Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 11 Sayı: 2, Sayfa: 241-250, ELAZIĞ-2001

PROGRAM GELİŞTİRMEDE DELPHI, DACUM VE MESLEK ANALİZİ Delphi, Dacum and Task Analysis in Curriculum Development

Çetin SEMERCİ *

Nuriye SEMERCİ*

ÖZET Bu çalışmada, program geliştirmede kullanılan Delphi, DACUM ve Meslek Analizi teknikleri açıklanmıştır. Ayrıca birbirleriyle olan ilişkileri araştırılmıştır. Bütün teknikler avantaj ve dezavantajlara sahiptir. Ancak, program geliştirmede en az iki teknik birlikte kullanılmalıdır. Anahtar kelimeler: Delphi, DACUM, Meslek Analizi, Program Geliştirme. ABSTRACT In this study, Delphi, DACUM and Task Analysis technics that is used curriculum development are explained. Besides, It is searched relations each others. All technics have advances and disadvances, yet the less two technics in curriculum development should be used together. Key Words: Delphi, DACUM, Task Analysis, Curriculum Development

*

) Yrd.Doç.Dr. Fırat Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

1. GİRİŞ Program geliştirme en genel anlamı ile eğitim programlarının tasarlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi sonucunda elde edilen veriler doğrultusunda yeniden düzenlenmesi süreci olarak ifade edilebilir. Bir başka deyişle, program geliştirme, hazırlanmış programın araştırıcı bir yaklaşımla uygulamada geliştirilmesidir. Programın kapsadığı amaçların sağlıklı ve etkin bir şekilde saptanması ve gerçekleştirilmesi için yararlanılan esasları, prensipleri ve faaliyetleri operasyonel anlamda ele alan bir ekip çalışmasıdır (Varış, 1996: 16). Bu bağlamda eğitim programlarının geliştirilmesinde yararlanılabilecek teknikler içerisinde yer alan Delphi, DACUM ve Meslek Analizi tekniklerinin incelenerek, karşılaştırılması önemli görülmüştür. 2. DELPHI TEKNİĞİ Adını DELPHI adında bir tanrıdan alan Delphi Tekniği, 1946 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde RAND teşkilatı tarafından literatüre geçirilmiş olup geçerli ve güvenilir bir tekniktir. Bazı bilim adamları tarafından Dalkey tekniği olarak da adlandırılan tekniğin N.C. Dalkey tarafından bulunduğu söylenmektedir (Paykoç ve Ok, 1990: 15; Demirel, 1999: 92; Başaran, 1992: 210).

“Belli bir konuda birçok görüş ve düşünce tek bir görüşten daha anlamlıdır” ilkesine dayanan ve karar alma işini kolaylaştıran Delphi tekniğinin sosyal alanlardaki uygulamaları şunlardır (Paykoç ve Ok, 1990:20; Demirel, 1999: 92; Simpson and Brown, 1994: 2): 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Öncelikli konuları / alanları saptama, İletişim sağlama, Kavram birliğine varma, Yenilik yapılması gereken alanların belirleme, Geleceğe yönelik tahminler yapma, İhtiyaç ve talep belirleme, Program değerlendirme (Eğitim programlarının planlanması ve süreç değerlendirilmelerinde), 8. Hedef / ölçüt tespit etme, 9. Standart ve akreditasyonları oluşturma, 10. Eğitim kurumlarının vizyonlarını belirleme, 11. Eğitim politikaları geliştirme.

Maddeler incelendiğinde Delphi tekniğinin program geliştirmenin her aşamasında kullanıldığı görülür. Başka bir deyişle, ihtiyaçların belirlenmesinden, öncelik verilecek alanları ve hedefleri belirlemeye ve daha geniş bir kapsamda eğitim politikalarının

242

Program Geliştirmede Delphı, Dacum ve Meslek Analizi.

hazırlanmasına kadar bir çok alanda kullanılabildiği söylenebilir. Bu tekniğin işleyişi ve işlem basamakları aşağıdaki şekilde gösterildiği gibidir: Şekil 2.1. Delphi Tekniğin işleyişi. 1- Belirle 2- Seç

