri 3, ço¤u da 2 farkl› kay›t h›z› kapasitesine sahip bulunmaktad›r. Bant h›z› ile sesin niteli¤i do¤ru orant›l› oldu¤u için h›z› artt›kça sesin niteli¤i de ayn› oranda iyileflmekte ve daha kolay kurgu yap›labilmesine olanak tan›maktad›r. 7.5, 15 ve 30 IPS (inch per second-saniyedeki inç) bant h›zlar›na sahiptir. 1950’li y›llar›n sonundan itibaren ses kay›tlar›n›n yap›lmas›nda çok önemli iken makara bantl› ses kay›t sistemlerinin günümüzde kullan›m› oldukça azalm›fl hatta bitme noktas›na gelmifltir. Tarihte Bir Gün

2. Dünya Savafl› s›ras›nda müttefik ülkeleri flafl›rtan bir geliflme yafland›. Müttefikler, Hitler’in nerede bulundu¤unu bildikleri halde, binlerce mil uzaktan sesinin sanki canl› yay›ndaym›fl gibi net bir biçimde kendi ülkelerinde nas›l yay›nlanabildi¤ini merak ediyorlard›. Bunun cevab› asl›nda çok basitti. Alman mühendisler ilk pratik makara bantl› ses kay›t cihaz›n› icat etmifllerdi. Bu cihazlar, savafl s›ras›nda propaganda arac› olarak oldukça s›k kullan›ld›. Savafltan sonra Jack Mullen ad›ndaki genç bir asker/mühendis, Magnetophon ad› verilen cihaz›n temellerini tamamlayarak Amerika’ya götürdü. 1940’lar›n ortalar›yla birlikte, Ampex fiirketi bu cihaz›n Amerikan versiyonunu gelifltirdi. 1948’de flark›c› Bing Crosby haftada yar›m saat olarak gerçeklefltirdi¤i radyo program›n› kaydetmek ve kurgulamak için bu cihaz› ilk kez kulland›. Böylece, kötü ses kay›tlar› yavafl yavafl ortadan kalkmaya bafllad›. Bu geliflme, bir radyo istasyonunda programlama ihtiyaçlar›n›n teknoloji taraf›ndan nas›l etkilendi¤i ile ilgili de bir örnek teflkil etti. Kasetçalar ya da teyp çalar cihazlar (casette tape machines) ise, kaset bantlar ile çal›fl›rlar. 1960’lar›n ortalar›ndan sonra yay›nc›lar taraf›ndan kullan›lmaya bafllam›flt›r. Tafl›nabilme kolayl›¤›, hafifli¤i ve küçük olma özelli¤i gibi avantajlar› olmakla birlikte, daha küçük teyp ebat› daha düflük kalitede kayda, daha düflük kay›t h›z› da ses kalitesinin istenilen düzeyde olmamas› gibi dezavantajlar› da beraberinde getirmektedir. Bunlar›n yan›nda, kolay kurguya olanak tan›mamas› da di¤er bir problem olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu tür tafl›nabilir kullan›m›, özellikle radyo haber merkezlerinde yo¤un olarak kullan›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Teknolojik geliflmelerle birlikte, bu tür eksikliklerin üstesinden gelinerek yay›nda kullan›labilir boyutlara da tafl›nm›flt›r. Kurguya makara bantl› ses kay›t cihazlar› kadar olanak tan›masa da stüdyo cihazlar› aras›nda önemli bir yer tutmufltur. Stüdyo içinde yer alan di¤er cihazlarla birlikte, sabit rafa monteli olan modelleri de bulunmaktad›r. Bu tür cihazlar genellikle, müzik, güncel olaylar›n aktar›lmas› ve aircheck kay›tlar›n› gerçeklefltirmek amaçl› kullan›lm›flt›r. Bugünün radyo istasyonlar›nda geliflen teknolojinin bilgisayar tabanl› olmas› nedeniyle, pek kullan›lmamaktad›r. Aircheck; canl› yay›n kay›tlar›ndaki anonslar›n kaydedilmesidir. Kartufl cihazlar› (cartridge tape machines), 1950’lerin sonundan itibaren okuma ve kay›t süreci için kullan›lmaya bafllam›flt›r. Makara bantl› ses kay›t cihazlar›n›n yüksek kalite sa¤lamas›na karfl›n, makaray› takmak ve bafllang›ç (cue) noktas›n› bulabilme konusunda baz› engellerinin olmas› kartufl cihazlar›n›n bu problemi çözmek için gelifltirilmesine neden olmufltur. Genellikle kart ad› verilen bir kartufl kullan›l›r. Bu cihazlar özellikle radyo yap›mlar›nda çok faydal› olmufltur. Ayr›ca tüm yay›n boyunca, yay›nlanmas› istenen reklam, radyo istasyonunu tan›mlayan anonslar, kamu spotlar› gibi zaman›nda yay›nlanmas› gereken k›sa ses kay›tlar› için kullan›lmaktad›r. ‹stenilen spot, reklam her ne ise sadece play-oynat tufluna prog-

Programlama: Bir radyo istasyonunu dinleyicileri aç›s›ndan cazip hale getirecek müzik, konuflma, reklam veya di¤er program ögelerinin seçimi ve düzenlemesidir.

98

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

ramc›n›n basmas› yeterli olmaktad›r. Yay›nlanacak bu bölüm sona erdi¤inde, programc› cue-bafllang›ç sesi duyulana kadar tekrar play-oynat tufluna basar ve kart otomatik olarak durarak yeniden yay›nlanana kadar haz›r durumda bekler. Baz›lar›nda stop (dur) ve record (kay›t) kontrolleri olmakla birlikte, baz›lar›nda sadece playback (kayd› yap›lm›fl olan sesi tekrar çalma, okuma) yapar, kay›t yoktur. Gittikçe say›sallaflan radyo teknolojileri nedeniyle bu sistemin kullan›m› azalmaktad›r. Tarihte Bir Gün

Manyetik bant daha henüz Türkiye radyolar›na girmemifltir. Örne¤in temsil yay›nlar› ya da orkestra programlar›, bazen röportajlar normalden büyük alüminyum üzerine balmumuna benzer, ama daha sert bir siyah madde kaplanm›fl plaklara kaydedilir. Kay›t s›ras›nda bu plaklar›n üzerinde yürüyen çelik i¤ne ince çizgiler açar, arapsaç›na benzer bir talafl ç›kar›r. Böyle bir atmosferde, son derece amatörce ama özverili çal›flmalar yap›l›r. Günler iflte böylece ak›p geçer. ‹stanbul Radyosu Bas›n Yay›n ve Turizm genel müdürü Ahmet fiükrü Esmer’in tahmin etti¤i gibi, 29 Ekim’de normal yay›n›na geçemez. Baz› eksiklerin tamamlanmas› gerekir. Bunun için yo¤un çal›flma yap›l›r ve sonunda normal yay›na geçifl günü saptan›r: 19 Kas›m 1949. Yay›n cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü’nün bir konuflmas›yla bafllayacakt›r. Bunun için ‹smet ‹nönü’nün konuflmas› Ankara’da pla¤a kaydedilir ve ‹stanbul’a gönderilir. Saat 19’da ‹stiklal Marfl› ve spiker Salahattin Küçük’ün aç›l›fl› yap›p, günün program›n› okumas›ndan sonra ‹nönü’nün pla¤a kaydedilen konuflmas› yay›nlan›r. Kaynak: Dinç, 2000

Say›sal Okuma ve Kay›t Sistemleri Bilgisayar teknolojisi kullan›larak yap›lan say›sal okuma ve kay›t teknikleri olarak tan›mlanabilmektedir. Say›sal teknolojinin radyo alan›nda kendine genifl bir yer bulmas›, say›sal okuma ve kay›t cihazlar›n›n analogdan say›sala do¤ru bir geçifl yapmas›na neden olmufltur. Çeflitli yöntemlerle analog olan sesin, say›sal kay›t ortamlar›na aktar›lmas› ve okunmas› olanakl› hale gelmifltir. Nitelikli ses kay›tlar›, band d›fl›nda say›sal kay›t ortamlar›n› kullan›lmas›, kolay eriflim ve yap›m olanaklar› sa¤lamas›, ses kayd›nda s›n›rl›l›klar›n bir anlamda ortadan kalkmas› veya daha fazla seçenekler sunmas› gibi artan verimlikler, say›sal kay›t sistemlerinin radyo yay›nc›l›¤›nda daha çok kullan›m alan› bulmas›na neden olmufltur. Say›sal teknoloji, okuma ve kay›t sistemlerinde döner kafal› ve optik sistemlerini radyo yay›nc›l›¤›nda kullan›lan bafll›ca say›sal sistemler olarak getirmifltir. Say›sal sistemde analog kay›tta kullan›landan farkl› olarak say›sal manyetik bant kullan›lmaktad›r. Bu manyetik bantlar fiziksel kurgulamaya izin vermekte, kay›t aralar›na kolayl›kla girifl ve ç›k›fl yap›labilmesini sa¤lamaktad›r. Döner kafal› kay›t ve okuma sistemleri (R-DAT-Rotary Head Digital Audio Tape), optik kay›t ve okuma sistemleri yerini al›ncaya kadar oldukça verimli kullan›lm›fl ve halen radyo yay›nc›l›¤›nda da kullan›m› devam eden say›sal sistemlerdendir. Yay›nc›lar bu sistemi ilk olarak 1970’li y›llarda makara bantl› ses kay›t cihazlar›n›n yerine kullanmaya bafllam›fllard›r. Ses kay›tlar›nda DAT olarak bilinen kasetler kullan›lmaktad›r. Yüksek kalitede ses kayd›, depolanmas› ve kayd› yap›lm›fl olan sesin dinlenmesi (playback), yay›n s›ras›nda sa¤lad›¤› kolayl›klar, küçük boyutlu olmas› gibi özellikleri ile yay›nc›lar aç›s›ndan oldukça popüler hale gelmifltir.

6. Ünite - Stüdyodan Evlere

Optik kay›t ve okuma sistemleri, manyetik sistemlerden 100 kat fazla veri depolamaya olanak sa¤layan, daha düflük maliyetli, uzun ömürlü sistemlerdir. Kompakt diskler (CD-Compact Disc), MiniDisk (MD), DVD (Digital Versatile Disc) kay›t ortamlar›n›n bafll›calar› aras›nda say›labilir. Bunlar›n içinde MD, CD ve DVD’ler önceden kay›t yap›lan ve birden fazla bask› sistemiyle ço¤alt›labilen, CD-R (Recordable CD) ve DVD-R (Recordable DVD) ise, bir kere yaz›labilen ve silinip de¤ifltirilemeyen, manyetik disklerle ayn› özelliklere sahip MD ve CD-RW (Rewritable CD) ise, silinebilen ve üzerine yeni ya da farkl› kay›tlar›n yap›labildi¤i optik sistemlerdir. CD Okuyucular, 1980’lerde radyo yap›m ve yay›n stüdyolar›nda yerini almaya bafllam›flt›r. Yay›nc›lar için bir CD’nin hafifli¤i ve boyutlar›n›n oldukça küçük olmas›, analog disklere oranla daha dayan›kl› olmas›n›n yan› s›ra, CD okuyucular da en cazip hale getiren fley, üstün kalitedeki sesi olmufltur. Bu özelliklerine ek olarak, bir önceki kay›t ve okuma ortamlar›na göre dinamik bir çeflitlilik, cue-bafllang›ç noktas›n› oluflturma s›ras›nda fiziksel bir temasa gerek duyulmamas›, daha önce kaydedilmifl sesleri çalan cihazlarda oluflan ses bozuklu¤unun olmamas› gibi kullan›m kolayl›klar›n› da beraberinde getirmifltir. Efekt çeflitlili¤i özelliklerini sa¤lamas›, radyo yap›m stüdyolar›nda kullan›m› da artt›rm›flt›r. CD’ler ise, ses efektleri ve fon müzikleri için mükemmel kaynaklar› oluflturmufllard›r. Teknolojik ilerlemeler, CD’leri sadece fabrika ç›k›fl›nda kaydedilen sesler ötesine tafl›yarak, kay›t yapma (CD-R) ve hem silme hem de tekrar tekrar kay›t yapma (CD-RW), DVD’lerle çok fazla miktarda veri saklama ve çok kanall› kay›t yapma boyutuna kadar tafl›m›fl, böylece özellikle radyo yap›m stüdyolar›nda daha ifllevsel bir halde kullan›lmas›n› sa¤lam›flt›r. HD DVD ve özellikle Blu-Ray diskler ise, radyo yap›mlar›n›n saklanmas›, ses kütüphanelerinin oluflturulmas› gibi büyük boyutlu verileri depolayabilecek ve kullan›m› gittikçe di¤er CD’lerin yerine geçmek üzere olan diskler olmaya bafllam›flt›r. MiniDisk (MD), optik kay›t sistemi de kullan›c›lar›na silinebilmesi ve tekrar kay›t yap›labilmesi, yaz›l› verilere kolay ulafl›m›n yan›nda ekonomik olmas› gibi kolayl›klar sa¤lamaktad›r. Yay›n stüdyolar›nda yer alan MD Player’lar ile yay›n içeri¤i içinde yer alan ve daha önceden kay›tl› seslerin yay›na tafl›nmas›na, MD kasetler yap›m stüdyolar›nda da varolan ve kullan›lmayan ya da kullan›lmas› düflünülmeyen verilerin silinerek üzerine baflka kay›tlar yap›lmas›na imkan tan›maktad›r.

RADYO STÜDYOLARI Radyo istasyonunda stüdyodan yay›nlar›n al›c›lara ulaflmas› için verici, link ve anten sistemlerine ihtiyaç duyulmaktad›r. Radyo yay›nc›l›¤›nda AM (amplitude modulation) ve FM (frequency modulation) yay›n hizmetleri ses iletifliminin gerçekleflmesinde kullan›lan sistemlerdir. Verici ve anten sistemleri birbirinden ayr› bir alana yerlefltirilerek, program nakilleri stüdyo-verici ba¤lant›s›yla (studio-transmitter link) sa¤lanmaktad›r. Standart AM yay›n vericilerinin gücü 5W ile 50 kW aras›nda de¤iflmektedir. FM yay›n vericilerinin gücü ise, 10W ile 50 kW aras›nda de¤iflmektedir. Bir AM radyo istasyonunun verici anteni, genellikle basit bir istasyon kulesinden oluflmaktad›r. Kulenin yüksekli¤i, istasyonun iletti¤i frekansa ba¤l› olmaktad›r. Düflük frekansl› istasyonlar›n daha yüksek kule uzunlu¤u bulunmaktad›r. FM iletim antenleri genellikle kapsama alan› içinde yer alan toplulu¤a yak›n bir yerde ve mümkün oldu¤unca yüksek bir kulenin üzerinde yer almaktad›rlar. Kule genelde bölgenin en yüksek yerine, örne¤in uygun olan bir da¤ bölgesine yerlefltirilir. Bunun nedeni, FM’in k›sa dalga boyu sinyalleri do¤rusal olarak hareket

99

100

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

ederler ve engellerin etraf›nda dolaflmazlar. Bu yüzden verici ve al›c› aras›nda t›kan›k olmayan bir yol oldu¤unda, yani karfl›s›na herhangi bir engel ç›kmad›¤›nda en iyi performans› gösterirler. K›sa dalga boyuna sahip olmas›ndan dolay›, AM antenlerinden daha küçüktürler. Radyo yay›nc›l›k hizmetlerinde stüdyoda oluflturulan program materyalinin yay›nlanmas› için vericiye tafl›nmas›nda en önemli iletim zinciri ise, link oluflturmaktad›r. Linkler 3 kategoride incelenebilmektedir: 1. Destek Linkleri (Contribution Links): Haber deste¤i ve di¤er uzak yap›m materyalini flebeke ya da stüdyo merkezine göndermek için kullan›l›r. 2. A¤ Da¤›t›m Linkleri (Network Distrubution Links): fiebeke program malzemelerini ülkenin farkl› bölgelerine da¤›tmak için kullan›l›r. 3. Stüdyodan Vericiye Linkler (Studio-Transmitter Links-STL): Bir istasyonun stüdyo merkezini verici mahalline ba¤lamak için kullan›l›r. SIRA S‹ZDE

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Stüdyodan yap›lacak SIRA S‹ZDEyay›nlar›n dinleyiciye ulaflt›r›lmas›nda hangi iletim sistemlerine ihtiyaç duyulmaktad›r? D Ü fiistasyonunda ÜNEL‹M Bir radyo ifllevlerine göre afla¤›daki stüdyolar bulunur. 1. Yay›n (On-Air) Stüdyosu 2. Yap›mS O(Prodüksiyon) Stüdyosu R U Her iki stüdyonun da temel tasar›m özellikleri ve birbirinden çok da farkl› olmayan temel cihazlar› bulunmaktad›r. Yay›n teknolojilerinin günden güne çeflitleD‹KKAT nerek artmas›, radyo yay›n tekni¤inde de bu yeniliklere uygun ad›m at›lmas›n› gerektirmektedir. Bu nedenle, bir radyo stüdyosu içinde yer alan teknik cihazlar ve SIRA S‹ZDE ve güncellenmek zorunda kal›nabilmektedir. Fakat bir radaletler de¤iflebilmekte yo stüdyosu için en temel gereksinim, akustik ortam›n sa¤lanmas› olarak tan›mlanabilir.

