OiI? 587

2002

w KrakowIe

Krzysztof Broński Katedra HlstorllGospodarczel

Jan Szpak Katedra HI"torll Gospodarczel

Procesy urbanizacyjne w Europie w XIX i XX wieku. Problemy i koncepcje badawcze Zjawisko urbanizacji jest niewątpliwie jednym z najbardziej uderzających przejawów wspólczesnej cywilizacji'. Analiza współczesnych procesów rozwoju miast europejskich nie jest w literaturze rzadka. Znacznie mniej opracowana jest ta problematyka w wymiarze historycznym, zwłaszcza dla XIX i początków XX wieku'. Jest swoistym paradoksem, co podkreśłają badacze dziejów miast, że mniej znamy miasto kapitalistyczne, bliższe nam czasowo, niż miasto epoki feudalnej' . Fenomen miasta znajduje bardzo zróżnicowaną interpretację w pracach historycznych, geograficznych, socjologicznych itp. Terminy "miasto" i "urbanizacja" niejedno1a'otnie zawierają treści zupelnie różne. Wynika to m.in. z faktu, że badacze problematyki miejskiej dzialają w przedzialach wyznaczonych swoją macierzystą przynależnością do różnych galęzi nauki. Historycy i historycy sztuki, architekci, urbaniści i geografowie, ekonomiści i socjologowie zajmują się miastem dawnym i współczesnym ze swoich punktów obserwacji. I 1.B. Garnicl', G. Chabot, Zarys geografii miast, PWE, Warszawa 197 ł, s. 9; L. Bcncvolo, Miasto w dziejach EI/I'opy, Volumcn, Warszawa 1995. 2 Modeme Sladtgeschichte ill Europa, USA IIIUI Japtlll. Elli Hmu/buch, Ch. Engcli, H. Matze·

rnl11 (Hrsg), Schriflc dcs Deulschcn InslilU! flIr UrbnnJslik, Dd. 78, Slllllgnrt-Dcrlin-K6Jn 1989. 3 E. Włodarczyk, Miasto dzieIVię11lastowiecznc jako pl'7.edllliot zainteresowmi badawczych historyków - kierl/llki badmi, Roczniki Dziejów SjloJeczno-Gosjloclnrczych, I. LIII-LV: 199211995, s. 63-77; J. Purchla, Matecznik Poh·ki. Pozaekollomlczlle czynniki roZ\llojll Krakowa w okresie al/tollomii galicyjskiej, Kraków 1992, s. 13-15; M. Nielykszn, Dzieje miast polskich \II epoce kap pitalivlllI. Problemy, stall badmi, postulaty, "Kwartninik Historyczny", R. 87: 1980, s. 399-413; W. Krnbbc, Dle dcmtsclle Sladl im 19. wul 20. Jah,.hff1u/erl. Eille Eillfiilll'ffllg, Gottingen 1989 .

I

Krzysztof ErO/iski, Jan Szpak

Miasto ma wielostronny charakter jako wyraźnie zróżnicowana forma osadnicza i nośnik określonych funkcji. Dyskusja nad miastem w wymiarze histotycznym pokazuje zmienność typów miejskich w rozwoju od form średniowiecz­ nych, przez miasto przedprzemysłowe, do współczesncgo. Ponadto porównanie europejskich form osadnictwa miejskiego z formami miejskimi w kulturze pozaeuropejskiej ukazuje dodatkowo zależność czasową i kulturową definicji miasta. To czasowo-przestrzenne zróżnicowanie definicji miasta rodzi niewątpliwie szereg trudności związanych z badaniem procesów rozwoju ośrodków miejskich w wymiarze historycznym'. Problematyka badania procesów urbanizacyjnych w skali europejskiej podejmowana była kilkakrotnie w ciągu ostatnich dziesiątków lat, a powracanie do tego zagadnienia jest dowodem jego atrakcyjności w nowoczesnym zurbanizowanym świecie, jak też świadczy o niezupełnie zadowalających wynikach kolejnych prób'. Trudno zresztą spodziewać się w pełni satysfakcjonujących ogólnych ustaleó w dziedzinie badalI historycznych zarówno rozległej, jak i zróżnicowanej, w której nie sposób osiągnąć jednomyślności co do definicji podstawowych pojęć: miasta i urbanizacji'. Nadrzędnym pojęciem, określającym całokształt procesów powstawania i rozwoju miast, jest urbanizacja'. Od czasu, gdy Karl Biicher uwzględnił w 1893 roku po raz pierwszy w dyskusji naukowej problematykę urbanizacji, wielokrotne wykorzystywanie tego pojęcia w literaturze naukowej znajduje bardzo zróżnicowaną interpretację. W opracowaniach poświęconych tej problematyce wyróżnia się na ogół kilka podstawowych aspektów urbanizacji, które można zebrać w cztery grupy: statystyczno-demograficzną, ekonomiczno-infrastrukturalną, fizjonomiczno-budowlaną oraz stosunków społeczno-kultu­ ralnych'. W aspekcie statystyczno-demograficznym bada się stan lub proces wzrostu ludności miejskiej, jej odsetek w ogólnej liczbie ludności kraju lub regionu, przemiany w strukturze pici, wieku, sposób przyrostu tej ludności, przyjmując za główny czynnik przyrostu, charakterystyczny szczególnie dla XIX i XX

