Adrian Solek Akademia Ekonomiczna w Krakowie

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym w okresie transformacji ustrojowej Wprowadzenie Sektor telekomunikacyjny, obok przemysłów wysokich technologii i dziedzin badawczo-rozwojowych, jest filarem współczesnej gospodarki, opartej w coraz większej mierze na wiedzy i informacji. Telekomunikacja, rozumiana zarówno jako tradycyjne usługi przesyłania głosu, jak też ich transfer wszelkiego rodzaju danych, jest nie tylko sektorem użyteczności publicznej, którego usługi powinny być dostępne możliwie największej liczbie obywateli, ale też jednym z sektorów strategicznych gospodarki, o dużym znaczeniu dla obronności państwa. Co więcej, telekomunikacja jest branżą infrastrukturalną umożliwiającą – przy odpowiednio wysokim poziomie rozwoju – stymulowanie wzrostu ekonomicznego i zwiększenie konkurencyjności gospodarki. Zależność pomiędzy rozwojem gospodarki i sektora telekomunikacyjnego można postrzegać jako sprzężenie zwrotne: z jednej strony wzrost gospodarki stymuluje popyt na usługi telekomunikacyjne o coraz większym stopniu złożoności, z drugiej strony zaś, rozwój omawianego sektora pobudza rozwój innych dziedzin działalności. Stąd istotność problematyki rozwoju rynku usług telekomunikacyjnych we współczesnych gospodarkach, zwłaszcza krajów przechodzących procesy transformacji ekonomicznej. Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie zmian polskiego sektora telekomunikacyjnego w okresie ostatnich piętnastu lat, ukazanie barier i szans jego rozwoju oraz próba sprecyzowania dalszych zmian w najbliższej przyszłości.

182

Adrian Solek

Telekomunikacja jest pojęciem bardzo szerokim, obejmującym nadawanie, odbiór i transmisję informacji jakiejkolwiek natury, w szczególności: sygnałów, znaków, pisma, obrazów lub dźwięków, za pomocą przewodów, fal radiowych optycznych lub innych środków wykorzystujących energię elektromagnetyczną 1. Najczęściej spotykany podział wyróżnia: telefonię stacjonarną, telegrafię, telefonię ruchomą, transmisję danych, radiokomunikację, radiodyfuzję i telewizję kablową2. Oprócz wymienionych usług do telekomunikacji zalicza się także produkcję sprzętu umożliwiającego ich świadczenie. Tabela 1 Rozwój telekomunikacji w Europie Środkowej i OECD w 1989 r. Kraj

Liczba linii głównych (w tys.)

Gęstość telefoniczna

Bułgaria

1 994

22,23

Jugosławia

3 560

15,06

Czechosłowacja

2 226

14,26

Rumunia

2 161

19,42

Węgry

916

18,64

Polska

3 121

18,22

Albania Europa Środkowa OECD

42

11,40

13 979

11,67

345 898

43,08

Źródło: D. Dornisch, Dynamika konkurencji w polskim sektorze telekomunikacyjnym: regulacja, prywatyzacja i rozwój multi-sieci [w:] Charakterystyka wybranych sektorów infrastrukturalnych i wrażliwych w gospodarce polskiej oraz możliwości ich prywatyzacji, pod red. B. Błaszczyk i A. Cylwika, Raporty CASE, nr 27, Warszawa 1999; Communications in Albania, lipiec 2004, www.fact-index.com/c/co/communications_in_albania.html.

W okres przemian społeczno-ustrojowych Polska weszła jako kraj zapóźniony w dziedzinie telekomunikacji, zarówno pod względem kryteriów ilościowych, jak i jakościowych, z niedorozwiniętą infrastrukturą i znacznym niedoborem podażowym. Utworzone w 1947 r. przedsiębiorstwo państwowe Poczta Polska, Telegraf i Telefon (PPTT), jako monopolista w dziedzinie łączności, świadczyło usługi na bardzo niskim poziomie, w dodatku dla relatywnie niewielkiej liczby abonentów – wystarczy przypomnieć, że w 1989 r. Polska w międzynaro1 Ustawa z 21 lipca 2000 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. z 2000 r., nr 73, poz. 852, art. 2, pkt 23). 2 Polska Klasyfikacja Działalności, załącznik do Rozporządzenia Rady Ministrów z 20 stycznia 2004 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) – (Dz.U. z 2004 r., nr 33, poz. 289), kod 64.2.

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym...

183

dowych rankingach sektorów telekomunikacyjnych plasowała się na przedostatnim miejscu w Europie, przed Albanią (tab. 1). Wskaźnik gęstości telefonicznej, informujący o liczbie abonentów na 100 mieszkańców, wynosił niewiele ponad 8 i był o 30% niższy niż średnia dla Europy Środkowej oraz ponadpięciokrotnie niższy od średniej dla krajów OECD. Stopień telefonizacji wsi prezentował się jeszcze bardziej dramatycznie: w 1990 r. wskaźnik gęstości na obszarach wiejskich wynosił zaledwie 2,69 linii na 100 mieszkańców, wobec poziomu 12,28 dla abonentów miejskich3. Średni czas oczekiwania na przyłączenie linii telefonicznej był również rekordowy: wynosił bowiem aż 13 lat i 11 miesięcy4. W latach 90. XX w. zapoczątkowano zmiany prawne, instytucjonalne i regulacyjne w dziedzinie telekomunikacji. Jako generalny kierunek przeobrażeń wyznaczono, biorąc pod uwagę doświadczenia państw zachodnich, liberalizację sektora, zmierzającą do zmniejszenia zakresu i stopnia szczegółowości regulacji ekonomicznej (ustalania cen, jakości i rozmiarów produkcji) oraz zmiany pełnionych przez państwo funkcji regulacyjnych – zastąpienie kompleksowej regulacji, opartej na nakazach i zakazach, na rzecz swobodnej regulacji przedsiębiorczości, zasobów i strumieni finansowych. W dalszej perspektywie planowana była natomiast prywatyzacja narodowego operatora.

1. Zmiany prawne w okresie transformacji Pierwszym istotnym aktem prawnym, wprowadzającym nowy porządek w sektorze, była uchwalona w 1990 r., dość nowoczesna jak na owe czasy, ustawa o łączności5. Na jej podstawie podzielono PPTT na dwa odrębne przedsiębiorstwa: Pocztę Polską SA (PP SA) i Telekomunikację Polską SA (TP SA). Ustawa otwierała drogę podmiotom niepublicznym do wejścia w wybrane segmenty rynku. W odniesieniu do działalności telekomunikacyjnej założono plan stopniowego uwolnienia rynku usług telefonicznych, począwszy od połączeń lokalnych, a następnie międzymiastowych (zwanych fachowo międzystrefowymi), przy zachowaniu jednak monopolu na połączenia międzynarodowe. Wprowadzono w życie zasadę duopolu na rynkach rozmów lokalnych, dopuszczającą funk3 Infrastruktura – klucz do rozwoju (realizacja programu w zakresie rozwoju telekomunikacji; materiały na Sejmową Komisję Infrastruktury), Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 2003, www.mi.gov.pl/prezentacje/jednostki_dokumenty/1/infrastruktura_klucz_do_rozwoju_ii_1_09_ 2003.doc. 4 D. Dornisch, Dynamika konkurencji w polskim sektorze telekomunikacyjnym: regulacja, prywatyzacja i rozwój multi-sieci [w:] Charakterystyka wybranych sektorów infrastrukturalnych i wrażliwych w gospodarce polskiej oraz możliwości ich prywatyzacji, pod red. B. Błaszczyk i A. Cylwika, Raporty CASE, nr 27, Warszawa 1999, s. 91–103. 5 Ustawa z 23 listopada 1990 r. o łączności (Dz.U. z 1990 r., nr 86, poz. 504, z późn. zm.).