N N

AMAÇLARIMIZ

Radyo Stüdyosunda Akustik Ortam

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

Akustik: sesin ‹ N T E RAlg›lanan NET fiziksel davran›fllar›

Stüdyolar sesin mikrofonlar taraf›ndan al›nmas›n› sa¤layan akustik K ‹ T oluflturularak A P bir ortam› yaratmak için en çok üzerinde çal›fl›lan alanlard›r. Bu alanlar özel bir amaç ya da iflleve hizmet etmek üzere tasarlanmakta ya da düzenlenmektedir. Bu alan içindeT Ekullan›lan ses özellikleri, yaklafl›m biçimleri ve kullan›lan mobilyalar›n LEV‹ZYON da dahil oldu¤u yerleflim plan› ve bunlar›n düzenlenmesi tamamen bu akustik ortam› baflarmak için ortaya konan çabadan oluflmaktad›r. Yay›n ve yap›m stüdyolar›n›n tasar›mlar› çok önemlidir. Bu stüdyolar›n özellik‹NTERNET le akustik koflullar›n›n iyi düzenlenmesi gerekmektedir. Akustik k›saca, alg›lanan sesin fiziksel davran›fllar› olarak tan›mlan›r. Sesin hava arac›l›¤› ile iletilmesinde, çeflitli materyaller taraf›ndan yans›t›lmas›, k›r›lmas›, emilmesi ya da bunlar›n k›smen gerçekleflmesi sesin fiziksel davran›fllar›n› oluflturmaktad›r. Bir radyo stüdyosu ortam›nda bulunan materyallerin yap›s› ya da flekli, ses dalgalar›n›n farkl› davran›fllar sergilemesine ya da de¤iflmesine neden olmaktad›r. Bu nedenle, bir radyo stüdyosunda, seslerin al›nmas› ve ifllenmesinde, sesin kayna¤›, onu çevreleyen materyallerin yap›s› ve flekli, ses niteli¤ini belirlemekte önemli rol oynamaktad›r. Radyo yay›n ve yap›m stüdyosundaki akustik koflullar›n iyi bir flekilde sa¤lanmas›, akustik konusunda uzman kifliler taraf›ndan gerçeklefltirilmesi ile mümkündür. ‹yi bir stüdyo akusti¤inin sa¤lanmas› için de odan›n boyutlar› ve fleklinin yan› s›ra oda içindeki materyaller de önem tafl›maktad›r. Ses yay›l›m›n›n düzenlenmesi için ses emici materyaller kullan›lmakta ve ses dalgalar›n›n da¤›l›m›na yar-

6. Ünite - Stüdyodan Evlere

d›mc› olmak üzere farkl› flekillerde duvar yüzeyleri oluflturulmaktad›r. Duvarlar da çift kat yap›larak aralar›nda hava bofllu¤u b›rak›lmakta, sesin içeriye veya d›flar›ya s›zmas›n› önlemek için izole edilmektedir. Yay›n amaçl› stüdyolar ekonomik ihtiyaçlara ve hizmet edilecek bölge, topluluk ya da ülkenin büyüklü¤üne göre de¤iflebilmektedir. Kimi radyo istasyonlar› ulaflmak istedi¤i hedef kitlenin ihtiyaçlar›na göre yay›nlar›n› düzenlemektedir. Bu da yay›n yap›lacak radyo stüdyolar›n›n bu amaç do¤rultusunda düzenlenmesini gerektirmektedir. Bu yüzden radyo istasyonlar› yay›n içeri¤ine ve içerikte ifllevsel olabilecek özelliklere göre stüdyolar›n› tasarlamaktad›r. Radyo istasyonlar›nda kullan›lan stüdyolar; canl› müzik, haber, telefon ba¤lant›s›, izleyicili e¤lence programlar›, drama ve e¤itim gibi içerikler göz önünde bulundurularak yay›n amaçlar›na hizmet edecek biçimde flekillendirilmektedir. Dolay›s›yla, drama, belgesel, haber ve konuflma gibi farkl› içerikte yay›nlar›n gerçeklefltirilmesine imkan sa¤layacak stüdyolar özellikle teknik anlamda baflar›y› beraberinde getirmektedir. Bir radyo stüdyosu için öncelikle akustik izolasyonun sa¤lanmas› gerekmektedir. Akustik izolasyonun sa¤lanmas› d›fl›nda ise, bir radyo stüdyosunun inflas›nda gözden kaç›r›lmamas› gereken pek çok nokta bulunmaktad›r. Havaalan›, demiryolunun bulundu¤u yerlere yak›n bölgelerde infla edilmemelidir. Bunun d›fl›nda eski moda masif yap› tarz›, çelik çerçeveye tercih edilmelidir. Tu¤la ya da beton duvarlar iyi olmakla birlikte ahflap ya da alç› duvarlardan kaç›nmak gerekmektedir. Gürültülü flehir merkezlerinde stüdyonun d›fl›nda ofisler akustik ortam› korumak ad›na infla edilebilir. D›flar›da kalan yap›lar herhangi uygun bir formda oluflturulmakla beraber, stüdyolar kesinlikle ses geçirmez olarak tasarlanmal›d›r. Bu nedenle, bir stüdyonun infla edilebilece¤i en uygun yer, sa¤lam bir zemin olmal›d›r. E¤er bir stüdyo böyle bir zemine kurulam›yorsa, yerler, duvarlar ve tavanlar kauçuk ya da benzer materyallerle kaplanmal›d›r ve kap›lar çift kap› özelli¤inde olmal›d›r. Kablolar›n yap›m stüdyosu, koridor veya cihazlar›n bulundu¤u bir baflka odayla ba¤lant›lar›n›n sa¤lanmas› için duvarlarda aç›lacak çeflitli boflluklar›n da yer almas›na dikkat edilmelidir. Stüdyo ve kontrol odas› aras›nda yer alan camlar, normal cam kal›nl›klar›ndan en az 2-3 kat daha fazla, bir baflka deyiflle 6-9 mm aras›nda olmal› ve iki cam aras›ndaki hava bofllu¤una imkan verecek mesafe en az›ndan 100 mm olmal›d›r. Temel stüdyo yap›s›n›, basit bir betondan (ya da beton benzeri veya masif materyal) oluflan bofl bir kutu gibi tan›mlamak mümkündür. Pek çok ses çarparak yans›maktad›r. Odaya hal›, perde veya hafif sandalye gibi mefruflatlar yerlefltirildi¤inde ve insanlar da bu stüdyo içinde yer ald›¤›nda, bunlar ses emiciler haline gelmektedir. Masa, a¤›r sandalye ve di¤er ahflap ve metal objeler ise, çarpan sesleri yans›tt›klar› için, ses da¤›t›c›s› gibi hareket etmektedirler. Baz›lar› ise hem sesi emmekte hem de da¤›tmaktad›r. Örne¤in bir kitapl›k sesi da¤›tmaktayken, kitaplar emmektedir. Kapal› bir alanda sesler, pek çok kez yans›makta ve her bir yans›mada sesin bir k›sm› emilmektedir. Ses, kayna¤›ndan ç›kt›ktan sonra dinleyiciye çeflitli yollardan ulafl›rken herhangi bir engele çarpm›yorsa bu sesler “direkt, dolays›z ulaflan ses” olarak tan›mlanmaktad›r. Ses kayna¤›ndan ç›kt›ktan sonra duvar, tavan gibi baz› engellere çarparak yans›yan sesler ise, “undirect-dolayl› ses” olarak tan›mlanmaktad›r. Dolayl› ses, her zaman dolays›z seslerden daha uzun bir yol almakta ve dinleyiciye daha geç ulaflmaktad›r. E¤er radyo stüdyosunda, bu iki ses aras›ndaki zaman fark› (en az 40 milisaniye) çok büyük ise dolayl› sesin, dolays›z sesin ard›ndan gelen bir tekrar olarak iflitilmesine neden olmaktad›r. Bu durum sesin yank›s›-

101

102

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

n›n (eko) duyulmas›na neden olmaktad›r. Bu yank›lanman›n bozulma oran› her bir stüdyonun bir karakteristi¤i olan yank›lanma zaman›n› tan›mlamaktad›r. Sesin orijinal yo¤unlu¤unun kaybolmas›, bir baflka deyiflle sesin kesildi¤i andan bafllayarak fliddetinin milyonda bire düflmesine kadar geçen saniye cinsindeki süre, yank›lanma zaman›n› oluflturmaktad›r ve bu oran yaklafl›k 60 desibellik bir ses zay›flamas›na neden olmaktad›r. Yank›lanma zaman› sesin yans›malarla gidip geldi¤i uzakl›¤a ba¤l› olmaktad›r. Bu yüzden genifl odalarda yank›lanma zaman› küçük odalara göre daha uzun olmaktad›r. Radyo stüdyolar›nda bu yank›lanma süresinin 0.3 saniye olmas› istenmektedir. Asl›nda bu kadar k›sa bir yank›lanma süresi olmas›n›n en büyük nedeni; dinleyicinin radyosunu dinlerken bulundu¤u ortamda da radyodan gelecek sesi etkileyecek bir akusti¤in bulunmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu yüzden sesin geldi¤i yer, bir baflka deyiflle stüdyodaki akusti¤in yok denecek kadar az miktarda olmas›, iki ayr› akusti¤in birbirine kar›flmas›n› engellemektedir. ‹ki ayr› akusti¤in birbirine kar›flmas›, radyo dinleme eylemini yorucu hale getiren ve yay›nlar›n anlafl›lmas›n› engelleyen bir durum ortaya ç›karmaktad›r. Genifl bir odada eko saptanabilir. E¤er orijinal ses ve bunun tekrar› aras›nda az bir yank›lama zaman› bulunmaktaysa, bu sesin ekolu olarak duyulmas›na neden olmaktad›r. Küçük bir odada ise, sesin karakterinde bir de¤ifliklik duyulabilir. Sadece konuflmalar için kullan›lan stüdyolarda bofllu¤un az olmas›ndan dolay›, sonuçlar çok memnun verici olmamakta; akustik düzenlemenin bile bafl etmekte zorland›¤› do¤al olmayan seslere sebep olmaktad›r. Ses karakterindeki de¤iflikli¤e neden olan problemler en çok küçük stüdyolarda karfl›m›za ç›kmaktad›r. Akustik düzenleme ve düz olmayan duvarlar ses karakterindeki de¤iflikli¤i bir miktar kesebilmektedir. Fakat dikdörtgen biçimindeki küçük stüdyolarda etkili olmayabilir ve bu durum, mikrofona daha yak›n çal›flmay› gerektirebilir. Do¤rusal mikrofonlarla, bas ayarlar› yükseltilmeli ve çal›flma uzakl›¤› oldu¤undan daha fazla k›salt›lmal›d›r. Ses karakterindeki de¤ifliklik çok kötü olmamakla birlikte, kabul edilebilir s›n›rlarda kullan›lmal›d›r. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

2

Bir radyo stüdyosunda SIRA S‹ZDE akustik ortam› sa¤lamak için nelere dikkat edilmelidir?

Yay›n Stüdyosu

D Ü fi Ü N E L ‹ M Yap›m stüdyolar›ndan farkl› amaçlar için kullan›lmaktad›r. Radyo yay›nlar›n›n ilk y›llar›nda, programlama bugünkü kullan›m›ndan daha farkl›yd›. Pek çok yarat›c› ve teknik becerileri S O R U olan kiflilere ihtiyaç duyulmaktayd›. Yazarlar, oyuncular, sunucular, kontrol masas› operatörleri ve mühendisler, ses efektlerini yaratanlar, canl› müzik çalan müzisyenler, yönetmenler ve asistanlar gibi birçok kifli radyo yay›nlaD‹KKAT r›nda yer almaktayd›. Dolay›s›yla, eski dönem yay›n stüdyosu tasar›mlar›, gerekti¤inde izleyicilerini, bir grup oyuncuyu, ses efekti malzemelerini ve gerekti¤inde de S‹ZDE piyano gibiSIRA büyük bir müzik aletini alacak kadar genifl bir biçimde yap›lmaktayd›. Yay›nlar, stüdyoya bitiflik bir kontrol odas›nda yer alan yönetmenin talimatlar› ve teknik ekibin deste¤i ile gerçeklefltirilmekteydi. AMAÇLARIMIZ Programlamadaki de¤ifliklikler bugünün stüdyo tasar›mlar›n› ve kontrol odas› kavram›n›n yeniden tan›mlanmas›na neden olmufltur. Bugünün modern yay›n stüdyolar›na bak›ld›¤›nda, K ‹ T A P bir yay›n›n oluflturulmas› için gerekli temel cihazlar›n d›fl›nda kalabal›k bir ekibe ihtiyaç duyulmamaktad›r. Genellikle, sunucu veya DJ’in tek bafl›na yay›nlar› gerçeklefltirdi¤i görülmektedir. Yay›n içinde yer alan müzik daha önceden kaydedilmifl müzik, spotlar veya baflka ses kaynaklar› olabilmektedir. Bunlar TELEV‹ZYON CD, MD kasetlere veya otomasyon program›nda yer alan bilgisayarlarda kay›tl› ola-

N N

‹NTERNET

103

6. Ünite - Stüdyodan Evlere

rak bulunmaktad›r. Daha önceden kaydedilmifl ses kaynaklar›, reklam, çeflitli spotlar, ses efektleri, hatta sunucunun anonslar› bile olabilmektedir. Bu teknik olanaklar, canl› yay›nlar›n süreklili¤ini hiçbir aksama olmaks›z›n sa¤layabilmektedir. Zaman zaman bir yay›n stüdyosu, kullan›c› dostu olarak, donan›m ve yaz›l›m üniteleriyle canl› yay›nlar› kolaylaflt›rmaktad›r. Bir tek programc›n›n yer ald›¤› ve yay›n›n her türlü aflamas›n›n bu kifli taraf›ndan gerçeklefltirildi¤i günümüz yay›n stüdyolar›na “combo” ya da “self-operation studio” ad› verilmektedir. Foto¤raf 6.1 Radyo A Yay›n Stüdyosu

Yay›n stüdyolar›nda canl› yay›nlar› gerçeklefltirmek için kullan›lan cihazlara bak›ld›¤›nda, mikrofonlar, kulakl›klar, kaydedilmifl anons, program ve müzik için playback üniteleri, tüm kaynaklar› kontrol eden ve birbirine miksleyen ses kontrol masas›, program anonslar›n› veya canl› performans›n kaydedilmesini sa¤layan kay›t cihazlar› oldu¤u söylenebilir. Tüm bunlar›n yan›nda, mikrofonlar›n tam tersi bir prensiple çal›flan ve elektrik enerjisini akustik enerjiye çevirerek duyulabilir ses üreten hoparlörler bir baflka tan›m›yla monitörler de bulunmaktad›r. Monitörler, yay›n› gerçeklefltiren kiflilere, farkl› kaynaklardan gelen sesleri dinleyerek yay›na nelerin gitti¤ini duymas›n› sa¤lamaktad›r.

Mikrofonlar Radyo yay›nc›l›¤›nda kullan›lan en önemli araçlardan biri mikrofondur. Mikrofonlar olmaks›z›n, radyo yay›nlar›n›n gerçekleflemeyece¤ini söylemek mümkündür. Çünkü, radyo dedi¤imiz kitle iletiflim arac›n›n temeli tamamen ses ile ilgilidir. Seslerin al›m›ndan, kayd›na ve bu seslerin iletilmesine kadar yap›lacak çal›flmalarda mikrofon olmazsa olmaz bir araçt›r. Radyo yay›nc›l›¤›nda kullan›lan pek çok mikrofon çeflidi bulunmaktad›r. Mikrofon çeflitlili¤ine ra¤men, mikrofonun çal›flma prensibi ayn›d›r. Mikrofonlar, ses kayna¤›ndan gelen akustik enerjiyi di¤er bir enerjiye, elektrik ak›m›na dönüfltürmektedir. Tüm mikrofonlar akustik enerjiyi dönüfltürmek gibi temel bir fonksiyonu yerine getirmekle birlikte, farkl› türlerdeki mikrofonlar bu görevi çok farkl› biçimlerde gerçeklefltirmektedirler.

104

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Bu yüzden mikrofonlarla çal›fl›rken, ister yay›n ister yap›m stüdyolar›nda olsun farkl› mikrofon türlerinin özelliklerinin çok iyi bilinmesi gerekmektedir. Öncelikle ne tür mikrofon kullan›laca¤›na karar vermek gerekmektedir. Yay›n›n nereden ve nas›l gerçeklefltirilece¤ine ba¤l› olarak, el mikrofonlar› ya da stüdyo mikrofonlar› kullan›labilir. Yine de bu seçim bir yay›n›n do¤ru bir flekilde gerçeklefltirilmesi için yeterli olmayacakt›r. Bu nedenle, seçilen mikrofonun ses alma kal›b›na göre özelliklerine de dikkat edilmesi gerekmektedir. Sonuç olarak radyo yay›nc›l›¤›nda kullan›lacak olan mikrofonlar›n özellikleri ve türlerinin iyi bilinmesinin yan› s›ra farkl› seslerde nas›l uygun kullan›laca¤›, en sakin seslere dahi duyarl› olup olmad›¤›, sa¤lam olmas›, monte edildi¤i yerde herhangi bir titreflime sahip olmamas›, kendi sesini üretmemesi gibi birtak›m noktalara dikkat edilmesi gerekmektedir. Tüm bunlara ek olarak, boy, a¤›rl›k, kullan›m kolayl›¤›, uygun fiyatl› ve yay›n türüne uygun tasar›m› gibi di¤er özellikler de beklenen di¤er özellikler aras›nda yer almaktad›r. Bu nedenle, radyo yay›nlar›nda veya yap›mlar›nda kullan›lacak mikrofonlar›n seçimi özellikle teknik ekibin en önemli görevlerinden biridir. Baz› mikrofonlar›n ana üniteleri ya da bataryalar› bulunmakta, baz›lar› d›flar›daki yay›nlar için kullan›m› daha uygun olmakta, baz› yay›nc›lar için yak›ndan kullan›m› daha etkili, baz›lar› için daha verimsiz sonuçlar verebilmektedir. Tüm bu nedenlerden dolay›, radyo programlar›nda do¤ru mikrofon kullan›m› ve bunun teknik ekip deste¤inde yap›lmas› daha do¤ru sonuçlar›n oluflmas›na yard›mc› olmaktad›r.

