Przemoc i zdrowie w obrazach telewizyjnych (edukacja przez „codzienność” telewizyjną) Violence and Health in Television (Education by TV „Commonplace”)

Uniwersytet Zielonogórski w Zielonej Górze

Mirosław Kowalski Mariusz Drożdż

Przemoc i zdrowie w obrazach telewizyjnych (edukacja przez „codzienność” telewizyjną) Violence and Health in Television (Education by TV „Commonplace”)

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2008

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008

Recenzenci: prof. dr hab. Mirosława Wawrzak-Chodaczek prof. dr hab. Ewa Syrek

Redakcja wydawnicza: Agnieszka Gajewska

Korekta: Jolanta Chrostowska-Sufa

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Wydanie książki zostało dofinansowane przez Uniwersytet Zielonogórski w Zielonej Górze

ISBN 978-83-7308-986-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2008

Spis treści Wstęp .................................................................................................

9

Część I Widz telewizyjny w ponowoczesnym świecie (Mariusz Drożdż) Wstęp ................................................................................................. Telewizja jako element kształtowania postaw życiowych odbiorców .............................................................. Oddziaływanie mediów wizualnych na podświadomość ................ Konstruowanie znaczenia .............................................................. Kod hermeneutyczny i jego wpływ na rozumienie treści ............... Telewizja jako źródło informacji i manipulacji w świecie globalizacji i gospodarki rynkowej .................................

15 16 16 26 31 34

Telewizja – szansa czy zagrożenie w świecie globalizacji i gospodarki rynkowej? ..................................... 40 Telewizyjna przemoc w świetle badań naukowych ......................... 42 Przejawy negatywnego wpływu programów telewizyjnych na postawy dzieci, młodzieży oraz dorosłych .................................. 56 Pedagogiczne wymiary telewizji ......................................................... Miejsce pedagogiki w stymulowanym przez telewizję świecie ........ Kształtowanie kompetencji komunikacyjnych odbiorców ............... Propozycje rozwiązań edukacyjnych zapobiegających wywołanej przez media elektroniczne agresji i przemocy ................

59 60 61 68

6

Spis treści

Część II Obraz telewizyjny jako przestrzeń kultury zdrowia (Mirosław Kowalski) Wstęp ................................................................................................. 77 Zdrowie dla wszystkich – aktualność tematu, jego znaczenie pedagogiczne i społeczne ............................................ Wokół pojęć: zdrowie, wartość zdrowia, kultura zdrowotna ......... Zdrowie młodego pokolenia: towar czy wartość? ........................... Konsumpcjonizm i konsumeryzm zdrowotny ................................ Wokół triady: zdrowie – wartość – telewizja ...................................... „Telewizyjność” zdrowia. Między zrozumieniem a odrzuceniem ........................................... Telewizyjna „mandragora” wartości zdrowia. Telewizja jako nośnik wartości zdrowia. Świat iluzji – świat bez zdrowia? .................................................... Wiesz wszystko – reklama telewizyjna jako spektakl o zdrowiu i dla zdrowia? ...........................................

81 81 89 94 107 109

122 131

Zdrowie dzięki telewizji, czyli wielkie wychowawcze udawanie? Trudne pytania do (nie)dojrzałych rodziców ...................................... 145 Telewizyjny świat zdrowia – konteksty panowania konsumpcji zdrowotnej ............................. 147 Edukacja zdrowotna przez „codzienność” telewizyjną. I co dalej? ....................................................................................... 155 Krótkie zakończenie z mottem ........................................................... 165 Abstract .............................................................................................. 171 Bibliografia ......................................................................................... 173

Contents Introduction ........................................................................................

9

Part I TV Viewer in a Postmodern World (Mariusz Drożdż) Introduction ........................................................................................ 15 Television as an Element of Constucting life Attitudes of Viewers .... Visual Media Influence on Subconsciousness ................................... The Construction of Meaning .......................................................... Hermeneutic Code and Its Influence on Understanding the Contents ....................................................... Television as a Source of Information and Manipulation in the World of Globalization and Market Economy ......................

16 16 26 31 34

Television – the Chance or a Threat in the World of Globalisation and Market Economy? ........................ 40 TV Violence in the Light of Academic Studies ............................... 42 Symptoms of Negative Influence of TV Programs on Attitudes of Children, Teenagers and Adults .............................. 56 Pedagogical Dimentions of Television ................................................ The Site of Pedagogy in a TV Stimulated World ............................. The Construction of Communicative Competents of Viewers .......... Educational Solutions Proposals to Prevent Electronic Media Created Aggression and Violence ........................