4 H. Croon, Forscluwgsprobleme der ncueren Stadtgeschicllte, Błatter filr dcutsche Landesgcschichtc, Jg. 105: 1969, s. 14-26; H.E. Specker, Wie schreibt /IIall eine 1/loderne Stadtgeschichte, IMS, Jg. 1979, Heft I, s. 1-5; W. Horman, Stadtgeschichte ode,. U,.ballisierul!gfm·sc/Illllg?, IMS, Jg. 1984, Hert l, s. 1-4; M. Nietyksza, Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych lV Królestwie Polskim 1865-/9/4, Warszawa 1986, s. 94-108. 5 A. Wyrobisz, Nowe koncepcje IV badaniach /lad historią miast europejskich, "Przeglqd Historyczny", t. 80, z. l; H,J. Tenteberg, Historische Aspekte der Ul'ballisienl1lg. FOl'scJlI/llgstand l(1ul Probleme [w:} Ul'banisierlmg im XIX III/d XX Jahrhwulert. Historische ulld Geogl'aphische Aspekte, Hrgg von H.J. Tcutcbcrg, Bohlau, Kain-Wicu 1983, s, 2-34. 6 A. Wyrobisz, op. cit., s. 156. 7 W. Heller, 2um BegriJf der Ul'banisierullg. Nelles Al'chiv fiil' Niedersachsen, Bd 22, l-len 4, s, 374-382, Gollingcn 1973. 8 J-U. Teutebel'g, op. cit., s. 2.

rn'ce.1CV urbatJi'l.Gcyjlle w

IV

XIX i XX lViekl/ ...

wieku, migrację ludności. Ten aspekt badań ma stosunkowo liczną literaturę'. Podejmuje się próby budowy modelu XIX-wiecznej migracji o charakterze lokalnym, nie prowadzącej przy niewielkich odległościach do zerwania więzi z rodziną, teoretycznie wyjaśnianej przez koncepcję ośrodków centralnych oraz migracje ponadregionalne (przemieszczenia na duże odległości). Jednocześnie zaznacza się rozwój większych miast i stagnacja mniejszych ośrodków miejskich, co jest zjawiskiem powszechnym w całej Europie. Aspekt ekonomiczno-infrastrukturalny określa przemiany w strukturze zatrudnienia ludności miejskiej aktywnej w działach pozarolniczych w stosunku do ludności zajmującej się rolnictwem i zajęciami pokrewnymi. Problematyką tą zajmują się głównie geografowie, ekonomiści i socjologowie przede wszystkim w stosunku do miast współczesnych. Coraz większe zainteresowanie znajduje ta problematyka także w badaniach historycznych . Urbanizacja w aspekcie spoleczno-kulturalnym określa przemiany w zakresie życia mieszkańców miast i panujących wśród nich stosunków. Swoiste więzi społeczne są i stotą zjawiska zwanego powszechnie miastem". Ośrodki miejskie stanowią pole do powstawania subkultur związanych z heterogenicznością ludności miejskiej. Subkultury miejskie są wytworem grup etnicznych, zawodowych, wiekowych itp. Im większe miasto, tym większa rozmaitość subkultur i tym intensywniejsze ich formy. Mimo że są one przed miotem zainteresowania socjologii badającej miasta współczesne, nie były one bynajmniej obce miastom przedindustrialnym,jak to sugerują badacze dziejów miast, którzy mówią o tym w kontekście urbanizacji". Wreszcie - wbrew maksymom twierdzącym, że miasta to ludzie, a nie budowle i kamienie, z których je wzniesiono - urbanizacja to także materialna postać miast, ich układy przestrzenne, architektoniczne, ulice, place, bloki, fortyfikacje. Zmiany w zagospodarowaniu terenu (tzw. rozwój transformatywny), przyrost terytorium miast kosztem otaczającego je obszaru podmiejskiego (określany jako rozwój addytywny) to przejaw urbanizacji najłatwiej dostrzegalny, ałe również - jak twierdzą niektórzy badacze - nie najważniejszy". Nie oznacza to oczywiście, że można nie doceniać znaczenia zagospodarowania terenu. Wyznacza ono bowiem ramy, w jakich ludzie żyją i działają. Warunki bytowe ludzi, możliwości ich efektywnego działania zależą od tego, czy zagospodarowanie odpowiada potrzebom ludności i gospodarki. Należy zasygnalizować interesującą tezę M . Conzena o zasadniczej odmienności rozwoju przestrzennego miast w okresie przedprzemysłowym i w okresie rewolucji przemysłowej". W inte-

ModernC! Swdtgescllichte ... P. Rybicki, 5iJo1eclelistwo miej.\'kie, Warszawa 1972, s. 41 J. 11 J. Fricdrichs, Stadtall(llyse. Reinbcck 1977, 12 J. Rcgulski, Rozwój miast IV Polsce. AktHa/ue problemy, Wnrszawa 1980, s. 47-48. 11 M.R.G. Conzcn, T/ze Piali AlIllJysis a" ElIgUs" City Cen/re, LUlld 1962, za: A. Wyrobisz, Nowe koncepcje .... s. 173. 9