Ses Masas›

Mix: Farkl› ses kaynaklar›n› bir araya getirmek, kar›flt›rmak.

Mikrofonlar›n d›fl›nda, bir radyo istasyonunun en önemli araçlar›ndan bir di¤eri de ses masas›d›r. Mixer olarak tan›mlanman›n yan› s›ra ses kontrol masas› (audio control board) ya da sadece masa (board) olarak da tan›mlanmaktad›r. Bir ses masas›, çeflitli ses kaynaklar›n› bir araya getiren, kar›flt›ran (mix), seviye veya seslerini kontrol eden, vericiye ya da kay›t cihaz›na ç›k›fllar› gönderen bir araçt›r. Bir stüdyoda birbirinden farkl› ses kaynaklar› bulunabilmektedir. Mikrofonlar, CD’ler, plaklar, DAT kay›t cihazlar›, telefon, bilgisayar gibi kaynaklar bunlar›n bafll›calar› say›labilir. Bir yay›n›n belirli standartlar ve istenilen düzeyde gerçekleflebilmesi için tüm bu kaynaklar›n bir araya getirilmesinde ses masas›, ses kaynaklar› ve verici aras›ndaki ba¤lay›c› gücü oluflturmaktad›r. Bu nedenle, ses masas›n›n öncelikli amac›, farkl› kaynaklardan gelen ses sinyalini yükseltmek ve do¤ru yere göndermektir denilebilir. Ses masalar› yay›nda kullan›labilece¤i gibi, prodüksiyon yani yap›m amaçl› da kullan›labilmektedir. Ses masas›, bir ses kayna¤›n›n ya da mikrofonun ses kontrol seviyesini seçmekten baflka, her bir ses kayna¤›n›n ses seviyesini de¤ifltirme ve uygun seviyeye getirme görevini de yerine getirmektedir. Özellikle yay›nda kullan›lan ses masalar› her bir ses kayna¤›n›n iletilmesi için bafllang›ç noktas›n› oluflturmaktad›r. Tüm bunlar›n ötesinde ses masas›, yay›nlanmadan önce sesin gözden geçirilmesini, yay›nlanacak bölümün belirlenmesini ve yay›n s›ras›nda ya da yay›n sonras›nda kay›tlanm›fl halini dinleme flans›n› da getiren tüm unsurlar› bar›nd›rmaktad›r. Ses masalar› çeflitli radyo istasyonlar›nda farkl›l›klar göstermekle beraber, temel prensip olarak yükseltim (amplification), yönlendirim (routing) ve miksleme ifllemlerini gerçeklefltirmektedir. Ses masalar› de¤iflen teknoloji ile birlikte sanal hale de dönüflmüfltür. Standart ses masalar›na baz› özelliklerin eklenmesi sa¤lanm›flt›r. Bilgisayar ekran›nda oluflturulan ses masas›nda her türlü etkinli¤in gerçeklefltirilmesi fare ve klavye arac›l›¤›yla olmaktad›r. Tüm seslerin aç›l›p k›s›lmas›, ses kaynaklar›n›n farkl› bir biçimde

6. Ünite - Stüdyodan Evlere

105

kullan›lmas› mümkün olmaktad›r. Bilgisayarlar›n pek çok fleyi haf›zas›nda tutmas› nedeniyle, daha sonra tekrar bakmak amac›yla depolanmas›, daha önceki anonslar›n kontrol edilebilmesi gibi kolayl›klar› da beraberinde getirmektedir. Bununla birlikte, geleneksel ses masalar› anl›k kay›tlar için sanal ses masalar›na göre daha kolay kullan›ml›d›r. Sadece mikrofonu aç›p kay›t etmek yeterli olabilmektedir. Sanal ses masalar› bilgisayar tabanl› oldu¤u için zaman zaman s›k›nt›lar do¤urabilmektedir. Oysa, geleneksel ses masalar›n›n de¤iflmeyen pozisyonlar› aniden bir ses kayna¤›ndan gelen sesi k›smak için bir dü¤menin çevrilmesi ile kolayl›kla müdahele edilebilirken, sanal ses masalar›nda fareyi kullanarak problemi an›nda çözmek daha s›k›nt› verici olabilmektedir.

Bilgisayarlar Kuflkusuz, yay›n stüdyolar›nda bugünün yay›n teknolojisini kolaylaflt›ran bilgisayarlar da bulunmaktad›r. Bilgisayarlardan özellikle radyo otomasyon sistemlerinde yararlan›lmaktad›r. Otomasyon sistemleri günlük yay›n ak›fl› içinde, reklam, flark› veya baflka yay›nlanmas› gereken ögeleri düzenleme ve planlama imkan› sa¤lamaktad›r. Özellikle müzik planlama yaz›l›mlar›, flark› geçifllerinde miks yapmay›, radyo istasyonunun müzik yay›n politikas› çerçevesinde öne ç›kar›lmas› veya belli bir plan dahilinde yay›nlanmas› istenen flark›lar› belli bir rotasyon düzeninde oluflturmas› kolayl›klar›n› sa¤lamaktad›r. Otomasyon sistemleri, kay›t ve okuma cihazlar›n›n stüdyolardan kald›r›lmas›n›, yay›na gidecek daha önce kaydedilmifl veya yay›n s›ras›nda kaydedilmesini sa¤layan yaz›l›mlar olmufltur. Sonuç olarak, bugünün yay›n stüdyolar› bilgisayar kontrollü say›sal sistemlere geçifl yaparak, bilgisayar üzerinden yay›nlar›n› gerçeklefltirir hale gelmifltir.

Yap›m Stüdyosu Prodüksiyon stüdyosu olarak da tan›mlanan bu stüdyolar, sesleri, efektleri, müzi¤i bir araya getirerek daha sonra yay›nlanmak üzere birtak›m ürünleri-radyo yap›mlar›n› ortaya ç›karmak için kullan›lmaktad›r. Bir yap›m stüdyosunda, yay›nlanacak bir ürünü ortaya ç›karmak için yeniden kaydetme, farkl› bir flekilde harmanlama, bir araya getirme, farkl› müzik ya da efekt seçeneklerini tatmin edici bir sonuç ortaya ç›kana de¤in, canl› yay›nlardan farkl› olarak zaman k›s›tlamas› olmaks›z›n gerçeklefltirme olana¤› bulunmaktad›r. Birbirinden farkl› seslerden oluflan bir radyo yap›m›n›n (örne¤in bir radyo tiyatrosu ya da bir sanatç› ve konserine kat›lan dinleyiciler ile yap›lan röportaj gibi), bir araya getirilerek kurgulanmas›, birden fazla ses efektinin veya müzi¤in eklenmesi tek bir seferde ve ayn› anda gerçeklefltirilmesi mümkün olmayan yap›mlard›r. Bu aç›dan, yap›m stüdyolar› bunun gibi daha kompleks yap›mlar› oluflturmak için büyük önem tafl›maktad›r. Yap›m stüdyolar›, bir radyo istasyonunun yay›nlar›n› gelifltirmek ve desteklemek için daha yarat›c› aktiviteleri gerçeklefltirmek üzere kullan›lmaktad›r. Yap›m stüdyolar›nda spot (tan›t›m), reklam spotlar›, bir istasyonun tan›t›m spotlar›, kamu spotlar›, sabah veya akflam üstleri drive-time’larda yay›nlanan flov programlar›nda yer alan belli komedi bölümlerini haz›rlamak üzere yararlan›labilmektedir. Kimi yap›m stüdyolar›nda reklam spotlar› da haz›rlanabilmektedir.

Drive Time; Bir radyo istasyonunun zaman çizelgesindeki programlama dilimidir. Bu zaman dilimi en çok dinleyiciye ulafl›lan, sabah ifle gidifl ve akflam eve dönüfl saatlerinde yolda geçirilen zamanda dinlenen saatleri tan›mlamaktad›r.

106

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Foto¤raf 6.2 Radyo A Yap›m Stüdyosu

Yap›m stüdyolar›n› temel cihazlar (mikrofon, mikser, kulakl›k vb) ayn› olmak kayd›yla yap›m mikserlerinin yan› s›ra yay›n stüdyolar›ndan ay›ran en temel özellik; a¤›rl›kl› olarak kaydedici ortamlar›n yer almas›d›r. Yap›m stüdyolar›nda gerçeklefltirilen en önemli ifllerden biri de, ses kurgusunun gerçeklefltirilmesidir. Yay›n stüdyolar›nda oldu¤u gibi, yap›m stüdyolar›nda da bilgisayar yaz›l›mlar›ndan yararlan›lmaktad›r. Seslerin, kurgulanmas› ve depolanmas›nda ses say›sal verilere dönüfltürülerek ifl istasyonlar›nda (workstation) ifllenebilmektedir. ‹fl istasyonlar›, kullan›m kolayl›¤›n›n yan› s›ra yap›mlarda esneklik, zaman kazan›m› ve yarat›c› olanaklar›n artt›r›lmas› gibi üstünlükleri de beraberinde getirmektedir. Yap›m stüdyolar›nda ifl istasyonlar›n›n kullan›m›, sesin ifllenmesinde kolay kurgu, ses frekans ayar› (equalization), s›k›flt›rma (compressing), derinlik verme (reverbaration), yedekleme, efektler ekleme, istenmeyen gürültüleri önleme gibi kazan›mlar sa¤lamaktad›r. SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

3

Bir radyo programc›s› SIRA S‹ZDE canl› olarak sundu¤u program s›ras›nda yay›na dinleyicilerini telefon ba¤lant›s›yla almaktad›r. Daha sonra canl› yay›nlar› kaydederek dinledi¤i programlarda, bu telefon ba¤lant›lar›nda birtak›m eksiklikleri oldu¤unu farketmifltir. D Ü fi Ü N E Ltelefon ‹M Radyo programc›s› ba¤lant›lar› daha cazip hale getirebilmek için neler yapabilir?

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

6. Ünite - Stüdyodan Evlere

107

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

Radyo yay›nlar›n›n dinleyicilerine nas›l ulaflt›¤›n› aç›klayabilmek. Radyo yay›nlar› haberler, reklamlar, farkl› program türleri, haber bültenleri gibi yap›mlar›n› dinleyicilerine ulaflt›rmak için bir mekana ve bu mekan›n ifllevini yerine getirebilecek çeflitli teknik donan›m ve yaz›l›mlara ihtiyaç duymaktad›r. Bu iflleyifl, radyonun varl›¤›n› ortaya ç›karan ses ve bu sesin farkl› biçimlerde ifllenerek iletimi için oluflturulan sistem ile gerçekleflmektedir. Mikrofonlar, ses masas›, çal›c› ve kaydedici ortamlar gibi cihazlar›n birlikteli¤i ve bunlar›n bir arada bulundu¤u stüdyolar ile yay›nlar› dinleyicilere ulaflt›racak son noktadaki anten, link ve verici iletim sistemleri bunlar›n bafll›calar›d›r. Okuma ve kay›t ortamlar›n› tan›mlayabilmek ve çal›flma prensiplerini özetleyebilmek. Bu tür ortamlar›, manyetik sistemler ve say›sal sistemler olarak ikiye ay›rmak mümkündür. Manyetik sistemler, ses kayd›n›n manyetik band ad› verilen bir flerit üzerine kaydedilmesini sa¤lamaktad›r. Analog ses kay›tlar›; makara bantl› kay›t cihaz›, kaset kaydedici, kartufl cihazlar› gibi ses kay›t cihazlar› arac›l›¤› ile makara bant, kaset veya kartlara yap›labilmektedir. Bilgisayar teknolojisi kullan›larak yap›lan say›sal okuma ve kay›t tekniklerinde ise, analog olan sesin, say›sal kay›t ortamlar›na aktar›lmas› ve okunmas›d›r. Say›sal teknoloji, okuma ve kay›t sistemlerinde döner kafal› ve optik sistemleri radyo yay›nc›l›¤›nda kullan›lan bafll›ca say›sal sistemlerdir ve say›sal manyetik bant kullan›lmaktad›r. Döner kafal› kay›t ve okuma sistemleri (R-DAT-Rotary Head Digital Audio Tape) ile optik kay›t ve okuma sistemleri olarak ikiye ayr›lmaktad›r. Kompakt diskler (CD-Compact Disc), MiniDisk (MD), DVD (Digital Versatile Disc) kay›t ortamlar›n›n bafll›calar› aras›nda say›labilir. Bunlar›n içinde MD, CD ve DVD’ler önceden kay›t yap›lan ve birden fazla bask› sistemiyle ço¤alt›labilen, CD-R (Recordable CD) ve DVD-R (Recordable DVD) ise, bir kere yaz›labilen ve silinip de¤ifltirilemeyen, manyetik disklerle ayn› özelliklere sahip MD ve CD-RW (Rewritable CD) ise, silinebilen ve üzerine yeni ya da farkl› kay›tlar›n yap›labildi¤i optik sistemlerdir. Bir radyo stüdyosunda akusti¤in önemini ifade edebilmek. Stüdyolar özel bir amaç ya da iflleve, yay›nc›l›¤a hizmet etmek üzere tasarlanmakta ya da düzenlenmektedir. Bu alan içinde kullan›lan ses özellikleri, yaklafl›m biçimleri ve kullan›lan m o b i l -

N A M A Ç

4

yalar›n da dahil oldu¤u yerleflim plan› ve bunlar›n düzenlenmesi tamamen akustik bir o r t a m oluflturmak için yap›lmaktad›r. Yay›n ve yap›m stüdyolar›n›n tasar›mlar›nda akustik koflullar›n›n iyi düzenlenmesi gerekmektedir. Sesin hava arac›l›¤› ile iletilmesinde, çeflitli materyaller taraf›ndan yans›t›lmas›, k›r›lmas›, emilmesi ya da bunlar›n k›smen gerçekleflmesi sesin fiziksel davran›fllar›n›, k›saca akusti¤i oluflturmaktad›r. Bir radyo stüdyosu ortam›nda bulunan materyallerin yap›s› ya da flekli, ses dalgalar›n›n farkl› davran›fllar sergilemesine ya da de¤iflmesine neden olmaktad›r. Bu ses niteli¤ini belirlemekte önemli rol oynamaktad›r. ‹yi bir stüdyo akusti¤inin sa¤lanmas› için de odan›n boyutlar› ve fleklinin yan› s›ra oda içindeki materyaller de önem tafl›maktad›r. Bir radyo stüdyosunda uygun akustik ortam› yaratmak için, stüdyo d›fl›ndan gelen gürültülerin engellenmesi amac›yla farkl› materyallerle (kauçuk vb.) izolasyonunun sa¤lanmas›, kullan›lacak camlar›n stüdyo standartlar›na uygun olmas›, k›saca yay›nda iletilen seslerin dinleyiciye ulaflmas›nda yaflanacak, eko, yank›lanma gibi dinlemeyi güç k›lan durumlar›n ortadan kald›r›lmas› gerekmektedir. Yay›n stüdyolar› ve yap›m stüdyolar›n› tan›mlayabilmek ve farkl›l›klar›n› karfl›laflt›rabilmek. Bir radyo istasyonunda ifllevlerine göre farkl› stüdyolar yay›n (On-Air) ve yap›m (Prodüksiyon) stüdyosu olmak üzere ikiye ayr›l›r. Eski dönem yay›n stüdyolar›ndan farkl› olarak bugünün modern yay›n stüdyolar› gerekli temel cihazlar›n d›fl›nda kalabal›k bir ekibe ihtiyaç duymamaktad›r. Sunucu veya DJ’in tek bafl›na yay›nlar› gerçeklefltirdi¤i, daha önceden kaydedilmifl müzik, spotlar veya baflka ses kaynaklar›n›n yer ald›¤› donan›m ve yaz›l›m üniteleri bulunmaktad›r. Bir tek programc›n›n yer ald›¤› ve yay›n›n her türlü aflamas›n›n bu kifli taraf›ndan gerçeklefltirildi¤i bu tür günümüz yay›n stüdyolar›na “combo” ya da “self-operation studio” ad› verilmektedir. Prodüksiyon stüdyolar›, sesleri, efektleri, müzi¤i bir araya getirerek daha sonra yay›nlanmak üzere birtak›m ürünleri-radyo yap›mlar›n› ortaya ç›karmak için kullan›lmaktad›r. Bir yap›m stüdyosunda, canl› yay›nlardan farkl› olarak zaman k›s›tlamas› olmaks›z›n ayn› anda gerçeklefltirilmesi mümkün olmayan yap›mlar› ortaya ç›karmay› sa¤lamaktad›r. Yay›n stüdyolar›nda oldu¤u gibi, yap›m stüdyolar›nda da bilgisayar yaz›l›mlar›ndan, seslerin kurgulanmas› ve depolanmas›nda ifl istasyonlar›ndan (workstation) yararlan›lmaktad›r.