59 60 61 68

8

Contents

Part II Television Scene as a Space of Health Culture? (Mirosław Kowalski) Introduction ........................................................................................ 77 Health For Everybody – Topicality, Its Pedagogical and Social Meaning .................................................... About Ideas: Health, Health Value, Health Culture ........................ Health of Young Generation: Commodity or Value? ....................... Consumption Salubrity ..................................................................... About Triad: Health – Value – Television .......................................... „Televised” Health. Between Understanding and Refusal ................ TV „Mandragora” of Health Value. Television as a Health Value Carrier. World of Illusion – World without Health? ..................................... You Know Everything – TV Commercial as a Performance about Health and to Health? ................................

81 81 89 94 107 109

122 131

Health Owing to Television or Big Educational Simulation? Difficult Questions to (Im)mature Parents .......................................... 145 TV World of Health – Contexts of Health Consumption Domination ............................................... 147 Health Education through the TV „Commonplace”. And What Is Next? .......................................................................... 155 A Short End with Motto .................................................................... 165 Abstract .............................................................................................. 171 References ........................................................................................... 173

Wstęp [...] media zwielokrotniają zdarzenia, popychając znaczenia. Zdarzenia nie mają już swojej czasoprzestrzeni [...]. Od tego miejsca wszystko to, co pozostaje, to pewien rodzaj bezpłodnej pasji, ogłupienie w obliczu zmieniających się sekwencji obrazów, zdarzeń, przekazów itp., które nie mają już żadnego znaczenia, ponieważ nie ma czasu. Wszystko zmienia się zbyt szybko i zbyt mocno, tak że obrazy nie mają czasu, by powrócić i poddać się refleksji1.

Od momentu pojawienia się w połowie ubiegłego wieku telewizja stała się wiernym towarzyszem człowieka. Można z całym przekonaniem stwierdzić, że świat istnieje dzięki obrazowi odbitemu w telewizji, a świata rzeczywistego jakoby nie było. O ile jednak początkowo, a nawet przez większość czasu, telewizja odgrywała rolę informatora i dostarczyciela wyszukanych form rozrywki, o tyle w ostatnich latach coraz bardziej odchodzi od szeroko rozumianego modelu pedagogicznego. Dziennikarze i osobowości telewizyjne nie pełnią już, jak dawniej, funkcji nauczycieli, ale bardziej towarzyszy dyskusji. Króluje bylejakość i wszechogarniająca rozrywka. Rewolucja przemysłowa spowodowała niezwykłe udoskonalenie środków masowego przekazu, co radykalnie zmieniło charakter informacji docierających do przeciętnego człowieka. Jednocześnie cały sztab ludzi pracuje nad tym, aby przekaz zawierał coraz większy ładunek informacyjny i emocjonalny, co wiąże się z kosztami, które trzeba płacić za każdą sekundę emisji programu. To powoduje natłok informacyjny, czy wręcz chaos. Drogę na antenę najłatwiej znajdują programy komercyjne i przyciągające najszerszą widownię, obfitujące w sceny seksu i przemocy. Liczba stacji telewizyjnych rośnie z roku na rok, widzów tak szybko nie przybywa, poszerzenie audytorium wiąże się więc z odebraniem go konkurencji. Odbiorców 1 J. Baudrillard, Gra resztkami [w:] S. Czerniak (red.), Postmodernizm a filozofia. Wybór tekstów, Warszawa 1996, s. 209.