10

Krzysztof Broński, Jall resującym

nas okresie zachodzi przede wszystkim transformatywny rozwój miast, kiedy istniejąca substancja miasta ulega przeksztalceniu i uzupelnieniu (urządza się i koryguje sieć ulic, placów itp.)". Należy dodać, że w XIX wieku nastąpila dyferencjacja przestrzeni miejskiej w stopniu znacznie wyższym niż poprzednio, wyodrębniły się - śródmieście, dzielnice handlowe, przemysłowe, mieszkaniowe, dzielnice rozrywki, dzielnice zam ieszkałe przez inteligencję i przedstawicieli wolnych zawodów, dzielnice robotnicze. Ponieważ koncepcje Conzena zostały potwierdzone empirycznie przez analizę konstrukcji planów miast angielskich, brane są pod uwagę przy konstruowaniu modelu urbanizacji Europy. Te cztery podstawowe grupy aspektów urbanizacji omawiane są w wymiarze czasowo-przestrzennym. Mówiąc o urbanizacji można mieć na uwadze także dwa inne znaczenia tego pojęcia. Po pierwsze, wyróżnia się proces urbanizacji, po drugie, określa się stan urbanizacji, czyli pewien etap tego procesu. Te dwa znaczenia określane są odpowiednio jako urbanizacja w wymiarze statycznym łub dynamicznym . Hall wprowadza nawet rozróżnienie terminologiczne, u żywając określenia "urbanizm" w odniesieniu do znaczenia statycznego, dynamiczne zaś okreśła mianem wzrostu miejskiego (urban growth)". Już to, z pewnością niepelne, wyliczenie możliwości określenia urbanizacji ukazuje, co już uprzednio zasygnalizowano, że odpowiedź na pytanie: co to jest urbanizacja, w sensie ogólnoobowiązującej realnej definicji, nie jest moż­ liwa. Oznacza to, że urbanizacja stanowi pewną zróżnicowaną systematykę procesów kulturowych w określonych ramach odniesienia. To stwierdzenie jest istotne i celowe wówczas, gdy w badaniach historycznych procesów urbanizacji ograniczamy się do pojedynczych aspektów urbanizacji (np. statystyczno-demograficznego), wtedy inne możliwości badania tej kategorii procesów nie są uwzględniane". Wielu badaczy jest zgodnych co do tego, że wobec złożo­ ności i zróżnicowania oraz historycznej i geograficznej zmienności zjawiska urbanizacji i fenomenu miasta nie można poddać ich ogólnie obowiązującym i powszechnym definicjom . Definicja taka musialaby być bardzo ogólna, by ująć wszystkie typy miast wszystkich regionów geograficznych i wszystkich czasów. Poslugiwanie się definicjami partykularnymi, mającymi zastosowanie tylko do określonych rodzajów miast, jest malo przydatne. Wielość sił i spraw, które tworzą , kształtują i zmieniają miasta, ujmowana jest przez badaczy z różnych punktów widzenia. Niekiedy działające na mia-

1'[ A. Wyrobisz, SladtpLammg iI/ pollli::.'Chen Gebeite 18/5-/914 [w:] Urballisiel'llllg .... 5.479-482. 15 Z. Rykiel. Urballizacja - ujęcie teoretyczne ort/z (l.\1Jckty procesIl , "Przegląd Geograficzny", t.49,Z.I,1977. 16 Por. mtykul T. Gąsawskiego, Urbanizacja Galicji IV dobie uutollomicmcj, Studia Historyczne, R.28: 1985,z.I,5.223-243.

urbanizacyjne w Europie w XIX i XX wieku ...

sto czynniki określane są jako siły, niekiedy charakteryzowane są jako warunki powstawania, rozwoju czy upadku miasta. Paweł Rybicki wyróżnia w aspekcie potrzeb czynniki zewnętrzne i wewnętrzne rozwoju miasta i społeczeństwa miejskiego. Czynniki zewnętrzne to potrzeby szerszej zbiorowości, w której miasto istnieje i dla której działa. Czynniki wewnętrzne to potrzeby samej zbiorowości miejskiej. Miasto nigdy nie utrzymuje się i nie rozwija tylko siłą zewnętrznych lub wewnętrznych czynników. Rola jednych i drugich,jak pokazują dotychczasowe badania, jest w poszczególnych typach miast różna, w poszczególnych formach ich rozwoju zmienna". H.H. Blotevogel w swoich badaniach nad siecią miejską Niemiec w dobie industrializacji podkreśla znaczącą rolę w procesach urbanizacji funkcji miejskich zewnętrznych i wewnętrz­ nych". W nawiązaniu do tej problematyki konstruowane są przez badaczy modele współzależności owe pomiędzy niektórymi kategoriami funkcji a rozwojem miast. Podejmowane są również próby budowy modeli wyjaśniających procesy urbanizacji i ich rezultaty. P. Hohenberg i L.H. Lees podjęli próbę wyjaśnienia fenomenu europejskiej urbanizacji 19. W swojej pracy krytykują sformułowaną już w latach trzydziestych obecnego wieku przez Waltera Christallera teorię tzw. Central Place System". Wskazując na niedostatki tej koncepcji, Hohenberg i Lees proponują własną teorię, którą określają mianem Network System. Również i ten model odwzorowania sieci miejskiej i roli poszczególnych czynników w rozwoju miast europejskich ma szereg mankamentów. Dlatego też Hohenberg i Lees wykorzystują jeszcze jedną uzupełniającą koncepcję, zapożyczoną od geografów - gatwey cities, miast leżących na pograniczu regionów o różnych typach gospodarki lub o różnym stopniu jej intensywności. Koncepcja gatwey cities jest ogólniejsza i lepiej tłumaczy rozwój pewnej kategorii miast europejskich. Krytykując teorię Central Place System i dostrzegając niedostatki Network System, badacze amerykmlscy proponują stosowanie jednej i drugiej koncepcji zamiennie. Zaproponowany przez Hohenberga i Leesa dualistyczny model: Central Place System. i Network System, pomimo że znajduje zastosowanie w analizie procesów urbanizacyjnych w skali europejskiej i w różnych okre. sach czasu, zarówno w średniowieczu ,jak i w czasach nowożytnych i najnowszych, ma wiele luk i niedostatków". Obie koncepcje biorą pod uwagę tylko P. Rybicki, op. cit., s. 344. H.H. B1otevogel. Methodische Probleme der Elfassl/llg stiidlischell FlIllktiollelllllldfllllk· liona/er Stiidtetypen anhaml quantitativel' A11alysen der Be/'uJstatistik 1907 [w:] VorWłssetZllllgen wul MetJu)(len gescllichtlichel' Stadlejorselil/ug, I-frgg. von Ehbrcht W.• Bohlau, K6ln-Wicn 1979, s.217-269. 19 P.M. Hohcnberg, L.H. Lees, T/Je MakilIg oj Urban EI/rape. Harvard 1985. 17

18

20 W. Christallcr, Dle Zelltralell Orle in Siiddeutschlam!. Eille okonomischRgeograpllische Untel'slIcllIlllg iiber dle Gesamtl1liissigkeit der Vel'breit/lllg /lml Entwickll/llg der Siedllwgen mit Stadtischen FUllktionen, Jena 1933, 21 A. Wyrobisz, op. cit.

