Krzysztof Bierwiaczonek Instytut Socjologii, Uniwersytet Śląski

Pustostany w przestrzeni publicznej miast perspektywa socjologiczna

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Seminarium organizowane przez Śląski Związek Gmin i Powiatów Katowice, 21.09.2015

Plan wystąpienia • Doprecyzowanie perspektywy spojrzenia na przestrzeń publiczną i pustostany • Definicje przestrzeni publicznej i pustostanu • Kluczowe cechy przestrzeni publicznej z perspektywy użytkownika miasta w kontekście istnienia pustostanów • Wnioski – synergia pustostanów

Perspektywa spojrzenia na przestrzeń publiczną • Punkt wyjścia: miasto to „modelowy przykład przestrzeni, w której ludzie przebywają razem” (T. Sławek 2010: 17-18). • „Przebywanie razem” oznacza konieczność istnienia przestrzeni publicznej. • Miejska przestrzeń publiczna z perspektywy użytkownika miasta: obszar w mieście, który jest dostępny, przyciągający, umożliwiający konfrontowanie się z innymi użytkownikami miasta, estetyczny, w którym ludzie chcą się spotykać, działać i czują się bezpiecznie • Roboczo, w nawiązaniu do głównych kierunków socjologii miasta, przyjętą perspektywę można nazwać humanistyczną lub kulturalistyczną • Perspektywa humanistyczna nie unieważnia konkurencyjnych sposobów ujmowania miasta i przestrzeni publicznych

Podstawowe zmienne warunkujące formy przestrzeni publicznej w miastach • Wielkość miasta (liczba ludności i powierzchnia) • Historia miasta (proces społecznego wytwarzania przestrzeni) • Skala samej przestrzeni (przestrzeń publiczna o znaczeniu ogólnomiejskim vs przestrzeń publiczna o znaczeniu lokalnym)

Pustostany • Brak definicji prawnej • „standardowo używane określenie nieużytkowanego pomieszczenia czy obiektu” (źródło: http://komercyjne.pl/slownik,Pustostan)

• „opuszczone, nieużywane lokale użytkowe lub mieszkalne” (źródło: http://www.beczmiana.pl/368,miejskie_czarne_dziury.html# /page/1)

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Katowice, ul. Szkolna (2015)

Robocza typologia pustostanów 1. Podział funkcjonalny • lokale mieszkaniowe • lokale usługowe • lokale biurowe • budynki/lokale przemysłowe

3.Podział ze względu na skalę: • pojedyncze lokale • grupy lokali w budynkach • puste budynki • kompleksy budynków

2.Podział ze względu na lokalizację: • śródmieście • dzielnice miasta • suburbia i peryferia miasta

4.Podział ze względu na prawo własności: • prywatne • publiczne • niewyjaśniony status własnościowy

Kilka przykładów

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Gliwice (2014)

Katowice (2015) Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Tychy (2015)

Cechy przestrzeni publicznej a istnienie pustostanów

Katowice, ul. Mielęckiego (2015)

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Dostępność przestrzeni publicznej • S. Carr „prawo do wolnego przebywania i korzystania z przestrzeni jest bardziej skomplikowane niż się wydaje. Jako istoty społeczne żyjemy na świecie z innymi, normami, systemami władzy, nadzorem, potencjalnymi nieporozumieniami dotyczącymi zarówno środowiska jak i indywidualnej wolności. Ponadto życie społeczne jest zgodne z porządkiem społecznym, który musi pogodzić interesy indywidualne z grupowymi.” (Carr i in 2009: 137) • Pytanie: na ile dostępność przestrzeni może być ograniczona z jednej strony przez władzę (w imię litery prawa), a z drugiej przez osoby okupujące lub czasowo zawłaszczające przestrzeń publiczną w imię artykułowania interesu publicznego lub grupowego?

Wymiary dostępności przestrzeni publicznych fizyczny

Montalcino (Włochy, 2011)

Katowice, ul Mariacka (2014)

Fot. Tomasz Nawrocki

symboliczny Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

wizualny

Gliwice, ul. Św. Barabry (2011)

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Wymiary dostępności przestrzeni publicznych a pustostany • „Trzy w jednym” Ograniczenie dostępności: • fizyczne • wizualne • symboliczne Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Katowice, ul. Damrota (2015)

Przestrzeń przyciągająca - co przyciąga ludzi do obecności w przestrzeni? • Wielofunkcyjność - możliwość realizowania różnorodnych aktywności • Obecność innych ludzi Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Tychy – Ośrodek Wypoczynkowy Paprocany (2015)

„Ludzi do miejsca przyciągają inni ludzie” (W.H.Whyte) • Co przyciąga pierwszą osobę:  miejsca do siedzenia,  dużo cienia,  woda w zasięgu ręki,  dobre jedzenie,  ciągłość ulic i chodników.