Ana Amaç Uzmanlar

3- Postala

Görüş Sorma

4- İlk görüşlerin gelmesi

Görüşlerin analizi

5-Ortak görüş

Görüşlerin Savunulması veya değiştirilmesi

6-Ortak noktalar

Yeniden savunma ve gerekçeli yorum

7-Sonuç

Sonuçları kullanma

Delphi tekniğinin, şekilden de görüldüğü gibi başlangıçtan sona kadar yedi işlem basamağı vardır. Bunlar, ana amacın belirlenmesi, uzmanların seçimi, görüşlerin posta yoluyla alınması, görüşlerin analizi, ortak görüş oluşturma çabaları, ortak noktaların belirlenmesi ve sonuçların kullanılmasıdır. Bu basamakları ile Delphi tekniği, son yıllarda sosyal alanlarda özellikle eğitim alanında pekçok sorunun çözümünde kullanılmaktadır. Bu basamaklar incelendiğinde Delphi Tekniğinin üç temel özelliğinden sözedilebilir (Paykoç ve Ok, 1990: 15; Brady, 1994: 5-6 ; Şahin, 2000: 246): 1. Görüş oluşturanların hiçbir zaman karşı karşıya gelmemeleri nedeniyle grup içindeki yüz yüze ilişkilerde ortaya çıkabilecek olan, kişilerin diğerleri üzerindeki etkilerini azaltabilmesi, 2. Uzman cevaplarının kontrolü, dönüt ve düzeltme imkanlarının olması, 3. Cevapların istatistiksel analizi yapılabilmesidir. Bu özellikler, tekniğin uygulaması esnasında, çalışmaya katılan kişilerin birbirlerini olumlu ya da olumsuz olarak etkilemelerini ortadan kaldırması, cevapların istatistiksek olarak analizinin yapılabilmesi nedeniyle daha açık bir sonuca ulaşılabileceğini göstermektedir. Program geliştirme çalışmalarında kullanılan diğer bir teknik ise DACUM’dur. 243

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

3. DACUM (Developing A Curriculum) TEKNİĞİ DACUM tekniğinin ilk olarak 1969 yılında Kanada’da eğitim programlarının geliştirilmesinde, daha sonra Amerika Birleşik Devletleri’nde ve son zamanlarda da İngiltere’de başarılı bir şekilde uygulanan geçerli ve güvenilir bir tekniktir (Demirel, 1999: 96; Brady, 1999: 4; Mason, 1984: 24). DACUM tekniğinin dayandığı felsefe şu şekilde açıklanabilir (Külahçı, 1995b: 4-5; Hermann, 1989: 79; http://www.hacc.edu/ DACUM.html , 2000). 1. Bir işteki becerikli işçiler mesleklerini herkesten daha iyi tanımlar, 2. Mesleğinde başarılı bir işçinin yaptıkları esas alınarak her meslek etkili bir şekilde tanımlanır, 3. İşçiler, gerekli bilgi, beceri ve tavırlara sahipse işler doğru yapılır. DACUM tekniğinin felsefi dayanakları göz önüne alınarak kullanıldığı alanlar şu şekilde açıklanabilir (Demirel, 1999: 96; Külahçı, 1995b: 4-5): 1. Eğitim ihtiyaçlarının belirlenmesi ve değerlendirilmesi, 2. Program geliştirme, 3. İş tanımlarının yapılması, 4. Öğrenci değerlendirmesi, 5. Beceri testleri geliştirme, 6. Öğrenci eğitim ve rehberlik çalışmaları, 7. Meslek standartları ve akreditasyonların belirlenmesi.. DACUM tekniği, eğitim ihtiyaçlarının belirlenmesinden, bir meslek alanının gereklerinin analiz edilmesine ve öğrenci değerlendirilmesinden bir mesleğe ait standartların geliştirilmesine kadar eğitim alanlarında kullanılabilir. DACUM tekniği bir çalışma grubunun bir meslekte çalışanların yapması gerekenleri belirlemek amacıyla bir araya gelmelerini içerir ve 2-4 gün arasında sürebilir. DACUM komisyonu genel olarak 10-12 uzman kişiden oluşur (Külahçı, 1995b: 5). Tekniğinin işleyişi ve işlem basamakları aşağıda gösterildiği gibidir (Demirel,1999:96-97): Dacum tekniğinin şekilden de görüldüğü gibi beş işlem basamağı vardır. Bunlar, program ve iş alanlarının belirlenmesi, bunların gözden geçirilmesi, bilgi ve beceriye dayalı sıralanması, işin gerektirdiği işlemlerin ortaya konması ve değerlendirilmesidir. DACUM tekniği sosyal alanlarda özellikle eğitimde mesleki teknik eğitim programlarının geliştirilmesinde kullanım alanı bulmaktadır.