· Jal! część

funkcji miejskich (głównie funkcję handlową) . Nie uwzględniają natomiast,lub uwzględniają tylko w niewielkim stopniu, funkcje pozaekonomiczne miast. Brak również w tych koncepcjach miejsca na struktury społeczne, ich rozmaitość i ewolucję, nie ma miejsca na struktury przestrzenne. H.H. Blotevogel proponuje zbudowanie na podstawie wiedzy teoretycznej uniwersalnego cyrkulacyjno-kumulacyjnego modelu rozwoju miast uwzg lędniającego całość systemu miasto-otoczenie". Niektórzy badacze podejmują próbę określenia urbanizacji w ogólnym procesie rozwoju społeczno-gospodarczego, zwłaszcza zaś jej stosunek do industrializacji". W dotychczasowych badaniach nad miastami urbanizacja w XIX wieku była integralnie związana z industrializacją . Jakkolwiek - jak to rozumial już A.F. Weber - wzrost miast i wzrost liczby ludności miejskiej nie był prostą konsekwencją postępującego uprzemysłowienia, to jednak związki pomiędzy obu kategoriami procesów były bliskie i ścisłe. Rozwój przemysłu stwarzał podstawy ekonomiczne dla wzrostu miast dawnych i dla powstania nowych , miejskiego typu aglomeracji. Zakłady przemysłowe przyciągaly znaczną liczbę ludno ści, w tym przede wszystkim pochodzenia miejskiego, i dawaly tym ludziom zatrudnienie i utrzymanie. Toteż jednym z mierników XIX-wiecznej urbanizacji europejskiej w jej ówczesnej postaci jest dynamika zmian ludnościowych. Następowaly także zmiany w strukturze zawodowej szerszej zbiorowości terytorialnej, i to zmiany określonego typn: spadala liczba ludności utrzymują­ cej s ię z rolnictwa i z zajęć pokrewnych, wzrastala liczba ludności zatrudnionej w przemyśle i uU'zymującej się z tej kategorii zajęć. Zmianom w rozmieszczeniu ludności i w jej strukturze zawodowej, łatwo uchwytnym statystycznie, towarzyszyly zmiany spoleczne, trudniej uchwytne i nie dające się całkowicie objąć metodami statystycznymi. H. Jędruszczak określa, że traktowanie procesu urbanizacji - zwłaszcza w XIX wieku - jako następstwa industrializacji (w odniesieniu zaś do epok wcześniejszych podkreśla rolę czynników pozagospodarczych) jest podejściem niewątpliwie poprawnym, ale niewystarczającym, nieadekwatnym wobec rzeczywistej roli urbanizacji w historii". K. Dziewoński podkreśla konieczność wyraźnego rozróżnienia industrializacji i urbanizacji. Zwraca również uwagę, że industrializacja jest zjawiskiem ekonomicznym

"lUf. Blotevogcl, op. cit. 13 j, SzczepaJlski definiuje industrializncję jako ogól zjawisk i procesów zw iązanych ~ospodtlrczym, dokonujących się przez rozbudowę przemysiu. Przez industrializację

z rozwojem rozumie on

przej ście od systemu gospodarczego opartego na rolnictwie do takiego, w którym zasadniczą rolę odgrywa przemysł. Industrializacja li Szczepańskiego jest pojęciem szerokim. obejmującym szereg procesów technicznych, ekonomicznych, politycznych, społecznych (np. migracje, przemiany struk~ tury zawodowej, rozbudowa pewnych instytucji i form życia zbiorowego) I kulturalnych (np. poja-

wicnie się nowych IYI}ÓW zachowań. wartości). 24 H. Jędruszczak, IlIdustrializacja a urbanizacja . Propozycje badawcze i lfwag; po/emicZ/lc,

"Kwartalnik Historyczny", R. 86: 1979, s. 473.

• >V

x/x i XX wieku ...