108

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Kendimizi S›nayal›m 1. Yap›m stüdyolar›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Yap›m stüdyolar›, prodüksiyon stüdyosu olarak da tan›mlan›rlar. b. Yap›m stüdyolar›, bir radyo ürününün daha sonra yay›nlanmak üzere haz›rland›¤› stüdyolard›r. c. Yap›m stüdyolar›, birbirinden farkl› seslerin (anons, röportaj) bir araya getirilerek kurguland›¤› stüdyolard›r. d. Yap›m stüdyolar›, bir program› ortaya ç›karmak için zaman k›s›tl›d›r ya da belli bir süre ile s›n›rlanm›flt›r e. Reklam spot, flov programlar›n›n belli bölümleri veya kamu spotlar› yap›m stüdyolar›nda haz›rlan›r. 2. Afla¤›dakilerden hangisi bir stüdyo için ifade edilen tan›mlamalardan biri de¤ildir? a. Yay›n b. Prodüksiyon c. ‹fl ‹stasyonu d. Combo e. Self-operation 3. Afla¤›dakilerden hangisi akustik bir ortam sa¤lamak için gerekli de¤ildir? a. Çeflitli mefruflat›n kullan›ld›¤› stüdyo ortam›n›n haz›rlanmas› b. Gürültü bir yerde izolasyonsuz stüdyo tasar›m›n›n yap›lmas› c. Stüdyo ortam›nda bulunan materyallerin yap›s›n›n ya da fleklinin akustik ortama uyumlu olmas› d. Ses yay›l›m›n›n düzenlenmesi için ses emici materyallerin kullan›lmas› e. Ses dalgalar›n›n da¤›l›m›na yard›mc› olmak üzere farkl› flekillerde duvar yüzeylerinin oluflturulmas› 4. Afla¤›dakilerden hangisi iyi bir stüdyo akusti¤inin sa¤lanmas›n›n koflullar›ndan biri de¤ildir? a. Ahflap ya da alç› duvarlar›n kullan›lmas› b. Farkl› flekillerde duvar yüzeylerinin oluflturulmas› c. Stüdyolar›n kesinlikle ses geçirmez olarak tasarlanmas› d. Stüdyo ve kontrol odas› aras›nda yer alan camlar›n standart cam kal›nl›klar›ndan en 2-3 kat fazla olmas› e. Stüdyodaki akusti¤in yok denecek kadar az olmas›

5. I. Yap›mlarda esneklik ve zaman kazand›r›rlar. II. Analog ses verilerini kullan›rlar. III. Kullan›m zorluklar› vard›r. IV. Kolay ses kurgusu imkan› sa¤larlar V. Efektlerin eklenmesini sa¤larlar Yukar›da verilen cümlelerin hangileri ifl istasyonlar›n›n sa¤lad›¤› kolayl›klar› tan›mlar? a. Yaln›z IV b. I ve III c. II ve III d. I, III ve IV e. I, IV, ve V 6. Modern yay›n stüdyolar›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Modern yay›n stüdyolar›nda, daha önceden kaydedilmifl müzik, spot veya baflka ses kaynaklar› vard›r. b. Modern yay›n stüdyolar›nda, büyük bir teknik ekibe ihtiyaç duyulur. c. Modern yay›n stüdyolar›nda, bilgisayarlardan, özellikle yay›n otomasyon sistemlerinden yararlan›l›r. d. Modern yay›n stüdyolar›nda, sunucu veya DJ yay›nlar› tek bafl›na gerçeklefltirir. e. Modern yay›n stüdyolar›nda, kay›t ve okuma cihazlar›n›n yerini otomasyon sistemleri ile çeflitli yaz›l›mlar alm›flt›r. 7. Afla¤›dakilerden hangisi say›sal manyetik kay›t ve okuma ortamlar›ndan biridir? a. Makara bantl› ses kay›t cihaz› b. Kaset çalar c. DAT d. Kartufl cihaz› e. Teyp çalar 8. Afla¤›dakilerden hangisi say›sal okuma ve kay›t sistemlerinden de¤ildir? a. R-DAT b. CD c. CD-RW d. MD e. Kartufl

6. Ünite - Stüdyodan Evlere

109

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 9. “Combo” kelimesinin Türkçe karfl›l›¤› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Akustik koflul b. Yay›n stüdyosu c. Mikrofonun türü d. Yap›m stüdyosu e. Say›sal ses kay›t cihaz›

1. d

10. Say›sal okuma ve kay›t sistemleriyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Say›sal okuma ve kay›t sistemleri, bilgisayar teknolojisi kullan›larak yap›lan say›sal okuma ve kay›t teknikleridir. b. Say›sal okuma ve kay›t sistemleri, analog sesin say›sal kay›t ortamlar›na aktar›lmas›n› ve okunmas›n› olanakl› k›lar. c. Say›sal okuma ve kay›t sistemleri, kolay eriflim ve yap›m olanaklar› sa¤lar. d. Kaset çalar ve kartufl cihazlar› say›sal okuma ve kay›t sistemlerindendir. e. Say›sal okuma ve kay›t sistemleri ses kayd›nda daha fazla seçenek sunar.

5. e

2. c 3. b 4. a

6. b 7. c

8. e

9. b 10. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yap›m Stüdyosu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yay›n Stüdyosu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Radyo Stüdyosunda Akustik Ortam” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Radyo Stüdyosunda Akustik Ortam” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yap›m Stüdyosu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yay›n Stüdyosu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ses Kaynaklar› Olarak Okuma ve Kay›t Ortamlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ses Kaynaklar› Olarak Okuma ve Kay›t Ortamlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Radyo Stüdyolar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Say›sal Okuma ve Kay›t Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Radyo istasyonunda stüdyodan yay›nlar›n al›c›lara ulaflmas› için, verici, link ve anten sistemlerine ihtiyaç duyulmaktad›r. Verici ve anten sistemleri birbirinden ayr› bir alana yerlefltirilerek, program nakilleri stüdyo-verici ba¤lant›s›yla (studio-transmitter link) sa¤lanmaktad›r. AM ve FM yay›nlara göre vericilerin gücü de¤iflmektedir. Di¤er bir iletim zinciri oluflturan linkler ise, stüdyo d›fl› yap›m metaryalini (haber vb.) flebeke veya stüdyo merkezine göndermek için destek linkleri, ülkenin farkl› bölgelerine program malzemesini da¤›tmak için a¤ da¤›t›m linkleri ve bir radyo istasyonunun stüdyo merkezinin verici mahalline ba¤lamak için de a¤ da¤›t›m linklerini kullanmaktad›r. S›ra Sizde 2 Stüdyoda kullan›lan ses özellikleri, yaklafl›m biçimleri ve kullan›lan mobilyalar›nda dahil oldu¤u yerleflim plan› ve bunlar›n düzenlenmesi uygun bir akustik ortam› baflarmak bafll›ca gerekliliklerdir. Uygun stüdyo tasar›m›, seslerin al›nmas› ve ifllenmesinde, sesin kayna¤›, onu çevreleyen meteryallerin yap›s› ve flekli, ses niteli-

110

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ¤ini belirlemekte önemli rol oynamaktad›r. ‹yi bir stüdyo akusti¤inin sa¤lanmas› için de odan›n boyutlar› ve fleklinin yan› s›ra, oda içindeki meteryaller de önem tafl›maktad›r. Ses yay›l›m›n›n düzenlenmesi için ses emici meteryaller kullan›lmakta ve ses dalgalar›n›n da¤›l›m›na yard›mc› olmak üzere farkl› flekillerde duvar yüzeyleri oluflturulmaktad›r. Duvarlar da çift kat yap›larak aralar›nda hava bofllu¤u b›rak›lmal›; sesin içeriye veya d›flar›ya s›zmas›n› önlemek için izole edilmelidir. Tu¤la ya da beton duvarlar tercih edilmeli, ahflap ya da alç› duvarlardan kaç›n›lmal›d›r. Stüdyolar kesinlikle ses geçirmez olarak tasarlanmal›d›r. Stüdyonun infla edildi¤i yer gürültülü bir merkezde yer al›yorsa yerler, duvarlar ve tavanlar kauçuk ya da benzer meteryallerle kaplanmal›d›r. Stüdyo ve kontrol odas› aras›nda kullan›lan camlar, s›radan kullan›mlardan farkl› kal›nl›klara sahip olmal›d›r. S›ra Sizde 3 Programc› iki yöntem uygulayabilir. Bunlardan ilki, canl› yay›n s›ras›nda konuflman›n gidiflat› do¤rultusunda çeflitli efektler (gülme, alk›fl efektleri vb. gibi) ekleyebilir. ‹kinci olarak da, telefon ba¤lant›s›n› gerçeklefltirerek kaydedebilir ve bu kay›d› yap›m stüdyosunda iflleyerek (efekt veya müzik ekleme, istenmeyen seslerden, konuflmalardan ar›nd›rma, görüflmenin süresini k›saltma vb.) program›n ilerleyen süresi içinde yay›nlayabilir.

Adams, H. M, Massey, K. K. (1995). Introduction to Radio Production and Programming. USA: The McGraw-Hill Companies, Inc. Aziz, A. (1985). Radyoda Program Yap›m›. Ankara: Anakara Üniversitesi Bas›n-Yay›n Yüksekokulu Yay›nlar›:6. Brecht, B. Radyo fiiiri 1936. (2009). Drama Phone Radyo Oyunu ve Radyo Kültürü K›fl Seçkisi Çeviren: K.N. ‹stanbul: Sistem Yay›nc›l›k. Dinç, A. (2000). ‹stanbul Radyosu An›lar, Yaflant›lar. Haz: A. Dinç, Ö. Cankaya, N. Ekici, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›, 2000. Ergül, R. R. (2001). Ses Film, Televizyon ve Radyo Uygulamalar›nda. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi E¤itim Sa¤l›k Bilimsel Araflt›rma Çal›flmalar› Vakf› Yay›n No:133. Ergül, R.R. (2006). Say›sal Ses. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi E¤itim Sa¤l›k Bilimsel Araflt›rma Vakf› Yay›n No:153. Hausman, C, Benoit, P, O’Donnell, L.B. (2000). Radio Production Production, Programming, and Performance. 5th Edition. USA:Wadsworth. Jones, G. (2005). A Broadcast Engineering tutorial for Non-Engineers. Third Edition. USA: Focal Press. Keith, M. (1991). Radio Station. 5th Edition. USA: Focal Press. McLeish, R. (1999). Radio Production. 4th Edition. Oxford: Focal Press. Nisbett, Alec. (20039. The Sound Studio Audio Techniques for Radio, Television, Film and Recording. 7th Edition. Oxford: Focal Press. Sinclair, J. (1997). How Radio Signals Work. USA: McGraw-Hill Whitaker, J. C. (2005). Standart Hanbook of Broadcast Engineering. (Jerry C. Whitaker(Ed.)). USA: McGraw-Hill Standard Handbooks. Williams, E. A.(Ed) (2007). Engineering Handbook. 10th Edition. USA: Focal Press. Yavuz, Y. (2008). Radyonun ABeCE’si. Ankara: Ütopya.

7

RADYO VE TELEV‹ZYON TEKN‹⁄‹

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Televizyonda resmin oluflumunu aç›klayabilecek, Sat›rlar›n elektrik ak›mlar›na dönüfltürülmesini aç›klayabilecek, Televizyonda rengin oluflumunu aç›klayabilecek, Renk dairesi üzerinde renklerin oluflturulmas›n› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • •

Televizyonda Resmin Oluflumu Televizyonda Resim Gösterimi Geçmeli Tarama Sat›rlar›n Elektrik Ak›mlar›na Dönüfltürülmesi • Televizyonda Rengin Oluflumu

• Elektromanyetik Spektrum ve Görülebilir Renkler • Renk Doyumu ve Renk Tonu • Renk Dairesi Üzerinde Renklerin Oluflturulmas›

‹çerik Haritas›

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri

• G‹R‹fi • TELEV‹ZYONDA RESM‹N OLUfiUMU • SATIRLARIN ELEKTR‹K AKIMLARINA DÖNÜfiTÜRÜLMES‹ • TELEV‹ZYONDA RENG‹N OLUfiUMU • RENK DA‹RES‹ ÜZER‹NDE RENKLER‹N OLUfiTURULMASI

Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri G‹R‹fi Televizyon tekni¤i ile ilgili çal›flmalara 19.yüzy›lda h›z verilmifltir. Telgraf, telsiz ve telefon arac›l›¤› ile uzak yerlere sesin iletimi gerçeklefltirilmifltir. Sesin uzak yerlere iletimi, hareketli resimlerin de iletilmesi düflüncesini uygulamaya geçirmifltir. Hareketli resimlerin iletimi, resim üzerindeki beneklerin (pixel) elektrik ak›mlar›na dönüfltürülmesi ile gerçeklefltirilebilecekti. Bunun olabilmesi, üzerine ›fl›k düfltü¤ünde, ›fl›¤› elektrik ak›m›na dönüfltürecek bir malzemenin kullan›lmas›na ba¤l›yd›. Willoughby Smith’in 1873 y›l›nda Selenyum elementinin foto iletken özelli¤ini keflfetmesi, televizyon tekni¤inin bafllang›c› olarak kabul edilebilir. Smith yapt›¤› deneylerle, Selenyum elementinin üzerine ›fl›k düfltü¤ünde, bu elementin iletkenlik özelli¤i gösterdi¤ini belirlemifltir. Ifl›¤›n yo¤unlu¤una ba¤l› olarak oluflan iletkenlik, farkl› elektrik ak›mlar›na dönüflmüfltür. Bir baflka deyiflle, yo¤unlu¤una ba¤l› olarak ›fl›k, de¤iflken elektrik ak›mlar› haline gelmifltir. Televizyon’da resim önce elektrik ak›mlar›na dönüfltürülür. Gerekli ifllemlerden geçtikten sonra yay›nlan›r. Yay›nlar bir anten ile al›n›r ve televizyon al›c›s›na ba¤lan›r. Resmin ekranda görülebilir olmas› için elektrik ak›mlar› ›fl›k haline dönüfltürülür. Birçok elementin foto iletken özelli¤i, elektronik kameralar›n temel teknik özelliklerinden biri olarak günümüzde önemli yerini korumaktad›r.

TELEV‹ZYONDA RES‹M‹N OLUfiUMU Televizyonda resmin oluflumunun daha iyi anlafl›labilmesi için sinemada hareketli görüntünün oluflumunu incelemek gerekmektedir.

Sinemada Film Gösterimi Hareketli resimlerin (moving pictures) gösterimi ilk defa sinemada gerçeklefltirilmifltir. fiekil 7.1’de sinema filminin bir parças› yer almaktad›r. Sinema filmi, birbirini izleyen ve her karesinde (frame) konum farkl›l›klar› bulunan resim kareleri dizisinden oluflmaktad›r. Birinci karede yer alan kiflinin her iki kolu da afla¤›ya sark›t›lm›flt›r. ‹kinci karede kolun birisi biraz kald›r›lm›flt›r. Üçüncü karede kol yere paralel konumdad›r. Dördüncü karede kol yukar›ya do¤ru kald›r›lm›flt›r. Sinemada film gösterilirken, insan gözü, her karedeki de¤iflimi sanki bir sonraki karede birbirinin devam› gibi ve hareketli olarak alg›lar. Sinemada film göstericisinin h›z› bir saniyede 24 kare geçecek flekilde ayarlanm›flt›r. Bir baflka deyiflle, film göstericisi saniyede birbirini izleyen 24 kare gösterir. Böylece hareketlilik sa¤lanm›fl olur. Resim karelerinin arka arkaya gösterilmesi, izleyicide hareketlilik alg›s› yarat›r.

114

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

fiekil 7.1 Sinema Filminde Hareketlilik

Televizyonda Resim Gösterimi Televizyonda hareketli resimler, her resim karesinin taranmas› (scanning) temeline dayan›r. Tarama genellikle bir elektronik kamera ile yap›l›r. Tarama ›fl›n› her kareyi yatay olarak sat›r sat›r tarar. fiekil 7.2 Tarama yap›l›rken her sat›rdaki ›fl›k yo¤unlu¤u elektrik ak›mlar›na dönüfltürülür. Elektrik ak›mlar›na efl zamanlama (synchronization) darbeleri eklenerek resim sinyalleri oluflturulur. Resim sinyalleri bir verici veya kablo arac›l›¤› ile al›c›ya ulaflt›r›l›r. Televizyon al›c›s›na gelen elektrik ak›mlar› gösterme ›fl›n› ile ekranda tekrar taranarak ›fl›¤a dönüfltürülür. fiekil 7.2 Televizyonda Tarama ve Gösterme

Hareketli resimlerin elektrik ak›m de¤iflimlerine dönüfltürülüp iletilmesi için her resim karesinin sat›rlar halinde taranmas› gerekmektedir. Her karedeki sat›r say›s› analog ve say›sal televizyon sistemlerinde farkl›l›k göstermektedir. PAL, SECAM ve NTSC analog televizyon sistemleridir. PAL ( Phase Alternating Line) ve SECAM (Sequential Color with Memory) Sistemlerinde, hareketlili¤in sa¤lanabilmesi için saniyede 25 kare gösterilir. Bir karedeki sat›r say›s› 625’tir. Sistemin frekans› 50Hz’dir. NTSC ( National Television System Committee) sisteminde hareketlili¤in sa¤lanabilmesi için saniyede 30 kare gösterilir. Bir karedeki sat›r say›s› 525’tir. Sistemin frekans› 60Hz’dir.