184

Adrian Solek

cjonowanie na każdym z nich jednego – poza TP SA – operatora. Realizacja tego postulatu w praktyce przybierała jednak różne formy, o czym będzie mowa dalej. Kolejnym krokiem była przeprowadzona w 1995 r. nowelizacja ustawy6, która umożliwiła wydawanie przez organ regulacyjny, jakim był minister łączności, a następnie Urząd Regulacji Telekomunikacji (obecnie: Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty), zezwoleń i koncesji na prowadzenie działalności w zakresie telekomunikacji stacjonarnej i ruchomej licznym podmiotom prywatnym. Do lipca 2004 r. wydano 153 zezwolenia 92 firmom7. Rozwój technologii telekomunikacyjnych i konieczność dostosowania polskiego prawa do rozwiązań obowiązujących w Unii Europejskiej wymusiły konieczność przeprowadzenia dalszych zmian legislacyjnych. Uchwalone w 2000 r., a obowiązujące od następnego roku, nowe Prawo telekomunikacyjne8 zmieniło w dużym stopniu zasady prowadzenia działalności. Najważniejszymi zmianami były: – zniesienie obowiązku uzyskania koncesji na świadczenie usług telekomunikacyjnych; pozostawiono jedynie wymóg uzyskania zezwolenia na eksploatację publicznej sieci telekomunikacyjnej analogowej (PSTN) i ruchomej typu komórkowego oraz sieci służących do rozprowadzania programów radiofonicznych i telewizyjnych; pozostałe rodzaje działalności wymagają jedynie zgłoszenia do organu regulacyjnego, – uwolnienie rynku krajowych połączeń telefonicznych; prawna liberalizacja rynku połączeń międzystrefowych rozpoczęła się 1 stycznia 2002 r., zaś w przypadku rozmów międzynarodowych – rok później, – powstanie Urzędu Regulacji Telekomunikacji (od 2002 r. pod nazwą: Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty – URTiP) jako organu regulacyjnego, który przejął kompetencje ministra łączności w tym względzie. Kolejna nowelizacja z 2003 r. miała na celu harmonizację polskiego prawa z dyrektywami Unii Europejskiej 9. Ustawodawca zmienił m.in. definicję usługi

6

Ustawa z 12 maja 1995 r. o zmianie ustawy o łączności oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1995 r., nr 60, poz. 310). 7 Wykaz operatorów posiadających zezwolenie telekomunikacyjne uprawniające do świadczenia usług telekomunikacyjnych w sieciach stacjonarnych, Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty, Warszawa 2004, www.urtip.gov.pl. 8 Ustawa z 21 lipca 2000 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. z 2000 r., nr 73, poz. 852). 9 Ustawa z 22 maja 2003 r. o zmianie ustawy – Prawo telekomunikacyjne oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 2003 r., nr 113, poz. 1070). Najważniejszymi aktami prawnymi liberalizującymi unijny rynek telekomunikacyjny są: Dyrektywa Komisji 90/388/EEC z 28 czerwca 1990 r. w sprawie konkurencji na rynku usług telekomunikacyjnych (OJ L 192/10, 24.07.1990), demonopolizująca rynek usług transmisji danych od 1 stycznia 1993 r.; Dyrektywa Komisji 96/2/EC z 16 stycznia 1996 r. w sprawie telekomunikacji ruchomej (OJ L 20/59, 26.01.1996), uwalniająca telekomunikację ruchomą z dniem 1 lutego 1996 r. oraz Dyrektywa Komisji 96/19/EC z 13 marca 1996 r. o pełnej liberalizacji w sektorze telekomunikacyjnym (OJ L 74/13, 22.03.1996), która dokonała pełnej otwarcia ryn-

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym...

185

powszechnej oraz warunki jej świadczenia, zasady przenoszenia numerów, wyboru operatora świadczącego usługi i dostępu do pętli abonenckiej. Wyeliminowano też nieścisłości przepisów, które dały się zauważyć w praktyce stosowania dotychczasowej ustawy. W październiku 2003 r. nastąpiła ponadto liberalizacja na rynku połączeń fixed-to-mobile (z sieci stacjonarnych do komórkowych). W lipcu 2004 r. Sejm uchwalił nową ustawę Prawo telekomunikacyjne, której celem jest – oprócz dostosowania naszego prawa do dyrektyw Unii Europejskiej – lepsze niż dotychczas wspieranie równoprawnej konkurencji w branży i rozwoju nowoczesnej infrastruktury oraz stworzenie przystępnych zasad rozdysponowania pasm częstotliwości. Korzystnym dla klientów rozwiązaniem jest możliwość zmiany sieci telefonicznej i zachowanie tego samego numeru telefonu. Innym udogodnieniem jest wprowadzenie darmowych blokad połączeń do określonych kategorii numeracyjnych (np. 0–700) w sieci operatora świadczącego usługi publiczne. Zmiany w ustawie dotyczą również reklamacji, mianowicie, jeżeli dostawca usług telekomunikacyjnych nie rozpatrzy reklamacji w terminie 30 dni od jej złożenia, zostanie ona uznana za uwzględnioną. Zgodnie z nową ustawą, operator będzie też zobowiązany do zablokowania w swojej sieci skradzionych telefonów w ciągu 1 dnia roboczego od dnia przedstawienia przez abonenta poświadczenia zgłoszenia kradzieży. W finalnej wersji ustawy wycofano jednak wprowadzony wcześniej zapis o konieczności uzyskania danych osobowych osób korzystających z usług telekomunikacyjnych typu pre-paid. Wcześniej autorzy projektu argumentowali, że taka restrykcja pomoże w walce z przestępcami, którzy często korzystają z telefonów komórkowych w systemie przedpłatowym. Do ustawy nie zostały wprowadzone też przepisy umożliwiające przedsiębiorcom telekomunikacyjnym wymianę danych o nieuczciwych abonentach. Nowe rozwiązania wzmacniają też rolę urzędu kontrolującego rynek telekomunikacyjny. Prezes URTiP będzie mógł zobowiązać dominującego operatora na rynku do skalkulowania kosztów świadczonych usług z uwzględnieniem niezbędnych kosztów. Takie uprawnienia wpłynąć mają na obniżenie cen usług telekomunikacyjnych w Polsce, w tym sieci komórkowych10.

ku usług telekomunikacyjnych, również stacjonarnej telefonii głosowej, począwszy od 1 stycznia 1998 r. Zob. Centrum Informacji Europejskiej, www.ukie.gov.pl. 10 W momencie pisania niniejszego artykułu ustawa – Prawo telekomunikacyjne z 16 lipca 2004 r. oczekiwała na podpis prezydenta RP. Tekst ustawy znajduje się na stronie: www.sejm.gov.pl. Zob. też: Prawo telekomunikacyjne, www.prawo.hoga.pl/_default_full.asp?strona=1&id=11598; A. Meller, Nowe prawo telekomunikacyjne: co ostatecznie będzie nas obowiązywało?, Internet Standard, 30 lipca 2004, www.idg.pl/ news/ 69203.html.