oznaczającym

zmiany w warunkach i metodach produkcji, podczas gdy urbanizacja jest zjawiskiem społecznym ". Niewątpliwie, zarówno industrializacja, jak i urbanizacja wchodzą w skład szerszego procesu modernizacji, który J. Reulecke określa jako proces przechodzenia jednostek do bardziej złożonego, technicznie zaawansowanego i szybko zmieniającego się stylu życia" . Kolejną kwestię, podejmowaną przez badaczy procesów urbanizacji, stanowi próba wyznaczenia syntetycznego wskaźnika urbanizacji, pozwalającego na porównywanie procesów urbanizacji w czasie i w przestrzeni. Próba stworzenia takiego miernika jest wedlu g Z. Rykiela skazana na niepowodzenie, gdyż - jak pokazują dotychczasowe badania - urbanizacjajest pojęciem względnym, zmiennym w czasie i przestrzeni, pod którym w różnych miejscach i w różnym czasie rozumie s ię zwykle coś innego". Zróżnicowan ie przestrzenne charakteru urbanizacji ma miejsce nie tylko pomiędzy wielkimi strefami kulturowymi. Urbanizacja ma odmienny charakter w poszczególnych państwach, ze względu na ich względne domknięcie, występują także różnice regionalne w przebiegu procesów urbanizacji, przez co Z. Rykiel postuluje konieczność badania procesów urbanizacji w skali regionalnej". Coraz dobitniej ujawnia się fakt, że zjawiska urbanizacji nie da się sprowadzić do relacji wylącznie ilościowych, gdyż nie jest ona zjawiskiem należącym do dziedziny kultury (w szerokim tego slowa znaczeniu). H. Croon zauważa, że sformułowanie koncepcji badań nad historycznymi procesami urbanizacji jako problemem kompleksowym jest przede wszystkim badaniem procesów cywilizacyjnych i kulturowych. Nie można więc badać ich tylko w wymiarze ilościowym". Coraz liczniejszy poczet badaczy dziejów miast europejskich wysuwa koncepcje badania przyczyn, przebiegu, zakresu i następstw nowoczesnego rozwoju miast nie tylko w kontekście uprzemyslowienia. Istotne będzie podjęcie interdyscyplinarnych badal! nad czynnikami pozaekonomicznymi, wplywającymi na procesy urbanizacji"'. Wspomniani uprzednio badacze amerykańscy Hohenberg i Lees w swojej pracy nad fenomenem urbanizacji europejskiej przeciwstawiają się uproszczonemu rozumieniu zależności nowożyt­ nej urbanizacji od industrializacji, zwracają uwagę, że w takich krajach jak Włochy lub Holandia wzrost miast następował przy niewielkim wpływie rewolucji przemysiowej , a z kolei uprzemysłowienie Szwajcarii lub północnej Francji nie spowodowało przyspieszenia procesów urbanizacyjnych. Wzrost liczby ludności w miastach holenderskich wyprzedzał industrializację, a wzrost

25

K. DziewoIlski, GeograficZIIe l.I'ótl/icowu1!ie

nr 1,'.11-16. 26 27

J. Reulcckc, Geschichte.,. Z. Rykici, 0l'. cit.

28 Tamże .

H. eroon, op. cit. "'lU. TClllcbcrg, Ol'. cit., s. I .

29

współczesnaj

urbanizacji I "Miasto". R. 1972,

I

Krzysztof SrO/iski, Jall Szpak

zaludnienia Neapolu i Aten w XIX wieku nie miał nic wspólnego z rozwojem przemysłu". Według S. Fedora nie istniał bezpośredni związek pomiędzy rozwojem przemysłu i miast w Rosji po uwłaszczeniu". Jak zauważa H.J. Teuteberg , dotychczasowa klasyczna historia miasta uwzględniała głównie materialne otoczenie człowieka i stąd zamykała się w stosunkowo wąskich ramach rzeczowych". Obecnie podejmowane syntetyczne analizy procesów urbanizacyjnych w XIX i XX wieku uwzględniają miasto nie tylko jako niewielką wyizolowaną jednostkę myślową (w granicach administracyjnych), ale także ujmują jej powiązania z otoczeniem (z regionem lub innymi miastami). W badaniach procesów urbanizacyjnych uwzględnia się treść miasta (pojedyncze osoby, grupy, warstwy, instytucje społeczne) oraz formę miasta (korpus budowlany), a także cale miejskie regiony oraz wpływ ośrodka miejskiego na jego zew nętrzne otoczenie. Te nowe założenia badawcze, które znacznie wzbogacają klasyczną historię miast, wymagają przyjęcia teorii z bardziej uogólnionych dyscyplin pokrewnych: geografii, ekonomii, socjologii. H.J. Teuteberg w swoich rozważaniach na temat form XIX i XX-wiecznej urbanizacji proponuje, aby w nawiązaniu do doświadczeń socjologii i geografii miast rozważać następujące społeczno-przestrzenne plaszczyzny odniesienia: -pojedynczy mieszkaniec (mieszczanin) jako typ, - grupy i warstwy miejskie , - formalne i nieformalne stowarzyszenia i instytucje społecz ne, - budynki i zakłady, - dzielnice i duże części miast, - miasta jako historyczne typy lub indywidua (włączając regiony miejskie lub aglomeracje), - wewnętrzne zróżnicowanie i rozwój miast (odniesione do określonych społecznych i funkcjonalno-przestrzennych cech), - miasta jako centra regionalnego lub krajowego systemu miejskiego, - miasta jako subsystemy politycznego, ekonomicznego lub społecznego układu".

Prowadzenie interdyscyplinarnych badań nad miastem i procesami Ul'banizacyjnymi w wymiarze historycznym możliwe jest, wedlug opinii niektórych badaczy, przy wykorzystaniu podejścia systemowego". Według koncepcji J. Regulskiego należy traktować miasto jako system, czyli celowo zorganizo-

P.M. HOhcnberg, L.H. Lee" op. cit. n T,S, FedoT, PlItem oj Urban GrolVlh ill lhe Russiarl. Empire Durt'lIg file Ni/leteellth Cel/tury, Chicago 1975. 33 H.J. TeUleberg, op. cit., s. l, JI

J4 Tamże .

B. Jalowiccki, Miasto doby przemysłowej. Uwagi o podejJcill systemowym [w:] Miaslo i kultura polska doby pI'zemys/owej. Przestrzeli, Ossolineum, Wroc ław 1988 , s. 27-49. )5

Procesy urbanizacyjne w Europie w XIX i XX wieku ...

