Program profilaktyczno - wychowawczy na rok 2014 – 2015, pt. „Niwelowanie agresji u dzieci w wieku przedszkolnym”

Opracowanie: Sylwia Golonka

1. Wstęp Agresja oraz przemoc jest jednym z niekorzystnych zjawisk ubocznych zakłócających realizację zadań w przedszkolu. Dzieci najłatwiej i najczęściej uczą się zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie (dorośli – rodzice, grupa rówieśnicza, telewizja, komputer – gry). Agresja jest naturalnym fizycznym bądź psychicznym wyładowaniem nagromadzonych negatywnych bodźców i napięć emocjonalnych. Jest to zamierzone działanie skierowane przeciwko osobom lub przedmiotom, wywołującym u jednostki niezadowolenie, gniew. Celem jej jest wyrządzenie komuś/czemuś szkody, straty lub bólu. Może ona ( agresja ) mieć formę otwartą lub symboliczną. Wyróżniamy pięć rodzajów agresji: emocjonalna, słowna, instrumentalna, fizyczna, społeczna i aspołeczna. Pierwsza, emocjonalna występuje wówczas, gdy dziecko przeżywa lęk lub złość i pod względem tych emocji pojawi się agresja słowna. Do agresji słownej zalicza się ubliżanie, wyśmiewanie, dokuczanie, kpiny, prowadzi to do poczucia zagrożenia, odrzucenia, wyizolowania z grupy. Kolejny rodzaj agresji – instrumentalna, gdy agresor dąży do osiągnięcia jakiegoś celu kosztem drugiej osoby, wykorzystując swoją przewagę fizyczna lub psychologiczną. Agresja fizyczna to ta, kiedy mamy do czynienia z atakiem fizycznym na drugą osobę lub jej własność. Może mieć charakter agresji bezpośredniej, gdy agresor atakuje „przyczynę” swojej złości, lub agresji przemieszczonej, kiedy atakowany jest ktoś lub coś, symbolizuje osobę, której agresor chce wyrządzić krzywdę. Rodzaj agresji społecznej charakteryzuje się obroną norm i wartości obowiązujących w danej społeczności. Ostatni rodzaj agresji, aspołeczna wprowadza destrukcje w relacjach międzyludzkich. Opracowanie niniejszego programu poprzedziło rozpoznanie sytuacji w przedszkolu w roku szkolnym 2012/2013 za pomocą obserwacji dzieci. Niektórym dzieciom z trudnością przychodzi nawiązanie i utrzymanie pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi, włączenie się do grupy, wykazywanie zrozumienia, wycofanie się i konstruktywne radzenie sobie z problemami i konfliktami. Wynika to z braku umiejętności rozpoznawania swoich własnych uczuć, braku poczucia własnej wartości. Najważniejszym elementem przeciwdziałania niekorzystnym skutkom agresji jest wczesne jej rozpoznanie i odpowiednie postępowanie wychowawcze, które prowadzi zrównoważenia zachowania dziecka. Nieodzownym warunkiem powodzenia jest zrozumienie, że dziecko agresywne nie jest dzieckiem złym, lecz ma trudności w kierowaniu swoim postępowaniem. Zrozumienie tego faktu narzuca konieczność pomocy, a nie represji czy karania. Program ten został opracowany w oparciu o Podstawę Programową Wychowania Przedszkolnego, kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Program zawiera materiał z czynnościami, które dziecko wykonuje.

2. Przyczyny narastającej agresji Zjawisko powstania agresji upatruje się wraz ze zmieniającymi się warunkami życia społecznego: mniejsze rodziny, zapracowani rodzice, pogoń za pieniędzmi, mniej czasu dla dzieci, skromniejsze możliwości zdobywania doświadczeń społecznych, błędy popełniane przez dorosłych wychowujących dzieci. Zachowania agresywne mogą być spowodowane różnymi przyczynami. Tkwią one najczęściej w niewłaściwym oddziaływaniu wychowawczym domu rodzinnego, w niewłaściwym stosunku rodziców i rodzeństwa, związane z niekorzystną pozycją dziecka w rodzinie. Rodzina stanowi źródło norm, wartości, które przydaje się dziecku w jego interakcjach ze środowiskiem. Rodzice nie zdaja sobie sprawy, że mogą być przyczyną zachowań agresywnych u swoich dzieci. Gniew w stosunkach między dorosłymi powoduje pobudzenie i agresję u dzieci. Rodzice agresywni mogą

wzmacniać agresję u swoich dzieci. Postawy agresji i wrogości wytwarza niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa, brak czułości, miłości i pozytywnych wzorców. Przyczyny zachowań agresywnych u dzieci to: niska samoocena, przeżywanie niepowodzeń, brak kontaktu z rodzicami, brak ciepła domowego, lęk przed kompromitacją, niezgrabnością i niezręcznością, nuda, brak umiejętności wartościowego wypełniania wolnego czasu, obwinienie innych za swój lęk, ubogie słownictwo, brak ogólnych wiadomości, brak tolerancji, wzorce zachowań agresywnych oglądane w telewizji i grach komputerowych, trudna sytuacja życiowa, rozwód rodziców, śmierć osób bliskich. W każdym zespole dziecięcym, w przedszkolu, szkole, na podwórku znajduja się dzieci agresywne. Częściej agresywność występuje u chłopców, ale dziewczynki także bywaja agresywne. Już w wieku przedszkolnym przebieg procesu nieopanowania popędów reakcji, aż do wysublimowanych form agresji, zależy w dużej mierze od stanowiska pedagogicznego opiekunów, którzy jeśli nie zwrócą uwagi na zachowanie się dziecka, mogą dostrzec wytworzony już nawyk agresywnego zachowania.