186

Adrian Solek

2. Stan telekomunikacji w Polsce 2.1. Etapy rozwoju Wraz ze zmianami otoczenia prawnego następował szybki rozwój rynku usług telekomunikacyjnych. Nie miał on jednak jednolitego przebiegu; można wyróżnić w tym procesie kilka etapów. Pierwszą połowę minionej dekady (1990–1995) charakteryzował rozwój oddolnych inicjatyw w dziedzinie telekomunikacji w lokalnych sieciach stacjonarnych, ograniczonych do pojedynczych miejscowości. Ministerstwo Łączności, pełniące wówczas rolę regulatora, postawiło na swobodne kształtowanie się duopoli na szczeblu lokalnym, według uznania poszczególnych inwestorów, bez stymulowania rozwoju rynku z poziomu centralnego. Celem takiej strategii było zwiększenie podaży usług w rejonach zaniedbanych, cierpiących na poważny niedobór infrastruktury telekomunikacyjnej, a pośrednio także – wywarcie presji konkurencyjnej na TP SA i skierowanie uwagi narodowego operatora na rozwój sieci w mniej zaludnionych, a w związku z tym – mniej opłacalnych terenach. W rezultacie działalność rozpoczęło 23 nowych operatorów, działających na obszarze ograniczonym do pojedynczej gminy, miasta lub dzielnicy (jedynie dwóch działało na terenie kilku miejscowości). Tymczasem TP SA poczyniła liczne inwestycje infrastrukturalne, wymieniając analogowe centrale telefoniczne na cyfrowe, wprowadzając nowe materiały (np. kable miedziane i światłowodowe), zmniejszające liczbę zakłóceń oraz zwiększające pojemność i szybkość transmisji11. Jednocześnie sprywatyzowano polskie wytwórnie sprzętu telekomunikacyjnego. Zostały one wykupione przez trzy międzynarodowe koncerny: Siemens, Alcatel i Lucent, które stały się głównymi producentami i dostawcami na polskim rynku. Ponadto w 1992 r. działalność rozpoczął pierwszy w Polsce operator sieci telefonii ruchomej – przedsiębiorstwo Polska Telefonia Komórkowa Centertel Sp. z o.o., dysponujące analogową siecią NMT450i (będące nota bene pod kontrolą TP SA, która jest w posiadaniu 66% jego akcji). Ponieważ pozostawienie rynku samemu sobie nie przyniosło oczekiwanych rezultatów w postaci znaczącego zwiększenia gęstości telefonicznej na obszarach niedoinwestowanych oraz rozwoju silnych, konkurencyjnych wobec TP SA operatorów, w połowie lat 90. XX w. nastąpiła reorientacja polityki państwa, mająca na celu aktywne pobudzanie rozwoju rynku połączeń lokalnych. Lata 1995–1997 stały się okresem etatyzmu w polskiej telekomunikacji. Ministerstwo zaczęło organizować przetargi na świadczenie usług telekomunikacyjnych w poszczególnych częściach kraju, przy czym obejmowały one znacznie więk11

D. Dornisch, op. cit.

187

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym...

sze obszary kraju niż licencje udzielone w poprzednim etapie. Spośród 20 nowych operatorów połowie przyznano prawo funkcjonowania na obszarze jednego województwa (według ówczesnego podziału administracyjnego kraju), natomiast pozostałych dziesięciu uzyskało możliwość świadczenia usług na terenie kilku województw jednocześnie – z wyłączeniem największych miast. Zwiększenie obszaru działalności co miało umożliwić wzrost siły rynkowej operatorów konkurencyjnych wobec TP SA. Proces ten zakończył się przyznaniem operatorom prywatnym koncesji na świadczenie usług w największych miastach (Łódź, Poznań, Kraków, Katowice w 1998 r., Warszawa w 1999 r.). Należy przyznać, że chociaż nowy kierunek rządowej polityki telekomunikacyjnej skutecznie przyśpieszył proces alokacji obszarów działania poszczególnym podmiotom, to jednak nie stworzył sprzyjających warunków funkcjonowania, o czym świadczy fakt, że niewielu właścicieli koncesji rzeczywiście rozpoczęło działalność. Tabela 2 Najwięksi producenci sprzętu telekomunikacyjnego w Polsce w 2003 r. Przychody z telekomunikacji

Przychody Zysk brutto Zysk netto ogółem

1 157 881

1 511 687

Lucent Technologies Poland

722 501

722 501

Nokia Polanda

651 000

Alcatel Polska

413 341

Firma

Zatrudnienie

w tys. zł Siemens

b.d. 482 945

131 525

81 899

b.d.

b.d.

b.d.

b.d.

b.d.

45 616

b.d.

55 087

1 158 500

a

Dane szacunkowe. Źródło: Firmy telekomunikacyjne działające w Polsce w roku 2003, lipiec 2004, www.computerworld.pl/top2000/top36.html.

W połowie lat 90. XX w. TP SA pozostawała firmą niesprywatyzowaną, zaś działania państwa wobec niej cechowały się znacznym stopniem protekcjonizmu. Do niewątpliwych osiągnięć zaliczyć należy natomiast wprowadzenie konkurencji na rynku połączeń komórkowych. Obok Centertela w 1996 r. na rynku pojawiły się firmy: Polkomtel SA (operator sieci Plus GSM) i Polska Telefonia Cyfrowa Sp. z o.o. (Era GSM), oba dysponujące nowocześniejszą technologią cyfrową GSM 900. Obecnie rynek telekomunikacyjny przechodzi kolejną fazę rozwoju – reorientację liberalną, dającą możliwość dynamicznego rozwoju konkurencji w telekomunikacji. Szans rozwoju należy upatrywać w czynnikach natury legislacyjnej i ekonomicznej, po pierwsze dzięki wprowadzeniu zmian prawnych uwalniają-

188

Adrian Solek

cych rynek rozmów międzystrefowych i międzynarodowych, co stwarza możliwość zaistnienia efektywnej konkurencji na tych rynkach, a po drugie – na skutek stopniowego zwiększania poziomu inwestycji przez nowych operatorów. Zmiany prawne nie spowodowały jednak drastycznego ograniczenia pozycji monopolistycznej TP SA, ani na rynku rozmów lokalnych, ani też międzymiastowych i międzynarodowych; należy oczekiwać, że prawdziwa konkurencja będzie dopiero kwestią przyszłości. Natomiast na rynku komórkowym obserwuje się dynamiczny wzrost; liczba telefonów komórkowych przekroczyła już liczbę abonentów stacjonarnych. Dalszy rozwój tego segmentu telekomunikacji uzależniony jest w dużym stopniu od wprowadzenia na rynek czwartego operatora telefonii ruchomej. Wartość polskiego rynku telekomunikacyjnego wynosiła w 2002 r. 8,77 mld euro, co stanowiło 4,4% PKB. Połowa rynku przypadała na telefonię stacjonarną, 39% – na komórkową, reszta zaś na usługi internetowe i przesyłu danych12.

2.2. Telefonia stacjonarna Największym polskim operatorem pozostaje w dalszym ciągu TP SA, obsługująca na koniec 2003 r. ok. 11 mln klientów i dysponująca ponad dziewięćdziesięcioprocentowym udziałem w rynku lokalnej telefonii stacjonarnej. Konkurenci TP SA w tym segmencie pozostają daleko w tyle – najwięksi spośród nich (Dialog i Netia) mają zaledwie po kilkaset tysięcy abonentów. a

11

TP SA

b

6,2

PTC (Era) Centertel (Idea)

b

5,7

b

5,5

Polkomtel (Plus)

a

0,4

a

0,35

Telefonia Dialog Netia

0 a

2

4

6

8

10

12

Liczba standardowych łączy głównych i linii ISDN (w mln); b liczba klientów (w mln).

Rys. 1. Najwięksi polscy operatorzy telefoniczni (stan na koniec 2003 r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych operatorów. 12 4th Report on Monitoring of Candidate Countries (Telecommunications Services Sector), ECSC–EC–EAEC, Brussels–Luxembourg 2004.

189

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym...

Tabela 3 Przychody, zyski i zatrudnienie największych operatorów telekomunikacyjnych w Polsce w 2003 r.

Lp.

Nazwa

Przychody ogółem

Przychody ze sprze- Zysk brutto Zysk netto daży

Zatrudnienie

w tys. zł 1

Telekomunikacja Polska SA

2

Polska Telefonia Cyfrowa Sp. z o.o. (Era GSM)

6 040 637

3

Polkomtel SA (Plus GSM)

4

Polska Telefonia Komórkowa Centertel Sp. z o.o.

5

15 423 720 14 011 927

1 259 782

742 597

36 211

5 601 277

670 845

610 256

3 803

5 555 715

5 176 230

964 186

756 588

3 001

4 920 893

4 532 152

117 982

85 516

2 747

Telefonia Dialog Sp. z o.o.

953 064

361 514

264 312

264 312

968

6

GK Netia Holdings SA

704 526

704 526

–728 779

–729 079

1 273

7

Telekomunikacja Kolejowa Sp. z o.o.

281 728

265 531

–6 493

–10 575

3 841

Źródło: Ranking firm – Pięćsetka „Polityki” 2003, www.polityka.onet.pl/rank500_2004/lista500.