10

Wstęp

zalewa komercja i coraz trudniej odróżnić ją od rzetelnej informacji. To powoduje upowszechnienie konsumpcyjnego stylu życia. Programy coraz częściej stają się dodatkiem do reklamowanych produktów. Dawnych twórców i odbiorców kultury wypierają producenci i konsumenci. Można powiedzieć, że k o n c e r n y m e d i a l n e n i e s p r z e d a j ą j u ż i nf o r m a c j i l u d z i o m, a l e l u d z i r e k l a m o d a w c o m. Ci sprzedają nie tylko swoje produkty, ale i wykreowany przez speców od marketingu styl życia. Odbiorca zamiast poszerzać wiedzę musi zdobyć umiejętność poruszania się w świecie dostarczanych mu przyjemności. Twórcy programów prześcigają się w produkowaniu audycji, które najbardziej podobają się widzom. Posuwają się jeszcze dalej: nie tylko spełniają oczekiwania odbiorców, ale także wytwarzają u nich nowe potrzeby, które domagają się zaspokojenia. Następuje inwazja nowości, które wdzierają się w nasze codzienne życie. Dawniej sytuacje zazwyczaj były podobne do siebie, dziś każda jest czymś niepowtarzalnym, doświadczenie staje się przeszkodą w nadążaniu za nowymi trendami. Telewizja, coraz częściej postrzegana jako substytut nieprzewidywalnej rzeczywistości, tworzy nową rzeczywistość. Nie pozwala na spokojną koncentrację tylko na jednym problemie lub jednej sytuacji w danej chwili, lecz ciągle odwraca uwagę i absorbuje nasz czas. Tempo zmian stale wzrasta, przekraczając możliwości przystosowawcze człowieka. W konsekwencji obniża się smak estetyczny widzów, a prezentowanie programów zaspokajających najniższe instynkty nie tylko znieczula na zło, ale także wyzwala zapotrzebowanie na medialną przemoc. Brutalizacja, przemoc i popularyzacja negatywnych wzorców wywołują zachowania aspołeczne, które przenikają do życia rodzinnego i środowiska szkolnego, kultury masowej i rozrywki. Autorzy tzw. mocnych programów twierdzą, że wychodzą naprzeciw gustom odbiorców. Posiłkują się przeprowadzonymi na swój użytek badaniami i dostosowują treści programowe do zgłoszonych w nich potrzeb. Tymczasem uczenie się odgrywa ważną rolę w agresywnym zachowaniu ludzi. Programy telewizyjne, dostarczając wzorów aktów przemocy, sankcjonują je i wpływają na agresywne zachowania zwłaszcza najmłodszych widzów. Dzieci nie tylko uczą się natychmiast reakcji agresywnych, lecz także mogą reprodukować niektóre z nich po upływie wielu miesięcy. Ludzie, którzy dopuszczają się aktów agresji, są bardziej skłonni do stosowania przemocy w przyszłości. Dzieje się tak, ponieważ dokona-

Wstęp

11

nie aktu agresji przeciw określonemu człowiekowi zmienia postawę względem tej osoby, nasilając negatywne uczucia wobec niej, a więc zwiększając prawdopodobieństwo przyszłej agresji. Ktoś, kto wyrządza krzywdę drugiej osobie, uruchamia w podświadomości procesy poznawcze zmierzające do uzasadnienia dokonanego aktu okrucieństwa. Ponieważ zwykle uważamy siebie za dobrych ludzi, skrzywdzenie kogoś wywołuje w nas dysonans poznawczy. Redukujemy go, tłumacząc sobie, że skrzywdzenie tej osoby nie było złym czynem. Przemoc nie zmniejsza skłonności do agresji, lecz ją nasila. Pokazywanie jej w telewizji stanowi więc potencjalne niebezpieczeństwo, gdyż służy jako model zachowania, zwłaszcza dla dzieci. Równie ważne jest to, że jednym z najbardziej charakterystycznych zjawisk współczesnej kultury zdrowotnej jest upowszechnianie treści z obszaru zdrowia za pomocą środków masowego przekazu, w tym przede wszystkim telewizji. Współcześnie telewizja kreuje problemy zdrowotne (poprzez m.in. komunikaty reklamowe), tworzy wzorce postaw zdrowotnych wobec sfery przyjemnościowej, a związanej z cielesnością człowieka, przygotowuje młodego odbiorcę do odgrywania specyficznych ról wobec możliwych strategii konsumpcji zdrowotnej, edukując tym samym do zdrowia i „niezdrowia”. Telewizja stanowi nie tylko specyficzny obszar naszego funkcjonowania, ale także najpowszechniejsze i prawdopodobnie najskuteczniejsze źródło wiedzy o zdrowiu2. Z tego powodu bardzo często analizuje się wiarygodność przekazywanych informacji, rekonstruuje upowszechniane modele zdrowotne oraz bada funkcje wykorzystywanych sposobów transmisji. W tej sytuacji musimy sobie odpowiedzieć na pytanie: czy obecny system edukacyjny jest przygotowany na spełnienie swoich zadań pedagogicznych, społecznych, politycznych, kulturalnych i ekonomicznych, czy też rolę wychowawczą przejmują współczesne media elektroniczne w postaci telewizji, komputerów i telefonów komórkowych? Badania przeprowadzone w ostatnich latach za granicą dowodzą, że treści przekazywane w programach telewizyjnych nie zawsze są odbierane przez widzów zgodnie z oczekiwaniami ich twórców. Dlatego podjęliśmy próbę przeprowadzenia analizy progra-