115

7. Ünite - Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri

Geçmeli Tarama (Interlaced Scanning) Geçmeli tarama aç›klamas›, PAL sistemindeki 625 sat›r örnek al›narak yap›lmaktad›r. Televizyonda her kare taranm›fl sat›rlardan oluflur. PAL sisteminde hareketlili¤in sa¤lanabilmesi için saniyede 25 kare (1/25sn) gösterilmesi gerekir. Tarama ifllemine birbirini izleyen sat›rlarla 1, 2, 3,……625 olarak devam edildi¤inde k›rp›flma (flicker) oluflur. Televizyonda k›rp›flman›n önlenebilmesi için her kare iki defa taran›r. Önce tek sat›rlar 1, 3, 5,…….312.5 sonra ayn› kare 2, 4, 6,….312.5 çift sat›rlar olarak taran›r. Tek ve çift sat›rlar birbirinin içine geçirilerek bir resim karesi oluflturulur. Bu yöntemle televizyonda k›rp›flma önlenmifl olur ve k›rp›flmay› önleme yöntemine Geçmeli Tarama denir. fiekil 7.3 fiekil 7.3 Geçmeli Tarama

116

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Tek sat›rlar›n taranmas› ile oluflan 312.5 sat›rl›k yar› resme 1.Alan (Field), çift sat›rlar›n taranmas› ile oluflan 312.5 sat›rl›k yar› resme de 2. Alan (Field) ad› verilir. fiekil 7.3.a Bir kare tek ve çift sat›rlardan oluflmak üzere iki kez tarand›¤›nda oluflan resme ise bir kare (Frame) ad› verilir. fiekil 7.3.b. Tek sat›rlar›n taranmas›na 1. sat›rla bafllan›r. 1. sat›r ekran›n solundan bafllayarak taran›r. Ekran›n sa¤›na gelindi¤inde, tarama ›fl›n›n›n 3. sat›r› tarayabilmesi için, ›fl›n›n bir alt konuma bir baflka deyiflle ekran›n soluna geri dönmesi gerekir. ›fl›n›n kesik çizgilerle 3.sat›r› taramak üzere geri dönüflü gösterilmektedir. 3. sat›r bir önceki tek sat›r gibi taran›r ve ›fl›n ekran›n sa¤›na gelince 5. sat›r› taramak üzere tekrar ekran›n soluna döner. Bu ifllem 312. sat›r›n taranmas›na kadar devam eder. 312. sat›r tarand›¤›nda ›fl›n tekrar ekran›n soluna geçer ve izleyen sat›r yar›m olarak taran›r. Tek sat›rlar halinde tarama 1. Alan olarak gerçeklefltirilmifl olur. Ifl›n demeti yar›m sat›r› tarad›ktan sonra ekran›n alt ortas›ndaki b konumundan ekran›n üst ortas›ndaki c konumuna ç›kar. Ayn› resim karesi çift sat›rlar halinde taranacakt›r. Önce yar›m sat›r ekran›n üst ortas›ndan sa¤a do¤ru taran›r. Yar›m sat›r taramas› bitince ›fl›n ekran›n soluna döner ve 1. Alandaki ifllemlerin benzeri 2. sat›r› tarayarak devam eder. Tarama ifli ekran›n sa¤ alt köflesinde son bulur. Tarama çift sat›rlar halinde 2.Alan olarak gerçeklefltirilmifl olur. Ifl›n demeti buraya geldi¤inde art›k 625 sat›r›n tamam› taranm›fl olur. Sonuç olarak 1.Alan ( 312.5 Sat›r ) + 2.Alan (3125 Sat›r ) = 1 Kare ( 625 Sat›r ) oluflur. S›ra 2. Karenin taramas›na gelmifltir. Ifl›n demeti ekran›n sa¤ alt köflesindeki d konumundan, sol üst köfledeki a konumuna gelir. fiekil 7.3.b. fiekil 7.3.c ‘de Yatay tarama (horizontal scanning) ve Yatay geri dönme (horizontal fly back) bir baflka flekilde çizilmifltir. Düfley tarama (vertical scanning) süresi her Alan için 1/50sn’dir. 1/50 sn’de tek sat›rlar ve 1/50sn’de çift sat›rlar taranarak, bir tam kare 1/50sn + 1/50sn = 2/50sn = 1/25sn’de gerçekleflir. fiekil 7.3.d. fiekil 7.3.e’de ise Yatay ve Düfley Tarama ve Geri Dönme bir baflka flekilde çizilmifltir. PAL sisteminde bir sat›r›n yatay tarama frekans› 15.625 Hz ve yatay tarama süresi 64 mikro saniye’dir. Düfley tarama frekans› 50Hz ve düfley tarama süresi ise 20 mili saniyedir. fiekil 7.4’de bir resim karesindeki vazonun tek ve çift sat›rlarla taran›rken, 1. ve 2. Alan’lardaki sat›r dilimlerinde nas›l yer ald›¤› gösterilmektedir. Bir kare taran›rken her sat›r ›fl›k yo¤unlu¤una ba¤l› olarak elektrik ak›mlar›na dönüfltürülür. Nesne üzerindeki pürüzler ›fl›¤› yans›t›rlar. Yans›ma azsa renk siyaha yak›n, yans›ma çoksa renk beyaza yak›nd›r. fiekil 7.4 Geçmeli Taramaya Bir Örnek

1. Alan

2. Alan

117

7. Ünite - Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri

SATIRLARIN ELEKTR‹K AKIMLARINA DÖNÜfiTÜRÜLMES‹ fiekil 7.5’te Siyah, Gri ve Beyaz’dan oluflan resimlerin sat›rlar halinde taranmas› ile elde edilen elektrik ak›m de¤iflimleri örnek olarak verilmektedir. fiekil 7.5 Sat›rlar›n Elektrik Ak›mlar›na Dönüfltürülmesi

118

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Ak›m de¤iflimlerinin anlaml› olabilmesi için ak›m de¤iflim seviyelerini tan›mlamak gerekir. Ak›m de¤iflim seviyeleri afla¤›daki gibi varsay›lm›flt›r. Ak›m Seviyesi (i) 0 0.5 1

Renk Siyah Gri Beyaz

fiekil 7.5.a’da yar›s› beyaz, yar›s› siyah bir resim yer almaktad›r. Ekran›n tamam›ndaki her sat›rda elektrik ak›m de¤iflimi ayn› olacakt›r. Bu nedenle bir sat›rl›k elektrik ak›m› ekran›n yar›s›na kadar 1, di¤er yar›s›na kadar 0 seviyesinde olacakt›r. fiekil 7.5.b’de resim beyaz, siyah, beyaz, siyah olarak yer almaktad›r. Ekran›n tamam›ndaki her sat›rda elektrik ak›m de¤iflimi ayn› olacakt›r. Bu nedenle bir sat›rl›k elektrik ak›m› 1, 0, 1, 0 seviyelerinde olacakt›r. fiekil 7.5.c’de resim beyaz, gri, beyaz olarak yer almaktad›r. Ekran›n tamam›ndaki her sat›rda elektrik ak›m de¤iflimi ayn› olacakt›r. Bu nedenle bir sat›rl›k elektrik ak›m› 1, 0.5, 0 seviyelerinde olacakt›r. fiekil 7.5.d’de resmin sol yar›s› yatay olarak beyaz, gri, siyah sa¤ yar›s› ise düfley olarak beyaz, siyah olarak yer almaktad›r. Ekran›n tamam›ndaki her sat›r ayn› elektrik ak›m› de¤ifliminde olmayacakt›r. Bu nedenle resim yatay olarak üç sat›r taramas› olarak incelenecektir. 1.sat›rdaki elektrik ak›m› de¤iflimi 1, 1, 0; 2.sat›rdaki elektrik ak›m› de¤iflimi 0.5, 1, 0; 3.sat›rdaki elektrik ak›m› de¤iflimi 0, 1, 0 olacakt›r. Yukar›daki flekillerde verilen örneklerde görüldü¤ü gibi gelen ›fl›k yo¤unlu¤una göre elektrik ak›mlar› de¤iflimine dönüflmüfltür. Resim, üzerinden yans›yan ›fl›¤›n yo¤unlu¤una göre devaml› tarand›¤›nda fiekil 7.6.a’daki gibi elektrik ak›m de¤iflimleri oluflur. Tarama ›fl›n›, bir sat›r› ekran›n solundan bafllanarak sa¤›na kadar tarand›ktan sonra, bir alt sat›r› taramak için sol tarafa dönmesi gerekir. Tarama ›fl›n›n›n geri dönüflü s›ras›nda ekranda görünmemesi için karart›lmas› gerekir. Bu dönüfl süresine Boflluk ad› verilir. fiekil 7.6.b. Boflluk her bir sat›r›n sonu ve bir sonraki sat›r›n bafllang›c› aras›ndad›r ve sinyal Resim + Boflluk (boflluk-sinyal-boflluk) olarak devam eder. fiekil 7.6.c. Tarama ›fl›n›n›n tarad›¤› sat›rlar›n, tarand›¤› s›ra ile al›c› ekran›nda oluflturulabilmesi gerekir. Sat›rlar al›c› ekranda gelifligüzel taran›rsa resmin anlafl›lmas› olana¤› yoktur. Bir baflka deyiflle sat›rlar do¤ru tarand›¤› halde, ekranda gelifligüzel ve s›ras›z yer ald›¤› için resim düzgün olarak oluflturulamaz. Bu nedenle her yatay sat›r›n yerinin tam olarak belirlenebilmesi için o sat›ra ait bir Eflzamanlama (synchronization) sinyali gerekir. fiekil 7.6.d. Eflzamanlama sinyali, bofllu¤un tam alt›na, bir baflka deyiflle tarama ›fl›n›n bir sonraki sat›r› taramak için karart›ld›¤› yere yerlefltirilir. Sat›rlar Resim + Boflluk + Eflzamanlama olarak oluflturulmufl olur. fiekil 7.6.e. Oluflan resim siyah beyazd›r. Resmin renkli olabilmesi için sat›rlara Burst ad› verilen Renk Referans sinyali eklenmesi gerekir. fiekil 7.6.f.

119

7. Ünite - Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri

fiekil 7.6 Sat›rlar›n Oluflturulmas›

fiekil 7.7’de yar›s› beyaz, yar›s› siyah bir resmin bir sat›r›n›n çizimi yer almaktad›r. Bir sat›r süresince elektrik ak›m› beyaz, gri ve siyah seviyeleri belirtilerek çizilmifltir. Televizyon tekni¤inde siyah renk ( 0 ) olarak gösterilir. Bir baflka deyiflle Dalga fiekli Monitörü (Waveform Monitor) s›kalas›ndaki ( 0 ) seviyesinin renk karfl›l›¤› siyaht›r. Eflzamanlama sinyalinin Bofllu¤un alt›na ( 0 ) seviyesinde yerlefltirilmemesi gerekir. fiekilde gösterildi¤i gibi Eflzamanlama sinyali siyah seviyesinin alt›nda (-) bölgeye yerlefltirilir ( siyahtan daha siyah bir seviyeye). Bunun nedeni her hangi bir nedenle Eflzamanlama sinyalinin ekranda görünmesini önlemektir. Bu sinyal siyah-beyaz görüntünün bir sat›r›d›r. fiekil 7.7 Bir Sat›rl›k SiyahBeyaz Görüntü

120

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

TELEV‹ZYONDA RENG‹N OLUfiUMU Ifl›k bir elektromanyetik dalgad›r. Saniyede 300.000 kilometre h›zla yay›l›r. Uzayda veya maddesel bir ortamda sal›n›m yaparak, etraf›nda elektrik (E) ve manyetik (M) alan oluflturarak yay›l›r. Kayna¤›ndan ç›kt›ktan sonra tüm yönlere dalgalar fleklinde yay›l›r. Dalga boyu, frekans ve genlik kavramlar› ile aç›klan›r. fiekil 7.8 fiekil 7.8 Dalga Boyu, Genlik ve Frekans

Dalga Boyu (λ ) (Wavelenght): Dalgan›n, eksenin üst k›sm›nda veya alt k›sm›nda birbirini izleyen iki tepe noktas› aras›ndaki mesafedir ve λ ile gösterilir. Elektromanyetik dalgan›n ›fl›k h›z› ile hareket etmesinden dolay› frekans ve dalga boyu aras›ndaki iliflkiler; c= f . λ , f=c/ λ , λ=c/f olarak gösterilebilir. Ifl›k h›z› c= 3x108m‘dir. Frekans ile dalga boyu aras›nda ters bir orant› vard›r. Frekans yüksekse dalga boyu k›sa, dalga boyu uzunsa frekans düflüktür. Frekans (f) (Frequency): Bir saniyedeki titreflim say›s› veya sinyalin kaç defa tekrar edildi¤idir. Hz ile gösterilir. Frekans ve zaman aras›nda flu iliflki vard›r: f= 1/t veya t=1/f Genlik (A) (Amplitude): Dalgan›n periyodik hareketinde eksenin en üst ve en alt taraf›nda maksimum düzeye ulaflt›¤› yerdir. Bir baflka ifade ile sinyalin yo¤unlu¤unu gösterir.

Elektromanyetik Dalga Spektrumu ve Görülebilir Renkler Evrenin ve bizim her yan›m›z elektromanyetik dalgalarla kapl›d›r. Farkl› dalga boyu ve frekanslarda olduklar› için birço¤unu gözle görebilmemiz olanaks›zd›r. Elektromanyetik Spektrum üzerindeki elektromanyetik dalgalar Gama ›fl›nlar›ndan TV/Radyo dalgalar›na kadar yer al›r. Gama ›fl›nlar›n›n frekans de¤eri çok yüksek, dalga boylar› çok k›sad›r. Radyo dalgalar›na do¤ru gidildikçe frekans de¤eri düfler, dalga boyu uzar. ‹nsan gözü bu spektrumda dizilmifl olan frekanslar›n ancak çok dar bir aral›¤›n› gözle görebilir. Görülebilir Aral›k (Visible Spectrum) yaklafl›k olarak 400-700 nm aral›¤›d›r. ( 1nm= 10-9 m ) Mavi rengin dalga boyu yaklafl›k olarak 400 nm’dir. Frekans› ise afla¤›da hesaplanm›flt›r.

121

7. Ünite - Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri

1nm= 10-9 m λ = 400 nm = 4x102 nm = 4x102x10-9 = 4x10-7 m λ = 4x10-7 m yaz›labilir c= 3x108m/s (Ifl›k h›z›) c= f . λ formülünden f=c/ λ olarak yaz›labilir. f=c/ λ = 3x108 / 4x10-7 = 3/4x108x107 = 0.75x1015 f= 7.5x1014 Hz Sonuç olarak Mavi rengin Dalga Boyu 400 nm frekans› 7.5x1014 Hz’dir. Bir baflka ifade ile 750 THz (Tera Hertz). Frekans birimleri k›saca Tablo 7.1’de verilmifltir. SEMBOL

Tablo 7.1 Frekans Birimleri

TANIM

Hz

Hz (1 Hz)

kHz

Kilo Hz (1000 Hz)

MHz

Mega Hz (1000 kHz)

GHz

Giga Hz (1000 MHz)

THz

Tera Hz (1000 GHz)

Elektromanyetik Spektrumda görülebilir aral›k içindeki baz› renklerin dalga boylar› ve frekanslar› yaklafl›k olarak Tablo 7.2’de verilmifltir. RENKLER

DALGA BOYU (nm)

FREKANS (THz)

Mavi (Blue)

450 – 475

631 - 666

Yeflil (Green)

495 – 570

526 - 606

K›rm›z› (Red)

620 – 750

400 - 484

Tablo 7.2 Mavi, Yeflil ve K›rm›z› Renklerin Dalga Boylar› ve Frekanslar›

fiekil 7.9’da Mavi, Yeflil ve K›rm›z› rengin e¤risi yer almaktad›r. Yatay eksende renklerin Dalga Boyu, düfley eksende ise Ba¤›l Renk Parlakl›¤› verilmifltir. Mavi rengin dalga boyu k›sa, frekans› yüksektir. Yeflil renk gözün en rahat alg›lad›¤› renktir. K›rm›z› rengin ise dalga boyu uzun, frekans› düflüktür. 380-750 nm aras›ndaki renkler menekfle rengi (violet), mavi (blue), yeflil (gren), sar› (yellow), kavuniçi (orange) ve k›rm›z›d›r. ‹nsan gözü bu dar aral›ktaki frekanslar› görebilecek yap›dad›r. fiekil 7.9 Görülebilir Aral›k

122

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Televizyon tekni¤inde K›rm›z›, Yeflil ve Mavi Ana Renkler’dir. Üç rengin fiekil 7.10.a’da gösterildi¤i gibi eflit oranlarda kesiflmesiyle ara kesitlerde oluflan renklere Ara Renkler ad› verilir. Dairelerin ortas›nda üç rengin kesiflti¤i ara kesit beyazd›r. Üç Ana Rengin kesiflmesiyle Üç Ara Renk oluflumuna Toplamsal Renkler (Additive Colors) denir. Toplamsal renk tamamen ›fl›kla ilgili olup boyalarla ilgili de¤ildir. Renkli televizyon tekni¤inde oluflturulan renkler Toplamsal Renkler ‘dir. fiekil 7.10 Toplamsal Renkler ve Renk Dairesi Üzerindeki Aç›sal Renkleri

K›rm›z› (Red) + Mavi (Blue) = K›rm›z›-Mavi (Magenta) K›rm›z› (Red) + Yeflil (Gren) = Sar› (Yellow) Yeflil (Green) + Mavi (Blue) = Mavi-Yeflil (Cyan) K›rm›z› (Red) + Yeflil (Green) + Mavi (Blue) = Beyaz (White) fiekil 7.10.b’de ana ve ara renklerin bir renk dairesi üzerinde hangi aç› aral›klar›nda yer ald›¤› gösterilmektedir. Boyalar›n kar›fl›m› ile elde edilen renklere Ç›kar›msal Renkler (Subtractive Colors) ad› verilir. Ifl›kla elde edilen ara renkler burada ana renler olarak yer al›r. Dairelerin ortas›nda üç rengin kesiflti¤i ara kesit siyaht›r. K›rm›z›-Mavi (Magenta) + Sar› (Yellow) = K›rm›z›(Red) Sar› (Yellow) + Mavi-Yeflil (Cyan) = Yeflil (Green) K›rm›z›-Mavi (Magenta) + Mavi-Yeflil (Cyan) = Mavi (Blue)

123

7. Ünite - Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri

K›rm›z›-Mavi (Magenta) + Mavi-Yeflil (Cyan) + Sar› (Yellow) = Siyah (Black) K›saca boya ve bask› tekni¤inde renkler CMYK olarak adland›r›l›r; Cyan, Magenta, Yellow, Key (Black).