3. Cele i zadania programu Cele ogólne: Rozwijanie umiejętności współżycia z innymi; Pogłębianie lepszego zrozumienia siebie samego i innych; Rozpoznawanie elementów wyzwalających w nas złość i agresję; Ćwiczenie opanowania agresji, a także jej przezwyciężanie; Próby nawiązywania nie agresywnych kontaktów; Rozwijanie umiejętności rozwiązywania konfliktów; Kształtowanie umiejętności dostrzegania sytuacji zagrażających zdrowiu i bezpieczeństwu; Kształtowanie umiejętności przewidywania skutków swoich niewłaściwych zachowań; Przestrzeganie obowiązujących norm i zasad. Cele szczegółowe: Dziecko: Zna i stosuje zasady oraz prawa obowiązujące w grupie; Skutecznie komunikuje się z innymi; Darzy zaufaniem koleżanki i kolegów; Jest otwartym wobec grupy oraz być świadomym swojej wartości; Słucha i jest słuchane; Potrafi docenić przyjacielską pomoc i sam czuje potrzebę jej niesienia; Wie, gdzie szukać pomocy w sytuacjach problemowych; Potrafi powiedzieć „nie”.

4. Sposoby realizacji programu 1) System interwencji wewnątrzprzedszkolnej: Pierwsza osobą, która zauważa i interweniuje w przypadku zachowań agresywnych jest nauczyciel. W przypadku braku efektów oddziaływań nauczycieli powołuje się zespół wychowawczy. Ostatnią instancją powodująca odpowiednie decyzje jest dyrektor. Środki zaradcze podejmowane przez przedszkole to: a) wzmożona obserwacja dzieci agresywnych i częste rozmowy z dziećmi na temat ich zachowań b) stały kontakt z rodzicami dzieci w celu poznania ich środowiska rodzinnego i ustalenia wspólnych oddziaływań wychowawczych c) otoczenie dzieci ciepłem i zrozumieniem, bezwarunkowa akceptacja dzieci pomimo negowania ich niewłaściwych zachowań, wyrażanie swoich uczuć wobec zachowań wychowanka d) rozmowy z dziećmi będące przykładem zachowań pozbawionych agresji e) stosowanie wobec dzieci agresywnych systemu kar i nagród.

Podstawowym zadaniem nauczyciela wychowania przedszkolnego jest tworzenie warunków i atmosfery sprzyjającej optymalnemu rozwojowi, zrozumienie uczuć dziecka i bezwarunkowa akceptacja. Ułatwia to między innymi zabawa, dająca poczucie bezpieczeństwa psychicznego i fizycznego, przynależności do grupy, podnosi poczucie własnej wartości, poprawia zaufanie. Należy pamiętać o tym aby wzmacniać zachowania pozytywne, by doceniać każde choćby najmniejsze zmiany w zachowaniu. Dzieci potrzebują uznania, które daje pewność siebie i wzmacnia wiarę we własne siły. Oto przykłady różnych bezpiecznych form odreagowywania agresji w chwili, gdy ona się pojawi: kosz z gazetami, które można dowoli zgniatać lub drzeć; malowanie swojej złości na papierze (może być palcami); materac, w który można kopać, bić pięściami czy głową; namiot złości, gdzie można się wykrzyczeć w poduszkę i odizolować od grupy; kozłowanie piłki złości. Itp. Oprócz środków doraźnych istnieje mnóstwo działań profilaktycznych. Które przeprowadza się na spokojnie w ramach zajęć edukacyjnych czy w wolnym czasie. Najpierw należy przeprowadzić ćwiczenia, które pozwolą dzieciom nauczyć się świadomego rozpoznania, odróżniania i wyrażania uczuć zarówno tych przyjemnych, jak i nieprzyjemnych. Zabawy na rozpoznawanie uczuć: „Jak brzmi to uczucie?” – interpretowanie wyrazu twarzy, odgadywanie pantomimy; „Co zdradza bębenek?” – rozpoznawanie uczuć po sposobie grania; „Zmienny jak pogoda” – jakie uczucie wzbudza w nas prognoza pogody?; „Lekko, czy ciężkostrawne” – opowiadanie o przyjemnych rzeczach ze słodkim jabłkiem w dłoni, a o trudnych z kamieniem; „Złoszczę się kiedy…” dokańczanie zdania przy wykorzystaniu piłki. Itp. Działania profilaktyczne mają także inscenizację z podziałem na role. Należy wybierać takie, które rzeczywiście dotyczą sytuacji w grupie, odnoszą się do aktualnego wydarzenia. Inscenizacje takie powinny przedstawiać konkretną sytuację konfliktową oraz propozycje jej rozwiązania. Ćwiczenia takie pomogą dzieciom także w werbalnym wyrażaniu swoich problemów i pragnień: „Sztuczne ognie” – czas palenia się ognia to czas argumentowania jednego dziecka; „Tylko mży czy już pada” – wyrażenie siły konfliktu poprzez rodzaje deszczu (można malować, wystukiwać, etc.) „Zjedzmy wspólnie tę zupę” – wrzucanie kulek do talerza na zupę i zastanawianie się jak zjeść zupę, którą sami naważyliśmy; „Rozmowa telefoniczna” - wyjaśnienia z zachowaniem dystansu fizycznego; „Pacynki uczuć” – opowiadanie o uczuciach, polecane szczególnie dzieciom z trudnościami w werbalizowaniu uczuć. Itp.