244

Program Geliştirmede Delphı, Dacum ve Meslek Analizi. Şekil- 3.2. DACUM Tekniğinin İşleyişi

BAŞLA

DACUM Koordinatörün Rehberliğinde

Belirle

Program / İş Alanları Beceri Alanları İşlemleri

•

Yazılı kaynakların incelenmesi

•

Tanımların yapılması

•

Sorumluluk alanları veya yeterliklerin belirlenmesi

Gözden Geçir

Beceri Alanları ve İşlemleri

Sırala

Bilgi ve Beceriye Dayalı İşlemler

• Sıklık derecesine göre,

Detaya Koy

İşin Gerektirdiği İşlemleri

• Mantık sıralamasına göre,

Değerlendirme

SON

• İlgilerin sıralanmasına göre

• Genelden özele, • Becerilere göre,

• Çok önemliden önemsize,

4. MESLEK ANALİZİ Meslek analizinde amaç, bir mesleği/işi bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor davranış alanlarında en küçük parçalara kadar ayrıştırarak, anlamlı bütünler ortaya koymaktır (Demirel, 1999: 99; Külahçı, 1995a: 8-9). Buna göre meslek analizinin kullanım alanları şöyle sıralanabilir: 1. 2. 3.

İşgücü ihtiyacını tanımlamada, Karar vermede, Program geliştirmede, 4. Meslek adamına ayrıntı bilgi vermede kullanılır.

Meslek analizinde maddelerden de anlaşıldığı gibi daha çok iş ve mesleğe ait bilgilerin ortaya çıkarılması ve mesleki ve teknik alanda program geliştirmeye yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Bu nedenle, Meslek analiziyle ilgili olarak genelde bir mesleğin (işin) listelenmiş yaprağı göze çarpmaktadır (Brady, 1994: 3). Şekil 3’te “İş Mesleği Yaprağı”na bir örnek verilmiştir. İş Mesleği Yaprağı küçük parçacıklara ayrılmış işlerin adını, çalışma sıklığını, önemini ve öğrenme güçlüğünü ortaya koyan bir çizelgedir. Diğer taraftan meslek (iş) analizinin işleyişi ve işlem basamakları aşağıda verilmiştir. Meslek analizi tablodan da görüldüğü gibi dokuz işlem basamağına sahiptir. Bunlar sırasıyla mesleğin (işin) tanımlanması, ilgili kaynakların gözden geçirilmesi, iş ve işlem basamaklarıyla ilgili taslak listenin hazırlanması, bunların gözden geçirilmesi, araştırmaya uygun araç geliştirilmesi, mesleğin gerektirdiği çalışmaların belirlenmesi, örnek plan ve tasarımının geliştirilip analizinin yapılması, aracı uygulayarak bilgilerin 245

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

değerlendirilmesi, bu değerlendirmeye göre iş envanterlerinin çıkarılması ve düzenlenmesi, sonuç olarak da rapor edilmesi, program geliştirmede kullanılmasıdır. Meslek analizinin işleyişi bu şekilde tekrar başa dönmektedir. Meslek analizi özellikle mesleki ve teknik eğitim alanlarında kullanılmaktadır. Şekil-4. 3. İş Mesleği Yaprağı Mesleğin (İşin) Adı :................................................................................................... No

Meslek (İş)

Çalışma Sıklığı

Önemi

Öğrenme Güçlüğü

Şekil -4. 4. Meslek Analizinin İşleyişi

BAŞLA 1.Belirle ve Tanımla

Meslek /İş

2.Gözden Geçir

İlgili Kaynaklar

3.Taslak Liste Hazırla

İş ve İşlem Basamakları

4.Gözden Geçir 5.Araç Geliştir

Araştırmaya Uygun

6.Meslekte/ İşte Çalışmaları Belirle 7.Geliştir ve Analiz Yap

Örnek Planı ve Tasarım

8.Aracı Uygula

Bilgileri Değerlendirme İş Envanteri Çıkarma Düzenleme

9.Tekrarla 246

Rapor ve Program Geliştirmede Kullanım

Program Geliştirmede Delphı, Dacum ve Meslek Analizi.