2

Amerykańska Akademia Pediatrii wskazała cztery rodzaje zagrożeń dla zdrowia, które są wynikiem oglądania przekazów telewizyjnych. Dotyczą one agresywności, otyłości, uzależnień i wczesnej aktywności seksualnej; zob. American Academy of Pediatrics, Children, adolescents and television, „Pediatrics” 1990, nr 85.

12

Wstęp

mów telewizyjnych pod kątem ich treści edukacyjnej, którą zawierają, niezależnie od intencji twórców i ich wpływu na młodych odbiorców. W pierwszej części pracy zatytułowanej „Widz telewizyjny w ponowoczesnym świecie” postanowiliśmy odpowiedzieć na pytanie: w jaki sposób programy telewizyjne mogą oddziaływać na widzów (koncentrując się na ekranowej przemocy)? Natomiast w drugiej części pt. „Obraz telewizyjny jako przestrzeń kultury zdrowia” przedstawiamy podłoże kreowania się tożsamości, znaczeń, norm, wartości, wizerunku związanego z rolami społecznymi z perspektywy wpływu treści i obrazów telewizyjnych o charakterze zdrowotnym na widzów. Nasza praca nie dostarcza ani rewelacyjnych i ostatecznych wniosków, ani żadnych końcowych rozstrzygnięć, gdyż dylematyczność zagadnień odnoszących się do telewizyjnych treści i obrazów przemocy oraz zdrowia i związana z tym dynamika przekazu na razie na to nie pozwalają. Koncentruje się raczej na analizie różnych, przede wszystkim negatywnych, wizji powyższych obszarów, prowokując do włączenia się w dyskusję nad omawianym problemem przez liczne uwagi, spostrzeżenia i pytania. Z pewnością jednak praca nie wyczerpuje tej problematyki, lecz stanowi raczej skromny wstęp do dalszych analiz i badań. To, że niniejsza książka mogła zostać opublikowana w takiej postaci, zawdzięczamy wielu osobom. Za wsparcie intelektualne, uwagi recenzenckie i życzliwe propozycje, które znalazły wyraz w ostatecznym kształcie pracy, pragniemy szczególnie podziękować Pani prof. dr hab. Mirosławie Wawrzak-Chodaczek oraz Pani prof. dr hab. Ewie Syrek. Nasza wdzięczność za to wszystko w słowach daje się ledwie wyrazić. Wyrazy podziękowania składamy również Pani prof. zw. dr hab. Krystynie Ferenz, która nie tylko wsparła nasze zamierzenia wydawnicze, ale również bezinteresownie pomagała nam w chwilach słabości i zwątpienia. Na koniec chcielibyśmy – wskazując na wieloaspektowość poruszanej problematyki – zaprosić Czytelnika do wspólnych rozważań na temat edukacyjnych aspektów przemocy i zdrowia w kontekście współczesnych przekazów telewizyjnych. Mirosław Kowalski, Mariusz Drożdż

Część I

Widz telewizyjny w ponowoczesnym świecie (Mariusz Drożdż)

Wstęp Film jako dzieło sztuki jest utworem schematycznym, który tylko pod niektórymi względami jest jednoznacznie określony, zawierając jednocześnie wiele miejsc niedookreślenia. Te miejsca niedookreślenia zostają każdorazowo wypełnione przez odbiorcę. Dzieło sztuki wyznacza ogólny kierunek tego wypełnienia, nie zmuszając odbiorcy do jednej tylko możliwości dookreślenia. Ukonstytuowany w przeżyciu dzieła sztuki przedmiot estetyczny jest wypełnieniem jednej z możliwości jego określenia. Jako wynik spotkania różnych perceptorów z tym samym dziełem przedmiot estetyczny może być ukonstytuowany w rozmaitej postaci. W ten sposób do jednego dzieła sztuki może przynależeć wiele różnych przedmiotów estetycznych, przez które się ono przejawia1.

