Załącznik do Uchwały Nr……….. Rady Powiatu Bydgoskiego z dnia………

POWIATOWY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU BYDGOSKIEGO NA LATA 2013-2016

Bydgoszcz 2013

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

SPIS TREŚCI

1. 2.

Wstęp ……………………………………………………………………………………

3. 4. 4.1.

Podstawa prawna opracowania powiatowego programu opieki nad zabytkami Obowiązek konstytucyjny ochrony zabytków …………………………………………….

5 7 7

4.2. 4.3.

Ustawa o samorządzie powiatowym ……………………………………………………...

7

Cel opracowania powiatowego programu opieki nad zabytkami …………………… Uwarunkowania prawne ochrony i opieki zabytków ………………………………...

3 3

Ochrona dziedzictwa kulturowego w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami …………………………………………………………………..

7

5. 6.

Narzędzia prawne ochrony i opieki zabytków ………………………………………...

9 13

7. 8. 8.1.

Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego Powiatu Bydgoskiego ……………...

Charakterystyka Powiatu Bydgoskiego ………………………………………………. Nieruchomości będące własnością Powiatu Bydgoskiego ……………………………. Wykaz nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków województwa kujawsko Pomorskiego ……………………………………………………………………………...

8.2.

17

Wykaz nieruchomości ujętych w ewidencji zabytków województwa kujawsko -pomorskiego …………………………………………………………………………….

9.

14 17

18

Charakterystyka najistotniejszych zabytków znajdujących się na terenie Powiatu Bydgoskiego ……………………………………………………………………………...

18 18

9.1.

Kościół Cysterski w Koronowie ………………………………………………………….

9.2. 9.3.

Pałac w Ostromecku ……………………………………………………………………... Kościół Parafialny p.w. Podwyższenia Św. Krzyża w Żołędowie ………………………...

20 22

9.4. 9.5.

Most Kolejowy Wąskotorowy w Koronowie ……………………………………………...

24

Dom mieszkalny, ob. Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych w Solcu Kujawskim ………………………………………………………………………………..

9.6.

Kościół Parafialny p.w. Przenajświętszej Trójcy w Byszewie ……………………………

10. 11. 11.1. 11.2.

Założenia programowe ………………………………………………………………… Źródła finansowania zadań podjętych w zakresie opieki i ochrony zabytków ……... Środki krajowe …………………………………………………………………………...

25 27 29 32

Dotacje Województwa Kujawsko-Pomorskiego …………………………………………

32 32

11.3. Dotacje Powiatu Bydgoskiego …………………………………………………………..

33

Opracowanie: Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy Wydział Edukacji, Kultury i Sportu 85-066 Bydgoszcz, ul. Konarskiego 1-3 tel.: 52/58 35 420

2

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

1. WSTĘP Przedmiotem opracowania „Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Bydgoskiego na lata 2013-2016” jest dziedzictwo kulturowe w granicach administracyjnych powiatu. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami jako dokument o charakterze strategicznym stanowi podstawę dla określenia – w perspektywie czterech lat – zasadniczych kierunków działań i zadań mających na celu przede wszystkim przyczynić się do zachowania lokalnego środowiska kulturowego, a także w miarę możliwości poprawy jego stanu. Podstawą do określenia działań jest ustalenie w niniejszym programie najistotniejszych uwarunkowań ze sfery dziedzictwa kulturowego obecnego na terenie powiatu. Ponadto, program ten ma przyczynić się do zintensyfikowania przedsięwzięć o charakterze społecznym oraz edukacyjnym wobec społeczności powiatu. Spodziewanym efektem realizacji wszystkich zadań sformułowanych w programie opieki nad zabytkami będzie – poza wspomnianym zachowaniem i poprawą stanu środowiska kulturowego – wytworzenie szeroko rozumianej świadomości obszaru Powiatu Bydgoskiego jako interesującego kulturowo i turystycznie miejsca. Zabytki stanowią świadectwo historii i kultury lokalnej, regionalnej i narodowej. Celem programu jest kształtowanie świadomości oraz uwrażliwienie mieszkańców powiatu na potrzeby związane z właściwym utrzymaniem i ochroną lokalnego środowiska kulturowego. Troska o zabytki ma także wymiar gospodarczy. Odpowiednie wykorzystanie oraz wypromowanie miejscowych dóbr kultury może przyczynić się do rozwoju lokalnej gospodarki. Zadbane, należycie oznakowane i wypromowane pomniki przeszłości przyciągają turystów.

2. CEL OPRACOWANIA POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI "Powiatowy Program Opieki nad zabytkami Powiatu Bydgoskiego na lata 2013-2016” został opracowany w celu realizacji zapisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2003 Nr 162, poz. 1568 ze zm.). Ustawa wprowadza obowiązek sporządzenia programów opieki nad zabytkami przez samorządy – zarówno na szczeblu wojewódzkim, powiatowym jak i gminnym. Zgodnie z art. 87 ust. 1 cytowanej wyżej ustawy Zarząd Powiatu sporządza na okres 4 lat powiatowy program opieki nad zabytkami, który po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków przyjmuje Rada Powiatu. Program ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urzędowym, a z jego realizacji Zarząd Powiatu sporządza co dwa lata sprawozdanie, które następnie przedstawia Radzie Powiatu.

Cele wynikające z Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Szczegółowe cele powiatowego programu opieki nad zabytkami zawarte są w art. 87 ust. 2 ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zbytków i opiece nad zabytkami i należą do nich: włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju;

3

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Cele pozaustawowe opieka, ochrona, aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe powiatu oraz dążenie do materialnej poprawy stanu zabytków, ich odbudowy, adaptacji i rewitalizacji celem wykorzystania potencjału wynikającego z posiadanego dziedzictwa kulturowego, planowe, konsekwentne oraz kompletne realizowanie zadań samorządowych w zakresie ochrony zabytków, realizowanie lokalnych i regionalnych projektów związanych z ochroną zabytków oraz krajobrazu kulturowego, dążenie do pełnej oceny stanu zasobów materialnego dziedzictwa kulturowego powiatu poprzez aktualizację bazy informacyjnej o zabytkach powiatu, integracja ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, przyrodniczego w dokumentach planistycznych, podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność przestrzeni dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych a także wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami, prowadzenie działań w zakresie planowania przestrzennego oraz w gospodarce nieruchomościami, racjonalne wykorzystanie powiatowych funduszy na prace ratownicze, konserwatorskie i dokumentacyjne przy obiektach o szczególnych wartościach zabytkowych, wspieranie lokalnych projektów związanych z opieką nad zabytkami i ich zagospodarowaniem – adaptacją, 4

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

upowszechnianie wśród właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych znajomości zasad konserwatorskich, zasad etyki i profilaktyki konserwatorskiej wraz z uświadamianiem odpowiedzialności za posiadane mienie zabytkowe, tworzenie, rozwijanie klimatu społecznego zrozumienia i akceptacji dla idei opieki i ochrony zabytków z kształtowaniem postaw promujących działania chroniące zabytki jako źródło tożsamości, wiedzy i dumy z przeszłości i tradycji.

Głównym celem sformułowania Programu jest dążenie do znaczącej poprawy stanu zasobów regionalnego dziedzictwa kulturowego oraz zachowanie krajobrazu kulturowego powiatu poprzez określenie warunków organizacyjnych i finansowych w zakresie leżącym w kompetencjach powiatu, a także włączenie zabytków w rozwój gospodarczy i społeczny powiatu.

3. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

W polskim ustawodawstwie zagadnienia związane z zabytkami regulują następujące akty prawne: Ustawy: 1) Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 ze zm.) 2) Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 ze zm.) 3) Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2010 r. Nr 102 poz. 651 ze zm.) 4) Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. nr 243, poz. 1623 ze zm.) 5) Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2012 r. Nr 647 ). 6) Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 ze zm.) 7) Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 ze zm.) Rozporządzenia:

5

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

1) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz. U. z 2004 r. Nr 30, poz. 259). 2) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 71, poz. 650). 3) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 18 kwietnia 2011 r. w sprawie wywozu zabytku za granicę (Dz. U. z 2011 r. Nr 89, poz. 510). 4) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki "Za opiekę nad zabytkami" (Dz. U. z 2004 r. Nr 124, poz. 1304). 5) Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. z 2011 r. Nr 113, poz. 661). 6) Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych (Dz. U. z 2011 r. Nr 165, poz. 987). 7) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2004 r. Nr 212, poz. 2153). 8) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz. 940 ze. zm.)