Pomimo zliberalizowania rynku rozmów międzystrefowych i międzynarodowych wciąż utrzymuje się dominacja dotychczasowego monopolisty. Udział TP SA w ruchu lokalnym sięga 90%, a w międzymiastowym i międzynarodowym – 81%. Również 7 na 8 połączeń z sieci stacjonarnych do komórkowych realizowanych jest przy wykorzystaniu sieci dominującego operatora (zob. rys. 2). Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest niezbyt długi okres, jaki upłynął od uwolnienia tych segmentów rynku telekomunikacyjnego, inną – wykorzystywanie pozycji dominującej i stosowanie praktyk monopolistycznych przez TP SA. W strukturze ruchu wychodzącego z TP SA (31,85 mln minut w 2002 r.) największa część przypada na stacjonarne połączenia lokalne (niemal 60%). Co czwarta minuta stanowi połączenie z siecią Internet, co dziesiąta minuta – krajowe połączenie międzystrefowe, a niemal 6% czasu poświęcane jest na połączenia z sieciami komórkowymi. Pozostałe usługi mają śladowy udział w strukturze ruchu telefonicznego inicjowanego z sieci TP SA (rys. 3). Wielkość przychodów polskiego rynku telefonii stacjonarnej szacuje się na ok. 4,3 mld USD (ok. 16,7 mld zł), z czego niezależni operatorzy uzyskują wpływy o wartości ok. 600 mln USD, czyli 14%. Największy udział z nich ma

190

Adrian Solek

Netia łącznie z El-Netem (35%), w dalszej kolejności: Tel-Energo i Tel-Bank (18%) oraz Dialog (17%)13. Lokalna telefonia stacjonarna (linie)

Krajowe rozmowy międzystrefowe NOM 2,9%

Dialog 3,3% Netia 3,4%

TP SA 90,2%

TeleNet 1%

Netia 4,5% Energis 4,6%

TP SA 81,3%

Tele2 6,4%

inni 2,1%

Rozmowy międzynarodowe

Połączenia z sieciami komórkowymi NOM 1,6% Netia 1,6% Energis 1,6%

TP SA 81,7%

inni 0,2%

NOM 1,1% Netia 2,4%

TP SA 87,5%

Energis 1,5%

Tele2 10,8%

Tele2 7,3% inni 0,2%

inni 0,8%

(szacunki TP SA na marzec 2004 r.)

Rys. 2. Struktura rynku telekomunikacyjnego w Polsce (stan we wrześniu 2003 r.) Źródło: Informacje o sektorze, Telekomunikacja Polska SA, lipiec 2004, www.tp-ir.pl.

międzystrefowe

lokalne

5,8% 10,3% 1,2%

komórkowe

58,6%

międzynarodowe a

23,3%

0,8%

a

do Internetu

audiotekst i usługi sieci inteligentnej

Połączenia z numerem dostępowym 0202122 / 0202422.

Rys. 3. Struktura ruchu wychodzącego z sieci Telekomunikacji Polskiej SA w 2002 r. (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Stan telekomunikacji w 2002 r. i I półroczu 2003 r., Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 2003. 13 Dane za 2003 r.; Netia – not just another CLEC, Netia, maj 2004, www.netia.pl/index. html?o=i&s=173.

191

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym...

63,5

Niemcy

58,4

Francja

57,8

Grecja 49,9

Austria

47,7

Włochy

46,0

Hiszpania

44,1

Portugalia Czechy

37,4

Węgry

36,8

Bułgaria

36,7 31,1

Polska

30,0

Łotwa 0

10

20

30

40

50

60

70

Rys. 4. Wskaźnik penetracji telefonii stacjonarnej w wybranych krajach Europy w 2003 r. Źródło: Infrastruktura – klucz do rozwoju (realizacja programu w zakresie rozwoju telekomunikacji; materiały na Sejmową Komisję Infrastruktury), Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 2003, www.mi.gov.pl/prezentacje/jednostki_dokumenty/1/infrastruktura_klucz_do_rozwoju_ii_1_09_ 2003.doc.

Polski rynek telekomunikacyjny jest największy spośród wszystkich krajów Europy Środkowej, jednak w porównaniu z innymi krajami regionu pozostaje rynkiem względnie słabo rozwiniętym. Podstawowym miernikiem rozwoju telekomunikacji na danym obszarze jest tzw. wskaźnik penetracji, informujący o liczbie linii telefonicznych na 100 mieszkańców. Liczba abonentów telefonii przewodowej (użytkowników standardowych łączy głównych) wynosiła w Polsce w 2003 r. 29 na 100 mieszkańców, a wraz z łączami ISDN – 31%, w porównaniu ze średnią w Unii Europejskiej wynoszącą 60% i wskaźnikami na poziomie 37% w Czechach i na Węgrzech. Należy dodać, że wskaźnik penetracji jest niemal dwukrotnie niższy na wsi niż w mieście (odpowiednio: 19% i 35%), jednakże na początku lat 90. minionego stulecia różnica była aż 4,5-krotna. Pomiędzy 1990 r. a 2002 r. nastąpiło niemal trzykrotne zwiększenie gęstości sieci telefonicznej w miastach i aż siedmiokrotne na wsi (zob. tab. 4). Podobne zróżnicowanie można zaobserwować pomiędzy poszczególnymi regionami kraju. Do województw o najwyższym wskaźniku penetracji należą: mazowieckie, podlaskie i dolnośląskie, najmniejszą gęstością sieci cechują się zaś województwa: podkarpackie, świętokrzyskie i opolskie. Liczba abonentów na 100 mieszkańców jest aż o 60% większa na Mazowszu, zajmującym czołową pozycję, niż na ostatnim w rankingu Podkarpaciu (rys. 5).

192

Adrian Solek Tabela 4 Telefonizacja wsi i miast w Polsce w latach 1990–2002 (standardowe telefoniczne łącza główne)

Abonenci telefonii przewodowej W liczbach bezwzględnych (w tys.) – miasta – wieś Na 100 mieszkańców – miasta – wieś

1990

1995

3 293,0 2 902,0 391,0

5 728,5 4 924,3 804,2

8,62 12,28 2,69

14,84 20,62 5,46

1999

2000

2001

2002

Zmiana 2002/1990

10 076,2 10 740,2 10 934,4 10 916,4 7 872,0 8 181,9 8 290,0 8 162,1 2 204,2 2 558,3 2 644,4 2 754,3 26,07 32,95 14,93

27,79 34,27 17,32

28,30 34,76 17,89

28,55 34,57 18,84

3,32 2,81 7,04 3,31 2,82 7,00

Źródło: obliczenia własne na podstawie: Stan telekomunikacji…, op. cit.

Liczba abonentów na 100 mieszkańców: █ od 30,2 do 33,9; █ od 28,0 do 30,2; █ od 25,6 do 28,6; █ od 21,1 do 25,6.

Rys. 5. Zróżnicowanie wskaźnika penetracji standardowych łączy głównych w poszczególnych województwach (stan na koniec 2002 r.) Źródło: Stan telekomunikacji…, op. cit.

193

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym...