5. DELPHI, DACUM VE MESLEK ANALİZİ TEKNİKLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI Her üç tekniğin de birbirleriyle olan benzerliklerinin yanında bazı temel farklılıkları da vardır. DACUM grup etkileşimi içerirken, Delphi grup içindeki yüzyüze ilişkilerde ortaya çıkan, kişilerin diğerleri üzerindeki etkilerini azaltmaya çalışır. DACUM eğitim çevrelerinde en son geliştirilen ve kullanılan tekniktir. DACUM ile yapılan çalışmalar iş analizine oranla daha kısa sürede bitirilebilir. DACUM tekniği, etkililiği yanında çabuk sonuca ulaştırması ve ucuza mal olması nedeniyle geleneksel meslek analize göre daha üstün tutulmaktadır. Geleneksel meslek analizinde sık sık görülen yapı geçerliğine ilişkin problemlerin telafisi için DACUM iyi bir alternatiftir. Bununla beraber tek başına kullanılması yeterli olmayabilir. Saha araştırmaları ile desteklenmelidir. DACUM tekniği özellikle araştırma yolu ile belirlenmiş önceki işlem listelerinin güncelleştirilmesinde uygun bir yol olarak görülmektedir. Ancak her tekniğin kendine göre üstün yönleri bulunmaktadır. Her üç tekniğin birbirlerine göre avantaj ve dezavantajları Tablo-1.’de verilmiştir (Enderson,1987: 63; Brown, 1977: 209-212; Demirel, 1999: 92-100; Külahçı, 1995b: 4-5; Külahçı, 1995a: 9; Super, 1957: 19-20; Brady, 1994: 6; Willett and Hermann,1989: 7984). Tabloda görüldüğü gibi Delphi tekniğinin avantajları olarak, bağımsız düşünce sağlamakla birlikte, katılımcılar görüşlerini herhangi bir etki altında kalmadan açıklayabilmektedir. Ayrıca, anlamsız ve yersiz tartışmalara girilmemektedir. Delphi tekniğinin dezavantajları arasında, kontrolsüz iletişim, uzun zaman gerektirmesi ve pahalıya mal olması söylenebilir. DACUM tekniğinin bazı avantajları şunlardır: Gerçekçi ve mesleklere uygun olarak birinci elden bilgi toplanabilir, az emekle gerçekleştirilebilir ve komisyon görüşü, içerikle ilgili fikir birliğine kılavuzluk yapar. DACUM tekniğinin bazı dezavantajları ise, görevli uzmanın yeterli zamanının olmaması ve yanlı yöneticilerin yer almasıdır. Meslek analizi tekniğinin bazı avantajları ise, eğitimin amaçlarını belirlemede ve program içeriği saptamada kullanılması ve meslek veya işlerin tanımlanmasına yardımcı olmasıdır. Meslek analizi tekniğinin bazı dezavantajları ise, bu tekniğin sadece bugünkü durumu yansıtması ve geleceğe dönük olmamasıdır. Ayrıca, iş ortamında çalışmayan ve alanlarında usta olmayan bireylerin görev alma ihtimalinin olmasıdır.

247

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2) Tablo- 5. 1. Tekniklerin Avantaj ve Dezavantajlarının Karşılaştırılması

Teknikler Avantaj/ dezavantaj

Avantajları

DELPHI TEKNİĞİ

DACUM TEKNİĞİ

MESLEK ANALİZİ

• Bağımsız düşünce sağlar. • Katılımcılar görüşlerini herhangi bir etki altında kalmadan açıklayabilmektedir. • Grup kararları alınırken karizmatik uzmanlardan etkilenme sözkonusu değildir. (Prima donno etkisi). • Anlamsız ve yersiz tartışmalara girilmemektedir.