Inne: 1) Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 120, poz. 564) 2) Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. (Dz. U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190)

6

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

4. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI ZABYTKÓW

4.1. Obowiązek konstytucyjny ochrony zabytków Podstawowym aktem prawnym który nakłada obowiązek ochrony zabytków jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 Nr 78, poz. 483). W myśl art. 5 Konstytucji „Rzeczpospolita Polska (…) strzeże dziedzictwa narodowego (…). Istotnym elementem tego dziedzictwa są zabytki, które w swych niematerialnych wartościach są dobrem wspólnym”. Art. 82 Konstytucji wskazuje, iż „obowiązkiem Obywatela (…) jest troska o dobro wspólne.”

4.2. Ustawa o samorządzie powiatowym Wprowadzenie reformy administracyjnej oraz związane z tym uwarunkowania ustawowe nałożyły na samorządy powiatowe zadania z zakresu kultury i ochrony dóbr kultury. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2001r. Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.) w art. 4 nakłada na powiat określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym, między innymi w z zakresu kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, a także ochrony środowiska i przyrody.

4.3. Ochrona dziedzictwa kulturowego w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Ustawa z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wskazuje cele opracowania programu opieki nad zabytkami, do których należą: 1. Włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2. Uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4. Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6. Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7. Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Podstawowe regulacje w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego zostały zawarte w Ustawie z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która w sposób kompleksowy reguluje kwestie związane z prawną ochroną zabytków. Ustawa określa przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów ochrony zabytków. Ustawa nakłada na organy administracji

7

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

rządowej i samorządowej obowiązek zapewnienia warunków prawnych, organizacyjny i finansowych dla ochrony dóbr kultury. W myśl przepisów ustawy ochrona zabytków polega na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1. Zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2. Zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytku; 3. Udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4. Przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5. Kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6. Uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Organami ochrony zabytków są: 1. Minister właściwy dla spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; 2. Wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Wojewódzki Konserwator Zabytków. Jednocześnie w art. 5 ustawy zdefiniowane zostaje pojęcie opieki nad zabytkami, która sprawowana jest przez właściciela lub posiadacza i polega przede wszystkim na zapewnieniu warunków: 1. Naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2. Prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3. Zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4. Korzystania z zabytku z sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5. Popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Artykuł 3 ustawy podaje definicje zabytku rozumianego jako nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. W myśl regulacji ustawowej ochronie i opiece podlegają, bez względu na ich stan zachowania: 1. Zabytki nieruchome: • krajobrazy kulturowe, • układały urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, • dzieła architektury i budownictwa, • dzieła budownictwa obronnego, • obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe • cmentarze, • parki, ogrody, inne formy zaprojektowanej zieleni, • miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. 8

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

2. Zabytki ruchome: • dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, • kolekcje stanowiące zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, • numizmaty oraz pamiątki historyczne, a zwłaszcza militaria, sztandary, pieczęcie, odznaki, medale i ordery, • wytwory techniki, urządzenia, środki transportu, maszyny i narzędzia świadczące o kulturze materialnej charakterystycznej dla dawnych i nowych form cywilizacyjnych • materiały biblioteczne, • instrumenty muzyczne, • wytwory sztuki ludowej i rękodzieła , obiekty etnograficzne, • przedmioty upamiętniające wydarzenia historyczne i działalność wybitnych osobistości, 3. • • • •

Zabytki archeologiczne: pozostałości terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej,

5. NARZĘDZIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI ZABYTKÓW

Ochrona zabytków współcześnie obejmuje nie tylko pojedyncze zabytki, dzieła sztuk, pamiątki historyczne, lecz również krajobraz kulturowy będący przekształconym przez człowieka naturalnym otoczeniem, w którym zapisane są zarówno elementy kultury materialnej jak i duchowej. Ochrona zabytków, zatem to zespół procedur mających uruchomić przed zniszczeniem uznane – jako świadectwa historyczne – elementy tworzące wspólnie krajobraz kulturowy. Polega ona na podejmowaniu działań administracyjnych mających na celu zapobieganie zagrożeniom, udaremnianie niszczenia i niewłaściwego użytkowania zabytku, przeciwdziałania kradzieżom, kontroli stanu zachowania i przeznaczenia zabytku, a także zapewnieniu warunków ich należytej ochrony. Podstawowymi narzędziami prawnej ochrony zabytków, wynikającymi z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, są (źródło: wojewódzki program opieki nad zabytkami województwa kujawsko-pomorskiego): • rejestr zabytków, • utworzenie parku kulturowego, • uznanie zabytku za pomnik historii. Rejestr zabytków Rejestr zabytków stanowi podstawową ustawową formę ochrony prawnej obiektu i prowadzony jest według ściśle określonej procedury wyznaczonej przez Ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz Rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 30 kwietnia 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych 9

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

za granicę niezgodnie z prawem. Wpis do rejestru zabytków stwarza określoną, jednoznaczną sytuację prawną obiektu, która ogranicza swobodę działań, zwłaszcza tych niepożądanych, narzuca pewne rygory postępowania przy nich, daje też pewne przywileje finansowe. Ta forma ochrony prawnej stwarza możliwość lepszej opieki przez właścicieli, kontroli nad prowadzonymi pracami oraz zapewnienia właściwego użytkowania. Do rejestru zabytków wpisuje się zabytki ruchome, nieruchome, archeologiczne, otoczenie zabytku, nazwę geograficzną, historyczną lub tradycyjną, układ urbanistyczny, ruralistyczny lub historyczny zespołu budowlanego (tzw. obszarowy wpis do rejestru zabytków). Wpisu do rejestru zabytków dokonuje wojewódzki konserwator zabytków, traktując ten wpis jako priorytetową formę ochrony. Należy zaznaczyć, że wszelkie prace prowadzone przy obiektach położonych na obszarze wpisanym do rejestru zabytków wymagają również właściwych uzgodnień i pozwoleń konserwatorskich, wynikających z Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Niedostosowanie się do tych wymogów niesie za sobą skutki prawne w postaci decyzji administracyjnych wstrzymujących nielegalne działania bądź też nakazujących przeprowadzenie pewnych prac, jeśli ich wykonanie - ze względu na nieodpowiedni stan techniczny - jest niezbędne z uwagi na zagrożenie zniszczeniem lub istotnym uszkodzeniem obiektu. W przypadku niezgodnych z pozwoleniem wojewódzkiego konserwatora zabytków realizacji prac przy zabytku, do procedury postępowania administracyjnego włącza się właściwy organ nadzoru budowlanego. Konsekwencją umyślnego niszczenia i uszkadzania zabytków jest kara pozbawienia wolności, w przypadku działań nieumyślnych jest to kara grzywny lub ograniczenia wolności. Wydanie decyzji o wpisie do rejestru zabytków jest poprzedzone postępowaniem przygotowawczym, na które składa się: złożenie wniosku przez właściciela lub wieczystego użytkownika obiektu, wszczęcie procedury administracyjnej oraz wizja lokalna obiektu. Konieczne jest także udokumentowanie wartości zabytkowych obiektu w formie karty ewidencyjnej (tzw. karta biała lub dokumentacja ewidencyjna założeń zieleni). Dokumentacja ta stanowi podstawę do dalszych czynności proceduralnych, w wyniku których, ostatecznie zostaje wydana decyzja o wpisaniu zabytku do rejestru zabytków. Treść decyzji o wpisie obiektu do rejestru zabytków powinna być jednoznaczna, poparta załącznikiem graficznym z określonymi granicami ochrony konserwatorskiej. Dużym utrudnieniem w odczytywaniu wcześniejszych decyzji o wpisie do rejestru zabytków jest brak tego załącznika. Jest on szczególnie ważny przy wpisach obszarowych, takich jak układy urbanistyczne czy zespoły rezydencjonalne i folwarczne. Nie mniej istotne jest to przy wpisach indywidualnych obiektów, gdzie również należy ustalić granice ochrony konserwatorskiej. Jednoznaczność treści decyzji polegać powinna na wyszczególnieniu w uzasadnieniu tego dokumentu tylko tych obiektów, które mają być chronione prawnie na mocy tej decyzji bowiem umieszczanie innych obiektów nieobjętych wpisem zaciera interpretację tego wpisu.

Park kulturowy Krajobraz kulturowy, zgodnie z brzmieniem artykułu Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Uwarunkowania przyrodnicze są niezaprzeczalnym tłem dla wszelkich działań człowieka, a razem tworzą one integralną strukturę przestrzenną, na którą składają się płaszczyzny (lasy, łąki, zbiorniki wodne), ciągi (rzeki, drogi) i punkty (obiekty kulturowe przyrodnicze). Bogate dziedzictwo kulturowo-przyrodnicze regionu wpływa na proces kształtowania tożsamości regionalnej. Dziedzictwo to skłania do podjęcia ważnych działań w tym zakresie. Współczesne 10

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

zarządzanie ochroną krajobrazu powinno opierać się o zasady spójności aspektów środowiskowych z historycznymi i konserwatorskimi. Ochrona krajobrazu kulturowego może być wyrażona poprzez utworzenie parku kulturowego, którego istotą mają być najbardziej reprezentatywne i charakterystyczne cechy krajobrazu kulturowego, jego uwarunkowania przyrodnicze i przestrzenne oraz identyfikacja grup społecznych czy też deklaracja społecznej woli utworzenia parku kulturowego. Celem utworzenia parku kulturowego jest ochrona krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyróżniających się terenów z zabytkami nieruchomymi, charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Nie mniej ważny jest także sposób opracowania projektu placu ochrony parku kulturowego i publikacja tego planu. Znaczącą rolę odgrywa tu właściwa motywacja, pozytywna atmosfera dla idei utworzenia parku kulturowego. Ważna jest również promocja tego przedsięwzięcia w celu dopracowania szczegółów. W celu realizacji zadań związanych z ochroną parku kulturowego samorząd może utworzyć jednostkę organizacyjną do zarządzania parkiem. Istotną regulacją jest obowiązek sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszarów, na których utworzono park kulturowy. Ochrona parku kulturowego powinna też zostać uwzględniona w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W specjalnych przypadkach park kulturowy o szczególnej wartości może też być uznany za pomnik historii lub jako pomnik historii wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Pomnik historii Uznanie zabytku za Pomnik Historii jest szczególnym aktem prawnym, bowiem Pomnikiem Historii mogą zostać zabytki nieruchome o ponadregionalnym znaczeniu, dużych wartościach historycznych, naukowych i artystycznych, mające znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturowego, utrwalone w świadomości społecznej i stanowiące źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń. Ponadto muszą to być zabytki jednorodne stylowo, należycie wyeksponowane w przestrzeni, będące dziełami wybitnych twórców oraz dobrze zachowane. Pomnikami Historii mogą być krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa lub zespoły tych dzieł o wspólnych cechach stylowych, użytkowych lub konstrukcyjnych, dzieła budownictwa obronnego, obiekty dziedzictwa przemysłowego, inżynierii lądowej i wodnej, parki i ogrody, cmentarze, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź związane z działalnością wybitnych osobistości lub instytucji oraz zabytki archeologiczne (pozostałości terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej). Ponadto muszą to być zabytki, które: • zachowały pierwotną kompozycję przestrzenną lub uległy nieznacznym przekształceniom, • są jednorodne stylowo lub o czytelnych i zharmonizowanych ze sobą nawarstwieniach, • są należycie wyeksponowane w przestrzeni miejskiej lub krajobrazie i zachowały pierwotne relacje z otoczeniem, • są dziełami wybitnych twórców, np.: architektów, planistów, architektów krajobrazu, ogrodników, • są dobrze zachowane lub w stanie pozwalającym na ich rewaloryzację, • są przedmiotem troski konserwatorskiej.

11

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

Obiekt proponowany do uznania za Pomnik Historii musi być wpisany do rejestru zabytków lub objęty statusem parku kulturowego. Dla układów przestrzennych i obszarów powinny być opracowane i uchwalone miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego występuje do Prezydenta RP o uznanie zabytku za Pomnik Historii, jeżeli zgłaszany zabytek spełnia określone szczegółowe kryteria. Jeżeli zasadność wniosku Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego uzyska akceptację. Prezydent RP w drodze rozporządzenia uznaje obiekt za Pomnik Historii, określając jego granice. Rozporządzenie Prezydenta RP jest ogłaszane w „Dzienniku Urzędowym”.

Ewidencja zabytków jako narzędzie pomocnicze we właściwej opiece nad zabytkami Najliczniejszą grupę obiektów o wartości kulturowej stanowią obiekty figurujące w ewidencji zabytków. W oparciu o odpowiednie zapisy Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r., ewidencja zabytków stanowi podstawę do sporządzania programów opieki nad nimi. Według tych zapisów, Generalny Konserwator Zabytków prowadzi krajową ewidencję zabytków w formie zbioru kart ewidencyjnych z obszaru całego kraju, Wojewódzki Konserwator Zabytków prowadzi natomiast wojewódzką ewidencję zabytków znajdujących się na terenie danego województwa. Sporządzenie kompletnej, rzetelnej karty ewidencyjnej wykorzystującej wszystkie dostępne materiały to ważny element w procedurze prawnej opieki i ochrony zabytków. Wartość i znaczenie dokumentacji ewidencyjnej zależy bowiem od poziomu kompletności tych podstawowych informacji o obiektach historycznych. Aktem prawnym, regulującym zasady prowadzenia ewidencji zabytków przez poszczególne organy, jest Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. Określa ono podstawowe dane, jakie powinny znaleźć się na karcie ewidencyjnej i karcie adresowej zabytku, przesłanki, od których spełnienia zależy włączenie kart ewidencyjnych i adresowych do ewidencji oraz ich wyłączenie z ewidencji. Rozporządzenie to ustala też sposób gromadzenia zbioru dokumentów dla zabytków objętych wojewódzką ewidencją zabytków. Obiekty ujęte w ewidencji zabytków mogą podlegać ochronie w dwojaki sposób: • poprzez obszarowy wpis do rejestru zabytków, • poprzez ustalenia dotyczące ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.

12

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

6. CHARAKTERYSTYKA POWIATU BYDGOSKIEGO

Powiat Bydgoski usytuowany w środkowo-zachodniej części województwa kujawsko-pomorskiego i zajmuje 7,8% jego powierzchni (1.394 km2). Z powiatem bydgoskim graniczą powiaty: chełmiński, inowrocławski, nakielski, toruński, świecki, żniński. Tworzą go gminy: Koronowo, Solec Kujawski, Sicienko, Dąbrowa Chełmińska, Osielsko, Dobrcz, Białe Błota i Nowa Wieś Wielka. To łącznie 124 sołectwa i 215 miejscowości. Siedziba Starostwa znajduje się w Bydgoszczy. Walory turystyczne, położenie komunikacyjne oraz różnorodność kulturowa, sprawiają, że powiat bydgoski jest miejscem niezwykle atrakcyjnym zarówno dla jego mieszkańców, jak i turystów. Lasy stanowią 42% powierzchni powiatu, co sprawia, że jest on postrzegany jako „zielone płuca” aglomeracji bydgoskiej. Największym kompleksem leśnym jest Puszcza Bydgoska, znajdująca się w środkowej części powiatu, natomiast Bory Tucholskie otaczające Zalew Koronowski i Dolinę Brdy, rozpościerają się aż do Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku w Bydgoszczy. 13

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

Bogactwem powiatu bydgoskiego jest jego niezwykła różnorodność. Tu spotyka się Kraina z Pałukami, Pomorze z Wielkopolską, Ziemia Chełmińska z Kujawami. Odwiedzając powiat bydgoski, można zobaczyć wiele, będących pod ochroną zespołów krajobrazowych. Są to m.in. rezerwaty przyrody: leśne, florystyczne i faunistyczne „Augustowo”, „Raptowo”, „Tarkowo”, „Dziki Ostrów”, „Kruszyn”. Na terenie powiatu jest pięć stref krajobrazu chronionego: Wydmy Śródlądowe na południe od Torunia, Kotlina Toruńsko-Bydgoska, Północny Pas Rekreacyjny Bydgoszczy, Dolina Dolnej Wisły, Zalew Koronowski, Rynna Jezior Byszewskich. Zabytki, pomniki przyrody, szlaki piesze, wodne, rowerowe oraz dobrze zorganizowana baza turystyczna - to raj dla zmęczonych miejskim życiem turystów, a specjały kuchni regionalnej Kujaw i Pomorza zadowolą każde podniebienie. Powiat bydgoski, z niezwykle bogatą ofertą przyciąga co roku rzesze turystów, a przepiękne kompleksy leśne, Zalew Koronowski, Dolina Dolnej Wisły oraz niezwykły Park Jurajski w Solcu Kujawskim to tylko niewielka część tego, co wraz ze swoimi gościnnymi mieszkańcami ma im do zaoferowania.

7. ZASOBY DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU BYDGOSKIEGO

Ustawa z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w art. 6 wskazuje obiekty podlegające opiece, w tym jako zabytki nieruchome wymienia: krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne, ruralistyczne, zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Powiat bydgoski posiada znaczny zasób dóbr kultury. Na terenie 8 gmin Powiatu Bydgoskiego, podlegających pod Kujawsko-Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, znajduje się 55 obiektów wpisanych do rejestru zabytków Województwa Kujawsko-Pomorskiego (Załącznik I) oraz 395 obiektów wpisanych do ewidencji zabytków Województwa Kujawsko–Pomorskiego (Załączniku II). Do najbardziej wartościowych zabytków z terenu powiatu należą: Obiekty sakralne: − Zespół pocysterski w Koronowie – kościół i przylegający do niego czworobok zabudowy klasztornej oraz dawny pałac opacki i mur klasztorny. Kościół gotycki, z dobudowanymi na przełomie XVII/XVIII w. od strony południowej kaplicami. − Kościół św. Andrzeja w Koronowie – gotycki, trójnawowy, halowy, z zamkniętym trójbocznie prezbiterium i kwadratową więżą od zachodu. Zbudowany w latach 1382-1396. Przebudowany pod koniec XVI w. (podział wnętrza, wieża i szczyt w stylu renesansu) oraz w 1752 r. kiedy to sklepienia wymieniono na drewniane stropy. Wyposażenie barokowo – rokowe z XVIII w. − Kościół Świętej Trójcy w Byszewie – z drugiej połowy XVII w., z elementami barokowymi. Zajmuje środkową część cmentarza, otoczony murem obwodowym w którym od zachodu włączona jest wolnostojąca dzwonnica z bramą wejściową. − Kościół św. Anny w Łąsku Wielkim – barokowy, z 1765 r. z dzwonnicą z XIX w. 14

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

− Kościół św. Magdaleny we Włókach – z końca XVII w., drewniany. − Kościół św. Michała Archanioła we Wtelnie – z II poł. XVIII w., barokowy z neobarokową wieżą z 1908 r. − Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Żołędowie – drewniany kościół rzymsko – katolicki z 1715 r. Na wieży kościoła zbudowanej w formie ośmiobocznej latarni zakończonej iglicą umieszczone są dwa dzwony, jeden z 1554 r. a drugi z 1590 r. − Kościół Świętych Mikołaja, Stanisława i Jana w Ostromecku – gotycki z 1445 r., przebudowany w 1630 r. z barokową wieżą z drugiej połowy XVIII w. − Kościół św. Wojciecha w Boluminku – wzniesiony w 1775-1777 roku, o cechach późnobarokowych. Zamki, pałace, budowle: − Zespół pałacowo – parkowy w Ostromecku – w skład zespołu wchodzą: Pałac Stary (barokowy) zbudowany ok roku 1730 w stylu saskiego rokoka na wysokiej skarpie nad Wisłą, Pałac Nowy wzniesiony w 1849 r. oraz Pałacyk Myśliwski z końca XIX w. − Ruiny zamku w Nowym Jasińcu – budowla gotycka, ze znacznym zatarciem cech stylowych. Położony nad Jeziorem Zamkowym na wzgórzu wśród pomnikowych dębów. − Most kolejowy wąskotorowy nad Brdą w Koronowie – oddany został do użytku 18.05.1895 r. Obiekt ten ma najwyższą w Europie wysokość dla toru o szerokości 600 mm, nad lustrem wody. − Ratusz Miejski w Koronowie z I połowy XIX w. – przebudowany i rozbudowany w 1913 r. wg. projektu Otto Mülera o siedmioosiowej elewacji frontowej z portalem, zegarem i herbem miasta, o dachu z naczółkiem krytym dachówką. − Pałac w Żołędowie – budowla z mieszkalnymi facjatami w bocznych szczytach i dwoma kwadratowymi, dwukondygnacyjnymi skrzydłami alkierzowymi wysuniętymi przed lico korpusu, krytego dachem dwuspadowym. − Dom mieszkalny - Zespół Szkół Zawodowych w Solcu Kujawskim – budynek historyczny, wybudowany w stylu neoklasycznym i neomanierystycznym. Obiekt posiada wejście główne, wejście od werandy oraz charakterystyczną narożnikową ozdobną „wieżyczkę”. − Oficyna Dworska w Karolewie – została zbudowana około XIX w. w stylu późnoklasycznym. W elewacji frontowej nad wejściem znajduje się trójkątny fronton (umieszczony w pierwotnej osi budynku) wsparty na dwóch pilastrach i dwóch półkolumnach. Na terenie Powiatu Bydgoskiego znajdują się również zabytki archeologiczne, które w myśl ustawy są śladami działalności człowieka znajdującymi się w ziemi lub pod wodą, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Można wyróżnić dwa typy zabytków archeologicznych: ruchome i nieruchome. Z perspektywy nauki i dziedzictwa znaczenie ważniejsze są jednak archeologiczne zabytki nieruchome – stanowiska archeologiczne czyli zespoły obiektów o charakterze kulturowym, grobowym, mieszkalnym lub gospodarczym, otaczający je układ warstw glebowych oraz znajdujące się w nich zabytki 15

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

ruchome. W powiecie mieści się 3678 stanowisk archeologicznych wpisanych do ewidencji zabytków archeologicznych województwa kujawsko-pomorskiego, w tym 3 stanowiska wpisane są do rejestru zabytków (Załącznik III). Do stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru należą: Gmina Dąbrowa Chełmińska: − Grodzisko w Gzinie, łączone z kulturą łużycką. Od strony parowu otoczone jest pół metrowym wałem. W obrębie majdanu znajduje się 61 jam które sięgają do 3m głębokości, a wokół grodu gromadziło się osadnictwo łużyckopomorskie.

− Grodzisko w Pniu pochodzi z czasów średniowiecza i wczesnego średniowiecza. W wykopie na „stożku” odkryto relikty bliżej nieokreślonej konstrukcji kamiennej, najprawdopodobniej związanej z czasami nowożytnymi.

Gmina Dobrcz:

16

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

− Grodzisko w Strzelcach Dolnych, to grodzisko wczesnośredniowieczne sąsiadujące z parowem strzeleckim i doliną Wisły w otoczeniu suchej dookólnej fosy. Stanowisko zostało uznane za gród obronny i duży zespół osadniczy.

8. NIERUCHOMOŚCI BĘDĄCE WŁASNOŚCIĄ POWIATU BYDGOSKIEGO

8.1. Wykaz nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków województwa kujawsko - pomorskiego L.p.

1.

2.

Gmina

Dobrcz

Solec Kujawski

Miejscowość

Nazwa obiektu

Karolewo

Pozostałości założenia dworsko-parkowego: oficyna dworska park

Solec Kujawski - Miasto

Zespół domu, ob. Zespół Szkół Zawodowych ul. 23 Stycznia 13: Dom, ob. szkoła Ogrodzenie

17

Nr księgi wieczystej/ rejestr zabytków

BY1B/00094186/9 A/1119

BY1B/00029732/6

A/844

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

8.2. Wykaz nieruchomości ujętych w ewidencji zabytków województwa kujawsko - pomorskiego L.p.

1.

2.

Gmina

Koronowo

Sicienko

Miejscowość

Koronowo Miasto

Trzemiętowo

Nazwa obiektu

Nr księgi wieczystej

Szkoła , ul. Sobieskiego nr 16

BY1B/00010035/4

Szkoła, ul. Szkolna 4

BY1B/00093431/5

Gospoda, ob. Szkoła Mechaniczna, ul. Dworcowa nr 53

BY1B/00009201/9

Park dworski

BY1N/00013618/0

9. CHARAKTERYSTYKA NAJISTOTNIEJSZYCH ZABYTKÓW ZNJDUJĄCYCH SIĘ NA TERENIE POWIATU BYDGOSKIEGO

9.1. Kościół Cysterski w Koronowie (ob. Kościół Parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii) Zespół klasztorny wznosi się w południowej części miasta, na prawym brzegu rzeki, w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Kościół jest orientowany. Zakrystia kościoła mieści się w zachodnim skrzydle klasztoru i jest dostępna z południowego ramienia transeptu. Plebania z przeł. XIX i XX w. wznosi się po północnej stronie kościoła przy ulicy Bydgoskiej 23. Historia Zespołu Cysterskiego W połowie XIII w. cystersi osiedli na ziemi pomorskiej. Osadzenie klasztorów wiązało się zapewne z polityką książąt polskich i pomorskich dążących do opanowania tych ziem najeżdżanych przez Prusów i Krzyżaków. Klasztor stał się największym właścicielem feudalnym w okolicy: w k. XIII w. – posiadał 12 wsi, w k. XIV w. – 40 osad. Największy rozkwit zespołu klasztornego miał miejsce za rządów opata Ignacego Bernarda Gnińskiego herbu Trach. w 2 połowie XVII w. Kościół otrzymał wówczas barokowe wnętrze, zwieńczenie barokowymi szczytami i hełmami oraz niezwykle bogate wyposażenie. Klasztor został wówczas rozebrany i wzniesiony na nowo, lecz w nowym miejscu. W końcu XVII w. powstał pałac opata z włoskim ogrodem. Prawdopodobnie wówczas wzniesiono budynek furty, przekształcony w XIX w. W 1819 r. nastąpiła kasata klasztoru przez władze pruskie. Kościół stał się symultanicznym, następnie parafialnym. Klasztor zamieniono na więzienie (niem. Strafanstalt), istniejące do dziś.

18

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

Kościół Budowę kościoła i klasztoru rozpoczęto w 1289 r. Odpowiedzialnym za budowę był prawdopodobnie Theodoricus – magister operis wymieniony w dokumencie zamiany Byszewa. Po rozebraniu klasztornego krużganka wzniesiono rząd kaplic południowych, uzyskując zarazem lepsze doświetlenie wnętrza kościoła, kaplice południowe powtórzyły układ kompozycyjny kaplic północnych. Wnętrze kościoła uzyskało barokowy wystrój i niezwykle bogate wyposażenie (ołtarz główny, boczne, ambona z herbem Gnińskiego, stalle i konfesjonały, obrazy m.in. opat Gniński otrzymujący przywileje od papieża z widokiem klasztoru u dołu), bryła zewnętrzna otrzymała zwieńczenie barokowymi szczytami, wieżyczki komunikacyjne przy prezbiterium baniaste hełmy, na skrzyżowaniu nawy i transeptu stanęła potężna wieżyczka – sygnatura z dzwonami. Na jej baniastym hełmie od południa umieszczony został złocony kartusz herbowy (opata Gnińskiego) widoczny w promieniach słońca z pałacu opata. Kościół w stylu gotyckim : prezbiterium bazylikowe z 4 ćw. XIII w., nawa bazylikowa z transeptem i rzędem kaplic północnych z I połowy XIV w. Rząd kaplic południowych z końca XVII w. Wnętrze, szczyty i hełmy wieńczące barokowe z 2 połowy XVII w. Barokizacja wnętrza objęła wprowadzenie w miejsce ostrołukowych gotyckich arkad międzynawowych i zamknięcia okien – łuków barokowych, opięcie naw i prezbiterium pilastrami, wprowadzenie barokowych sklepień w nawie głównej korpusu i ramionach transeptu oraz stiukową dekorację sklepień gotyckich. Kościół prezentuje wysoki poziom rzemiosła budowlanego Cystersów na przełomie XIII i XIV w.

Kościół w układzie bazylikowym z transeptem, w formie krzyża łacińskiego. Prezbiterium 3-nawowe, zamknięte ścianą prostą. Krypta we wschodniej części prezbiterium, podwyższonej o 1 stopień, 1-przestrzenna, sklepiona pełną kolebką. Kaplice boczne kryte dachem pulpitowym w przedłużeniu dachu naw bocznych. Wieżyczki komunikacyjne przy prezbiterium zwieńczone barokowym baniastym hełmem z 8-boczną latarnią z cebulastym zwieńczeniem i ażurowym krzyżem. Okna pierwotnie ostrołukowe, obecnie zamknięte barokowym lekko spłaszczonym łukiem w rozglifionych otworach. Wokół okien tynkowane opaski. Pod oknami ceglane parapety. Cześć środkowa symetryczna, na osi ostrołukowy portal neogotycki z k. XIX w. ponad nim wnęka zamknięta odcinkowa (pierwotnie ostrołukowo) z oknem w górnej części, ujęta 19

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

w wąskie blendy ostrołukowe. W zwieńczeniu barokowy szczyt ujęty parami kompozytowych pilastrów i spływami. Pilastry dźwigają belkowanie i niski trójkątny nacnółek zwieńczony kamiennym obeliskiem. Boczne części fasady ujęte w narożnikach cylindrycznymi wieżyczkami schodowymi zamkniętymi uskokiem i 8-bocznymi masywnymi sterczynami i gzymsem. W części północnej ostrołukowy portal neogotycki z widocznym zarysem pierwotnego wyższego otworu, w górnej strefie 3 blendy ostrołukowe 1- oskokowe. Wnętrze Nawa główna korpusu i prezbiterium o podziałach filarami międzynawowymi prostokątnymi wspierającymi zamknięte półkoliścia arkady. Arkady z gzymsowaną podstawą łuku i archiwoltami ujętymi profilowaniem oraz perełkami z wolutowym kluczem opiętym wicią roślinną z k. XVII w. (w poddaszu ślady gotyckich ostrołuków arkad). W arkadach między transeptem a nawami bocznymi klucze z główkami aniołków. Uskrzydlone główki ponad arkadami i oknami kaplic. Arkady kaplic o łuku odcinkowym profilowanym. Filary nawy głównej opięte zdwojonymi pilastrami w typie kompozytowym, dźwigającymi przełamujące się belkowanie z wydatnym profilowanym gzymsem. W nawach bocznych i kaplicach uproszczone pilastry toskańskie. W nawach bocznych przy prezbiterium arkady ostrołukowe. Sklepienie częściowo zachowane gotyckie : w prezbiterium – nawa główna, 2 przęsła sklepione gwieździście. Nawy boczne w znacznej mierze sklepione krzyżowo-żebrowo. W nawie północnej przy prezbiterium pierwotne sklepienia gwieździste o układzie czytelnym z kształtu sklepienia. W nawie głównej korpusu sklepienia barokowe kolebkowe z lunetami na gurtach, w środkowym prześle transeptu krzyżowe, w ramionach kolebkowe na gurtach. Dekoracja stiukowa, barokowa z k. XVII w. Na sklepieniach gotyckich wić i sploty roślinne i ozdobne płyciny. Na sklepieniach barokowych szwy podkreślone wicią roślinną, pośrodku sklepień nawy głównej i transeptu płyciny o urozmaiconych wykrojach ujęte dekoracją roślinną, niektóre z główkami aniołków, w typie wielkopolskich sklepień Bonadury i Jerzego Catenazziego. W kluczu łuku wydzielającego transept od nawy głównej kartusz z herbem Trach opata Gnińskiego, podtrzymywany przez dwa anioły. W przęśle środkowym transeptu nadwieszona w zworniku korona z Gołębicą Ducha Św.

9.2. Pałac w Ostromecku Około poł. XVIII w. Ostromecko przeszło w dziedziczne posiadanie Pawła Michała Mostowskiego – syna (wojewody pomorskiego). Za czasów Mostowskich Ostromecko przeżywa okres świętości. W tym czasie dworska siedziba zostaje przebudowana na rezydencję (dzisiejszy pałac stary). W 1804 r. J.M. Schoenborn z Grudziądza kupuje posiadłość i znaczne ilości ziemi. Odrestaurował on kościół i pałac (stary), a w roku 1832 przystąpiła do rozbudowy rezydencji wykorzystując teren folwarku. Powstał wtedy nowy pałac klasycystyczny, wzniesiony wg projektu sławnego architekta berlińskiego Karola Schinkla z 1840 r. W latach 1875 -1891 przeprowadzono w zespole szereg inwestycji: zbudowano mauzoleum rodzinne, przebudowano domy mieszkalne, budynki gospodarcze, przeprowadzono prace związane z pałacem starym i przebudową pałacu nowego. W 1891 r. ukończono neobarokowy pałacyk połączony z pałacem klasycystycznym, nad jego wejściem umieszczając herb Alvenslebenów. W 1947 r. majątek staje się własnością Skarbu Państwa Polskiego., zaś w 1991 r. na mocy decyzji Wojewody Bydgoskiego pałac nowy wraz z parkiem staje się własnością gminy Dąbrowa Chełmińska. 20

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

Zespół pałacowo-parkowy usytuowany jest malowniczo na skarpie wiślanej, ograniczony od zachodu terenami zalewowymi Wisły, od południa lasami, a od północy zabudową wsi oraz kościoła i plebanii. Pałac tzw. nowy składa się z głównego korpusu (1848r.), z dobudowanym od południa pałacykiem myśliwskim (1891 r.), a od północy salą balową (1912 r.). Zespół pałacowy otacza rozległy park krajobrazowy, obejmujący częściowo skraj wysoczyzny pradoliny Wisły w obrębie starego pałacu, który wznosi się po północnej stronie pałacu nowego, na skraju skarpy. Pałac Stary Pałac barokowy zbudowany około 1730 roku w stylu saskiego rokoka na wysokiej skarpie nad Wisłą z inicjatywy wojewody pomorskiego Pawła Michała Mostowskiego w miejscu dawnego dworu rodziny Dorpowskich. Pałac Nowy Pałac klasycystyczny z ok. 1848 r., przebudowany w k. XIX w., rozbudowany o neobarokowy pałacyk i narożną kaplicę oraz salę balową z tarasem kolumnowym i zespół tarasów z lat 1905 – 1912. We wnętrzu zachowany wystrój z poł XIX w.: salonu ogrodowego, za nim salonu po lewej i pomieszczenia przed salą balową. Pałac o wysokich walorach architektonicznych i zabytkowych. Pałac całkowicie podpiwniczony, piętrowy, z poddaszem ze ścianką kolankową, kryty niskim dachem czterospadowym. Sala balowa 1-kondygnacyjna, kryta płaskim dachem przesłoniętym ażurową attyką. Kaplica parterowa zwieńczona otwartą loggią.

Pałacyk Myśliwski Elewacje neobarokowe. Ściany boniowane w tynku poziomymi pasami boni, dzielone gzymsem profilowanym. Naroża parteru zdobione boniowaniem, piętra boniowanymi pilasterkami. Okna w opaskach profilowanych z nałożonym kluczem w zwieńczeniu, a na I piętrze – w opaskach uszatych, zwieńczone gzymsem odcinkowym, pod oknami dekoracja płycinowa ujęta w konsolki. W zwieńczeniu gzyms kostkowy, nad nim ścianka attykowa z dekoracją tralkową ujętą postumentami.

21

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

Połączony z korpusem głównym za pomocą piętrowej przewiązki. Całość od strony parku ujęta zespołem tarasów. Na osi pałacu znajduje się niewielki półkoliście występujący taras ze schodami. Taras główny otoczony jest murem oporowym z balustradą z zdobionymi słupkami (na nich ustawione były do 45r. rzeźby figuralne) i szerokimi schodami na osi, w jego obrębie w narożniku od północnego zachodu znajduje się prostokątna pergola na kolumnach korynckich, a od strony południowej umieszczono wydłużoną pergolę na kolumnach korynckich i toskańskich z niszami zawierającymi postacie Flory i Fauny. Układ wnętrz dwutrakowy – częściowo przekształcony, zwłaszcza w północnej części, gdzie przy szczycie dobudowano salę balową. Na osi elewacji frontowej hali, za nim w trakcie tylnym salon ogrodowy tzw. „złoty” z 3-bocznym wykuszem na osi. Po prawej stronie salonu ogrodowego – w amfiladzie: sala i westybul sali balowej. Po lewej stronie salonu połączone amfiladowo: salon „zielony” i salonik włoski (położony w neobarokowym łączniku). Klatka schodowa – doświetlona górnym świetlikiem, przy niej korytarz prowadzący do Sali balowej, poprzedzonej westybulem. Hall główny z podziałem ścian pilastrami o głowicach pseudokorynckich i dwie wolnostojące żeliwne kanelowane kolumny, w tym samym porządku. W południowej ścianie kominek wykładany kaflami ceramicznymi o motywach holenderskich. Wystrój hallu z k. XIX w.

9.3. Kościół Parafialny p. w. Podwyższenia Św. Krzyża w Żołędowie Kościół wznosi się w centrum Żołędowa, po południowej stronie drogi, stoi przy drodze. Jest orientowany. Wejście do kościoła prowadzi przez kruchtę zachodnią, dodatkowe przez zakrystię od południa, oraz od północy do prezbiterium. Po południowej stronie kościoła wznosi się grobowiec-mauzoleum Moszczeńskich – właścicieli Żołędowa. Teren kościoła jest otoczony murem ceglanym ze słupkami, od strony ulicy ogrodzeniem drewnianym. Plebania wznosi się po przeciwnej stronie drogi, w pewnym oddaleniu, jest to budynek XIX-wieczny, murowany, tynkowany piętrowy, kryty dachem dwuspadowym. Historia Parafię założyli miejscowi dziedzice, wydzielając ją z parafii wyszogrodzkiej. Pod koniec XVIII wieku przyłączono ją do parafii osielskiej, ale już w 1836 roku wznowiono jej samodzielność. Obecny drewniany kościół zbudował właściciel dóbr żołędowskich Moszczyński w 1715 roku, kościół otrzymał wezwanie Podwyższenia Św. Krzyża (w XVI w. było wezwanie Św. Krzyża). W roku 1889 została podmurowana jedna kaplica na wysokość 1,5 m, a w 1926 r. i następnych cały kościół. Prawdopodobnie w tym czasie wymurowano kaplicę północną, być może w miejscu wcześniejszej drewnianej. Kaplica grobowa – mauzoleum Moszczeńskich wzniesiona została prawdopodobnie w 1 połowie XIX wieku jako grobowiec właścicieli Żołędowa. Jej frontowa elewacja została przekształcona, prawdopodobnie już po wojnie. Obecnie pełni ona funkcję magazynu. Kościół drewniany, barokowy, typowy dla budownictwa drewnianego tego okresu, wieża nieco późniejsza, kaplica północna wymurowana w latach 20-tych XX w. ceglana o prostym ceglanym detalu. Kaplica mauzoleum, wolnostojąca, wzniesiona w stylu neogotyckim. Nawa i prezbiterium jednoprzestrzenne, równej wysokości, kryte wspólnym dwuspadowym dachem, zamkniętym nad prezbiterium trójpołaciowe. Na środku kalenicy dachu smukła 8-boczna sygnaturka o ażurowych ścianach, kryta stromym dachem namiotowym z silnie odgiętym okapem, zwieńczona iglicą. Wieża 3-kondygnacyjna, wzniesiona ponad kalenice

22

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

dachu nawy (obecnie bez zwieńczenia). Kaplice północna i południowa o wysokości nawy, kryte dwuspadowymi daszkami. Zakrystia niska kryta dachem pulpitowym. Elewacja frontowa, zachodnia, symetryczna. Na osi wieża 1-osiowa, z wejściem w prostej opasce z deski, poprzedzonym szerokimi stopniami. Nad drzwiami współczesny duży krzyż, po boku po jednej lampie. Wyżej okap wieńczący dolną kondygnację. Wieża zwieńczona okapem dachu zdobionym wyciętą deską. Po bokach wieży ściany nawy. Nawa o jednym oknie w części zachodniej, w środku przesłonięta kaplicą. Kaplica ceglana o trójkątnym szczycie zwieńczonym ceglanym fryzem, w szczycie okrągłe okienko w ceglanej opasce w licu ściany. Powyżej wysunięty okap dachu o ozdobnie podciętych belkach.

Wnętrze Wnętrze jednoprzestrzenne, w zachodniej części nawy chór organowy o płycinowej ściance, wsparty na czworokątnych słupach drewnianych. Kaplica grobowa z mauzoleum Moszczeńskich Fundamenty kamienne, ściany wymurowane z cegły ceramicznej pełnej, obustronnie tynkowane, wnętrze sklepione, więźba dachu drewniana, dach kryty dachówką, ceramiczną karpiówką, drzwi współczesne, okna drewniane, pojedyncze, wąskie, zamknięte pełnym łukiem, w elewacji południowej wtórne szerokie okna. Szczyt frontowej elewacji zdobiony nałożoną płyciną z herbem „Nałęcz” nad nim słupek środkowy zwieńczony żeliwnym ażurowym krzyżem, po bokach na słupkach narożnych stojące pełnoplastyczne postacie aniołów.

23

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

9.4. Most Kolejowy Wąskotorowy w Koronowie Kolejowy wąskotorowy stalowy, czteroprzęsłowy most kratowy, o wolnopodpartych łukach parabolicznych z jazdą górną nad głęboką doliną Brdy został oddany do użytku 18 maja 1895 roku. Znajduje się w 22,805/22,436 km dawnej linii Bydgoszcz – Koronowo Bydgoskiej Kolei Powiatowej. Linię kolejową wraz z wszystkimi obiektami inżynieryjnymi zbudowała spółka Ostdeutschen Kleinbahn Aktiengesellschaft. W zachowanych dokumentach brak danych o projektancie mostu i ewentualnych podwykonawcach. Po 1945 roku większe prace remontowe wykonały w 1956 roku Kolejowe Zakłady Nawierzchniowe z Bydgoszczy. Związane to było z nie zrealizowanym planem przekucia kolei z toru o szerokości 600 mm na 750 mm. W ruchu osobowym most był użytkowany do 1969 r., przewozy towarowe zawieszono 31 marca 1992 r. Obecnie most jest nieoficjalnie używany jako kładka dla pieszych skracająca drogę z Koronowa do Stopki i Okola. Najprawdopodobniej jest to najwyższy na świecie most kolejowy na tor o szerokości 600 mm.

Mot usytuowany jest na południe od zabudowań Koronowa, w pobliżu oczyszczalni ścieków, na zachód od drogi do Samociążka. Most pobudowano prostopadle do głębokiej około 18 m doliny Brdy. Okolica jest obecnie mocno zadrzewiona, przez co widoczność mostu jest bardzo utrudniona. Most składa się z czterech wolnopodpartych dźwigarów kratownicowych, z jazdą górą, o dolnym pasie parabolicznym. Konstrukcja przęseł oparta jest na dwóch przyczółkach ceglanych oraz trzech stalowych filarach kratowych. Elementy kratownic i filarów wykonane są z kształtowników walcowanych (kątowniki, ceowniki, dwuteowniki, płaskowniki), które połączone są nitami. Konstrukcja mostu jest symetryczna względem środkowego filara. Przęsła skrajne mają rozpiętość 24,96 m i wysokość 2,50 m i pomostu składającego się z podłużnic i poprzecznic. Wysokość od dolnej części mostu do zwierciadła wody wynosi 15,50 m. Górna powierzchnia mostu, obok torowiska, pokryta jest deskami. Na całej długości mostu, po obu stronach, znajduje się barierka ochronna. Skrajne podpory mostu stanowią posadowione na stokach doliny przyczółki ceglane z równoległymi głowicami. Podpory pośrednie, to stalowe filary kratowe oparte na fundamencie ceglanym wzniesionym powyżej poziomu terenu, o wysokości 11,55 i 14,55 m. 24

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

Po 1945 r. : remont wzmacniający konstrukcje wykonany w 1956 r. przez Kolejowe Zakłady Nawierzchniowe w Bydgoszczy, w 1957 i 1987 r. cała konstrukcja mostu była malowana.

9.5. Dom mieszkalny, ob. Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych w Solcu Kujawskim Budynek położony jest w centrum miasta, przy ulicy łączącej dworzec kolejowy z rynkiem. Elewacją pn. zach. – frontową (najbogatszą w wystroju) zwrócony jest do ul. głównej – 23 Stycznia. Jest tu wejście główne, wejście do werandy, narożnikowa ozdobna „wieżyczka”. Od strony pd. zach., elewacją boczną również bogato zdobioną, sąsiaduje z terenem sportowym szkoły (dawniej ogród przydomowy). Od strony pn. wsch. elewacją boczną z dawnym ozdobnym ogrodem. Budynek jest dwukondygnacyjny, częściowo podpiwniczony, o nieregularnym rzucie, z dachem nasadowym, o dwóch wysokościach (poddasze częściowo zagospodarowane). Elementem wyróżniający budynek jest „wieżyczka” zlokalizowana przy wejściu głównym. Autorem budynku jest znany bydgoski architekt Józef Święcicki, który zaprojektował m.in. hotel „Pod Orłem” w Bydgoszczy (1893). Styl architektoniczny Historyczny, neoklasycyzm, neomanierystyczny. Historia obiektu 1891 r. Adres : Bahnhof str. 4, Właściciel Wegner przedkłada projekt budowlany Policji Budowlanej w Solcu Kujawskim. Jest to projekt budynku mieszkalnego, w połowie podpiwniczonego o dwóch mieszkaniach, po jednym na każdej kondygnacji. W tym samym roku rozpoczyna się budowa. 1892 r. właściciel Wegner przedkłada Policji Budowlanej projekt rozbudowy lewego skrzyła kamienicy o wewnętrzną, ogrodową klatkę schodową, o werandę usytuowaną w elewacji frontowej oraz nadbudowy lewego skrzydła, zaprojektowanego pierwotnie jako parterowe, kryte otwartym tarasem, o kondygnację piętra mieszkalnego. Wieża widoczna jest od wejścia głównego na działkę. Występuje tu najbogatsza ornametyka. Cała elewacja pokryta jest różnorodnie wykończonym tynkiem. Elewacja ta połączona jest z pozostałymi, gzymsem cokołowym oraz gzymsem międzypiętrowym (kordonowym) i gzymsami podokiennymi. Gzyms wieńczący jako jedyny drewniany w całym obiekcie, przebiega powyżej gzymsu wieńczącego cały budynek. Wieża kryta była łupkiem (obecnie blacho stalowa ocynkowana), na szczycie kalenicy zamontowany był grzebień ozdobny z kutej żelaznej kraty (obecnie brak). Elewacja boczna, ogrodowa, pn. wsch. jest uproszczonym wariantem fasad opisanych powyżej. Występuje tu, jak poprzednio, cokół ceglany, gzyms cokołowy – parapetowy podokienny pełny płycinowy przechodzący na odcinku werandy w pełną balustradę tralkową, gzyms kordonowy, opaski okienne z naczółkami, narożniki boniowane, pas międzyokienny na wys. piętra, gzyms zwieńczający z ząbkami. Po raz pierwszy płaszczyzny między oknami parteru są wykończone cegłą klinkierową, nietynkowaną. Elewacje tylne zaplecza, są w całości wykonane z cegły klinkierowej. Jedynymi ozdobami są tu fryzy ceglane ułożone w miejscu gzymsów zwieńczających, gzymsów kordonowych, widoczne nadproża ceglane proste i łukowe, dwie nisze od nie istniejącej już werandy. W elewacji tej dobudowano betonowe wejście dla uczniów do poziomu piwnic (bez wartości artyst. i konserwatorskich).

25

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

Stolarka okienna i drzwiowa : Zachowana oryginalna stolarka. Okna skrzynkowe, drewniane, prostokątne, jedynie w strefie „wieży” zwieńczone łukami. Zachowane oryginalne okna okrągłe dachu mansardowego (zmienione w stosunku do prostokątnych w projekcie Józefa Święcickiego). Podczas zmiany pokrycia dachu z łupku na blachę, wbudowano w dach mansardowy prostokątne okna, przykryte dwuspadowym dachem. Drzwi wejścia głównego i bocznego zachowane oryginalne, dwuskrzydłowe, z miejscami przewidzianymi do przeszklenia obecnie wypełnionymi sklejką. Oryginalne drzwi do werandy znajdują się obecnie w magazynie szkolnym. Część frontowa zwieńczona jest dachem mansardowym o dwóch poziomach. Pierwotnie dach kryty był łupkiem, a kalenice zakończone były grzebieniem ozdobnym z żelaznych kutych krat. Obecnie wymieniono pokrycie dachu, zdjęto grzebień. Część tylna dachu – kryta papą na deskowaniu. Wnętrze : Ponieważ zmieniano funkcję budynku z mieszkalnego na Kasę Chorych, potem na pomieszczenia szkolne – połączono część dawnych pokoi mieszkalnych poprzez wykonanie podciągów lub likwidację ścianek działowych. Podstawowy układ budynku pozostał nienaruszony; główny korpus jest trzytraktowy, z środkowym traktem komunikacyjnym, ocalało skrzydło wschodnie (pierwotnie biurowo – mieszkalne), ocalało skrzydło północne (doprojektowane w II etapie) - w nim zlikwidowano wewnętrzną klatkę schodowa, połączono dwa dawne pokoje w jedno pomieszczenie. Część otworów drzwiowych zamurowano. Obecnie pomieszczenia sanitarne usytuowane są w miejscu dawnych łazienek (dokonano podziału wewnętrznego pomieszczeń najmniejsze). Na poddaszu zwiększono powierzchnię mieszkalną. Klatka schodowa – drewniana, balustrada drewniana.

26

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

9.6. Kościół Parafialny p.w. Przenajświętszej Trójcy w Byszewie Kościół usytuowany na wzniesieniu, opadającym stromo ku jeziorom w kierunku pn. i wsch., zajmuje część środkową cmentarza o nieregularnym kształcie, wydłużonym, wykorzystującym ukształtowanie terenu, otoczonego murem, w który od zach. włączona jest wolnostojąca dzwonnica; budowla w zasadzie orientowana o osi lekko skrzywionej. Prezbiterium z niższą zakrystią od pn. zwieńczoną trójkątnym półszczytem, korpus nawowy nieznacznie wyższy, z kaplicami od pn. i pd., równej wysokości rodzaj pseudotranseptu, od zach. o połowę niższa i węższa kruonta, na osi fasady zach. niska, smukła wieża; poszczególnie części budowli kryte samodzielnymi dwuspadowymi dachami; pn. połać dachowa prezbiterium, przechodzi na zakrystię; korpus i kaplice otoczone w zwieńczeniu ścian fryzem, opaskowym i profilowanym gzymsem koronującym elewację.