2.3. Telefonia komórkowa Bardzo dynamicznie rozwija się w Polsce segment telefonii komórkowej od momentu jej zaistnienia. Stan taki można uznać za efekt zarówno braku dominacji państwowego monopolisty w tym zakresie usług, jak i prostszych procedur koncesyjnych w porównaniu do telefonii stacjonarnej. Konkurencja między operatorami sieci komórkowych sprawiła, że w okresie zaledwie kilku lat ich działalności notuje się systematyczny spadek cen rozmów, a liczba abonentów przekracza liczbę linii telefonii przewodowej. Największe inwestycje w telekomunikacji są od lat 90. XX w. ponoszone właśnie na rozwój telefonii ruchomej. W omawianym segmencie rynku działają obecnie trzy firmy: Polska Telefonia Komórkowa Centertel Sp. z o.o. (powstała w 1991 r., funkcjonuje od 1992 r.; od 1998 r. operator sieci Idea), Polska Telefonia Cyfrowa Sp. z o.o. (od 1996 r.; operator sieci Era) i Polkomtel SA (operator sieci Plus, również od 1996 r.). Ponadto URTiP wydał zezwolenia telekomunikacyjne 19 tzw. wirtualnym operatorom sieci ruchomej, którzy mogą udostępniać klientom usługi telekomunikacyjne (telefoniczne, przesyłu danych, internetowe) pod własną marką, kupując faktyczny przesył głosu i danych od operatorów rzeczywistych (tab. 5). Jednak z uwagi na brak umów z właścicielami istniejących sieci operatorzy ci nie rozpoczęli jeszcze działalności. Tabela 5 Operatorzy posiadający zezwolenia na świadczenie usług w sieciach komórkowych (stan na 30 kwietnia 2004 r.) Nazwa operatora dot.com. Sp. z o.o. Emisja SA Energis Polska Sp. z o.o. E-Telko Sp. z o.o. Genesis Sp. z o.o. Liberty Poland SA Millennium Communications SA Modex Sp. z o.o. Nasza Telekomunikacja SA

Rodzaj działalności MVNO MVNO MVNO MVNO MVNO MVNO MVNO MVNO MVNO

Netia Telekom SA

MVNO

Niezależny Operator Międzystrefowy Sp. z o.o.

MVNO

Ogólnopolski System Przywoławczy Polpager Sp. z o.o.

MVNO

ONET.PL SA

MVNO

194

Adrian Solek cd. tabeli 5 Nazwa operatora

Rodzaj działalności

Polkomtel SA (Plus GSM)

standard ETSI/GSM w paśmie 900 MHz standard GSM/DCS w paśmie 1800 MHz standard UMTS w paśmie 2 GHz

Polska Telefonia Cyfrowa Sp. z o.o. (Era GSM)

standard ETSI/GSM w paśmie 900 MHz standard GSM/DCS w paśmie 1800 MHz standard UMTS w paśmie 2 GHz

Polska Telefonia Komórkowa CENTERTEL Sp. z o.o. (Idea GSM)

analogowy system NMT 450i standard DCS w paśmie 1800 MHz standard ETSI/GSM w paśmie 900 MHz standard UMTS w paśmie 2 GHz

Premium Internet SA

MVNO

SM-MEDIA SA

MVNO

Tele2 Polska Sp. z o.o.

MVNO

Telefonia Dialog SA

MVNO

Telephone Sp. z o.o.

MVNO

Teleplus Sp. z o.o.

MVNO

Objaśnienie: MVNO – operator wirtualnej sieci ruchomej (Mobile Virtual Network Operator). Źródło: dane Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty, www.urtip.gov.pl.

Liczba użytkowników telefonów komórkowych wynosi obecnie ponad 18 milionów. Wskaźnik penetracji w tym segmencie rynku osiągnął na koniec 2003 r. poziom 45,1%. W III kwartale 2004 r. liczba użytkowników przekroczyła 21 milionów, a wskaźnik penetracji sięgnął 55%. Niestety, w porównaniu do standardów europejskich, jest to wciąż niewiele – w krajach „starej” Unii Europejskiej analogiczny wskaźnik wynosił w grudniu 2003 r. średnio 85%. Co ciekawe, w Szwecji liczba telefonów komórkowych przekroczyła w 2004 r. liczbę mieszkańców, a wskaźnik penetracji wynosi 100,1%. W krajach regionu liczba użytkowników sieci komórkowych w przeliczeniu na 100 mieszkańców jest również znacznie większa niż w Polsce – w Czechach jest to aż 95%, na Węgrzech – 78,5%14. Rynek telefonii komórkowej jest podzielony prawie równo pomiędzy funkcjonujące przedsiębiorstwa. Operator Ery GSM, będący liderem rynku, dysponuje 37% udziałem i niewielką przewagą nad konkurentami – Ideą-Centertelem (32,2%) i Plusem GSM (30,8%) – (zob. rys. 7). Świadczone od 1996 r. usługi w cyfrowych systemach GSM 900 i 1800 skutecznie wyparły przestarzały analogowy system pierwszej generacji NMT450i – w bazującej na nim sieci Centertel pozostawało pod koniec 2002 r. zaledwie 12 tys. abonentów. Należy wspomnieć, że z usług telefonii ruchomej można korzystać zarówno w systemie 14

Dane Komisji Wspólnot Europejskich, Českiego Telekomu, Matáv.

195

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym...

abonamentowym, jak i przedpłatowym (pre-paid). Od chwili pojawienia się systemów bezabonamentowych systematycznie rośnie ich udział w całości rynku i w marcu 2004 r. wynosił 55%, co jest obserwowaną tendencją nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Innym wartym odnotowania faktem jest wzrost liczby świadczonych usług niegłosowych – przede wszystkim SMS (Short Message Service) i MMS (Multimedia Message Service). Przewiduje się, że w 2004 r. liczba wysłanych wiadomości SMS sięgnie ośmiu dziennie na każdego użytkownika, co stanowiłoby aż szesnastokrotny wzrost w ciągu ostatnich trzech lat15. 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

45,1 36 24,9 17,5 10,2 0,2

0,6

1995

1996

2,1

5

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

Rys. 6. Wskaźnik penetracji telefonii komórkowej w Polsce w latach 1995–2003 Źródło: Rynek usług telefonii komórkowej w Polsce, Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomunikacji, Instytut Rynku Elektronicznego, Warszawa 2003.

PTC (Era)

3,94

Centertel (Idea)

3,25

Polkomtel (Plus)

3,1

0

1

2,96

6,9

2,76

6,01

2,64

2

3

4

5,74

5

6

7

użytkownicy systemów przedpłatowych (pre-paid): Tak Tak, Heyah, Pop, Simplus użytkownicy systemów abonamentowych

Rys. 7. Liczba użytkowników sieci komórkowych w Polsce (dane za I kwartał 2004 r., w mln) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych operatorów. 15

Rynek GSM w Polsce, www.one-2-one.pl/rynek.html.

8

196

Adrian Solek

Zauważyć można, że obserwowany w wielu krajach proces wypierania usług telefonii przewodowej przez komórkową nie zaistniał w Polsce. W naszym kraju rozwojowi telefonii ruchomej nie towarzyszy zmniejszenie ilości linii stacjonarnych. Powodem może być wciąż niskie zagęszczenie sieci stacjonarnej oraz nie najniższe opłaty za rozmowy w sieciach komórkowych. Sytuacja taka może się jednak zmienić, jeśli na rynek wejdą wirtualni operatorzy sieci komórkowych (VMNO), co powinno nieuchronnie spowodować spadek cen usług.

3. Bariery rozwoju Podsumowując można stwierdzić, że pomimo formalnego zliberalizowania rynku telekomunikacji w Polsce oraz jego dynamicznego rozwoju, w ciągu ostatnich piętnastu lat (od 1995 r. liczba linii stacjonarnych rośnie średnio o 11% rocznie, a liczba telefonów komórkowych – o 111%16), stopień jego rozwoju jest wciąż niski. Świadczą o tym znacznie niższe wskaźniki penetracji – zarówno telefonii stacjonarnej, jak i mobilnej – niż w krajach zachodnioeuropejskich, czy nawet regionu środkowej Europy. W 2002 r. na 100 mieszkańców Polski przypadło 89 tys. minut rozmów telefonicznych, podczas gdy na 100 statystycznych Czechów i Węgrów przypadło po 127 tys. minut, a Litwinów – 102 tys.17. Innym kryterium oceny rozwoju rynku jest liczba publicznych aparatów telefonicznych – w Polsce wynosi ona zaledwie 2,6 na 100 mieszkańców, przy średniej w krajach OECD równej 4,118. Niewątpliwie jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest spuścizna słabo rozwiniętej infrastruktury odziedziczonej po okresie gospodarki socjalistycznej. Innym powodem jest fakt, że stosunkowo duży odsetek populacji kraju mieszka na obszarach wiejskich (ok. 38% według danych GUS za 2002 r.), które są mniej atrakcyjne dla operatorów stacjonarnych, z uwagi na większe koszty przyłączenia do sieci niż w miastach. Średni dochód per capita jest także mniejszy na obszarach wiejskich, co dodatkowo hamuje ich telefonizację. Rozwój telekomunikacji jest na całym świecie pochodną zamożności społeczeństwa, tymczasem poziom PKB per capita w Polsce, wynoszący ok. 9500 USD, stanowi mniej niż połowę PKB w krajach Europy Zachodniej, jak również mniej niż w znajdujących się na podobnym etapie rozwoju państwach Grupy Wyszehradzkiej. Z kolei ceny usług telekomunikacyjnych w Polsce należą do najwyższych w Europie. Koszt standardowego koszyka rozmów, obejmującego 16 Polacy telefonują coraz więcej, Polska Agencja Prasowa, 27 lipca 2004 (cyt. za: www. money.pl/gospodarka/ngospodarka/telekomunikacja). 17 Ibidem. 18 OECD Communications Outlook 2003, OECD, Paris 2003.