Renk Türü (Renk Doyumu ve Renk Tonu) Bir renk dairesi üzerinde herhangi bir noktadaki renk türünün tan›mlanabilmesi, o noktadaki rengin doyumuna ve tonuna ba¤l›d›r. Bu nedenle renk dairesi üzerindeki bir rengin türü; Renk Türü (Chromaticity) = Renk Doyumu (Saturation) + Renk Tonu (Hue) ile belirlenir. Renkler, renk dairesi üzerinde belirli aç›lar ve vektörel ölçümlerle yer al›rlar. Vektörün boyu ve aç›s› o noktadaki rengin türünü kesin olarak tan›mlar.

Renk Doyumu (Saturation) Bir renk dairesi üzerinde, dairenin merkezini çembere do¤ru birlefltiren vektörün boyu rengin doyumunu belirler. fiekil 7.11’de k›rm›z› renk ile bir örnek verilmektedir. Dairenin merkezinde renk beyazd›r. Vektör üzerinde çembere do¤ru gidildi¤inde k›rm›z› renk önce çok soluk bir k›rm›z› olarak belirir. A noktas›nda k›rm›z› olur. Çembere yaklaflt›kça renk doyuma ulaflarak tam doymufl bir k›rm›z› renk elde edilir. Bir baflka deyiflle renk doyumu, dairenin merkezini çembere birlefltiren vektör üzerinde, çembere do¤ru gidildikçe artar, ayn› vektör üzerinde çemberden dairenin merkezine do¤ru gidildikçe azal›r. fiekil 7.11 Renk Doyumu ve Renk Tonu

Renk Tonu (Renk Tonu) Bir renk dairesi üzerindeki vektörün aç›s› (α) rengin tonunu belirler. fiekil 7.11’de (α) aç›s› k›rm›z› rengin tonunu tan›mlar. Bir baflka deyiflle, dairenin merkezini çembere birlefltiren vektörün aç›s› de¤ifltikçe rengin tonu de¤iflir. fiekil 7.12’de bir renk dairesi üzerinde yer alan ana ve ara renkler gösterilmektedir. Bu renkler bir sinyal jeneratörü taraf›ndan elektronik olarak üretilmifl Renk Çubuklar› (Colorbar) ad› verilen sinyalin oluflturdu¤u standart renklerdir.

124

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

fiekil 7.12 Renk Çubuklar›’n›n Renk Dairesi Üzerindeki Yerleri

PAL televizyon sisteminde bir renk dairesi üzerindeki renkler Tablo 7.3’te aç›lar› ile tablo halinde belirtilmektedir. Örne¤in K›rm›z› 135.5°, Yeflil 240.7°, Mavi 347.1° ve Burst (renk referans sinyali) 135° ile yer al›r. Tablo 7.3 Renk Çubuklar›’n›n Adlar› ve Aç›lar›

RENK

AÇI ( ° )

RENK REFERANS S‹NYAL‹ (BURST)

135

MAV‹-KIRMIZI (MAGENTA) Mg

60.7

KIRMIZI (RED)

R

103.5

SARI (YELLOW)

Y1

167.1

YEfi‹L (GREEN)

G

240.7

MAV‹-YEfi‹L (CYAN)

Cy

283.5

MAV‹ (BLUE)

B

347.1

RENK DA‹RES‹ ÜZER‹NDE RENKLER‹N OLUfiTURULMASI Renk, Renk Fark ve Renk Parlakl›k sinyallerinin nas›l olufltu¤una dair örnekler, PAL televizyon sistemindeki Renk Çubuklar› (Colorbar)’n›n sinyalleri ile aç›klanacakt›r. Bir renk dairesi üzerinde yer alan renklerin oluflumu afla¤›daki aflamalarla gerçekleflir: • Yans›y›p gelen ›fl›¤›n içindeki ana renklerin ayr›m› • Ana renklerin renk parlakl›klar›n›n elde edilmesi • Renklerin renk dairesi üzerinde oluflturulmas› fiekil 7.13.a’da K›rm›z›, Yeflil ve Mavi ›fl›k sinyalleri kamerada bulunan CCD’ler taraf›ndan oluflturularak Y-Matrisi’ne gönderilir. Buradan elde edilen sinyale YLUMINANCE ad› verilir.

125

7. Ünite - Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri

Luminance, renklerin siyah beyaz veya renk parlakl›¤› (ayd›nl›k) seviyesidir ve Y harfi ile gösterilir. Renkli TV sistemlerinde Y sinyali R,G,B‘den türetilir. Bir baflka deyiflle her rengin bir gri de¤eri (parlakl›¤›) vard›r. Bir renk di¤er bir renkten, rengin gri olarak ifade edilen rengin parlakl›¤› ile ayr›labilir. ‹nsan gözü, renklerin gri tonlardan oluflan renk parlakl›klar›na karfl› daha duyarl›d›r. Yeflil (G) sinyalin %59’u, K›rm›z› (R) sinyalin 0.30’u ve Mavi (B) sinyalin %11’i al›narak Y-Renk Parlakl›k Sinyali oluflturulur. Sinyal toplam 1 Volt de¤erindedir. Y = 0.59 G + 0.30 R + 0.11 B = 1 Vpp fiekil 7.13

Matriks

fiekil 7.13.b’de her biri 1 Volt de¤erinde Y-Matriksine giren RGB sinyalleri ve Y sinyalinin dalga flekilleri verilmektedir. RGB ve Y sinyallerinin oluflturulmas›ndan sonra s›ra bu sinyallerden, renk fark sinyallerinin oluflturulmas›na gelmifltir. fiekil 7.14. RGB CCD’lerinden gelen sinyaller önce Y-Matriksine girerler. Buradan Y sinyali ç›kar. Y sinyali +Y sinyalidir. Renk farklar›n›n elde edilmesi için bu sinyalin –Y sinyaline de dönüfltürülmesi gerekir. Bu nedenle Y sinyali –Y ve +Y ç›k›fl ünitesine gelir. Bu üniteden –Y ve +Y sinyalleri al›n›r. +Y sinyali do¤rudan ç›k›fla al›n›r. –Y sinyali R-Y sinyalinin oluflturulmas› için fleklin üst taraf›ndaki Toplama Ünitesi’ne gönderilir. –Y, sinyali ayn› anda B-Y sinyalinin oluflturulmas› için de fleklin alt taraf›ndaki B-Y toplama ünitesine gönderilir.

126

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Bir renk dairesi üzerinde renklerin tümünün edilebilmesi için, • Y Sinyali • R-Y = V Sinyali • B-Y = U Sinyali oluflturulmufltur. fiekil 7.14

Tablo 7.4’te Renk Çubuklar›ndan oluflan bir sinyalin Renk Parlakl›k de¤erleri gösterilmektedir. Bir baflka deyiflle her rengin bir gri de¤eri yer almaktad›r. Daha önce de aç›kland›¤› gibi 1 Beyaz, 0 Siyah rengi tan›mlamaktad›r. Tablodaki de¤erlerden, Mavi rengin Siyah renge daha yak›n bir gri de¤eri oldu¤u, bir baflka deyiflle Koyu Gri oldu¤u görülmektedir. Mavi rengin parlakl›¤› azd›r. Sar› renk ise beyaza daha yak›n bir gri de¤erdedir ve aç›k gridir. Sar› rengin parlakl›¤› daha fazlad›r. Tablo 7.4

RENKLER

RENK PARLAKLIK DE⁄ERLER‹ (Y)

BEYAZ

(WHITE)

1.0

SARI

(YELLOW)

0.89

MAV‹-YEfi‹L

(CYAN)

0.7

YEfi‹L

(GREEN)

0.59

MAV‹-KIRMIZI

(MAGENTA)

0.41

KIRMIZI

(RED)

0.3

MAV‹

(BLUE)

0.11

S‹YAH

(BLACK)

0

PAL televizyon sisteminde her rengin doyumu ve tonu bir standart olarak belirlenmifltir. Herhangi bir nedenle rengin doyumu veya tonu de¤iflirse renklerin tümü de¤iflir. Bu nedenle televizyon stüdyolar›nda bulunan ve Vektroskop (Vectroscope) ad› verilen bir monitör ile renk doyum ve ton kontrolleri yap›l›r. fiekil 7.15. fiekildeki renkler ‹ngilizce k›saltmalar› ile gösterilmifltir.

127

7. Ünite - Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri

fiekil7.15 Vektroskop

Vektroskop’un bir ekseninden V=R-Y sinyali, di¤er ekseninden ise U=B-Y sinyali girmektedir. Her iki eksende de Burst ve tüm sinyaller farkl› de¤erlerde yer almaktad›r. Her renk de¤erinin iki eksenden girifllerinin tepe de¤erleri renk dairesi üzerinde kesifltirildi¤inde, Burts ve tüm renkler PAL standard›na uygun renk doyum ve renk tonu de¤erlerinde elde edilmifl olurlar. Sonuç olarak televizyon stüdyolar›nda bulunan ve Dalga fiekli ‹zleyicisi (Waveform Monitor) ad› verilen bir izleyicide Renk Çubuklar›n›n her sat›r› izlenir. fiekil 7.16 Bu sinyale Bileflik Video Sinyali (Composite Video Signal) ad› verilir. Bileflik Video sinyali içinde, Renk Parlakl›k (Luminance) ve Renk (Chrominance) sinyalleri birlefltirilmifl olarak yer al›r. Burst Sinyali = 0.3 V Eflzamanlama Sinyali = 0.3 V Bileflik Video Sinyali = 0.7 Volt Video + 0.3 Volt Eflzamanlama Sinyali = 1 Vpp Vpp = Volt (Tepeden Tepeye Voltaj De¤eri) fiekil 7.16 Bir Sat›rl›k Bileflik Video Sinyali

128

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Televizyonda resmin oluflumunu aç›klamak. Hareketli resimlerin gösterimi ilk defe sinemada gerçeklefltirilmifltir. Sinemada hareketlilik alg›s›n›n yarat›lmas› için bir saniyede 24 resim karesinin gösterilmesi gerekir. Televizyonda ise resim sat›rlar halinde taranarak oluflturulur. Dünya genelinde analog olarak PAL, SECAM ve NTSC sistemleri kullan›lmaktad›r. PAL sisteminde resim sat›rlar halinde taran›rken, k›rp›flman›n önlenebilmesi için geçmeli tarama tekni¤i kullan›l›r. Ayn› resim önce tek sat›rlar, daha sonra çift sat›rlarla taran›r. ‹ki yar› resim 312.5 sat›rdan ve toplam olarak da 625 sat›rdan oluflur. 625 sat›rdan oluflan resme bir kare denir.

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

Sat›rlar›n elektrik ak›mlar›na dönüfltürülmesini aç›klamak. Tarama ›fl›n› ile taranan sat›rlar art›k tarand›ktan sonra elektrik ak›mlar›na dönüfltürülmüfl olur. Bir cisim üzerine düflen ›fl›k, yans›maya u¤rar. Yüzeyin durumuna göre yans›yan ›fl›¤›n yo¤unlu¤u de¤iflir. Farkl› ›fl›k yo¤unluklar› elektrik ak›mlar›na dönüfltürülürken farkl› ak›m de¤erlerine dönüflür. Ak›m de¤iflimleri sat›rlar haline getirilerek ifllenir ve yay›nlan›r.

Televizyonda rengin oluflumunu aç›klamak. Elekromanyetik Spektrum üzerindeki gözle görülebilir aral›k yaklafl›k olarak 400-700 nm dalga boyu aral›¤›d›r. ‹nsan gözünün görebildi¤i renkler bu aral›kta yer al›r. Renkli Televizyon tekni¤inde K›rm›z›, Yeflil ve Mavi ana renklerdir. Bu üç ana rengin kesiflmesi ile K›rm›z›-Mavi, Sar› ve Mavi-Yeflil oluflur. Bunlara ara renkler denir. Renkler bir renk dairesi üzerinde yer al›r. Renk türü, rengin doyumu ve rengin tonu ile tan›mlan›r. Her renk renk dairesi üzerinde vektörel olarak ve belirli aç›larda yer al›r. Renk dairesi üzerinde renklerin oluflturulmas›n› aç›klamak. Renklerin, renk dairesi üzerine yer alabilmesi için cisimden yans›y›p gelen ›fl›¤›n içindeki ana renkler ayr›l›r. Ana renklerin renk parlakl›k sinyali elde edilir. Daha sonra uygun aç›larda renk dairesi üzerinde oluflturulur. Renkler daire üzerinde R-Y = V ve B-Y = U renk fark sinyallerinin kesifltirilmesi ile elde edilir.

7. Ünite - Televizyon Tekni¤inin Temel Özellikleri

129

Kendimizi S›nayal›m 1. Film göstericisinde, hareketlili¤in sa¤lanabilmesi için bir saniyede kaç kare gösterilir? a. 20 b. 24 c. 30 d. 33 e. 50

6. Afla¤›dakilerden hangisi toplamsal renklerin ara renklerinden biridir? a. Mavi b. Yeflil c. K›rm›z› d. Sar› e. Siyah

2. Geçmeli Tarama’yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Önce tek sat›rlar, sonra çift sat›rlar taran›r, b. Yaln›z tek sat›rlar taran›r, c. Yaln›z çift sat›rlar taran›r, d. Sat›rlar s›rayla taran›r, e. Önce çift sat›rlar, sonra tek sat›rlar taran›r.

7. Afla¤›dakilerden hangisi ç›kar›msal renkler’ den biridir? a. K›rm›z› + Mavi = K›rm›z›-Mavi b. K›rm›z› + Yeflil = Sar› c. Sar› + Mavi-Yeflil = Yeflil d. Yeflil + Mavi = Mavi-Yeflil e. K›rm›z› + Mavi + Yeflil = Beyaz

3. PAL Televizyon Sistemi’nde yatay tarama süresi kaç mikro saniyedir? a. 57 b. 64 c. 68 d. 70 e. 72

8. Afla¤›dakilerden hangisi renk doyumuyla ilgilidir? a. Vektörün boyu b. Vektörün aç›s› c. Vektörün rengi d. Yatay tarama e. Yatay geri dönme

4. Elektromanyetik Spektrum’daki görülebilir aral›k afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. 100-150 nm b. 200-350 nm c. 400-700 nm d. 800-900 nm e. 950-1000 nm 5. Afla¤›dakilerden hangisi toplamsal renklerin ana renklerinden biridir? a. K›rm›z›-Mavi b. K›rm›z› c. Siyah d. Sar› e. Gri

9. Renk Referans Sinyali’nin aç› de¤erinde, asa¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. 347.1 derece b. 207.5 derece c. 167 derece d. 148.7 derece e. 135 derece 10. Renk Parlakl›k Sinyali (Y)’nin de¤eri afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. Y = 0.59 G + 0.30 B + 0.11 R b. Y = 0.59 G + 0.30 R + 0.11 B c. Y = 0.30 G + 0.30 B + 0.11 R d. Y = 0.11 G + 0.30 B + 0.59 R e. Y = 0.11 G + 0.3 B + 0.11 R

130

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

1. b

Kesim,M. (1988). Televizyonda Görüntü Alma ve Saklama Sistemleri. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› No. 270, Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No. 128. Eskiflehir. Liman, O., Pelka, H. (Çeviren: Hakan Kuntman) (1985). “Televizyon Tekni¤inin Temelleri”. Yüce Yay›nlar›, ‹stanbul. Morgül, A. (2002). Dijital Televizyon, Uydu ve Karasal Yay›n Sistemleri. Uydu Dünyas› E¤itim Yay›nlar›-1, ‹stanbul. Y›lmaz, M. (1979). Renkli Televizyon Tekni¤i. TRT Yay›nlar› No.115. Ankara.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Sinemada Film Gösterimi konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geçmeli Tarama” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geçmeli Tarama” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektromanyetik Dalga Spektrumu ve Görünebilir Renkler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektromanyetik Dalga Spektrumu ve Görünebilir Renkler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektromanyetik Dalga Spektrumu ve Görünebilir Renkler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektromanyetik Dalga Spektrumu ve Görünebilir Renkler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Renk Doyumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Renk Tonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Renk Dairesi üzerinde Renklerin oluflumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yararlan›lan ‹nternet Adresleri http://en.wikipedia.org/wiki/Visible_spectrum (Eriflim tarihi: 03.05.2010) http://csep10.phys.utk.edu/astr162/lect/light/spectrum.html (Eriflim tarihi:03.05.2010) http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/EHSM/1221/unite10.pdf (Eriflim tarihi:03.05.2010)