• Komisyon üyeleri aynı zamanda işin içinde olan uzman kişiler olduğundan ön hazırlığa gerek duyulmaz, • Fazla masraf gerektirmez, • Oldukça kısa zamanda hazırlanır, • Gerçekçi ve mesleklere uygun olarak birinci elden bilgi toplanabilir, • Az emekle gerçekleştirilebilir, • Komisyon görüşü, içerikle ilgili fikir birliğine kılavuzluk yapar.

• Bir meslek için nelerin yapılacağının ortaya konması önemlidir. • Meslek veya işlerin tanımlanmasına yardımcı olur. • İşe gireceklerin seçiminde yarar sağlar. • Hizmet öncesi ve hizmetiçi eğitimin gerekli olup olmadığı hakkında bilgi verir. • Eğitimin amaçlarını belirlemede ve program içeriği saptamada kullanılır. • Yapılan çalışmalarda araçgereç kullanılıyorsa bunların kullanım kılavuzlarının yazımında yardımcı olur. • İşe uygun elemanları yetiştirecek programların hazırlanmasını sağlar. • Meslek standart ve akredi tasyonlarını ortaya koyar. • Hata ve yanlışların ortadan kaldırılmasını veya en aza indirilmesini sağlar.

• Mesleğe yeni başlayanların, yöneticilerin, yanlı olanların, grupla çalışma yeteneği olmayanların, açık görüşlü ve kendine güveni olmayanların komisyon üyesi olarak seçilebilmesi, • Görevli uzmanın yeterli zamanının olmamasıdır.

• İş ortamında çalışmayan ve alanlarında usta olmayan bireylerin görev alma ihtimali vardır. • Meslek/iş kavramları iyi yapılmamışsa, ifadeler uzun verilmişse ve işverenin ilgisini çekmemişse yeterli başarı sağlanamamaktadır. • Meslek analizinin bir işi yapanın ne yaptığı ile ilgilenilmesi ve bu nedenle ne yapılması gerektiğinin gözden kaçma ihtimali vardır. • Bu tekniğin sadece bugünkü durumu yansıtması, geleceğe dönük olmamasıdır.

• Uzun bir zaman gerektirir. • Kontrolsüz iletişim, uzmanların konu dışı yorumlarına neden olabilir. • Uzmanlara para Dezavantaj- ödenmemesi nedeniyle ları uzman yeterli vakit ayırmayabilir. • Pahalıya mal olan bir tekniktir.

248

Program Geliştirmede Delphı, Dacum ve Meslek Analizi. Tablo –5.2 . Üç Tekniğin Karşılaştırılması

Temel İlkeler

MESLEK ANALİZİ

DACUM

DELPHI

Belirli işlerde işçilerin görev dağılımının yapılması

İş uzmanları içerikleri belirler

Planlanmış iletişim yardımıyla (yönünde) danışma

Kapsamı (Kapsadığı kişiler)

Program geliştirmeciler

İlk baştaki

Literatür incelemesi

Program Geliştirme

(Meslek envanteri) İşle ilgili kayıt yapma (envanter)

Uzmanlar meslek için 10-12 kişilik grubu çalıştırır. Öğretmenler Hariç Çalışma grubu oturumu (2-3 gün) Beyin fırtınası

İsmi meçhul (Anonim) Toplanmayan bireyler - Anket/ Başlangıçtaki (ilk) listeyi elde etmek - Dolaştırmak

Görev ve Sorumluluklar - Yorumları elde etmek Değerlendirme Ölçüsü

Sonraki

-Fikir-birliğini değerlendirmek “Tek yapraklı profil”