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym...

197

opłatę abonamentową oraz 1200 różnego rodzaju rozmów rocznie, plasował Polskę w 2003 r. na czwartym miejscu w Europie, obok Finlandii i Francji. Biorąc jednak pod uwagę różnicę poziomów dochodów w tych krajach, okazuje się, że realnie koszt koszyka usług telefonicznych jest w naszym kraju znacznie większy. Jest on także dużo wyższy aniżeli w krajach, których sytuację gospodarczą uważa się za zbliżoną do polskiej – przykładowo abonent Českego Telekomu za identyczny koszyk zapłaciłby o 36% mniej niż w Polsce, zaś użytkownik sieci węgierskiego Matávu – o 16% mniej. Wynika to m.in. z naliczania co trzy minuty impulsu przy połączeniach lokalnych, co znacznie zwiększa kwotę, jaką płaci konsument. Wprowadzenie naliczania minutowego lub sekundowego – jak to jest praktykowane w wielu krajach – spowodowałoby, że abonenci płaciliby za faktycznie wykorzystany czas rozmowy i ponosili mniejsze koszty całkowite19. Do wewnętrznych barier rozwoju sektora telekomunikacyjnego w Polsce należy zaliczyć trudności nowych operatorów w zgromadzeniu odpowiedniego kapitału finansowego niezbędnego do budowy i obsługi infrastruktury. Są to przeważnie niewielkie przedsiębiorstwa (np. Netia i Dialog zatrudniają ok. 1000 osób, w porównaniu z liczącą 36 tys. osób załogą TP SA), tymczasem działalność ta wymaga dużych inwestycji. W początkowym etapie liberalizacji poważną przeszkodą były trudności administracyjne i organizacyjne, na jakie uskarżali się nowi przedsiębiorcy na rynku, zwłaszcza powolność Ministerstwa Łączności w podejmowaniu decyzji dotyczących technicznych aspektów działalności. Wysokie opłaty koncesyjne na świadczenie usług lokalnych, a zwłaszcza na usługi w systemie UMTS (650 mln euro) przyczyniają się do drastycznego zmniejszenia możliwości finansowych i inwestycyjnych działających na rynku podmiotów. Podobnie jak w innych krajach europejskich, wysokość opłat była przeszacowana, a wpływy budżetowe z jej tytułu zostały przeznaczone na inne cele niż finansowanie rozwoju telekomunikacji20. Do innych błędów państwa zaliczyć należy: niedoskonałość ustawodawstwa telekomunikacyjnego, skutkującą możliwością wieloznacznej interpretacji przepisów prawa, zwlekanie z wydawaniem przez ministerstwa rozporządzeń wykonawczych oraz koncentrację regulatorów na aspektach technicznych, a nie ekonomicznych warunkach wprowadzania konkurencji. Istotną barierą rozwoju sektora były monopolistyczne praktyki największego na rynku przedsiębiorstwa – TP SA, które utrudniały czy wręcz uniemożliwiały stworzenie efektywnej konkurencji ze strony alternatywnych operatorów (np. uchylanie się od podpisywania umów międzyoperatorskich z dostawcami usług) i były ukierunkowane na osłabienie ich wrażliwej pozycji finansowej i konku19 20

2003.

J. Hagemejer, Kosztowne trzy minuty, „Rzeczpospolita” z 10 lutego 2003. Stan telekomunikacji w 2002 r. i I półroczu 2003 r., Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa

198

Adrian Solek

rencyjnej. Wśród wielu zarzutów stawianych TP SA przez UOKiK wymienić można wielokrotne nadużywanie pozycji dominującej, poprzez narzucanie dzierżawcom infrastruktury teletechnicznej uciążliwych warunków umowy (np. przy zastrzeżeniu sobie przez TP SA prawa do zmiany ceny w każdym czasie, o dowolną wysokość i bez podania przyczyn), blokowanie bez uprzedzenia połączeń inicjowanych z sieci innych operatorów, niekorzystny dla konkurentów sposób rozliczania na fakturach usług rozmów międzystrefowych świadczonych przez niezależnych operatorów, a także utrudnianie prowadzenia postępowań antymonopolowych przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów21. Po przeprowadzeniu inwestycji infrastrukturalnych przez operatorów prywatnych TP SA często odmawiała zatwierdzenia spełnienia standardów homologacyjnych przez operatorów, aby opóźnić rozpoczęcie przez nich działalności. Firma ta utrzymywała też niezrównoważoną strukturę taryfową, stosując tzw. subsydiowanie krzyżowe. Polegało ono na utrzymywaniu cen rozmów lokalnych na bardzo niskim poziomie (co uderzało w konkurentów TP SA w tym segmencie rynku) i pokrywaniu kosztów tych rozmów z dochodowej działalności usług międzymiastowych i międzynarodowych, nieobjętej wolną konkurencją. O występowaniu tego zjawiska świadczy zamieszczone w tabelach 6 i 7 porównanie struktury cen wybranych usług w Polsce i Unii Europejskiej. Tabela 6 Relacje cen usług telekomunikacyjnych w Polsce i Unii Europejskiej (według cen z 30 czerwca 2002 r.) Polska

UE

3-minutowa rozmowa lokalna : 3-minutowa rozmowa międzystrefowa

Relacja cen

1 : 4,3

1 : 2,5

10-minutowa rozmowa lokalna : 10-minutowa rozmowa międzystrefowa

1 : 3,5

1 : 2,7

10-minutowa rozmowa lokalna : 10-minutowa rozmowa międzynarodowa – wyrażona w parytecie siły nabywczej – nominalnie

1 : 25,5 1 : 12,0

1 : 6,0 1 : 5,7

Źródło: obliczenia własne na podstawie: 4th Report on Monitoring of EU Candidates Countries (Telecommunications Services Sector), ECSC–EC–EAEC, Brussels–Luxembourg 2004.

Stwierdzane wielokrotnie przez Urząd Antymonopolowy, a później Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów nadużywanie pozycji dominującej i stosowanie praktyk monopolistycznych przez TP SA spotykało się z pobłażliwością 21 Zob. komunikaty prasowe Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, www.uokik.gov.pl. Inną kategorię spraw – choć równie uciążliwą – stanowią zażalenia dotyczące relacji TP SA z konsumentami: sposób organizacji obsługi klienta („Błękitna Linia”), pobieranie od konsumentów opłat za usługi 0–700 realizowane w Internecie przez firmy trzecie itp.