8

RADYO VE TELEV‹ZYON TEKN‹⁄‹

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Tüplü kameralar› özellikleriyle aç›klayabilecek, CCD’li kameralar› özellikleriyle aç›klayabilecek, Ekran formatlar›n› özellikleriyle aç›klayabilecek, Renk ›s›s›n› ve aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Tüplü Kameralar CCD’li Kameralar Çeflitlerine Göre CCD’ler CCD’lerin Özellikleri Boyutlar›na Göre CCD’ler

• CCD’li Kamera • En-Boy Oran› Formatlar› ve Format Dönüfltürümü • Renk Is›s›

‹çerik Haritas›

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Televizyon Kameras›

• • • •

G‹R‹fi TÜPLÜ KAMERALAR CCD’L‹ KAMERALAR EN -BOY ORANI FORMATLARI VE TELEV‹ZYONDA FORMAT DÖNÜfiTÜRÜMÜ • RENK ISISI

Televizyon Kameras› G‹R‹fi Nesnelerden yans›yarak gelen ›fl›¤›n, elektrik ak›m de¤iflimlerine dönüfltürülmesiyle oluflan Video Sinyali elektronik kameralar ile elde edilir. Elektronik kameralar iki ana bölüm halinde incelenebilir. • Kamera Gövdesi • Kamera Merce¤i Kamera gövdesi içindeki en önemli blok, mercekten gelen ›fl›¤›n, elektrik ak›m de¤iflimlerine dönüfltürüldü¤ü Görüntü Alg›lay›c› (Image Sensor) d›r. Görüntü alg›lay›c›, tarihi geliflimi içinde ›fl›¤a duyarl› elemanlardan oluflan kamera tüplerinden, CCD (Charge Coupled Device) Yük Ba¤lafl›ml› yar› iletken elemanlara kadar geliflim göstermifltir. Görüntü alg›lay›c› çal›flmalar›na, 1873 y›l›nda Willoughby Smith’in Selenyum elementinin foto iletken özelli¤ini keflfetmesi ile bafllanm›flt›r denebilir. Smith yapt›¤› deneylerde Selenyum elementinin üzerine ›fl›k düfltü¤ünde, bu elementin iletkenlik özelli¤i gösterdi¤ini ve ›fl›¤›n yo¤unlu¤una ba¤l› olarak de¤iflken bir elektrik ak›m›n›n olufltu¤unu belirlemifltir. Foto iletkenlik, tarihi geliflimi boyunca elektronik kameralar›n en temel teknik özelliklerinden biri olarak da önemini devam ettirmektedir.

TÜPLÜ KAMERALAR 1911 y›l›nda Alan Archibald Campbell-Swinton, yapt›¤› çal›flmalarda Katot Ifl›nl› (Cathode Ray Tube- CRT) Tüplerin elektronik görüntü elde edilmesinde kullan›labilece¤i sonucuna vard›. 1923 y›l›nda Vladimir Zworykin de katot ›fl›nl› tüpler üzerinde deneyler yapt›. 1925 y›l›nda bir elektronik kamera tüpü gelifltirdi. Kamera tüpleri k›sa sürede daha da gelifltirilerek “Iconoscop, Image Orthicon, Vidicon ve Plumbicon” olarak televizyon stüdyolar›ndaki kameralarda uzun y›llar kullan›ld›. Iconoscope, televizyon kameralar›nda kullan›lan ilk kamera tüpüdür. Fiziksel olarak boyutu çok büyüktü. Daha sonra kameralarda Image Orthicon tüpleri kullan›ld›. Bu tüpler ›fl›k yayma (Photo Emissive) prensibine göre çal›flmaktayd›. Her iki tüpün de karmafl›k yap›lara sahip olmalar› ve ayar zorluklar› vard›. Vidikon tüpü, 1950’ de gelifltirildi. Foto iletkenlik prensibine göre çal›flmaktayd›. Fiziki boyutlar› daha küçük ve daha basit bir yap›ya sahipti. Vidikon tüpünün en önemli kusuru, hat›rlama özelli¤idir. Vidikon tüplü bir kamera ile al›nan görüntü, kameran›n konumu de¤ifltirilip bir baflka nesneye yöneltildi¤inde, ilk görüntünün bir süre kameran›n ön yüzeyinden silinemeyiflidir.

134

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Plumbicon tüpü 1960 y›l›nda gelifltirildi. Tüpün ön yüzeyi Kurflun Oksit (Lead Oxide-PbO) ile kaplanm›flt›. Tüp daha duyarl› hale getirilmiflti ve hat›rlama özelli¤i çok azd›. 1980 y›l›ndan sonra Plumbicon tüpü gelifltirilerek Diode Gun Plumbicon ad›n› ald›. Daha sonraki y›llarda ön yüzeyi Selenium Arsenic Tellurium (SeAsTe) ile kaplanm›fl Saticon tüpler gelifltirildi. Kamera tüpleri uzun y›llar televizyon kameralar›nda kullan›ld›. Baz› kusurlar› nedeniyle yerlerini CCD yar› iletkenli elemanlara b›rakt›. Kamera tüplerinin özellikleri: • Fiziki olarak büyüktür. • Besleme voltajlar› yüksektir. • Sapt›rma sarg›lar› kullan›l›r ve bu nedenle kamera a¤›rlafl›r. • Ömürleri k›sad›r. (700-1000 saat) • Ayar zorluklar› vard›r. • Sars›nt›larda görüntü bozulur. • Kararl› görüntü elde edilebilmesi için ›s›nma süresinin tamamlanmas› gerekir. • Yüksek ›fl›k fliddetinde tüpün ön yüzeyi delinir. • Kamera h›zla bir baflka görüntü almaya geçince, bir önceki görüntüyü hat›rlar (Lag). • Kamera parlak bir görüntü ald›¤›nda ve hareketine devam etti¤inde, parlak görüntü arkas›nda iz b›rak›r. (Comet Tailing) • H›zl› hareketler net olarak izlenemez.

CCD’L‹ KAMERALAR CCD (Charge Coupled Device) Yük Ba¤lafl›ml› Yar› ‹letkenler CCD, 1969 y›l›nda Bell Laboratuarlar›nda George E.Smith ve Willard Boyle taraf›ndan gelifltirilmifltir. CCD’ler MOSFET (Metal Oxide Semiconductor Field Effect Transistor) Yal›t›lm›fl Geçitli Alan Etkili Transistör prensibine göre çal›fl›r. CCD’lerde her resim eleman› (benek-pixel) için bir yar› iletken alg›lay›c› hücre vard›r. Mercekten geçen ›fl›k alg›lay›c› hücreye gelir. Ifl›¤›n yo¤unlu¤una ba¤l› olarak her hücrede bir elektrik yükü oluflur. Bu yükler de¤iflik tekniklerle ç›k›fla verilerek elektrik ak›m›na dönüfltürülür. Elektrik ak›m› ›fl›¤›n yo¤unlu¤u ile orant›l› olarak elde edilir. CCD üzerinde bulunan ›fl›¤a duyarl› hücrelerin üzerine düflen ›fl›k miktar›n› art›rmak için, hücrelerin fiziki yap›s› de¤ifltirilerek HAD (Hole Accumulated Diode) Delik Birikimli Diyot gelifltirilmifltir. fiekil 8.1 Her hücrenin üzerine çok ince bir mercek yerlefltirilmifltir (OCL- On-Chip Lens). Böylece iki hücre aras›na gelen ve hücre d›fl›nda kalan ›fl›¤›n, mercek taraf›ndan toplanarak hücre içine düflmesi sa¤lanm›flt›r. Bu yolla görüntü duyarl›¤› yükseltilmifl ve gürültü azalt›lm›flt›r. Ifl›¤a duyarl› bir hücreye çok parlak bir ›fl›k düfltü¤ünde, o hücrede, hücrenin kapasitesinden fazla bir elektrik yükü oluflur. Buna Afl›r› Yük Birikimi denir. Afl›r› yük birikiminden dolay› oluflan yükün tamam› yandaki hücreye aktar›lamaz. Kalan yük, hücrede yeniden oluflan bir sonraki yüke eklenmek zorunda kal›r. Böylece elde edilen görüntü parlak olarak de¤il de düfley parlakl›k çizgileri gibi görülür (Vertical Smear). Bunu önlemek için HAD’in iç yap›s›na N-Alt tabaka olarak gösterilen bir taban yerlefltirilir.

135

8. Ünite - Televizyon Kameras›

fiekil 8.1 HAD (Hole Accumulated Diode) Delik Birikimli Diyot

CCD’ler genel olarak afla¤›daki k›s›mlardan oluflur. • Ifl›k Alg›lay›c› Hücre: Ifl›¤a duyarl› olan bu hücreler, üzerlerine düflen ›fl›¤› elektrik yüküne ve sonra elektrik ak›m›na dönüfltürürler. • Dikey Geçifl: Hücrelerde ›fl›¤›n yo¤unlu¤una ba¤l› olarak biriken yükü yatay geçifle tafl›r. • Yatay Geçifl: Dikey geçiflten gelen yükü ç›k›fl kat›na tafl›r. • Ç›k›fl kat›: Yatay ç›k›fltan gelen elektrik yükünü ifller.

Çeflitlerine Göre CCD’ler • IT- Sat›r Aktarmal› CCD (Interline Transfer CCD) • FT- Kare Aktarmal› CCD (Frame Transfer CCD) • FIT- Kare ve Sat›r Aktarmal› CCD (Frame Interline Transfer CCD)

IT- Sat›r Aktarmal› CCD (Interline Transfer CCD) Sat›r Aktarmal› CCD’deki ›fl›k alg›lay›c› hücrelere ›fl›k düfltü¤ünde, pozlama süresi (exposure time) ile orant›l› olarak hücrelerde bir yük oluflur. Bu yük düfley karartma aral›¤›nda, düfley geçifl ünitesi arac›l›¤› ile yatay geçifl ünitesine gönderilerek hücreler boflalt›l›r. Yatay geçifl ünitesi, yatay karartma aral›¤›nda elektrik yüklerini ç›k›fl ünitesine gönderir. fiekil 8.2 fiekil 8.2 IT Tip CCD

136

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

FT- Kare Aktarmal› CCD (Frame Transfer CCD) Kare Aktarmal› CCD’de sadece ›fl›k alg›lay›c› hücreler oldu¤u için ayn› yüzeyde Sat›r Aktarmal› CCD’den daha fazla hücre yer almaktad›r. Bu nedenle çözünürlü¤ü ve duyarl›¤› daha fazlad›r. Maliyeti de daha yüksektir. Hücrelerin alt›nda bellek üniteleri yer al›r. Ifl›k alg›lay›c› hücrelere ›fl›k düfltü¤ünde, pozlama süresi ile orant›l› olarak hücrelerde oluflan yük çok büyük bir h›zla düfley karartma aral›¤›nda, resim karesi olarak bellek ünitelerine aktar›larak hücreler boflalt›l›r. Yatay geçifl ünitesi, yatay karartma aral›¤›nda elektrik yüklerini ç›k›fl ünitesine gönderir. fiekil 8.3 fiekil 8.3 FT Tip CCD

FIT- Kare ve Sat›r Aktarmal› CCD (Frame Interline Transfer CCD) Kare ve Sat›r Aktarmal› IT ve FT CCD’lerin birleflimi gibi düflünülebilir. Ifl›k alg›lay›c› hücrelere ›fl›k düfltü¤ünde, pozlama süresi (exposure time) ile orant›l› olarak hücrelerde bir yük oluflur. Bu yük düfley karartma aral›¤›nda, düfley geçifl ünitesi arac›l›¤› ile bellek ünitelerine gönderilerek hücreler boflalt›l›r. Yatay geçifl ünitesi, yatay karartma aral›¤›nda elektrik yüklerini ç›k›fl ünitesine gönderir. Ifl›¤a duyarl› bir hücreye çok parlak bir ›fl›k düfltü¤ünde, Afl›r› Yük Birikimi’nin neden oldu¤u bir baflka sorun da bu yükün bir hücreden taflarak yandaki di¤er hücreye geçmesidir. Buna Patlama (Blooming) ad› verilir. Afl›r› yük birikimi, görülen parlak ›fl›¤›n etraf›nda bozulmalara (Spot Büyümesi) neden olur. Afl›r› yüklerin önlenmesi için CCD’lerin içine afl›r› yükleri almak için Taflma Sava¤› (OFD- Over Flow Drain) yerlefltirilir. Taflma Sava¤› (Kanal›) afl›r› yükü toplay›p atar. fiekil 8.4 fiekil 8.4 FIT Tip CCD

137

8. Ünite - Televizyon Kameras›

CCD’lerin Özellikleri • Fiziki olarak küçüktür. • Besleme voltajlar› düflüktür. • Çok az ›fl›kl› ortamlarda görüntü alabilirler. • Sapt›rma sarg›lar› kullan›lmad›¤›ndan kamera hafiftir. • Ola¤an çal›flma koflullar› alt›nda ömürleri sonsuzdur. • Ayar zorlu¤u yoktur. • Sars›nt›larda görüntü bozulmaz. • Görüntü hat›rlama sorunu yoktur (Lag). • ‹z b›rakma sorunu yoktur (Comet Tailing). • Afl›r› yük birikiminden dolay› Patlama (Blooming) sorunu yoktur. • Ifl›¤a duyarl› hücrelerin pozlama süreleri elektronik olarak ayarlanabildi¤i için h›zl› hareketler net olarak izlenebilir. Elektronik Pozlama (Shutter).

Boyutlar›na Göre CCD’ler CCD’lerin boyutlar›, ›fl›¤a duyarl› bölgenin köfleden köfleye ölçülen de¤eridir. Bir baflka deyiflle Görüntü Alg›lay›c›’n›n (Image Sensor) boyutudur. fiekil 8.5’te 16:9 ve 4:3 En-Boy (Aspect Ratio) oranlar› gösterilmektedir. A= a x b Alan Ölçüsü a: Yükseklik b: Genifllik c: Köflegen c = a 2 + b2

fiekil 8.5 16:9 ve 4:3 En-Boy Oranlar›

fiekil 8.6’da 4:3 En-Boy oran›ndaki 2/3", 1/2", 1/3", 1/4" ve fiekil 8.7’de 16:9 EnBoy oran›ndaki 2/3"ve 1/2" CCD formatlar› gösterilmektedir. Tablo 8.1’de ise bu formatlar›n ayr›nt›lar› yer almaktad›r. ('': inch) HDTV (High Definition Television)’nin en-boy oran› 16:9’dur.