wany zbiór elementów oraz relacji zachodzących między tymi elementami i między ich własnościami". Właściwościami są cechy poszczególnych elementów, relacjami zaś stosunki, wiążące poszczególne części z całością. Każdy system funkcjonuje w swoim otoczeniu (w przypadku miasta jest to region, kraj). Kwestią sporną wśród zwolenników koncepcji systemowej jest liczba elementów systemu "miasto". Regulski wyróżnia następujące podstawowe elementy systemu "miasto": ludność, funkcje, struktury społeczne i gospodarcze, zagospodarowanie i środowisko przyrodnicze. Każdy z tych elementów jest kategorią wielowymiarową, opisywaną za pomocą kilku lub wielu charakterystyk. Podobne elementy systemu "miasto" wyróżnia w swoich pracach nad problematyką urbanizacyjną O. Duncan". M. Castells w swojej pracy Kwestia miejska traktuje miasto jako wyraz historycznie ukształtowanych sposobów produkcji". Pisze on, że: "analiza przestrzeni jako wyraZlI struktlll'Y społecznej zmusza do badania sposobu jej kształtowania przez elementy systemu ekonomicznego, politycznego i ideologicznego, jak również przez pryzmat ich kombinacji i wynikających z nich praktyk społecznych"". Ponieważ miasto jest pcwną całością, systemem właśnie, znajdują w nim odbicie podstawowe elementy sposobu produkcji, konkretyzujące się w następujących podsystemach: produkcji, konsumpcji, wymiany, zarządzania i symboliki. Sfera ekonomiczna organizuje się więc wokół stosunków między siłą roboczą, środkami produkcji i pracy, czynnikami, które tworzą podstawowe relacje własności. Przestrzenny, miejski tego wyraz widoczny jest w dialekcie produkcji i konsumpcji oraz w wynikającym z nich elemencie wymiany, który jest rezultatem przestrzennego charakteru transferu pomiędzy produkcją a konsumpcją oraz wewm)trz każdej z nich. Sfera polityczna wyraża się w układach zarządzania, które organizują się wokół dwóch głównych relacji: panowania-regulacji oraz integracji-represji. Sfera ideologiczna z kolei organizuje przestrzeń naznaczając ją siecią znaków, z których znaczące to formy przestrzenne, a oznaczone to treści ideologiczne. System miejski może więc być zrozumiały, kiedy weźmie się pod uwagę konkretne uwarunkowania form przestrzennych przez każdą z trzech wymienionych sfer, przez ich kombinacje, a także oddziaływanie przetrwałych form ekologicznych, ukształtowanych przez poprzednie fonnacje społeczne, które łączą się z nową, wytwarzając specyficzne efekty. Kolejnym uwarunkowaniem systemu - jak pisze Castells - jest oddziaływanie jednostek i grup społecznych na ich otoczenie. Autor zauważa, że w fazie rozwiniętej formacji kapitalistycznej ]6

J. Rcgulski, Planowallie miast, Warszawa 1986, s. 19.

O. Duncan, From sodal system to ecosysfcm [w:] Urbanizm, U,.ballization mul Chalige, COl1lparative Perspectives, red. P. Mcadows, New York 1969, za: B. Jalowiecki, Miasto doby przemysłowej. Uwagi o podejściu systemowym [w:] Miasto i kultura polska doby jJ/'zemysfowej, 37

Wl'Oclaw 1988,s.30. 38 M. Castclls, La qllcstiolllll'baiIlC, Paris 1975, (tlum. pol. Kwestia miejska, Warszawa 1982, s. 158). 39 Tamże, s. 166.

Krzysztof Broński, Jan Szpak podstawową sferą określającą system miejski jest podsystem ekonomiczny. Według CasteIJsa miejskość jest przestrzennym wyrazem reprodukcji siły

roboczej, który to proces determinuje system miasta. Tego rodzaju definicja miasta, nadająca ważność jednemu tylko elementowi systemu, wywołała szereg refleksji krytycznych. Dlatego też Castells wycofał się częściowo ze swojej koncepcji systemu miejskiego stwierdzając, że jest on w istocie jedynie pewnym schematem klasyfikującym, ułatwiającym zbieranie danych empirycznych40 • Scharakteryzowane powyżej metody ujęć systemowych w zastosowaniu do miasta nie przyniosły jak na razie zadowalających wyników. Nie znaczy to oczywiście, że proponowane ujęcia są całkowicie bez wartości. Przeciwnie, ich znaczenie jest duże, pozwoliły bowiem na bardziej precyzyjne posługiwanie się pojęciami, uściśliły logikę wywodu, dopomogły w uporządkowaniu informacji i relacji między elementami miasta. J. Reulecke w swoim syntetycznym opracowaniu historii urbanizacji w Niemczech, ze szczególnym uwzględnieniem urbanizacji przemysłowej, ujął nastę­ pujące kompleksy tematyczne: - powstanie i przemiana tkanki budowlanej miasta, - rozwój terytorialny obszaru miejskiego, - planowanie rozwoju miast, - problemy mieszkaniowe (ze szczególnym uwzględnieniem rynku mieszkaniowego i polityki mieszkaniowej), - renta gruntowa, wykorzystanie terenów miejskich, polityka gruntami miejskimi, - rozbudowa infrastruktury komunalnej, zaopatrzenie miejskie, - rozwój demograficzny miasta, - stosunki społeczne w miastach, patologiczne zjawiska społeczne (prostytucja, kradzieże itp.), - zmiany w funkcjach instytucji kulturalnych, pedagogicznych, kościelnych oraz ich wpływ na mieszkmlców miast, - świadomość dzielnicowa, sąsiedzkie stosunki, życie organizacyjne, towarzyskie, sposób spędzania wolnego czasu, - wzrost politycznego udziału mieszczan w samorządzie miejskim, - polityka finansowa miast, - strefy aktywności społeczno-zawodowej, - miasto jako rynek usług, - stosunki zależności owe pomiędzy miastami różnej rangi". Z pewnością jest to dość dowolnie nakreślony katalog stanu badań nad urbanizacją w Niemczech. Ten krótki przegląd pokazuje jednak, że problematyka przemian w historii urbanizacji opracowana przez J. Reulecke nie uwzględ40 Tumże, 41

s. 483. J. Rculccke, op. cit.

Procesy urbanizacyjne w Europie w XIX i XX wieku ...