199

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym...

rządów w latach 90. ubiegłego wieku. Próby wyjaśnienia tego faktu można dopatrywać się w dwuznacznej roli, jaką państwo pełniło wobec operatora narodowego: było zarówno regulatorem (funkcję tę pełniło Ministerstwo Łączności), jak i właścicielem TP SA – do momentu prywatyzacji w 1998 r., a faktycznie do momentu odsprzedania większości udziałów w firmie inwestorom prywatnym w 2001 r. (obecnie skarb państwa posiada 3,97% udziałów). Jakkolwiek prywatyzacja jako taka jest generalnie odbierana pozytywnie, gdyż gwarantuje zastąpienie politycznego mechanizmu podejmowania decyzji – rynkowym, to w przypadku TP SA występowały kontrowersje wokół tego procesu. Związane były one z tym, że przekształcenie TP SA w spółkę prywatną nie poprzedziła restrukturyzacja, jak to miało miejsce np. w przypadku węgierskiego operatora Matáv, który został podzielony na 5 odrębnych spółek działających w różnych regionach kraju. Wskutek takiego podejścia prywatyzacja operatora narodowego w Polsce polegała na zamianie monopolu państwowego w monopol prywatny. Po drugie – za główny cel prywatyzacji obrano nie zwiększenie konkurencji na rynku w dłuższej perspektywie, lecz zapewnienie doraźnych wpływów budżetowych. Wyraźne opóźnienie procesu prywatyzacji (dla porównania: Matáv sprywatyzowano już w 1993 r., a Český Telekom w 1995 r.) miało na celu możliwie wysokie podbicie ceny sprzedaży potencjalnym inwestorom. Tabela 7 Porównanie cen rozmów telefonicznych w Polsce i Unii Europejskiej (według cen z 30 czerwca 2002 r.) Rodzaj rozmowy

Relatywna cena w Polsce (średnia UE = 100%)

3-minutowa rozmowa lokalna

162%

10-minutowa rozmowa lokalna

186%

3-minutowa rozmowa międzymiastowa

103%

10-minutowa rozmowa międzymiastowa

112%

10-minutowa rozmowa międzynarodowa

313%

Źródło: obliczenia własne na podstawie: 4th Report on Monitoring..., op. cit.

Rozwój rynku krępowany jest także brakiem polityki rozwoju telekomunikacji w samorządach lokalnych i brakiem wystarczających bodźców dla gmin do wykazywania inicjatyw w tej dziedzinie. Należy też wspomnieć o ograniczeniach ze strony prawa budowlanego oraz drogowego, jakie występują w sprawnym budowaniu infrastruktury sieci stacjonarnych oraz komórkowych. Budowa stacji bazowych telefonii komórkowej napotykała często także na protesty okolicznych mieszkańców, zaniepokojonych rzekomą szkodliwością tych urządzeń dla zdrowia.

200

Adrian Solek

4. Przyszłość sektora Pozytywna strona rozwoju branży w okresie transformacji gospodarki przejawiała się w ciągłym wzroście liczby linii i użytkowników telefonów i wprowadzeniu rzeczywistej konkurencji na rynku połączeń komórkowych. Istotnym plusem jest także – co prawda, na razie bardziej formalna niż faktyczna – liberalizacja telefonii stacjonarnej we wszystkich jej segmentach. Korzystne okazało się także zniesienie większościowego udziału skarbu państwa w strukturze własnościowej TP SA oraz likwidacja wymogu, aby kapitał krajowy posiadał większościowy udział we wszystkich firmach działających na rynku międzymiastowym lub komórkowym. Przyczynia się to do pozyskania inwestorów dysponujących odpowiednim kapitałem finansowym, który jest niezbędny w sektorach nowoczesnych technologii, do jakich należy telekomunikacja. W kwestiach regulacyjnych z zadowoleniem należy odnotować oddzielenie funkcji regulacyjnej państwa od właścicielskiej, poprzez stworzenie URTiP. Do priorytetów dalszego rozwoju sektora telekomunikacyjnego zaliczyć trzeba wzrost wskaźnika penetracji, zarówno jeśli chodzi o telefonię przewodową, jak i ruchomą, szczególnie w regionach wiejskich, gdzie nasycenie jest niewystarczające. Ważne jest również zwiększanie udziału sektora telekomunikacyjnego w PKB, gdyż jego wysoka dynamika rozwoju będzie istotnym czynnikiem wzrostu całej gospodarki narodowej. Potwierdzeniem tej zależności jest rysunek 8, z którego wynika, że telekomunikacja stanowi siłę napędową całej gospodarki, gdyż jej rozwój przebiega w tempie kilkakrotnie wyższym od wzrostu PKB. Zdaniem Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji możliwe i pożądane jest utrzymanie tempa wzrostu sektora telekomunikacyjnego w Polsce na poziomie 10% rocznie22. Równolegle do stymulowania rozwoju telefonii należy pamiętać o rozwoju Internetu, który jest podstawą nowoczesnego społeczeństwa informacyjnego. Rozwój tej sieci powinien być wspierany przez państwo, w szczególności w odniesieniu do obszarów wiejskich i szkół. Kluczowe znaczenie miało w tej kwestii do niedawna zwolnienie z podatku VAT osób fizycznych, placówek oświatowych, naukowych i kulturalnych w zakresie dostępu do Internetu23. Chociaż pożądane byłoby obniżenie stawki VAT na usługi telefoniczne, trudno jednak spodziewać się obecnie realizacji tego ostatniego postulatu, z powodu dużego deficytu budżetu państwa oraz – przede wszystkim – wymogów Unii Europejskiej. Dobrym rozwiązaniem wydaje się jednak, stosowane w niektórych krajach 22

Uchwała nr 15/2003 Prezydium Rady Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji w zakresie założeń do strategii rozwoju rynku telekomunikacyjnego w Polsce w latach 2004–2006, www.piit.org.pl. 23 Ustawa z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2004 r., nr 54, poz. 535).

201

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym...

europejskich, przeznaczanie części wpływów z opodatkowania usług telekomunikacyjnych na dofinansowanie rozwoju tzw. usług powszechnych w telekomunikacji oraz Internetu, zwłaszcza w szkolnictwie, urzędach bezpośrednio obsługujących obywateli i firmy oraz w służbach ochrony zdrowia i bezpieczeństwa. Ponadto z inicjatywy państwa i wspólnot lokalnych powinno następować pobudzanie rozwoju tej sieci, poprzez rozszerzanie oferty usług administracyjnych załatwianych drogą internetową w urzędach administracji publicznej i samorządowej.

140 130 120,1

120 111,3

110 100

100

105,9

102,5

90 80 1998

1999

rynek telekomunikacyjny

2000 PKB

Rys. 8. Porównanie dynamiki wzrostu rynku telekomunikacyjnego i wzrostu PKB w Unii Europejskiej w latach 1998–2000 (rok bazowy 1998 = 100) Źródło: Telekomunikacja i technologie informacyjne. Liberalizacja w telekomunikacji, Centrum Informacji Europejskiej, Warszawa 2001.

Z uwagi na fakt, iż regiony słabo zurbanizowane nie są wystarczająco atrakcyjne dla operatorów, państwo i samorządy powinny podjąć wysiłek w celu stworzenia bodźców do zwiększenia inwestycji infrastrukturalnych na tych terenach. Miałoby to dodatkowy pozytywny skutek w postaci stworzenia lepszych warunków do wszechstronnego rozwoju społecznego i ekonomicznego tych regionów, umożliwiającego wyjście wielu z nich z tzw. Polski „B”. Można w tym celu wykorzystać zasady partnerstwa publiczno-prawnego lub też współfinansowanie budowy lokalnych sieci stacjonarnych środkami pochodzącymi z funduszy Unii Europejskiej. Rozbudowa infrastruktury telekomunikacyjnej może jedynie nastąpić poprzez inwestycje operatorów, do których są niezbędne znaczne środki finansowe. W celu stymulowania szybkiego rozwoju sieci, zobowiązania wynikające z opłat koncesyjnych nałożone na te podmioty powinny zostać zmniejszone (jak to