Telewizja wkroczyła do ludzkiego życia późno, bo zaledwie w połowie ubiegłego wieku, ale w krótkim czasie stała się codziennym towarzyszem człowieka. Jej olbrzymia siła oddziaływania sprawia, że postawy są w coraz większym stopniu przez nią kształtowane. Częściej niż rodzina czy znajomi wywiera wpływ na zachowanie ludzi i na ich światopogląd, a wykorzystując najnowocześniejsze zdobycze techniki, wciąż zadziwia widza nowymi rozwiązaniami technicznymi i różnorodnością form przekazywania treści. Niestety, treści te są ambiwalentne: czasami wzbogacają ludzkie charaktery, ale często wpływają na osobowość destrukcyjnie, czy to wyrabiając odporność i brak wrażliwości na ludzkie krzywdy, czy też usposabiając do świata negatywnie i wrogo. Dzieje się tak dlatego, że z powodu mnogości stacji programy stają się coraz bardziej komercyjne. Twórcy programów i filmów – pragnąc zaspokoić gusty publiczności i sami je tworząc – ukazują sceny odwołujące się do jej najprymitywniejszych instynktów. Poruszając zagadnienie oddziaływania programów telewizyjnych na widza, należy zwrócić uwagę na problemy, przed jakimi stanęła edukacja

1

R. Ingarden, Przeżycie, dzieło, wartość, Kraków 1966, s. 54.

16

Część I. Widz telewizyjny w ponowoczesnym świecie

w czasach dominacji telewizji. Nasza cywilizacja rozwija się coraz szybciej i w ciągu jednego pokolenia następują zmiany, jakie w przeszłości przebiegały znacznie wolniej. Oprócz szalonego postępu technologicznego zmieniają się zwyczaje, systemy wartości i mentalność ludzi. W dobie błyskawicznego przepływu informacji człowiek może naprawdę czuć się obywatelem świata, będąc doskonale poinformowanym o różnych problemach trapiących ludzi z odległych krajów. Jednocześnie bezmierny i często chaotyczny napływ informacji może wywoływać w odbiorcy poczucie zagubienia, alienacji czy nawet zagrożenia. Przed takimi problemami stoją dziś również Polacy. Tu przemiany obyczajowe i postęp techniczny mogą się wydawać jeszcze szybsze, ponieważ od czasu przemian ustrojowych nasz – w wielu dziedzinach opóźniony w stosunku do Zachodu – kraj stanął w obliczu nowoczesnej, konsumpcyjnie i marketingowo nastawionej Europy. Niektórzy łatwo znaleźli swoje miejsce w nowej rzeczywistości, innym trudniej jest się przystosować. Można przypuszczać, że przemiany społeczne i obyczajowe pozostawiły ślady w psychice ludzi. Do nowej rzeczywistości świata konsumpcji i zaawansowanych technologii zmuszone są przystosować się osoby starsze. Najbardziej interesujące jest jednak to, jaki wpływ nowa rzeczywistość wywiera na świadomość najmłodszych.

Telewizja jako element kształtowania postaw życiowych odbiorców Ludzie posługujący się pismem i drukiem jako podstawowym sposobem przekazu informacji mieli tendencje do myślenia linearnego, czyli jednotorowości, ujmowania zjawisk w ciąg przyczynowo-skutkowy. To wszystko zmieniło się w przypadku ludzi, dla których głównym źródłem informacji jest telewizja. Badacz uważa, że same środki techniczne kształtują człowieka. Sposób przekazu określa sposób postrzegania świata i innych ludzi. Mniej zaś ważne są przekazywane treści. Środek przekazu jest przekazem (medium is a message)2.