5. Formy realizacji programu 1) Formy służące realizacji programu: zabawy zaspokajające psychiczne, społeczne i fizyczne potrzeby dziecka (z uwzględnieniem zabaw twórczych) gry i zabawy dydaktyczne zajęcia planowo - organizacyjne wytwory dzieci pantomima, drama bajki terapeutyczne wycieczki i spacery uroczystości przedszkolne kontakty indywidualne. Realizatorami programu są wszyscy pracownicy przedszkola, a w szczególności nauczyciele i dyrektor przedszkola. Podjęta również zostanie współpraca z rodzicami, osobami i instytucjami zajmującymi się profilaktyką i wychowaniem. Do realizacji treści zawartych w programie należy wykorzystać każdą sprzyjającą sytuację dydaktycznowychowawczą. 2) Współpraca z rodzicami Udział rodziców w realizacji programu jest niezbędny do osiągnięcia zamierzonych efektów i będzie obejmował m.in.: wspólne podejmowanie decyzji dotyczących niektórych aspektów życia przedszkolnego włączanie rodziców do udziału w uroczystościach przedszkolnych, konkursach umieszczanie artykułów dotyczących agresji w „Poradniku pedagogicznym” pedagogizacja rodziców w ramach spotkań z nauczycielami i specjalistami: psychologiem, pedagogiem.

6. Przewidywane efekty programu Zakłada się, że dziecko, które wzięło udział w programie: czuje się bezpiecznie na terenie placówki i poza nią potrafi budować więzi międzyludzkie umie współżyć z innymi ludźmi potrafi integrować się z grupą potrafi porozumiewać się i komunikować z otoczeniem zna wartość zdrowia umie radzić sobie ze stresem i przykrymi emocjami ma poczucie własnej wartości umie umacniać w sobie poczucie własnej wartości wie, że asertywne zachowanie jest przydatne człowiekowi w różnych sytuacjach potrafi przybrać postawę asertywną umie obronić się przed naciskiem otoczenia umie odmawiać bez obawy przed odrzuceniem rozumie, że z agresją można sobie poradzić, przeciwdziałać jej i rozładować we właściwy sposób, a skutki stresu znacznie złagodzić wie, do kogo należy się zwrócić w przypadku zagrożenia wie, jak należy reagować w przypadku agresywnego zachowania kolegów rozumie, że każdemu człowiekowi potrzebującemu należy pomóc wie, że reklamy, presja grupy rówieśniczej mogą sprzyjać złym wzorcom zachowań.

7. Monitoring i ewaluacja programu 1) Ewaluacja programu Program profilaktyczny ma charakter otwarty. Jego treści mogą być rozszerzone w zależności od zainteresowań dzieci, inwencji nauczyciela, warunków i środków dydaktycznych, jakimi dysponuje przedszkole.

Treści programu stanowią odrębne bloki tematyczne, ale okazją do ich wprowadzenia będą też zajęcia i zabawy poświęcone bieżącej tematyce i kształtujące wszechstronne umiejętności dziecka. Oceny efektów realizacji programu, obok bieżącego monitorowania, dokonywane będą na radach pedagogicznych. Celem ewaluacji będzie: dostosowanie doboru i zakresu treści programowych do potrzeb dzieci, możliwości realizatorów programu i uwarunkowań przedszkola określenie skuteczności programu określenie wpływu przedszkolnego programu profilaktyki na doskonalenie jakości pracy przedszkola. Podstawę dla formułowania ocen realizacji programu będą stanowiły: wnioski z obserwacji zachowań dzieci rozmowy z rodzicami rozmowy z nauczycielami analiza dokumentów badania ankietowe. 2) Sposób monitorowania Wszyscy realizatorzy programu profilaktycznego dokonują odpowiednich zapisów w dziennikach zajęć i innych dokumentach przedszkolnych. Gromadzą w teczkach scenariusze zajęć, prace dzieci, własne ankiety itp. 3) Dokumentowanie raz w roku ewaluacja programu (ankieta dla nauczycieli) opracowanie przykładowych scenariuszy zajęć do wybranych tematów przez nauczycieli realizacja zaplanowanych spotkań z rodzicami – protokoły wspólnych spotkań notatki z indywidualnych rozmów zapisy w dzienniku i inna dokumentacja