Kapsamlı bir işlemler-yeterlikler listesi hazırlanması istendiğinde Delphi, DACUM ve Meslek Analizinin tek başına yetersiz kalacağını gösteren bilgiler vardır. Bu nedenle program geliştirmede birden çok tekniğin birlikte kullanılmasının daha yararlı olacağı düşünülmektedir. Bu üç tekniğin karşılaştırılması Tablo-2’de özetlenmiştir. Tabloda görüldüğü üzere açıklamalarda yer alan literatür taramasının bir özeti verilmiştir. Delphi, DACUM ve Meslek analizi teknikleri karşılaştırıldığında, ön plana çıkanlar, Delphi tekniğinde planlanmış iletişimle anket oluşturulması, DACUM tekniğinde çalışma grupları ve tek yapraklı profil ve Meslek analizi tekniğinde ise işlerde görev dağılımı ve meslek envanteridir. 6. SONUÇ Delphi tekniği, “belli bir konuda birçok görüş ve düşünce tek bir görüşten daha anlamlıdır”ilkesine dayanmakta olup program geliştirirken ihtiyaçların belirlenmesinden, öncelik verilecek alanları ve hedefleri belirlemeye ve daha geniş bir kapsamda eğitim politikalarının hazırlanmasına kadar bir çok alanda kullanılabilir. DACUM tekniği bir çalışma grubunun bir meslekte çalışanların yapması gerekenleri belirlemek amacıyla bir araya gelmelerini içerir ve 2-4 gün arasında sürebilir. DACUM tekniği, eğitim 249

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

ihtiyaçlarının belirlenmesinden, bir meslek alanının gereklerinin analiz edilmesine ve öğrenci değerlendirilmesinden bir mesleğe ait standartların geliştirilmesine kadar eğitim alanlarında kullanılabilir. Meslek analizi tekniği ise, bir mesleği/işi bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor davranış alanlarında en küçük parçalara kadar ayrıştırarak, anlamlı bütünler ortaya koymaktır. Eğitim programlarının geliştirilmesinde üç teknik de kullanılmaktadır. Bu üç tekniğin geçerliğini ve güvenirliğini gösteren çalışmalar bulunmakla birlikte yapılan çalışmalarda birbirini destekleyici nitelikte en az iki tekniğin birlikte kullanılması, program geliştirmenin daha sağlıklı yapılması açısından fayda sağlayacaktır.

KAYNAKLAR Başaran, İ.E. (1992). Yönetimde İnsan İlişkileri. Ankara: Kadıoğlu Matbaası. Brady, D.(1994). Development of Vocational Curricula Handout, England: The University of Huddersfield. Demirel, Ö. (1999). Kuramdan Uygulamaya Eğitimde Program Geliştirme. Ankara: Pegem Yayıncılık. s.92. Enderson, S.(1987). (In Encyclopedia of Educational Evaluation, 1981), Çeviri: Erdal Ceyhan, Delfi Tekniği, Eğitim ve Bilim. 64: 63-64. http://www.hacc.edu/DACUM.html (2000). Külahçı, Ş.G. (1995a). Öğretmen Yetiştirme Modül Serisi, Mesleki ve Teknik Eğitimde Program Geliştirme ve Meslek Analizi (Grup A-4), Ankara: Özışık Ofset Matbaacılık. Külahçı, Ş.G. (1995b). DACUM-Meslek Analizi Yaklaşımı. Çağdaş Eğitim. 20(207): 4-8. Mason, J. (1984). Refining the DACUM Working Process, Canadian Vocational Journal. 20(1): 24-26. Paykoç, F. ve Ok, A .(1990). Delfi Tekniği ile Türk Eğitim Sistemindeki Bazı Problemlerin İncelenmesi, Eğitim ve Bilim. 14(75): 14-21. Simpson R.D and Brown D.R. (1977). Validating Scieence Teaching Competencies using the Delphi Method, in Science Education. 61 (2): 209-219. Super, D.E. (1957). The Psychology of Careers. New York: Harper-Row publishers. Şahin, A.E. (2000). İlköğretim Okulu Müdürlerinin Yeterlikleri, Eğitim Yönetimi, 6(22):243-260. Varış, F. (1996). Eğitimde Program Geliştirme Teoriler, Teknikler, Ankara: Alkım Kitabevi. Willett, J. and Hermann, G. (1989). Which Occupational Analysis Technique: Critical Incident, DACUM, and/or Information Search. The Vocational Aspect of Education. XLI (110): 79-88

250