202

Adrian Solek

miało miejsce we Francji i Hiszpanii w odniesieniu do koncesji na UMTS), bądź też zamienione na inwestycje w nowoczesne sieci i usługi telekomunikacyjne24. W najbliższej przyszłości należy oczekiwać ciągłego wzrostu ilości linii telefonicznych i abonentów. Z powodu wciąż niskiej gęstości sieci telefonii przewodowej prawdopodobnie nie nastąpi zjawisko wypierania telefonów stacjonarnych przez komórkowe, odnotowywać będzie się natomiast wzrost obu segmentów rynku. Rozwój branży może być przyspieszony dzięki szybkiemu wzrostowi gospodarczemu, notowanemu w Polsce w ostatnich latach. Przy zwiększeniu wartości rynku zmieni się struktura usług: mniejszy udział będą miały tradycyjne usługi głosowe, nastąpi natomiast wzrost udziału transferu danych i łączności internetowej. Jeśli chodzi o samą telefonię, można spodziewać się wzrostu ilości połączeń komórkowych i związanych z tym usług dodatkowych, np. SMS i MMS. Przyczynić się do tego mogą: konkurencja pomiędzy istniejącymi podmiotami, wejście na rynek czwartego operatora i uruchomienie działalności przez wirtualnych operatorów telefonii ruchomej. Zdarzenia te znajdą odzwierciedlenie także w spadku cen połączeń. Konkurencja na rynku stacjonarnych rozmów międzystrefowych i międzynarodowych powinna doprowadzić także do zaniku subsydiowania krzyżowego, stosowanego przez TP SA. Nie można też zapomnieć o rosnącej roli usług VoIP (Voice over Internet Protocol), czyli prowadzeniu rozmów głosowych za pośrednictwem Internetu. Według prognoz International Telecommunication Union, „telefonia internetowa” będzie obejmować coraz większą część rynku długodystansowych połączeń telefonicznych, a w szczególności międzynarodowych; w 2005 r. ma przejąć blisko połowę telefonicznego ruchu międzynarodowego. Rozwój VoIP w Polsce jest o tyle bardziej obiecujący, że usługi te są znacznie tańsze od tradycyjnych połączeń międzymiastowych czy międzynarodowych, gdyż są kwalifikowane jako połączenia lokalne transmisji danych. Dodatkowym atutem jest możliwość wzbogacenia przekazu głosowego o przesył danych, obrazu itp. Przy prognozowaniu przyszłych zmian należy jednak pamiętać, że sektory nowoczesnych technologii charakteryzują się bardzo szybkim tempem rozwoju i jego dużą nieprzewidywalnością, zarówno jeśli chodzi o kryteria ilościowe, jak też jakościowe (np. wskutek pojawiania się nowych wynalazków). Dotychczasowe szacunki rozwoju usług telekomunikacyjnych przeważnie się nie sprawdzały – np. rozwój telefonii komórkowej w Polsce w początkach jej powstawania był niedoszacowany prawie trzykrotnie, a rozwój liczby użytkowników Internetu w Polsce jest stale przeszacowywany co najmniej dwukrotnie25.

24 25

Ibidem. Stan telekomunikacji…, op. cit.

Przemiany w polskim sektorze telekomunikacyjnym...

203

Literatura 4th Report on Monitoring of Candidate Countries (Telecommunications Services Sector), ECSC–EC–EAEC, Brussels–Luxembourg 2004. Communications in Albania, lipiec 2004, www.fact-index.com/c/co/communications_in_albania.html. Dornisch D., Dynamika konkurencji w polskim sektorze telekomunikacyjnym: regulacja, prywatyzacja i rozwój multi-sieci [w:] Charakterystyka wybranych sektorów infrastrukturalnych i wrażliwych w gospodarce polskiej oraz możliwości ich prywatyzacji, pod red. B. Błaszczyk i A. Cylwika, Raporty CASE, nr 27, Warszawa 1999. Firmy telekomunikacyjne działające w Polsce w roku 2003, lipiec 2004, www.computerworld.pl/top2000/top36.html. Hagemejer J., Kosztowne trzy minuty, „Rzeczpospolita” z 10 lutego 2003. Informacje o sektorze, lipiec 2004, Telekomunikacja Polska SA, www.tp-ir.pl. Infrastruktura – klucz do rozwoju (realizacja programu w zakresie rozwoju telekomunikacji; materiały na Sejmową Komisję Infrastruktury), Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 2003, www.mi.gov.pl/prezentacje/jednostki_dokumenty/1/infrastruktura_klucz_do_rozwoju_ii_1_0 9_2003.doc. Meller A., Nowe prawo telekomunikacyjne: co ostatecznie będzie nas obowiązywało?, Internet Standard, 30 lipca 2004, www.idg.pl/ news/ 69203.html. Netia – not just another CLEC, Netia, maj 2004, www.netia.pl/index.html?o=i&s=173. OECD Communications Outlook 2003, OECD, Paris 2003. Polacy telefonują coraz więcej, Polska Agencja Prasowa, 27 lipca 2004 (cyt. za: www.money.pl/ gospodarka/ngospodarka/telekomunikacja). Polska Klasyfikacja Działalności, załącznik do Rozporządzenia Rady Ministrów z 20 stycznia 2004 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) – (Dz.U. z 2004 r., nr 33, poz. 289). Prawo telekomunikacyjne, www.prawo.hoga.pl/_default_full.asp?strona=1&id=11598. Rynek GSM w Polsce, www.one-2-one.pl/rynek.html. Rynek usług telefonii komórkowej w Polsce, Krajowa Izba Gospodarcza Elektroniki i Telekomunikacji, Instytut Rynku Elektronicznego, Warszawa 2003. Stan telekomunikacji w 2002 r. i I półroczu 2003 r., Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 2003. Telekomunikacja i technologie informacyjne. Liberalizacja w telekomunikacji, Centrum Informacji Europejskiej, Warszawa 2001. Uchwała nr 15/2003 Prezydium Rady Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji w zakresie założeń do strategii rozwoju rynku telekomunikacyjnego w Polsce w latach 2004–2006, www.piit.org.pl. Ustawa z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2004 r., nr 54, poz. 535). Ustawa z 12 maja 1995 r. o zmianie ustawy o łączności oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1995 r., nr 60, poz. 310). Ustawa z 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne, www.sejm.gov.pl. Ustawa z 21 lipca 2000 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. z 2000 r., nr 73, poz. 852). Ustawa z 22 maja 2003 r. o zmianie ustawy – Prawo telekomunikacyjne oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 2003 r., nr 113, poz. 1070). Ustawa z 23 listopada 1990 r. o łączności (Dz.U. z 1990 r., nr 86, poz. 504, z późn. zm.). Wykaz operatorów posiadających zezwolenie telekomunikacyjne uprawniające do świadczenia usług telekomunikacyjnych w sieciach stacjonarnych, Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty, Warszawa 2004, www.urtip.gov.pl.

204

Adrian Solek

Changes in Poland’s Telecommunication Sector During Systemic Transformation During the systemic transformation Poland’s telecommunication sector was underdeveloped, and the 8.22 subscriber rate ranked our country the last but one among European nations. The legal changes commenced in the 1990s aimed at stimulating the expansion of the industry through liberalizing the market, introducing transparent regulation, privatizing the national operator (Telekomunikacja Polska SA) as well as adjusting Polish regulations to EU directives. The period of expansion may be divided into the following phases: the opening phase (1990–1995), the phase of statism (1995–1997), and the phase of liberal reorientation (since 1997). Apart from a considerable increase in the number of telephone lines and subscribers over the last 15 years, the penetration rate (32% – stationary telephones, and 45% – mobile) is still below average European levels, while the liberalization of the industry has not changed the dominant position of Telekomunikacja Polska SA, with its market share in the stationary telephones market at the level of 80–90%. Mobile phone operators, on the other hand, carried out their activities in a competitive environment. The barriers to the expansion of the telecommunication industry include: the strong position of Telekomunikacja Polska SA and its monopolistic practices, inefficient regulation, society’s low living standards, high prices which reduce demand for services, weak financial standing of new operators, and lack of appropriate expansion policies, especially in non-urban areas.

Adrian Solek – asystent w Katedrze Mikroekonomii na Wydziale Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Studia wyższe ukończył na tej uczelni w 1999 r., uzyskując tytuł magistra, a następnie na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w 2001 r., również uzyskując tytuł magistra. Obecnie pisze pracę doktorską nt. „Polityka regulacyjna państwa na rynku usług telekomunikacyjnych”. Zainteresowania naukowo-badawcze: mikroekonomia, regulacja rynków, telekomunikacja, socjologia. Kontakt: Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Katedra Mikroekonomii, ul. Rakowicka 27, 31-510 Kraków, tel.: (0-12) 293-53-19, fax: (0-12) 293-51-48, e-mail: [email protected].