I

nia w pełni proponowanych przez badaczy zróżnicowalI pomiędzy zewnętrz­ nymi i wewnętrznymi funkcjami miast oraz zewnętrznych powiązań ośrodków miejskich w szerokich ramach odniesienia. Istotna w opracowaniu J. Reulecke jest przeglądowa literatura stanu badań nad historią miast niemieckich. Procesy urbanizacyjne przełomu XIX i XX wieku stają się obecnie częścią obszaru interdyscyplinarnych studiów urbanizacyjnych, prowadzonych przez specjalistów z różnych dziedzin: urbanistów, socjologów, architektów, stosują­ cych wypracowane przez te dziedziny naukowe własne procedury badawcze do badania współczesnych miast. Niemniej - co podkreśla H.J. Teuteberg - przeniesienie dzisiejszych norm i miar na miasta historyczne, które niekiedy napotyka się w opracowaniach, może prowadzić do niewłaściwych interpretacji. Do przeprowadzenia analizy pojedynczych form urbanizacji konieczna jest znajomość historycznej wiedzy o ówczesnych formach życia miejskiego. Jednak nie można jednoznacznie stwierdzić, że ośrodki miejskie epoki przedindustrialnej są w sposób istotny różne od miast współczesnych. Wydaje się, że obecne normy - po odpowiedniej modyfikacji - można niekiedy przenieść na miasto historyczne, także obecne wymiary przeżyć mogą być uwzględniane w badaniach historycznych. Rzecz w tym, by wykorzystując metodologię badań nad miastem współczesnym oraz na podstawie historycznych źródeł i opracowaJ\ realizować studia nad procesami urbanizacyjnymi w szerszym wymiarze czasowo-przestrzennym, aby w historycznych analizach uwzględniać mniej lub więcej zauważalne wymiary życia miejskiego i wykorzystywać je potem szerzej do interdyscyplinarnych badalI porównawczych. Te nowe cele rozpoznawcze wymagają nowych postulatów i metod analitycznych". Teuteberg proponuje, aby wprowadzać takie metody badawcze, które powinny uwzględniać: - ilościowe porównania i pomiary obok narracyjnych interpretacji, - wyznaczenie urbanizacyjnych wskaźników dla poszczególnych wycinków czasowych, - uzupełnienie tradycyjnych monografii miast przez porównanie z kilku miastami lub całym systemem miejskim za pomocą wieloczynnikowych metod analitycznych" . Zdaniem niektórych badaczy, kwantyfikacja pod względem metodycznym cech urbanizacyjnych dla XIX i XX wieku wymaga nowych założel\. Wynika to z faktu, że w odniesieniu do tego okresu możliwe jest wyznaczenie licznych - spośród pojedynczych istotnych źródeł, obejmujących m.in, powiązania komunikacyjne, telefoniczne pomiędzy poszczególnymi ośrodkami, przedsię­ biorstwami - ruchów migracyjnych lub innych stosunków mobilnościowych, Wykorzystanie wymiernych metod w badaniach nad procesami urbanizacyjnymi jest wprawdzie nieograniczone, może jednak rodzić pewne niebezpieczeństwo interpretacyjne". Przez to wymaga dokonania wcześniejszych badm\ uzupełnia42

lU. Teutebel'g, op. cit., s. 3-4.

43 Tamżc,

44

W. Schr6dcr, Model'1le Stadtgeschichte, Stuttgart 1975.

I

Krzysztof BrO/iski, Jan Szpak

jących, dotyczących określenia przyczyn urbanizacji, jej rozwoju, stosunków międzyludzkich, form życia i pracy. Znaczącą rolę w badaniach procesów urbanizacyjnych odgrywa według niektórych badaczy kryterium społeczno-ekologiczne. W odniesieniu do badań nad rozwojem miast europejskich przełomu XIX i XX wieku pozwala ono na uchwycenie związków zachodzących w procesach gospodarczych, społecznych i kulturowych oraz ułatwia kompleksowe badanie miasta jako fenomenu kultury. W tym kompleksowym badaniu metody ilościowe wypełniają tylko i wyłącznie jakiś fragment 4'. Budowa wyjaśniającego i dynamicznego modelu w tej dziedzinie musi być wzbogacona o metody prowadzące do poznania jakościowych wymiarów rzeczywistości. Służyć temu może przede wszystkim myślenie abstrakcyjne o charakterze porządkującym i aksjologicznym". Do kontrowersyjnych problemów badań nad urbanizacją należy pytanie dotyczące jej periodyzacji. Reiner Mackensen wyróżnił cztery podstawowe okresy urbanizacji: feudalną, merkantylistycznl), mieszczańską i przemysłową". Paweł Rybicki wyróżnia dwie fazy urbanizacji: fazę wczesną, która jest fazą skupiania się ludzi w zwartych aglomeracjach i koncentracją życia zbiorowego w tych aglomeracjach. Późna faza urbanizacji łączy aglomerację i deglomerację ludności, jakby rozrzedza życie miejskie zjego wartościami i wzorami na szerszych obszarach. Wczesną fazę charakteryzuje wzrost miast (urban growth), zjawiskiem późnej fazy są strefy urbanizacji. Takie strefy noszą różne miana: aglomeracji, konurbacji, strefy podmiejskiej, okręgu metropolitalnego, przy czym różnym nazwom odpowiadają różne układy przestrzenne i społecz­ ne'". Sjoberg proponując klasyfikację historycznych procesów rozwoju miast przyjmuje następujące cechy klasyfikacyjne: - technologia, - wzrost ludności, - organizacja produkcji, - organizacja rodziny, - warstwy społeczne, - organizacja samorządu miejskiego, - ustrój polityczny, - rola religii, - podział społeczno-przestrzenny. Na podstawie tych cech wyróżnia dwie fazy rozwoju miasta: - miasto przedprzemysłowe, w którym występuje: powolny przyrost ludności, nieznaczny rozwój ekonomicznej aktywności, kontrola polityki miejskiej, 45 H. Jędruszczak, op. cit., s. 418; H. Matzerath, Stadtgeschichte aIs Sozialwisscllschaft, IMS, Jg. 1978,Hcft l,s.I-4. 46 W, Schr6der, op. cit., g. 21-23. 47 R. Mackcnscn, Stadle ill derStatistik [w:] Die Stad, in der BRD, Hrgg. von W. Pchnt, Stuttgatt 1974,s. 141. 48 P. Rybicki, op. cit., s. 414.