Oddziaływanie mediów wizualnych na podświadomość Proces wprowadzania cyfrowej techniki przekazu w ostatnich latach spowodował wzrost liczby kanałów. Stworzyło to sytuację, w której nieprzy2

M. McLuhan, Wybór pism, Warszawa 1975.

Telewizja jako element kształtowania postaw życiowych odbiorców

17

gotowane do krytycznego oglądania komercyjnie nastawionej telewizji społeczeństwo zostało wręcz zasypane ofertami programowymi. I większość ludzi bez namysłu zanurzyło się w świecie fantazji i uatrakcyjnionej, ekstremalnej rzeczywistości rodem z bajki czy też kroniki kryminalnej. W tej sytuacji musimy sobie odpowiedzieć na pytanie: czy rolę wychowawczą szkoły nie przejmują współczesne media elektroniczne w postaci telewizji, komputerów, a ostatnio telefonów komórkowych? Przeprowadzone niedawno badania dowodzą, że treści przekazywane w programach telewizyjnych nie zawsze są odbierane przez widzów zgodnie z oczekiwaniami ich twórców. Z pewnością należy zwrócić uwagę zarówno na zagrożenia wynikające z nieumiejętności posługiwania się mediami elektronicznymi, jak i na olbrzymi potencjał, jaki ze sobą niosą. Wizualne środki przekazu są źródłem edukacji permanentnej, prezentują jednocześnie problemy z przeszłości oraz domniemanej przyszłości, często pomijane przez szkołę. Oprócz dostarczania rozrywki rozwijają zainteresowania, informują o świecie i kształcą współczesnego człowieka. Sprawiają, że widz nie jest samotny, a życie, dzięki telewizji, wydaje się łatwiejsze. Istotne jest jednak – jak podkreśla Mirosława Wawrzak-Chodaczek3 – aby widz orientował się w zasobach dostępnych treści, umiał do nich docierać i miał świadomość tego, co wybiera. W latach 30. ubiegłego wieku Thomas Stearns Eliot w religijnym misterium pt. Opoka pytał: „Gdzie jest wiedza, którą zamieniliście na wiadomości?”. Od tamtego czasu ilość zalewających człowieka informacji zwiększyła się w postępie geometrycznym. Potok napływających do odbiorcy informacji powoduje, że każda kolejna ma coraz mniej czasu, aby zwrócić jego uwagę. Tylko najkrótsze i najprostsze mają szansę dotrzeć do świadomości widza. Ale wtedy, gdy im się to uda, muszą zniknąć, ponieważ są wypierane przez nowsze informacje. Jednocześnie są one coraz bardziej zatomizowane, pozbawione związku z innymi. To powoduje chaos, w którym trudno dostrzec porządek. I mimo że świat w telewizji staje się coraz bliższy odbiorcom, jest on zarazem coraz bardziej dla widza obojętny. Jednocześnie cały sztab ludzi pracuje nad tym, aby przekaz niósł coraz większy ładunek informacyjny i emocjonalny. Wiąże się to z kosztami, które trzeba płacić za każdą sekundę emisji programu. Drogę na antenę najłatwiej znajdują programy 3

s. 19.

M. Wawrzak-Chodaczek, Kształcenie kultury audiowizualnej młodzieży, Wrocław 2000,

18

Część I. Widz telewizyjny w ponowoczesnym świecie

komercyjne i przyciągające najszerszą widownię, a przy tym zawierające sceny seksu i przemocy. To, że widzowie wybierają łatwe i sensacyjne programy, zachęca do poszerzania tego typu oferty. W ślad za wzrostem jakości technicznej programów nie podążają jednak treści. Dzieje się wręcz odwrotnie – coraz bardziej prymitywne tematy kształtują gusta widzów. Tymczasem ich oczekiwania często rozmijają się z tym, co im oferuje szkoła. Ta rozbieżność pozostawia pole dla różnych zachowań aspołecznych czy wręcz agresywnych, a pozbawiona innych wzorców młodzież zaczyna naśladować ekranowych bohaterów. Dzieje się tak między innymi dlatego, że odbiorca, skupiony na odczytywaniu sygnałów, nie ma czasu na kreatywność i oryginalność. W tej sytuacji człowiek potrzebuje filtra informacji. Dotyczy to zwłaszcza ludzi młodych, którzy jeszcze nie wiedzą, co mają wybrać. Tradycyjne środki masowego przekazu są spychane na margines, ponieważ gwałtowny rozwój technik nadawczych sprawia, że miejsce radia i telewizji coraz częściej w świadomości współczesnego człowieka zajmują komputer i przekaz multimedialny. Przekaz ten jest jednocześnie interaktywny, ponieważ odbiorca może brać czynny udział w grze, programie czy dyskusji. Wraz z miniaturyzacją komputerów, które upodabniają się do telefonów komórkowych, zmieniają się również warunki odbioru. Wyjście z kina czy z pokoju, w którym znajduje się włączony telewizor lub komputer, nie przerywa procesu odbioru. Skondensowana, ale i wyselekcjonowana często tendencyjnie informacja, dociera do odbiorcy w dowolnym czasie i miejscu. Posiadacze palmtopów i nowoczesnych telefonów komórkowych mogą grać czy surfować po Internecie w każdej sytuacji. Uczniowie robią to w drodze do szkoły, na przerwach, a czasem na lekcjach. Telewizja to środek przekazu należący do kultury masowej, która – zdaniem MacDonalda – jest zbiorem wytworów producentów-specjalistów działających w quasi-kulturalnym show-biznesie na zlecenie świata polityki i wielkiego kapitału. Telewizyjne audytorium tworzą bierni konsumenci, których uczestnictwo w tego typu kulturze ogranicza się do prawa zakupu jej wytworów. Produktem tej kultury jest kicz, zagrażający treściom kultury elitarnej. Cytowane przez MacDonalda prawo Greshama w odniesieniu do kultury mówi, że zły towar wypiera lepszy, ponieważ łatwiej jest go zrozumieć i lepiej bawi. Autor utożsamia gust masowy z gustem najniższym, który wyznaczają upodobania najmniej wrażliwych i najbardziej ignoran-