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Aarhus (Dania, 2014)

Podział M.S.Szczepańskiego i J. Wodza Przestrzeń publiczna… …w sensie fizycznym • Przestrzeń dostępna fizycznie bez ograniczeń wszystkim mieszkańcom miasta i przybyszom spoza jego granic.

…w sensie społecznym • Przestrzeń w której pojedynczy mieszkańcy, ich ugrupowania, zbiorowości, mogą przedstawiać i realizować własne interesy. To przestrzeń, spotkań, zarówno organizowanych, jak i żywiołowych czy spontanicznych

Pustostany nie przyciągają ludzi i nie kreują przestrzeni publicznej w sensie społecznym

Katowice, ul. Mariacka (2015)

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Estetyka • „Nie to jest piękne co jest piękne, ale co się komu podoba”, czyli estetyka jest jedną z najbardziej dyskusyjnych cech przestrzeni publicznej • „Piękne jest to, co cieszyłoby nas, gdyby było nasze, ale pozostaje piękne nawet gdy należy do innego” (U.Eco 2005: 10) Siena (Włochy, 2011) (u góry) Katowice Nikiszowiec (2011)(na dole)

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Elementy związane z estetyką przestrzeni, które mają sprzyjać satysfakcji z przebywania w przestrzeni publicznej według L. Lofland • percepcyjne insynuacje (perceptual innuendo) związane z intrygującym, czarującym, a czasem dziwacznym elementem przestrzeni, który zachęca do zatrzymania się i obejrzenia go lub przynajmniej „rzucenia na niego okiem”. Bad Segeberg (Niemcy 2014) – u góry Praga – na dole

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Źródło: http://www.polityka.pl/galerie/1509332,1,architektura-spadochronowa.read

Elementy związane z estetyką przestrzeni, które mają sprzyjać satysfakcji z przebywania w przestrzeni publicznej według L. Lofland • nieoczekiwany charakter (unexpectedness) związany z elementami przestrzeni, które mają zaskakiwać i dzięki temu wzbudzać zainteresowanie i przyciągać do przestrzeni.

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Aarhus (Dania, 2014)

Elementy związane z estetyką przestrzeni, które mają sprzyjać satysfakcji z przebywania w przestrzeni publicznej według L. Lofland • kaprysy, fanaberie (whimsy), czyli pewne elementy, które nie są koniecznie funkcjonalnie potrzebne, ale budują klimat miejsca

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Aarhus (Dania, 2014)

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Elementy związane z estetyką przestrzeni, które mają sprzyjać satysfakcji z przebywania w przestrzeni publicznej według L. Lofland • historyczne układanki/fizyczne zestawienia (historical layering/physical juxtaposition) wynikające z rozrastania się i nawarstwiania się miejskich przestrzeni, co spowodowało nierzadko bardzo interesujące zestawienia

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Gliwice (2015)

Elementy związane z estetyką przestrzeni, które mają sprzyjać satysfakcji z przebywania w przestrzeni publicznej według L. Lofland • zatłoczenie, stymulująca różnorodność, spektakle (crowding/stimulus diversity/ spectacle) pewne wydarzenia związane z życiem społecznym w mieście przyciągają nas do przestrzeni publicznych.

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Tychy (2014)

Pustostany a estetyka

Tychy, plac św. Anny (2015)

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Pustostany a estetyka • Brak estetyki – to nie są percepcyjne insynuacje • Kontrast pomiędzy pustostanem a lokalem/mieszkaniem użytkowanym/zamieszk anym • Zachęta do zachowań o charakterze wandalizmu zgodnie z teorią rozbitych okien Katowice, ul. Damrota (2015) (u góry), ul. Dworcowa (2015) (na dole)

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Konfrontacja z innymi • przestrzeń publiczna jest jednym z elementów pozwalających na „publiczne ujawnienie wiedzy, intencji oraz uczuć, czy to w postaci zachowania (działania), czy w postaci komunikacji językowej, a tym samym –poprzez fakt ich upubliczniania- konstytuującą współwiedzę, współ-odczuwanie oraz współintencjonalność”. (M. Marody, H. GizaPoleszczuk 2004: 268)

Typy relacji międzygrupowych w przestrzeni publicznej (M. Golka 2010:100) • • • •

Otwarty antagonizm Pasywny antagonizm Segregacja lub izolacja jawna lub skrywana Koegzystencja polegająca na wzajemnej akomodacji • Asymilacja połączona z pełną wzajemną adaptacją oraz współdziałaniem.

Przestrzeń publiczna jako przestrzeń działań i aktywności • Typy działań (aktywności) w przestrzeni według J. Gehla (2014: 21): Działania konieczne Działania opcjonalne Działania społeczne (mogą mieć charakter zarówno konieczny jak i opcjonalny) Im więcej działań opcjonalnych (szczególnie o charakterze społecznym) tym wyższa jakość przestrzeni publicznej

Źródła przyjemności związane z przebywaniem w przestrzeni miejskiej (według L. Lofland) • Publiczna samotność (public solitude) Gliwice (2011)

• Oglądanie ludzi (People watching)

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Tychy (2010) Fot. Anna Bierwiaczonek

Źródła przyjemności związane z przebywaniem w przestrzeni miejskiej (wg L. Lofland) • Publiczna towarzyskość (public sociability) Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Wrocław (2015)

• Żartobliwość/wygłupy /fantazja (playfulness/frivolity/fa ntasy) Fot. Tomasz Nawrocki

Katowice (2009)

Pustostany a relacje z innymi • Pustostany jako przestrzenie bez nadzoru sprzyjają zachowaniom o charakterze antagonistycznym • Wandalizm (wybijanie szyb, napisy na murach), choć czasem • Twórcze graffiti i inne akcje powiązane ze street artem • Urbex (urban exploration) • Squoty

Poczucie bezpieczeństwa w przestrzeni publicznej • Bezpieczeństwo – jedna z podstawowych potrzeb człowieka • U. Beck: rozwój społeczny powoduje kumulację zagrożeń nazwanych ryzykiem modernizacyjnym: od przestępczości pospolitej do ryzyk ekologicznych i terrorystycznych • Uwypuklanie negatywnych zjawisk zachodzących w przestrzeni miejskiej, a zwłaszcza tragedii, katastrof i przestępczości powodują „lęk przed miejskością jako taką” (J.Gądecki, L.Lofland)

W przestrzeni publicznej przestrzeni miejskiej pojawia się coraz więcej: • elementów kultury kontroli (J. Gądecki) • estetyki strachu (S. Zukin)

Katowice - dzielnica Podlesie – gated community (2010) Tychy – Park Miejski (2010)

„Bezpieczeństwo w mieście jest najlepiej zagwarantowane przez stałą obecność innych ludzi, spowodowaną zróżnicowaniem funkcjonalnym jasno oświetlonych miejskich ulic, gdzie mieszają się różne funkcje, gdzie są domy mieszkalne, biura, sklepy, restauracje, gdzie ludzie przebywają zarówno dniem i nocą.” (A. Jasiński 2009)

Fot. Anna Bierwiaczonek

Trewir (Niemcy, 2014) i Gdańsk (2014) Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Pustostany a poczucie bezpieczeństwa • W przypadku pojedynczych pustostanów brak związku z poczuciem bezpieczeństwa • W przypadku nagromadzenia pustostanów zmniejszenie poczucia bezpieczeństwa ze względu na: • Brak użytkowników przestrzeni • Częsty zły stan techniczny (w przypadku np. kamienic lub przestrzeni poprzemysłowych) • Brak estetyki

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Zamość (2013)

Fot. Krzysztof Bierwiaczonek

Wnioski • Na pustostany, szczególnie kiedy jest ich więcej w danym kwartale, dzielnicy, osiedlu, ulicy należy patrzeć w szerokiej perspektywie. • Duża ich liczba świadczy o problemowych charakterze danej przestrzeni. • Można mówić o wielowymiarowej „synergii pustostanów”

Wymiary „synergii pustostanów” • Synergia ekonomiczna - jeżeli pustostany są lokalami użytkowymi pokazuje to słabość gospodarczej struktury miasta/ dzielnicy, niską siłę nabywczą mieszkańców miasta/dzielnicy albo nierealizowanie zachowań konsumpcyjnych w swoim miejscu zamieszkania. • Synergia związana z przedsiębiorczością - zniechęcenie do wynajmu/kupna pustostanu - działanie społecznego dowodu słuszności: skoro są pustostany to nie warto w tym miejscu inwestować, bo i tak się to nie uda, o czym świadczą pustostany (jeśli uda się przełamać negatywny trend to społeczny dowód słuszności będzie działał na korzyść przestrzeni i zaniku pustostanów).

Wymiary „synergii pustostanów” • Synergia estetyczna – wzmacnianie deestetyzacji przestrzeni: płyty pilśniowe w oknach, przytłaczające wizualnie ogłoszenia o sprzedaży/wynajmie pomieszczenia, napisy na murach itp. • Synergia społeczna – zniechęcanie do przebywania w danej przestrzeni lub przyciąganie grup problemowych.

Wnioski • Pustostany świadczą o nieodpowiednim funkcjonowaniu przestrzeni miejskiej. • Duża liczba pustostanów świadczy o porażce systemu ekonomicznego, społecznego, politycznego miasta. • Tym samym przestrzeń publiczna staje się złem koniecznym, a możliwość uniezależnienia od przestrzeni publicznej czynnikiem stratyfikacyjnym – ucieczka przedstawicieli wyższych klas społecznych od przestrzeni zdominowanej przez pustostany • Pustostany (szczególnie w centrum) zniechęcają do przebywania w miejskiej przestrzeni publicznej

Dziękuję za uwagę! Krzysztof Bierwiaczonek Instytut Socjologii, Uniwersytet Śląski [email protected]