w Europie w XIX i XX wieku ... zarządu

i religii przez elitę, wysoka centralizacja politycznych decyzji, nieznaczna standaryzacja towarów i cen, określony status społeczny przynależności rodowej, niewielki społeczny wzrost, wysoki wpływ religii, duża rodzina, centrum miasta pełni wszystkie czynności, maly kapitał do ekspansji gospodarki; - miasto przemysłowe, które wyróżnia się: znacznym przyrostem łudności, wyższą standaryzacją towarów i cen, wysokim podziałem pracy, niewielkim wpływem rodów na politykę i zarząd miast, dużym zróżnicowaniem społecz­ nym, masowym wychowaniem, lu źną organizacją rodziny, koncentracją przedsiębiorstw, spadkiem roli religii, otwartą strukturą wladz". Według opinii niektórych badaczy czasowo-przestrzenne linie przebiegu urbanizacji w XIX i XX wieku są bardziej zróżnicowane w okresie uprzemyslowienia, podczas gdy w miastach przedindustrialnych o wiele mocniej korelują"' .

Przy określaniu cech wyróżniających historyczne procesy urbanizacji ście ­ rają się różne poglądy. Jedna z koncepcji dotyczy typowego wzoru i cezury w aspekcie czasowo-przestrzennej ciągłości zmian. Koncepcja tajest preferowana szczególnie przez badaczy anglojęzycznych". Określenie rozwoju miasta przełomu XIX i XX wieku nie wymaga - wedlu g tej koncepcji - wprowadzenia dodatkowych pojęć wyjaśniających, gdyż ju ż we wcześniejszych okresach występują fenomeny urbanizacji i quasi-aglomeracji. Urbanizacja w omawianym okresie wydaje się w tym względzie tylko znanym historycznie procesem, który dowolnie przyjmuje nieco inną skalę, tj. czasowy wymiar wyższego porządku. Niemieccy historycy podkreślają, że urbanizacja europejska w dwóch ostatnich stuleciach różni się od wcześniejszej nie tylko ilościowo, ałe przede wszystkim jakościowo. Miasta w okresie przedprzemysłowym posiadają w swoich podstawowych modelach układ strukturalny odmienny pod względem ekonomicznym, politycznym i socjokulturalnym. Dopiero przejście od agrarno-drobnomieszczańskiej do przemysłowo wyspecjalizowanej produkcji i wzrostu sektora usługowego pozwołiły przejść do w pełni zurbanizowanego - w dzisiejszym sensie - spolecze)\stwa. Miasta jako społeczne subsystemy uległy zasadniczej zmianie.

49 J. Fricdrichs, op. cit.; trzeba zauwnżyć, że wyróżnienie dw6ch faz rozwoju miasta jest pewnym uproszczeniem, gdyż nie uwzględnia roli sektora uslug, który już w XIX w, mial istotny wpływ na rozwój miast, zwłaszcza tych największych. ~o H. Heincnbcrg, H,J. Tcutcberg, ZUsGu/(uif'assilllg der Schll/ssdiskusiol/ [w:] Urballisienmg ... , s.602. SI Tamże .

I

Krzysztof Broliski, Jan Szpak

Urbanlzation Processes in Europe In the Nlneteenth and Twentieth Centurles. Issues and Research Concepts Analysis of contemporary processes of development in European cities is not fare in the lilerature. Over a historie period, especially the nineteenth and twentieth centuries, however,

Ihis issue has had far less treatment. This article signals the problems in analysing complex urbanization processes in Europe in the age ar induslrialization. Jn studies devoted (o this issuc, Ił Cew basic aspects ofurbanization may be discerned, which can be divided jnto four groups: statistical-demographic, economic-infrastructural, physiognomic-construction, and socio-cultural relations. In the statistical-demographic aspect, one researches the state ar process of urban population development, its share in the overall population of Ihe country ar region, as weB as changes in Ihe slruclllre of sex, age and increase or lhal popuJation . The economic aspect defines the changes in the structure or employment or the urban population working in nonagricultural sectors compared to the population engaged in agriculture and related activities. Urbanization in the socio-cultural aspect deterrnines changes in the lives and relationships of city residents. Urhanizntion also involyes material changes in the city and its spalia! structures. In disCllssing urbanizalion, twa other definitiolls ar (his idea may came to mind . The process or urbanization is identified, ar the stale of urbanization, i.e., a stage in this process,

is delermined. The concepl of urbanism is used wilh respecl to the slatic definition, while Ihe concepl of urban groWUI is used wilh respect to the dynamie definition. One of the best known concepls of city development is the central place UleOly. A less well-known concept to explain (he phenomenon or European urbanization is the "Network System" theory. According to same researchers, the socio~enyironmental criterion p!ays a signjricant role in resenrch on urbanization processes. Also, increasingly elear in research is the ract that urbanization cannot be reduced exclusively to quantitative relatiollships, because it is a

phenomellon Ihat belongs lo the realm of culture. A key issue is to deyise a composite indicator of urbanization that would enable the comparisan of urbani zation processes oyer time and space. Attempts to create su ch a measure, however, are doomed to failure because, as research to-date has shown, urbanization is a relative concept, variable oyer time and space.