Telewizja jako element kształtowania postaw życiowych odbiorców

19

ckich członków zbiorowości. Podobne zdanie wyraża Paweł Kossowski, twierdząc, że kultura masowa nie powstaje z potrzeb zbiorowości żyjącej w określonych warunkach, nie odzwierciedla właściwych dla niej rozterek, emocji, doświadczeń i nadziei. Jest produkowana i sprzedawana na potrzeby bezimiennego masowego rynku. Jej twórcy nie są niezależni, ponieważ ich zamierzenia twórcze są określane przez wypadkową masowych gustów oraz dyspozycji i interesów – często politycznych i ideologicznych – zleceniodawców, czyli właścicieli show-biznesu. Cytowany przez P. Kossowskiego Van den Haag4 uważa, że środki masowego przekazu, pozornie kompensując ludzkie przeżycia, ostatecznie prowadzą do okaleczenia zdolności przeżywania samego życia. Dziś nawykiem jest nie sama rozrywka, ale jej poszukiwanie. Pierwszymi ofiarami tego procesu stają się najmłodsi telewidzowie. Mass media zabijają w dzieciach chęć doświadczenia życia, ograniczają wiele form dziecięcej aktywności, a przez podsuwanie gotowych obrazów hamują oryginalną wyobraźnię dziecka. Opanowanie przez mass media tej wyobraźni i utrata indywidualności są dla młodych ludzi bardziej szkodliwe niż obcowanie z aktami przemocy prezentowanymi w telewizji. Niemiecki kryminolog Hans Joachim Schneider uważa, że mass media oddziałują w sposób różnorodny, często pozornie sprzeczny. Człowiek może imitować przedstawione zachowania przestępcze, może się ich wyuczyć. Obrazy przemocy w środkach masowego przekazu mogą w pewnych sytuacjach wyzwalać zachowania agresywne czy przestępcze. Obrazy te często są traktowane jako swoisty wentyl bezpieczeństwa. Środki przekazu zakłócają rozwój fizyczny i aktywność kulturalną najmłodszych. Jednocześnie jednak wychowują ich i sprawują nad nimi kontrolę. Często dzięki środkom przekazu udaje się zebrać członków rodziny. Przyczyniają się one jednak do zaburzeń „psychodynamiki” w różnych grupach społecznych, całkowicie absorbując uwagę poszczególnych odbiorców. Na skutek tego kontakty między członkami grupy zostają zakłócone, a nawet uniemożliwione, a rozwój więzi uczuciowej między nimi zahamowany. Środki przekazu nie tylko odzwierciedlają problemy, przed którymi stoi społeczeństwo. Uczestniczą także w procesie powstawania tych problemów i w procesie przeciwdziałania im5.

P. Kossowski, Dziecko i reklama telewizyjna, Warszawa 1999, s. 24–25. H. J. Schneider, Zysk z przestępstwa. Środki masowego przekazu a zjawiska kryminalne, Warszawa 1992, s. 86. 4 5

Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie