Proces rewitalizacji warszawskiej Pragi

Człowiek i Środowisko 32 (1-2) 2008, s. 63-79

Danuta Bartoszewicz

PROCES REWITALIZACJI WARSZAWSKIEJ PRAGI. Realizacje w latach 1996-2008

ABSTRAKT Kontynuacja rozważań na temat działań odnowy historycznego obszaru warszawskiej Pragi, podejmowanych od końca XX wieku. Wielkomiejskie oblicze Ząbkowskiej. Społeczny program rewaloryzacji ul. Ząbkowskiej. Mikroprogram rewitalizacji dzielnicy.

Warszawska Praga, prawobrzeżna dzielnica stolicy położona zaledwie 10 minut od Centrum, to do dziś specyficzna część miasta, gdzie zachował się klimat dawnej Warszawy. Pośród zdegradowanej ale autentycznej zabudowy z XIX-XX w., bo w odróżnieniu od zrównanej z ziemią lewobrzeżnej Warszawy nie została zniszczona podczas II wojny światowej, obok zakorzenionych tu społeczności lokalnych tworzących „egzotykę” tradycyjnych miejsc, coraz intensywniej rozwija się współczesne życie. Praga stała się „miejscem magicznym” odkąd upodobali ją sobie ludzie związani ze sztuką, którzy mieszkając tu i pracując wywierali coraz większy wpływ na zmianę oblicza dzielnicy. Sztuka zaczęła przenikać w miejską przestrzeń. W dawnej fabryce „pepegów” przy ulicy Otwockiej powstała Fabryka Trzciny – ośrodek, który animuje życie kulturalne całej snobistycznej Warszawy. W pofabrycznych obiektach Warszawskiej Wytwórni Wódek „Koneser” rozpoczęła działalność galeria fotografii „Luksfera” i awangardowy teatr. Zdegradowane lo63

Danuta Bartoszewicz

kale mieszkalne i użytkowe, a także pomieszczenia pofabryczne i składowe w ul. Ząbkowskiej, Brzeskiej, Białostockiej, Inżynierskiej, przejmowali plastycy urządzając pracownie, galerie i sklepy. Proces animacji życia stymulował odnowę przestrzeni miejskiej, wzrastała również aktywność mieszkańców coraz częściej włączających się w działania inicjowane przez władze dzielnicy i społecznych stowarzyszeń. Już w pierwszych latach 90., po zakończeniu etapu postmodernistycznej przebudowy ul. Targowej, władze dzielnicy wspierane przez władze miasta podjęły próbę odnowy całego kwartału zabudowy w Centrum Pragi. Przedsięwzięcie nazywane „Kwartałem duńskim” (konsultowali je eksperci z Kopenhagi) nie powiodło się i w efekcie gruntownie odnowiono jedynie dwie kamienice wraz z przestrzeniami otwartych podwórek.1

Wielkomiejska Ząbkowska Równolegle z renowacją kwartału przy ul. Targowej władze dzielnicy prowadziły tzw. porządkowanie ul. Ząbkowskiej, przygotowując ją do gruntownej przebudowy. Wyburzano większość narosłych w ciągu lat obiektów tymczasowych i gospodarczych oraz stare domy mieszkalne, których stan techniczny zagrażał życiu mieszkańców. W 1994 r. Praga została włączona w granice administracyjne Gminy Warszawa Centrum, stając się formalnie częścią centrum prawie 2-milionowej wówczas metropolii, co niewątpliwie wpłynęło na wzrost ambicji lokalnych władz. W miejscach wyburzonych obiektów budowano nowe struktury mieszkaniowe, które miały zmienić przedmiejskie oblicze tej części ulicy Ząbkowskiej. U zbiegu z Brzeską powstały w latach 90. spółdzielcze budynki utrzymane w stylu postmodernizmu przełomu lat 80.i 90., z bardzo kolorowymi elewacjami ozdobionymi charakterystycznymi dla tego stylu detalami2. Nową realizacją sąsiadującą z pierwszymi był też zespół komunalnych domów mieszkalnych nawiązujących klimatem do kamienic czynszowych3. Oba zespoły budynków po parzystej stronie Ząbkowskiej tworzyły nową obudowę tej części ulicy. 1

Odnowa w „Kwartale duńskim” była tematem artykułu zamieszczonego w kwartalniku Człowiek i Środowisko, z. 3-4/2007. 2 Autorami pierwszego w zespole budynku byli: M.Młodecki, M.Sondij i J.Pleskacz. 3 Zespół domów przy ul. Ząbkowskiej 22/24/26 zaprojektowała M.Schirmer z APA „Wadero”.

64

Proces rewitalizacji warszawskiej Pragi

Il.1. Ulica Ząbkowska. W głębi na rogu ulicy Brzeskiej budynek projektu M. Młodeckiego, M. Sondija i J. Pleskacza. Realizacja z drugiej połowy lat 90. inicjująca przemianę przedmiejskiego charakteru ul. Ząbkowskiej na wielkomiejski.

Il. 2. Ulica Ząbkowska. Wbudowane w elewację nowego budynku atrapy historycznych domków.

65

Danuta Bartoszewicz

Inną estetykę prezentują domy zbudowane w ciągu następnych kilku lat po przeciwnej stronie ulicy Ząbkowskiej4, w których – zgodnie z zaleceniami Stołecznego Konserwatora Zabytków – starano się wbudować relikty historycznej zabudowy5. Wykorzystanie boomu inwestycyjnego lat 90. do odtworzenia historycznej struktury miasta i odnowy zdegradowanej przestrzeni w centrum Pragi dało początek pozytywnym zmianom zachodzącym w tym obszarze. Nowa zabudowa wprowadzając nową skalę sprawiła, że Ząbkowska nabrała wielkomiejskiego charakteru. Ten etap odnowy przestrzeni publicznej ul. Ząbkowskiej przyniósł jednak nieoczekiwany efekt społeczny – gentryfikację, w następstwie której powiększył się dystans między „starymi prażanami” a nowymi mieszkańcami zamkniętych zespołów mieszkalnych, co nie sprzyjało ożywieniu przestrzeni miejskiej w tym obszarze. W integracji nowych i starych mieszkańców nie pomogło nawet nawiązanie do tradycyjnej nazwy „Sielanka”, którą otrzymała restauracja zlokalizowana w parterze nowego budynku6.

Upadek tradycji Podczas gdy rosła fama Pragi – dzielnicy artystów tradycyjna Praga zamierała. Do upadku lokalnej tradycji drobnego handlu, rzemiosła i gastronomicznych obyczajów na starej Pradze przyczynił się paradoksalnie wolny rynek, który w początkowej, prymitywnej formie stał się niszczącą konkurencją dla bazaru i małych sklepików. Uwolniona aktywność handlowa lokalnych społeczności i przybyszów (głównie zza wschodniej granicy) i błędna polityka władz miasta7 spowodowały przeniesienie się 4

Projekt z pracowni APA T. Szumielewicza. O zachowanie tych obiektów zabiegali członkowie Zespołu Opiekunów Kulturowego Dziedzictwa Warszawy „ZOK”. Ponieważ nie udało się zachować oryginalnych domów, w elewację masywnej, nowej struktury „wlepione” zostały pastisze starych przedmiejskich domków. Efekt kompromisu między projektantami a konserwatorem jest karykaturalny z punktu widzenia estetycznego, a z konserwatorskiego wydaje się być wątpliwy. 6 Po dintojrze, która miała miejsce w Sielance w 2002 r., restaurację zamknięto. Pikanterii sprawie dodaje fakt, że w lokalu dawnej restauracji mieści się obecnie posterunek policji. 7 Ciche przyzwolenie władz miasta doprowadziło do niechlubnej zmiany charakteru i oblicza wybitnego dzieła architektury, jakim był Stadion X-lecia, na którym rozrosło się największe w Europie targowisko zwane Jarmarkiem Europa. 5

66

Proces rewitalizacji warszawskiej Pragi

bazarowego handlu na błonia Stadionu X-lecia8 nad brzegiem Wisły. Natomiast dla młodego pokolenia prażan bardziej atrakcyjny był wybudowany w centrum dzielnicy supermarket Carrefour „Wileńska”9. Konkurencja nowo powstałych centrów handlu niszczyła praskie tradycje. Z przestrzeni ulicznych starej Pragi znikały sklepy, zamykano też zakłady rzemieślnicze i pustoszał bazar Różyckiego – ikona historycznej Pragi.

Społeczny program rewaloryzacji ul. Ząbkowskiej W końcu 2000 roku grupa społeczników opracowała Społeczny program rewitalizacji ulicy Ząbkowskiej na odcinku pomiędzy ulicami Targową i Brzeską10. Był to elaborat opisujący wartość historyczną i walory estetyczne wskazanego w tytule obszaru, postulaty objęcia ochroną konserwatorską budowli i zachowanych elementów ulicy, a także wskazówki dotyczące likwidacji zagrożeń komunikacyjnych. W opisie proponowanych prac remontowych i adaptacyjnych w 14 wybranych kamienicach – oprócz odtworzenia starej estetyki obiektów – autorzy proponowali też zmianę funkcji parterów kamienic oraz uzupełnienie zabudowy wewnątrz kwartału. Poza pracami budowlanymi autorzy programu przedstawili też propozycje inicjatyw (element gospodarczo-społeczny) aktywizujących lokalną społeczność, jak np.: korzystna dla nowych rodzajów usług i działalności artystycznej oferta wynajmu użytkowych lokali w parterach budynków, która pozwoliłaby na ożywienie przestrzeni ulicznej. Wskazywali też na konieczność powołania specjalnego zespołu ds. rewaloryzacji Ząbkowskiej oraz promowania idei wśród polskich i zagranicznych inwestorów. Inicjatywa J. Sujeckiego i J. Zielińskiego – „obrońców warszawskich zabytków”, którzy opracowali program i lobbowali na jego rzecz we władzach dzielnicy, zaowocowała rozpoczęciem procesu przemian. W roku 2001 rozpoczęto realizację rewa8

Stadion X-lecia wybudowany w 1955 r. wg projektu J. Hryniewieckiego, M. Leykama i C. Rajewskiego. 9 Ten typowy produkt globalizacji, który upowszechnił nowe obce obyczaje handlowe, spełnił w tym miejscu pozytywną rolę, porządkując rejon placu Wileńskiego przez włączenie funkcji istniejącego dworca kolejowego w funkcję centrum usługowego. 10 Pod projektem podpisali się oprócz autorów: Janusza Sujeckiego – społecznego opiekuna zabytków „ZOK” i Jarosława Zielińskiego – przewodniczącego Zarządu Stowarzyszenia MIASTO – Historia pro futuro, przewodniczący „ZOK” – T. Markiewicz, P. Woźniakowski, M. Więsławska z TOZ i H. Datner – przewodniczaca Zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie.

67

Danuta Bartoszewicz

loryzacji11 uznając ją za zgodną z polityką lokalnego samorządu. Działania, których programowym hasłem było stworzenie Praskiej Starówki, miały być ukierunkowane na stopniową rewaloryzację (przywrócenia jej historycznego oblicza) najbardziej wielkomiejskiego fragmentu ulicy Ząbkowskiej od ul. Targowej do Brzeskiej. Była to zmiana kierunku prowadzonej dotąd przebudowy historycznego centrum Pragi, w którym główny nacisk położono na przywrócenie dawnej estetyki autentycznym obiektom. Podstawą realizacji robót budowlanych były projekty architektoniczne opracowane przez wyłonione w przetargu trzy zespoły warszawskich architektów.12 Projekty wykonawcze obejmowały głównie remonty elewacji z odtworzeniem historycznego wystroju fasad: detalu obramień okiennych, balustrad balkonów i odmalowanie przejazdów bramnych13. Realizację programu rewaloryzacji rozpoczęto w roku 2002 od remontu elewacji kamienic przy Ząbkowskiej nr 3 i 7. Prace prowadzone pod nadzorem konserwatora i projektantów ukierunkowane były na działania konserwatorskie, remontowe, modernizacyjne i porządkowe. Nie remontowano klatek schodowych, a remonty przejazdów bramowych ograniczano do odtworzenia drewnianych bram i pomalowania ścian. Tak ograniczony zakres prac budowlanych można było wykonać bez konieczności przekwaterowania mieszkańców, co podkreślano jako zaletę zastosowanego sposobu zmiany oblicza zaniedbanej dzielnicy, mogącego stanowić wzór dla innych. Oprócz odtworzenia historycznego wyglądu fasad domów odbudowano historyczną nawierzchnię ulicy z wbudowanymi w nią szynami tramwajowymi (niestety, nie autentycznymi) i zmieniono oświetlenie na stylizowane „pastorały”. Mimo ograniczonego zakresu działań, już w pierw11

Projekty odtworzenia elewacji kamienic nr 2, 3 i 7 wykonali H.Łaguna i D.Hyc z pracowni MAAS S.C. I.Tołbińska i M.Arkuszewski z firmy Armidom – to autorzy projektu rewaloryzacji elewacji kamienicy nr 13, a W. Motyliński z pracowni APP Architektonika opracował projekt renowacji elewacji kamienicy nr 12. 12 Ponieważ brakowało ikonografii remontowanych budynków, projektanci na nowo tworzyli wystroje fasad, powtarzając formy z zachowanych w sąsiedztwie kamienic. Pracami remontowymi nie objęto mieszkań, instalacji infrastruktury technicznej, a nawet – poza kilkoma wyjątkami – klatek schodowych. Remonty lokali użytkowych w parterach kamienic wykonywali wyłonieni w przetargach nowi najemcy. 13 Rezultatem prowadzonych w latach 2001-2007 działań było przywrócenie historycznego wystroju elewacjom kamienic przy Ząbkowskiej nr 2, 3, 7, 12, 13. Pomalowany został też dziedziniec kamienicy przy ul. Ząbkowskiej nr 7, a w kamienicy nr 13 odtworzono okiennice na parterze i zewnętrzną drewnianą galerię w dziedzińcu. J. S. Majewski: Wejść w Ząbkowską, w: Architektura nr 8/2002.

68

Proces rewitalizacji warszawskiej Pragi

szym okresie po rozpoczęciu prac remontowych i porządkowych zaczął się korzystnie zmieniać klimat ulicy. Prawie zniknął charakterystyczny przedtem „pejzaż czerwonej cegły… powojenny symbol biedy i zaniedbania Pragi”14. Zastąpiły go schludne, odremontowane z pietyzmem, pastelowe fasady, które przydały autentycznym kamienicom nieobecnej uprzednio elegancji. Podniosła się nie tylko estetyka zabudowy, ale powstało wiele awangardowych klubów, a także kultywujących tradycje zakładów rzemieślniczych. W efekcie kilkuletnich działań zdegradowana historyczna ul. Ząbkowska zmieniła się w atrakcyjną przestrzeń miejską.

Il.3. Ulica Ząbkowska. Odnowione elewacje kamienic nr 2, 4 i nawierzchnia ulicy (w głębi budynek na rogu Targowej i Okrzei z drugiego etapu przebudowy kwartału Targowa Jagiellońska z lat 1980-1990)

14

Jeszcze w 2002 roku z inicjatywy Stowarzyszenia Kupców Bazaru Różyckiego, przy wsparciu Forum Rewitalizacji i ekspertów z UE, zorganizowane zostało seminarium na temat rewitalizacji Bazaru Różyckiego. W 2004 roku w Fabryce Trzciny odbyła się międzynarodowa konferencja na temat rewitalizacji.

69

Danuta Bartoszewicz

Nowe życie na Ząbkowskiej Zakończeniu kolejnych etapów prac remontowych towarzyszyły okolicznościowe festyny i animacje artystyczne, które z czasem przeobraziły się w organizowane w przestrzeni ulicznej ul. Ząbkowskiej imprezy cykliczne. Przyciągały one na Pragę coraz liczniejsze rzesze warszawiaków i turystów, ale lokalna społeczność angażowała się w nie w niewielkim stopniu. Dla niej sercem Pragi pozostał Bazar Różyckiego, który wraz z rosnącym prosperity Jarmarku Europa coraz bardziej ograniczał tradycyjną działalność. Rewitalizację Ząbkowskiej zahamowała zmiana ekipy samorządowej. Na kilka miesięcy przerwano prace, by powrócić do nich już w okresie nowej kadencji samorządu.

Il. 4. Ulica Ząbkowska. Odnowione elewacje kamienic nr 11 i 13.

Program Rewitalizacji Pragi Północ Odmienny od lewobrzeżnej Warszawy krajobraz miejski i sprzyjająca awangardowym działaniom atmosfera Pragi wciąż przyciągała do niej coraz liczniejszych twórców i animatorów życia kulturalnego. Rosnące zaintereso70

Proces rewitalizacji warszawskiej Pragi

wanie dzielnicą było dodatkowym argumentem dla lokalnego samorządu, który widząc po 1 maja 2004 r. szansę na uzyskanie wsparcia z funduszy unijnych dla działań rozpoczętych w ul. Ząbkowskiej przystąpił do opracowania Lokalnego Programu Rewitalizacji Pragi Północ15. Wyznaczone w programie granice obszaru rewitalizacji obejmowały centrum dzielnicy od brzegu Wisły na zachodzie – do linii kolejowej oddzielającej Targówek na wschodzie i od granicy ZOO na północy do dworca wschodniego i Portu Praskiego na południu. Cały obszar rewitalizacji zajmował powierzchnię 670 ha, co stanowiło 58,6 % terenów Pragi Północ. Dominującą funkcją było mieszkalnictwo. Zamieszkiwało tu ponad 98% populacji dzielnicy. Był to jednocześnie obszar koncentracji usług, administracji i handlu. Pełnił również istotną funkcję komunikacyjną nie tylko dla mieszkańców wszystkich dzielnic prawobrzeżnej Warszawy oraz okolicznych gmin, ale też dla międzynarodowego transportu z kierunków wschodnich.

Il.5. Obszar rewitalizacji Pragi Północ wyznaczony w Lokalnym Programie Rewitalizacji Pragi Północ. Kolorem żółtym zaznaczono granicę obszaru działań pilotażowych. Źródło: materiały Urzędu Dzielnicy Praga Północ. 15

Przygotowany w krótkim czasie przez pracowników Urzędu Dzielnicy projekt dokumentu nie obejmował wszystkich elementów, które – wg zamieszczonych w Uzupełnieniu ZPORR wytycznych – powinny się znaleźć w lokalnym programie rewitalizacji. Program ten traktowany był jako załącznik do wniosku o dofinansowanie działań z funduszy UE.

71

Danuta Bartoszewicz

Chociaż przeważająca część gruntów stanowiła własność m.st. Warszawy i Skarbu Państwa, to w stosunku do wielu nieruchomości zostały zgłoszone roszczenia byłych właścicieli. W strukturze przestrzennej przeważała zabudowa kwartałowa z przełomu XIX i XX w. z gęstą siecią uliczek lokalnych. Znaczna część obszaru została objęta strefą ochrony konserwatorskiej. Największym terenem zieleni był ogród zoologiczny, rozciągający się na obszarze 32 ha. Do pierwszego etapu realizacji programu wyznaczony został obszar pilotażowy o powierzchni 55,8 ha, obejmujący wschodnią część Starej Pragi od ul. Targowej oraz część sąsiadującej z nią Szmulowizny16 do zbiegu ul. Ząbkowskiej i Radzymińskiej. Prace nad praskim programem rewitalizacji były już zaawansowane,17 gdy w roku 2005 władze m. st. Warszawy, starając się o pozyskanie wsparcia z funduszy unijnych dla działań rewitalizacyjnych, pospiesznie przygotowywały Lokalny Uproszczony Program Rewitalizacji Warszawy18.

Il.6. Działania rewitalizacyjne w obszarze pilotażowym. Źródło: materiały Urzędu Dzielnicy Praga Północ. 16

Tradycyjna nazwa obszaru położonego na wschód od Targowej, którego osią jest ul. Ząbkowska, niegdyś stanowiącego centrum aktywności społeczności żydowskiej, pochodząca od imienia kupca monopolisty i bankiera Szmula Zbytkowera, którego sprowadził tu jeszcze król Stanisław August Poniatowski. 17 W tym czasie w kolejnych kamienicach przy ul. Ząbkowskiej w sąsiedztwie Bazaru Różyckiego wznowione zostały prace remontowe. 18 W wyznaczonych w LUPR Warszawy granicach obszaru rewitalizacji znalazły się – obok Śródmieścia i Woli – Praga Północ i Praga Południe.

72

Proces rewitalizacji warszawskiej Pragi

Działania rewitalizacji w obszarze pilotażowym były kontynuacją kierunku obranego w rewaloryzacji ul. Ząbkowskiej. Ukierunkowano je na: • uporządkowanie starej tkanki urbanistycznej, m.in. wypełnienie pustych przestrzeni po wyburzonych obiektach zharmonizowaną z otoczeniem nową zabudową, • renowację zabudowy budynków mieszkalnych z przełomu XIX/XX wieku, • renowację oraz adaptację lokali znajdujących się w parterach cennych, historycznych budynków na cele społeczne, kulturalne, gospodarcze, • poprawę estetyki przestrzeni publicznych oraz bezpieczeństwa ruchu kołowego i pieszego, a także na • tworzenie warunków lokalowych dla rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości, działalności kulturalnej i edukacyjnej, publicznej infrastruktury związanej z rozwojem funkcji turystycznych, rekreacyjnych, kulturalnych i sportowych połączonych z działalnością gospodarczą. Po zmianie struktury administracyjnej stolicy dzielnice zostały podporządkowane władztwu miasta stołecznego Warszawy,19 a ponieważ zmieniono też koncepcję i zakres terytorialny LUPR wszystkie dzielnice zostały zobligowane do opracowania wg przekazanych im wytycznych20 tzw. dzielnicowych mikroprogramów rewitalizacji. Praga Północ musiała więc dostosować wcześniej opracowany uproszczony Lokalny Program Rewitalizacji dzielnicy do wytycznych Ratusza21 i przedstawić listę proponowanych projektów do opinii i akceptacji Komisji Kwalifikacyjnej. 19

Dzielnice m. st. Warszawy nie są samodzielnymi jednostkami samorządu terytorialnego i nie posiadają osobowości prawnej. Mają charakter jednostek pomocniczych. Uprawnienia do tworzenia przepisów gminnych przysługują jedynie Radzie m. st. Warszawy. 20 W wytycznych użyto nazwy mikroprogramy dzielnicowe może dla podkreślenia różnicy między rewitalizacją całego miasta a rewitalizacją jego części, czyli dzielnic. W nomenklaturze unijnej dla wyodrębnienia elementów odnoszących się do poszczególnych sfer, które obejmuje proces rewitalizacji, stosowana jest nazwa mikroprogram, jak np. mikroprogram „przeciwdziałanie wykluczeniu i marginalizacji” ze sfery społecznej, czy „wsparcie dla małych przedsiębiorstw” ze sfery gospodarczej. Problemy pomieszania nazewnictwa wprowadzające chaos zarówno w dokumentach planistycznych stanowiących narzędzia realizacji procesu rewitalizacji (program, projekt), jak i w dyskusjach publicznych dotyczących programów i działań rewitalizacyjnych (rewitalizacja, rewaloryzacja, renowacja) podnosi w swoich pracach dr T.Topczewska. 21 Wytyczne do mikroprogramów rewitalizacji w dzielnicach opracowane zostały w Biurze Koordynatora ds. Rewitalizacji przy Prezydencie m. st. Warszawy.

73

Danuta Bartoszewicz

Mikroprogramy były dla władz stołecznych cennym źródłem informacji dotyczącym zidentyfikowanych potrzeb w zakresie odnowy zdegradowanych obszarów dzielnic, ale przede wszystkim umożliwiały staranie się o środki finansowe Unii Europejskiej na realizację zadań, które zostały ujęte w programach. W Mikroprogramie Rewitalizacji Dzielnicy Praga-Północ ujęto 10 projektów. Osiem z nich, które zyskały akceptację Komisji, będzie realizowanych do 2013 roku. Cztery projekty dotyczą renowacji kamienic i ulic, cztery pozostałe skupiają się na działaniach. W większości stanowią one kontynuację rozpoczętych w 2001 r. działań inwestycyjnych, związanych z rewitalizacją ulicy Ząbkowskiej. Największy projekt pod nazwą: „Renowacja kamienic praskich o znaczeniu historycznym wraz z adaptacją pomieszczeń na cele społeczne” uzyskał dofinansowanie z funduszy UE. Realizowany był już od 2005 roku. Starano się w nim połączyć działania ze sfery przestrzenno-technicznej (poprawa stanu technicznego budynków stanowiących dziedzictwo kulturowe), społecznej (zorganizowanie placówek pomocy społecznej i edukacji dla dzieci zagrożonych marginalizacją) i gospodarczej (wspieranie rozwoju turystyki i kultury). W ramach projektu wykonano kompleksowy remont i renowację kamienic przy ulicy Ząbkowskiej 4 i 36, przywrócono stylowe elewacje, wymieniono okna i drzwi, przeprowadzono remont balkonów, klatek schodowych, remont dachów. W czterech pozostałych projektach skupiono się na działaniach prospołecznych zmierzających do poprawy warunków życia i wzmacniania poczucia tożsamości integrującej lokalne społeczności oraz edukacyjnych skierowanych do dzieci i młodzieży. Do programu wpisano też projekty, które miały doprowadzić do wzbogacenia oferty turystycznej samej Pragi i całej Warszawy. W wyremontowanym lokalu użytkowym w parterze kamienicy przy Ząbkowskiej 36 od 2007 roku działa punkt informacji turystycznej i kulturalnej „Info Praga”, który jest też organizatorem wielu takich wydarzeń Il.7. Ul. Ząbkowska nr 36. Punkt Infor- kulturalnych jak wystawy, odczyty, macji Turystycznej INFO PRAGA spotkania autorskie itp. 74

Proces rewitalizacji warszawskiej Pragi

Również na posesji przy ul. Ząbkowskiej 4, po remoncie, przygotowano lokale na potrzeby świetlicy socjoterapeutycznej dla dzieci. Placówkę powierzono organizacji pozarządowej – Stowarzyszeniu „Otwarte drzwi”. Wszystkie prace remontowe, określone w umowie o dofinansowanie projektu, zostały już zakończone. „Twardym” projektom techniczno-budowlanym od początku realizacji rewitalizacji ul. Ząbkowskiej towarzyszyły działania promocyjne mające na celu rozpropagowanie idei rewitalizacji i rozbudzenie zaangażowania społeczności lokalnej – wciągnięcie jej do polepszania swego środowiska. Lokalna społeczność zaakceptowała już coroczne Święto ul. Ząbkowskiej. Kontynuowany jest Projekt „Sąsiedzi Sąsiadom,” czyli coroczne, artystyczne happeningi w sklepach, koncerty muzyki etnicznej i prezentacje multimedialne na tymczasowo zamienianych w letnie kino skwerach. W próbę uaktywnienia młodzieży z ulicy Brzeskiej – praskiego marginesu włączyły się władze dzielnicy, budując boisko do piłki nożnej i zapraszając artystów z Wybrzeża do zaprezentowania animacji nazwanej Plaża na Pradze, która przez krótki czas służyła dzieciom jako oryginalny plac zabaw22. Obecnie proces rewitalizacji na Pradze jest trudniej dostrzegalny w przestrzeni miasta. Działania dzielnicowego Zespołu ds. rewitalizacji skupiają się na prezentacji przykładów dotychczasowych osiągnięć rewitalizacyjnych i technicznej pomocy w opracowywaniu projektów, które po akceptacji w Ratuszu mogą być włączone do dzielnicowego mikroprogramu rewitalizacji. Nie przestają się natomiast interesować Pragą artyści, organizując animacje i pokazy uliczne, rozszerzając ofertę imprez kulturalnych23. W uchwalonym Mikroprogramie rewitalizacji Pragi Północ założono, że od 2008 r. zostaną też podjęte pierwsze interwencje rewitalizacyjne w obszarze ul. Targowej, głównej arterii komunikacyjnej Pragi. Tu, w najstarszych budynkach przy Bazarze Różyckiego, będzie zlokalizowane Muzeum Pragi (obecnie w trakcie organizacji). Plan działań rewitalizacyj22

W krótkim czasie po uroczystym otwarciu boisko i plaża opustoszały, ponieważ lokalna społeczność, mimo wysiłków wolontariuszy, społeczników (Grupa Pedagogiki i Animacji Społecznej uczyła dzieci z Pragi nie tylko podstawowych spraw życiowych, ale i capoeiry) i władz samorządowych nieufnie patrzy na ich inicjatywy integracyjne. 23 Np. zorganizowana w maju na Bazarze Różyckiego animacja studentów brytyjskiej grupy artystycznej LAUNDRY tchnęła nowego ducha w zamarłego Różyca, a organizowana pod auspicjami Urzędu Dzielnicy impreza Lato w Koneserze przyciąga mieszkańców z całej Warszawy.

75

Danuta Bartoszewicz

nych Mikroprogramu obejmuje przestrzenie kolejnych ulic: Białostockiej i Markowskiej. W następnych latach, po zakończeniu prac nad planem miejscowym zagospodarowania przestrzennego rejonu Praga Centrum, zaplanowano rozszerzenie obszaru interwencji rewitalizacyjnych – od ulicy Targowej w kierunku Wisły, oraz na północ – od obecnego Dworca Wileńskiego (czyli terenu, na którym niegdyś stał pierwszy Dworzec Petersburski) – tak, aby objąć nim również Nową Pragę.

Il. 8. Boisko i plac zabaw – Plaża z murem malowanym przez artystów z Wybrzeża wraz z dziećmi, zaaranżowane tymczasowo na niezagospodarowanych działkach przy ul. Brzeskiej. W głębi zabezpieczona przed dewastacją kamienica przeznaczona do remontu. Po prawej stronie ruiny dawnego młyna.

Wnioski Potencjał tkwiący w przestrzeni starej Pragi najwcześniej zauważyli artyści, którzy bardziej niż „urodę kamienic” czy genius loci docenili korzystne warunki finansowe (niższe ceny najmu) i łatwiejszą dostępność 76

Proces rewitalizacji warszawskiej Pragi

lokali w tej dzielnicy24. Praga oferująca odmienny od lewobrzeżnej Warszawy klimat (wolniejszy rytm życia, unikalne zakłady rzemieślnicze, niespotykaną architekturę kamienic i upadłych fabryk) przyciągała nie tylko twórców, ale i poszukujących miejskiego folkloru turystów. Odnowa ulicy Ząbkowskiej prowadzona od połowy lat 90. wykorzystała boom inwestycyjny tamtego okresu do zmiany przedmiejskiego oblicza tej części ulicy i nadanie jej cech wielkomiejskich poprzez intensyfikację i nową estetykę zabudowy. Skutkiem ubocznym tego kierunku odnowy jest gentryfikacja, która przez separację nowych od starych mieszkańców pogłębia proces wykluczenia społecznego. Od początku 2000 r., pod wpływem społecznej presji miłośników zabytków, odstąpiono od zastępowania historycznej substancji budowlanej nowymi strukturami i ukierunkowano proces odnowy zabudowy na poprawianie kondycji istniejących obiektów. Doprowadzono także do wpisania układu urbanistycznego ul. Ząbkowskiej – wraz z zespołem kamienic na odcinku od ul. Targowej do ul. Brzeskiej – do rejestru zabytków25. Prowadzonych w latach 2001-2004 działań odnowy, mimo widocznej poprawy estetyki i ożywienia przestrzeni ulicy, nie można uznać za prawidłowo przebiegający proces rewitalizacji, ponieważ nie tylko nie obejmował działań we wszystkich sferach: gospodarczej, społecznej i przestrzennej, ale traktował sam proces rewaloryzacji powierzchownie (nie remontowano ani mieszkań, ani nawet klatek schodowych). Projekty ujęte w nowym mikroprogramie skupiają się przede wszystkim na działaniach w sferze społecznej, co podyktowane jest zmianą preferencji w dofinansowywaniu programów z funduszy unijnych w nowej perspektywie finansowej 2007-2013. Uwiarygodnieniem procesu rewitalizacji, który na Pradze Północ jest mozolnie prowadzony od początku wieku, może być realizacja nowych projektów dopisywanych do programu po konsultacjach społecznych. Widoczne efekty prowadzonej od 90. lat odnowy centrum Pragi oraz dotychczasowe działania społecznych stowarzyszeń, instytucji, prywatnych inwestorów, mecenasów i władz samorządowych (m.in. cykliczne seminaria na tematy prowadzonych i programowanych działań, utworzenie Forum Rewitalizacji Pragi itp.) wpłynęły na zwiększenie 24

A. Sańczuk, B. Chaciński, J. Skolimowski: Praga: warszawska wieża Babel, w: Warszawa. W poszukiwaniu centrum. Miejski przewodnik. Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2005. 25 Decyzję Nr 943/2006 o objęciu ochroną tego unikatowego w Warszawie zespołu podjął Wojewódzki Konserwator Zabytków w dniu 22.05.2006 r.

77

Danuta Bartoszewicz

zainteresowania społeczności lokalnej zmianami przestrzennymi i estetycznymi, jakie zachodzą w centrum dzielnicy, co poskutkowało wzrostem aktywności i włączaniem się w proces rewitalizacji. Skala tego zjawiska jest na razie niewielka. Realizacja projektów wpisanych do dzielnicowego mikroprogramu rewitalizacji Pragi Północ może być za małym potencjałem, aby doprowadzić do założonego przez władze samorządowe wykreowania nowego oblicza dzielnicy, opartego na tradycji i unikalności.

BIBLIOGRAFIA Kasprzycki J., Warszwa-Praga. Warszawa 1980 Lisowski A., Koncepcja gentryfikacji jako przejaw tendencji integracji w geografii miast, w: Zróżnicowania przestrzenne struktur społecznych w dużych miastach, XI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 1999 Majewski J. S., Wejść w Ząbkowską, w: Architektura, Murator, Warszawa, nr 8/ 2002. Na prawym brzegu. Dziedzictwo kulturowe warszawskiej Pragi. Materiały sesji pod red. Z. Michalczyka. Fundacja na Starej Pradze, Warszawa 2006 Pilich M., Warszawska Praga. Przewodnik. Fundacja „Centrum Europy”, Warszawa 2005 Podręcznik rewitalizacji. GTZ, Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast, Warszawa 2003 Praga – prawa strona Warszawy, pod red. H. Harasimowicz-Grodeckiej, Warszawa 2005 Rymkiewicz L. A., Krajobraz Starej Pragi, w: Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX w. Red. S.Gzell, Akapit – DTP, Warszawa 2002, str. 141-172 Sujecki J., Historia Bazaru Różyckiego, w: „Kronika Warszawy” 1/120, 2004, s. 43 Sujecki J., Zieliński J., Społeczny program rewitalizacji ulicy Ząbkowskiej na odcinku pomiędzy ulicami Targową i Brzeską (kopia maszynopisu autorskiego) Sumień T., Odnowa miast, Warszawa 1987 Topczewska T., Bartoszewicz D., Donimirska K., Siemiński W., Rewitalizacja miast. Działania samorządów lokalnych. IGPiM, Warszawa 2005 Uzupełnienie ZPORR, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007 Wallis A., Informacja i gwar. PIW, Warszawa 1979 Warszawska Praga dawniej i dziś, Katalog wystawy zorganizowanej w 350-lecie nadania praw miejskich. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 1998 Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze. Wyd. Jeden Świat, Warszawa 2006

78

Proces rewitalizacji warszawskiej Pragi

THE REVITALIZATION PROCESS OF WARSAW’S PRAGA DISTRICT. Performance in the years 1996-2008 Summary The article is a continuation of the deliberations on the topic of the restoration of the historic area of Warsaw’s Praga District that the author presented in the previous issue of the quarterly. In the actions undertaken in the center of the Praga North district since the late 90s of the previous century, an evolution of ideas on the renovation could be noticed. In the mid 90s under the impact of the investment boom, the suburban character of the central street was being transformed into metropolitan space; the places of past historical substance were developed with postmodern high-story complexes that referred to the scheme of pre-war tenement houses. A lack of acceptance for such actions brought about the preparation of a social program for the revalorization of Ząbkowska street. The main idea of this program consisted of the restoration of the historical face of the street through the renovation of the facades of surviving tenement houses and through the animation of the street area with an attractive set of services. The revalorization ventures performed on Ząbkowska street since the beginning of 2000 were part of the actions from the technical and economic areas of the formal Revitalization Program of the Praga North District approved by the local self-government at the end of 2007. In this revitalization program special emphasis was placed on actions related to the social sphere. This had a direct connection to the preferences for socially oriented actions during the application for funding of programs from European Union funds.

Adres Autorki: dr Danuta Bartoszewicz Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa 03-728 Warszawa, ul. Targowa 45

79

Danuta Bartoszewicz

80