138

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

fiekil 8.6 4:3 En-Boy Oranl› CCD Formatlar›

Not: “ Sembolü inch ölçü birimini göstermektedir. fiekil 8.7 16:9 En-Boy Oranl› CCD Formatlar›

Tablo 8.1

BOYUT Inch

EN-BOY ORANI

GEN‹fiL‹K mm

YÜKSEKL‹K mm

KÖfiEGEN mm

ALAN mm2

2/3

4:3

8.8

6.6

11

58.08

1/2

4:3

6.4

4.8

8

30.72

1/3

4:3

4.8

3.6

6

17.28

1/4

4:3

3.2

2.4

4

7.68

2/3

16:9

9.6

5.4

11

51.84

1/2

16:9

7

4

8

28.00

CCD’L‹ KAMERALAR Her kameran›n içinde bir CCD blo¤u vard›r. Profosyonel ve Yay›n (Broadcasting) Kameralar›’nda Mavi (B), Yeflil (G) ve K›rm›z› (R) için üç CCD vard›r. Mercekten geçen ›fl›k CCD blo¤u içindeki Dichroic Mirror’a gelir. Bu özel bir aynad›r. Ayna ›fl›¤› üç ana renge ay›r›r. Ifl›¤›n Mavi (B) bilefleni Mavi (B) CCD’ye, Yeflil (G) bilefleni Yeflil (G) CCD’ye ve K›rm›z› (R) bilefleni K›rm›z› (R) CCD’ye gider. IT, FT veya FIT CCD çal›flma prensibine göre ›fl›k elektrik ak›m de¤iflimlerine dönüfltürülür. Her biri 1 Volt olan B, G ve R sinyalleri Y, B-Y, R-Y Matriks’ine gelir. Bu matriksden Y, R-Y ve B-Y sinyalleri ç›kar. Renk Parlakl›k (Y= Luminance) sinyali ve Renk Fark Sinyalleri (R-Y, B-Y) elde edilmifl olur. R-Y ve B-Y sinyalleri Karesel Modülatör (Quadrature Modulator)’ den geçerek Renk (C= Chrominance) sinyali oluflturulur. fiekil 8.8

139

8. Ünite - Televizyon Kameras›

fiekil 8.8 CCD’li Kamera

Kamera Sinyal Ç›k›fllar› RGB Video Ç›k›fl›: R,G,B sinyalleri Component Video Ç›k›fl›: Y, R-Y, B-Y den oluflan Bileflenli Video Sinyali veya : Y, C Not: C= R-Y ve B-Y Composite Video Ç›k›fl›: C + Y ‘den oluflan Bileflik Video Sinyali

EN-BOY ORANI FORMATLARI VE TELEV‹ZYONDA FORMAT DÖNÜfiTÜRÜMÜ Sinema ve televizyonda bir resim karesinin en-boy oranlar› birbirlerinden farkl›d›r. Tablo.2’de baz› en-boy oranlar› verilmektedir. EN-BOY ORANI (ASPECT RATIO)

KULLANIM ALANI

1.33:1

4:3 Analog TV/SDTV

1.66:1

Genifl Ekran Sinema

1.78:1

16:9 Genifl Ekran HDTV

1.85:1

Standart Genifl Ekran Sinema

2.35:1

Sinemaskop Genifl Ekran Sinema

Tablo 8.2

fiekil 8.9’da, Tablo 8.2’de yer alan en-boy oranlar›n›n bir çizimi verilmifltir. Tablodan görülece¤i gibi genifl ekran sinema filmleri ile 4:3 ve 16:9 televizyon en-boy oranlar› birbirlerinden farkl›d›r. Sinema filmleri televizyonda gösterilece¤i zaman de¤iflik ifllemlerden geçirilerek, en-boy ayarlamas› yap›l›r. fiekil 8.9 Sinema ve Televizyonda Bir Resim karesinin En-Boy Oranlar›

140

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Baz› Video kameralar ikili en-boy oranl› (4:3 ve 16:9) olarak yap›lm›flt›r. Bu kameralar›n hem mercekleri hem de kamera CCD bloklar› 4:3 ve 16:9 olarak seçilebilmektedir. Her iki format birbirine dönüfltürülebilmektedir. 4:3 en-boy oranl› olarak çekilen programlar›n 16:9 en-boy oranl› ekranlarda veya 16:9 en-boy oranl› olarak çekilen programlar›n 4:3 en-boy oranl› ekranlarda gösterilebilmeleri için En-Boy Oran Dönüfltürümü gerekmektedir. fiekil 8.10’da 16:9 (1.78:1) genifl ekranda üç kuleli bir kale görüntüsü yer almaktad›r. Ayn› görüntü, flekil bozuklu¤u olmadan 4:3 (1:33) ekranda kenarlar›ndan kesilmifl (Edge Crop) olarak seyredilir. fiekil 8.10.b. fiekil 8.10 fiekil 8.10.a 16:9 Genifl Ekranda Görüntü fiekil 8.10.b 16:9 Ekranda, 4:3 EnBoy Oranl› Görüntü

fiekil 8.11.a’da 4:3 en-boy oranl› bir görüntü yer almaktad›r. Görüntünün köflelerinde birbirlerine eflit üç daire ve merkezinde köflelerdeki dairelerden daha büyük bir daire yer almaktad›r. Bu görüntü, flekil bozuklu¤una u¤ramadan 16:9 enboy oranl› ekranda, ekran›n her iki yan›nda siyah boflluklar oluflarak (Pillarbox) izlenir. fiekil 8.11.b 4:3 en-boy oranl› görüntünün 16:9 oranl› ekran› tam olarak doldurmas› isteniyorsa üstten ve alttan bast›r›l›r. Görüntü bas›k (squeeze) olarak izlenir. fiekil 8.11.c.

141

8. Ünite - Televizyon Kameras›

fiekil 8.11 fiekil 8.11.a 4:3 EnBoy Oranl› Görüntü fiekil 8.11.b Her ‹ki Yanda Siyah Boflluk (Pillarbox) fiekil 8.11.c Üstten ve Alttan Bas›k (Squeeze) Kaynak: Allied Pixel 2008

fiekil 8.12.a’da 16:9 en-boy oranl› bir görüntü yer almaktad›r. Bu görüntü, flekil bozuklu¤una u¤ramadan 4:3 en-boy oranl› ekranda, ekran›n üstünde ve alt›nda siyah boflluklar oluflturularak (Letterbox) izlenir. Görüntü biraz küçülmüfltür. fieki 8.12-b. 16:9 en-boy oranl› görüntünün 4:3 oranl› ekran› tam olarak doldurmas› isteniyorsa her iki yandan bast›r›l›r (squeeze). Görüntü bas›k olarak izlenir. fiekil 8.12. c.16:9 en-boy oranl› görüntünün 4:3 oranl› ekranda küçültülmeden ayn› boyutlarda izlenmesi isteniyorsa, görüntü ekranda kenarlar›ndan kesilmifl (Edge Crop) olarak seyredilir. fiekil 8.12.d. fiekil 8.12 fiekil 8.12.a 16:9 En-Boy Oranl› Görüntü fiekil 8.12.b Üstte ve Altta Siyah Boflluk (Letterbox) fiekil 8.12.c Sa¤dan ve Soldan Bas›k (Squeeze) fiekil 8.12.d Sa¤dan ve Soldan Kesilmifl Kaynak: Allied Pixel 2008

142

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

RENK ISISI Sinemada oldu¤u gibi televizyon için program yap›mlar›nda ayd›nlatma önemli bir yer tutar. Do¤al koflullarda, bir baflka deyiflle gün ›fl›¤› alt›nda yap›lan çekimlerde elde edilen renklerle, stüdyo ortam›ndaki renklerin ayn› olmas› ve stüdyoda kullan›lacak ›fl›k kaynaklar›n›n böyle bir ortam› sa¤layacak özelliklerde tasarlanmalar› gerekir. Çeflitlerine göre ›fl›k kaynaklar› farkl› renk ›s›lar›na sahiptir. Ayr›ca gün do¤umu, gün bat›m› ve kuzey kutbuna yak›n gök yüzünün farkl› renk ›s›lar› vard›r. Siyah bir cisim, (örne¤in bir karbon parças› veya bir demir parças›) ›s›t›ld›¤›nda, ›s›ya ba¤l› olarak de¤iflik renkler yayar. Buna siyah gövde ›fl›n›m yay›c› (black body radiator) ad› verilir. Siyah cisim ›s›t›lmaya baflland›¤›nda, cismin rengi koyu ve donuk bir k›rm›z› renk verir. Is› artt›kça renk parlak k›rm›z›, turuncu ve sar›ya dönüflür. Cisim iyice ›s›t›ld›¤›nda renk fleffaf bir mavi renk yayar. Cismin ›s›nd›kça ›s›ya ba¤l› olarak rengi de¤iflmifltir. Ifl›¤› renk ›s›s› cinsinden ölçen ‹ngiliz fizikçi W.T.Kelvin’dir. Bu nedenle renk ›s›s› ölçü birimi K (Kelvin) ile gösterilir. Stüdyo veya kapal› yerlerde televizyon kameras› ile çekim yap›ld›¤›nda, ›fl›k kaynaklar› ile 3200 K’lik bir renk ›s›s› sa¤land›¤›nda renkler do¤ru olarak elde edilmifl olur. Bu nedenle kapal› yerlerde çekim yap›l›rken, televizyon kameras› üzerindeki 3200 K’lik filtre seçilir. Gün ›fl›¤›na ç›k›ld›¤›nda ise 5600 K’lik filtre seçilir. Tablo 8.3’te televizyon kameras› üzerindeki filtreler verilmifltir. Tablo 8.3

F‹LTRE

K (Kelvin)

1. Filtre

3200 K

2. Filtre

5600 K + 1/4 ND

3. Filtre

5600 K

4. Filtre

5600 K + 1/16 ND

1. Filtre: Stüdyo çekimlerinde kullan›l›r. Gelen ›fl›k herhangi bir düzeltme yap›lmaks›z›n kamera içindeki CCD blo¤una gönderilir. Gelen ›fl›k standart beyaz ›fl›k olarak kabul edilir. 2. Filtre: Stüdyo d›fl›nda, aç›k bir gökyüzü alt›da, gün ›fl›¤›n›n fazla oldu¤u zaman kullan›l›r. Gelen ›fl›k ND (Neutral Density) filtre taraf›ndan 1/4 oran›nda zay›flat›larak kamera içindeki CCD blo¤una gönderilir. 3. Filtre: Stüdyo d›fl›nda hava bulutlu veya ya¤murlu oldu¤unda kullan›l›r. 4. Filtre: Stüdyo d›fl›nda, ›fl›k çok parlak oldu¤unda kullan›l›r. Gelen ›fl›k ND (Neutral Density) filtre taraf›ndan 1/16 oran›nda zay›flat›larak kamera içindeki CCD blo¤una gönderilir. Yukar›da da aç›kland›¤› gibi, televizyon kameralar› kullan›l›rken, kapal› ve aç›k yerlerde çekim yap›lmas›na göre filtrelerin seçilmesi gerekir. Çekimler s›ras›nda yanl›fl filtre kullan›lmas› durumunda, do¤al renklerin elde edilmesi olas› de¤ildir. Tablo 8.4’te ›fl›k kaynaklar›n›n renk ›s›lar› verilmifltir.

8. Ünite - Televizyon Kameras›

IfiIK KAYNA⁄I

RENK ISISI K (Kelvin)

Mum

1930

Evlerde Kullan›lan Ampul

2800

Günefl Do¤uflu/Gün Bat›fl›/ Stüdyo Tungsten Ampul 3200 Tungsten- Halojen Ampul

3300

Sabah Erken/Akflam Üstü Gün Ifl›¤›

4250

Genel Floresant Ampul

2700

Yüksek Yo¤unluklu Ark

6000

Gün Ortas› Günefl Ifl›¤›

5400

HMI Ampul

5600

Bulutlu Gökyüzü

6800

Stüdyo Floresant Ampul

3200

Gün Ifl›¤› Floresant Ampul

5600

Puslu Gökyüzü

8000

Aç›k Mavi Kuzey Gökyüzü

10.000-20.000

Kibrit Alevi

1700

143 Tablo 8.4 Ifl›k Kaynaklar›na Göre Renk Is›lar›

144

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

Tüplü kameralar› özellikleriyle aç›klamak. 1911 y›l›nda Katot Ifl›nl› Tüplerin yap›lmas› ile elektronik görüntü elde edilebilir hale geldi. Kamera tüpleri gelifltirilerek Iconoscop, Image Orthicon, Vidicon ve Plumbicon tüpleri olarak uzun y›llar televizyon kameralar›nda kullan›ld›lar. Kamera tüplerinin özellikleri; fiziki olarak büyüktür, besleme voltaj› yüksektir, a¤›rd›r, k›sa ömürlüdürler, ayarlar› zordur, sars›nt›larda görüntü bozulmas› olur, kararl› çal›flabilmesi için ›s›nmas› gerekir, bir önceki görüntüyü hemen silemez, h›zl› hareketler net olarak izlenemez. CCD’li kameralar› özellikleriyle aç›klamak. CCD (Charge Coupled Device) Yük Ba¤lafl›ml› Yar› ‹letkenler 1969 y›l›nda gelifltirilmifltir. Elektronik kameralarda kamera tüpü yerine kullan›lmaktad›r. Genel olarak IT, FT ve FIT olmak üzere üç de¤iflik yap›da imal edilmektedirler. CCD’lerin özellikleri; fiziki olarak küçüktür, besleme voltaj› düflüktür, az ›fl›kl› ortamlarda görüntü al›r, uzun ömürlüdür, kolay ayarlan›r, sars›nt›larda görüntü bozulmaz, bir önceki görüntüyü hemen siler, h›zl› hareketler net olarak izlenebilir. Ekran formatlar›n› özellikleriyle aç›klamak. Sinema ve televizyonda bir resim karesinin enboy oranlar› farkl›d›r. Bu oranlar televizyonda 1.33 ve 1.78’dir. Sinemada ise 1.33, 1.66, 1.85 ve 2.35 gibi de¤erlerdedir. Televizyonda 4:3 ve 16:9 formatlar› kullan›lmaktad›r. 4:3’den 16:9’a dönüfltürmelerde; her iki yandan siyah boflluk (pillarbox) veya üstten ve alttan bas›kl›k (squeeze) oluflur. 16:9’dan 4:3’e dönüfltürmelerde ise; üstten ve alttan siyah boflluk (letterbox), sa¤dan ve soldan bas›kl›k (squeeze) ve sa¤dan ve soldan kesilmifllik (edge crop) oluflur.

N A M A Ç

4

Renk ›s›s›n› ve de¤erini aç›klamak. Televizyon programlar›n›n stüdyo ve d›fl çekimlerde haz›rlanmas›nda ortam ayd›nlatmas›n›n önemi büyüktür. Bu nedenle stüdyoda kullan›lacak ›fl›k kaynaklar›n›n yaklafl›k olarak 3200 K’lik renk ›s›s›na sahip olmas› gerekir. D›fl çekimlerde ise renk ›s›s›n›n yaklafl›k olarak 5600 K olmas› gerekir. Renklerin do¤ru olarak elde edilebilmesi için televizyon program› çekimlerinde renk ›s›s› de¤erlerine dikkat etmek gerekir.

8. Ünite - Televizyon Kameras›

145

Kendimizi S›nayal›m 1. Görüntü alg›lay›c› çal›flmalar›na, afla¤›dakilerden hangisinin foto iletkenlik özelli¤inin keflfedilmesi ile bafllanm›flt›r? a. Sodyumun b. Platinyumun c. Demirin d. Bak›r›n e. Selenyumun 2. Afla¤›dakilerden hangisi kamera tüplerinden biri de¤ildir? a. Iconoscop b. Image Orthicon c. Vidicon d. CCD e. Plumbicon 3. Kamera tüplerinin özellikleriyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Fiziki olarak büyüktürler. b. Besleme voltajlar› düflüktür. c. Sapt›rma sarg›lar› vard›r. d. Ayar zorluklar› vard›r. e. Görüntü hat›rlama “Lag” özellikleri vard›r. 4. I. IT- Sat›r Aktarmal› II. FT- Kare Aktarmal› III. FIT- Kare ve Sat›r Aktarmal› IV. Plumbicon V. Vidicon Yukar›dakilerden hangileri CCD çeflitlerindendir? a. Yaln›z I b. Yaln›z III c. I, II ve III d. I,III ve IV e. III, IV ve V 5. CCD’lerin özellikleriyle ilgili afla¤›daki ifadekilerden hangisi yanl›flt›r? a. Fiziki olarak büyüktürler. b. Besleme voltajlar› düflüktür. c. Az ›fl›kta görüntü al›rlar. d. Ayar zorluklar› yoktur. e. Görüntü hat›rlama “Lag” özellikleri yoktur.

6. Genifl Ekran HDTV’nin en-boy oran› afla¤›daki seçeneklerin hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. 1.33:1 b. 1.66:1 c. 1.78:1 d. 1.85:1 e. 2.35:1 7. Afla¤›dakilerden hangisi, bir televizyon ekran›nda görüntünün kenarlar›ndan kesilmifl oldu¤unu tan›mlar? a. Pillarbox b. Letterbox c. Squeeze d. Edge Crop e. Comet Tailing 8. Afla¤›dakilerden hangisi bir televizyon ekran›nda üstten ve alttan siyah boflluklar›n oldu¤unu tan›mlar? a. Letterbox b. Squeeze c. Edge Crop d. Pillarbox e. Lag 9. HMI ampulün renk ›s›s› kaç Kelvin’dir? a. 2800 b. 3200 c. 4250 d. 5400 e. 5600 10. Stüdyo Tungsten Ampul’ün renk ›s›s› kaç K’d›r? a. 1930 b. 2800 c. 3200 d. 5600 e. 8000

146

Radyo ve Televizyon Tekni¤i

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan ve Baflvulabilecek Kaynaklar

1. e

Millerson,G. (1989). The Technique of Lighting for Television and Motion Pictures. Focal Press. Morgül, A.(2002). Dijital Televizyon, Uydu ve Karasal Yay›n Sistemleri.Uydu Dünyas› E¤itim Yay›nlar›-1, ‹stanbul Musburger, R.B. (2005). Single Camera Video Production. Focal Press. Poynton, C. (2007). Digital Video and HDTV, Algorithms and Interfaces. Morgan Kaufmann Publishers Ward, P. (1994). Basic Betacam Camerawork. Focal Press. Ward, P. (1998). Basic Betacam and DVCPRO Camerawork Focal Press.

2. d 3. b 4. c 5. a 6. c

7. d

8. a

9. e 10. c

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüplü Kameralar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüplü Kameralar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çeflitlerine Göre CCD’ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “CCD’lerin Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “En-Boy Oran› Formatlar› ve Televizyonda Format Dönüfltürümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “En-Boy Oran› Formatlar› ve Televizyonda Format Dönüfltürümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “En-Boy Oran› Formatlar› ve Televizyonda Format Dönüfltürümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Renk Is›s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Renk Is›s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yararlan›lan ‹nternet Adresleri http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_television (Eriflim tarihi: 25.05.2010) http://en.wikipedia.org/wiki/Charge-coupled_device (Eriflim tarihi: 25.05.2010) Thorpe,L., Tubbs, G. “Image Formats Redux. Canon White Papers”. March 2006. http://www.canonusa.com/CUSA/assets/app/pdf/whitepaper/bctv/cannonMarch06Whitepaper.pdf (Eriflim tarihi: 25.05.2010) “4/3-type Image Sensors in Digital Still Camera Applications” www.kodak.com/global/plugins/acrobat/en/business /ISS/supportdocs/4-3 Type Image Sensors.pdf (Eriflim tarihi: 25.05.2010) www.alliedpixel.com/assets/pdf/alliedpixel_aspect_rat io_chart.pdf (Eriflim tarihi: 25.05.2010)