Wyposażenie Wystrój jednolity stylistycznie, rokokowy, o bogatym opracowaniu snycerskim, polichromowany i złocony, 2 poł. XVIII w., złożony z ołtarza głównego, dwu bocznych usytuowanych, w pn. – wsch. i pd. – wsch. narożnikach nawy, ambony i chrzcielnicy wpompowanych w arkadę tęczową, spinającej jej belki tęczowej, balustrady przedzielającej prezbiterium, prospektu organowego na chórze, dwu ołtarzy w kaplicach, dwu konfesjonałów i lawaterza w zakrystii, ponadto pojedyncze obrazy i rzeźby, a także drzwi z prezbiterium do zakrystii z malowanym wyobrażeniem proroka XVII w. z 2 poł. XVII w. portrety trumienne i herby malowane na blasze, w kruchcie w pd. – zach. narożniku romańska misa chrzcielna, zapewne z XVIII w. Dzwonnica Usytuowana na osi kościoła od zach., włączona w obręb muru; murowana z cegły, otynkowana; więźba dachowa z królem, dach pobity blachą ocynkowaną, w przyziemiu na osi wsch. – zach. brama przelotowa zamknięta łukiem eliptycznym, w górnej kondygnacji na osi każdej ściany, otwór okienny przelotowy, prostokątny; dzwonnica na rzucie kwadratu, 27

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

jednoprzestrzenna; bryła prosta, kryta dachem namiotowym czterospadowym o lekko wklęsłych połaciach, zwieńczonym krzyżem; ściany w zwieńczeniu obiega profilowany gzyms koronujący, od strony zach. i częściowo pd. profil zatarty; elewacja zach. ujęta wzdłuż krawędzi i bocznych parą uproszczonych pilastrów w typie doryckich, o gładkich trzonach, zredukowanych bazach i głowicach, podwyższonych niskim cokołem; na osi ponad bramą półkolista nisza przesklepiona konchą z wstawioną rzeźbą św. niewiasty; pozostałe elewacje proste bez elementów dekoracyjnych; we wnętrzu drewniana konstrukcja podtrzymująca dzwon. W poł. XIII wieku wzniesiono kościół lub kaplicę drewnianą zniszczoną wraz z klasztorem przez Krzyżaków; reliktem z tego czasu jest zachowana w kruchcie romańska chrzcielnica, granitowa; - faza II – XV/XVI wiek wzniesiono murowany jednonawowy z prezbiterium kościół o formach gotyckich lub gotycko – renesansowych. Ołtarz główny konserwowano w 1523 roku. W 1603 roku istniejącemu kościołowi przyznano odpust za opata Stanisława Makowskigo i założono Bractwo Bożego Ciała, budowla to uległa zniszczeniu podczas pożaru w l. 1610-1640. Najstarszą część kościoła prezbiterium przesklepiono ok. 1651 r. W roku 1663 r. nastąpiła konsekracja kościoła; prawdopodobnie o cechach gotycyzujących, barokowych, z wystroju zachował się portal manierystyczny z lat 20 – tych lub 40 – tych XVII wieku. XVIII w. – dobudowano kaplice boczne z kryptami grobowymi rodziny Chrząstowskich; dostawiono kruchtę, przesklepiono nawę i wprowadzono architektoniczne podziały ścian, wzniesiono chór muzyczny i przypuszczalnie wybito w ścianie pd. wejście do prezbiterium, wieżę nakryto hełmem. W trakcie przebudowy nie dokonano organicznego scalenia XVII – to wiecznego zrębu budowli z przebudową z XVIII r. ujednolicono jedynie podziały ścian w nawie i kaplicach. Kościół manierystyczny w tradycjach gotyckich z elementami barokowymi, o zatartych pierwotnych cechach; budowany przez warsztat prowincjonalny, zapewne miejscowy wykazuje analogie do grupy kościołów wielkopolskich z XVII wieku, oraz do kościoła fil. pw. ś. Andrzeja w Koronowie.

10. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE 28

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Bydgoskiego ma służyć ochronie, sukcesywnej rewaloryzacji i wykorzystaniu lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego do różnych dziedzin życia społecznego. Ramy programowe Programu Opieki wyznaczają tezy problemowe, wskazujące na: • umożliwienie finansowania i racjonalnego wykorzystania środków finansowych na utrzymanie krajobrazu kulturowego oraz ratowanie obiektów o szczególnych wartościach historycznych, • wspieranie i kreowanie różnorodnych form i metod umożliwiających ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami na terenie powiatu bydgoskiego, • podnoszenie walorów zabytkowych i wykorzystanie ich w promocji kultury i dla rozwoju turystyki w powiecie, a zwłaszcza jako czynnika wpływającego na rozwój gospodarczy powiatu, • umożliwienie kreowania i realizowania lokalnych projektów związanych z kompleksowymi pracami konserwatorskimi i restauratorskimi oraz chroniącymi krajobraz kulturowy dla osiągnięcia zauważalnych i wymiernych efektów jakościowej zmiany, • wspieranie aktywności lokalnej w działaniach mających na celu poszanowanie dziedzictwa kultury mniejszości narodowych, • poszukiwanie i wspieranie projektów związanych z kreowaniem i wdrażaniem nowych form opieki nad zabytkami i ich promocji.

Główne cele realizowane w ramach Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami: I. II. III.

Ochrona krajobrazu kulturowego powiatu Zarządzanie dziedzictwem kulturowym powiatu Promocja walorów dziedzictwa kulturowego powiatu

CEL I: OCHRONA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU kierunki działań zadania 1. Kształtowanie struktur • wdrażanie zapisów dokumentów przestrzennych w oparciu o programowych w odniesieniu do zabytków przesłanki historyczne i krajobrazu kulturowego powiatu, 2. Ochrona charakterystycznych • egzekwowanie zapisów dotyczących elementów krajobrazu działalności inwestycyjnej na obszarach kulturowego powiatu objętych ochroną określonych w dokumentach 3. Rozszerzenie zasobu i ochrony programowych odnoszących się do zabytków, środowiska kulturowego powiatu • walka z samowolnymi budowlami na obszarach objętych ochroną konserwatorską, • wystąpienie do wojewódzkiego konserwatora zabytków z wnioskiem o wpisanie do rejestru zabytków wskazanych w programie jako cennych obiektów zabytkowych.

CEL II: ZARZĄDZANIE DZIEDZICTWEM KULTUROWYM POWIATU 29

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

kierunki działań 1. Podejmowanie działań • zwiększających atrakcyjność • zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych • •

• •

•

zadania oznakowanie wybranych zabytków, podejmowanie starań o uzyskanie środków zewnętrznych na rewaloryzację zabytków będących własnością powiatu, prowadzenie prac remontowo – konserwatorskich przy obiektach zabytkowych stanowiących własność powiatu, dofinansowanie prac rewaloryzacyjnych przy obiektach nie będących własnością powiatu poprzez udzielenie dotacji na prace remontowo- konserwatorskie przy zabytkach ruchomych i nieruchomych na podstawie stosownej uchwały, wspieranie działań związanych z zabezpieczeniem obiektów zabytkowych przed pożarem, zniszczeniem i kradzieżą, opracowanie planu systematycznych kontroli stanu utrzymania i sposobu użytkowania obiektów zabytkowych znajdujących się w zasobach powiatowych, wspieranie rozwoju regionalnych izb pamięci, skansenów, itp.

30

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

CEL III: PROMOCJA WALORÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU kierunki działań zadania 1. Popularyzacja dziedzictwa • udostępnienie informacji o zabytkach powiatu kulturowego powiatu na stronie internetowej powiatu, 2. Edukacja i popularyzacja wiedzy • utworzenie powiatowego systemu informacji o regionalnym dziedzictwie i promocji środowiska kulturowego, kulturowym • opracowanie mapy zabytków powiatu, jako 3. Promocja dziedzictwa atrakcyjnej graficznie formy promocji, kulturowego ułatwiającej dotarcie do wszystkich elementów dziedzictwa kulturowego, • organizacja i wspieranie realizacji konkursów, wystaw i innych działań edukacyjnych, • inicjowanie i organizacja Europejskich Dni Dziedzictwa na obszarze powiatu, • wydawanie i wspieranie publikacji (w tym folderów promocyjnych, przewodników) poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego powiatu, • popularyzacja dobrych praktyk projektowych oraz realizacji prac konserwatorskich i budowlanych przy zabytkach, • popularyzacja dobrych praktyk zakresie zagospodarowania obszarów oraz terenów cennych kulturowo, przyrodniczo i krajobrazowo, • wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji szkolnej poprzez wspieranie bądź organizowanie zajęć, • wnioskowanie o odznakę „Za opiekę nad zabytkami” dla osób zasłużonych w sprawowaniu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

31

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

11. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA ZADAŃ PODJĘTYCH W ZAKRESIE OPIEKI I OCHRONY ZABYTKÓW

11.1. Środki krajowe Jednym ze sposobów opieki nad zabytkami jest pozyskiwanie środków finansowych na prace remontowo-konserwatorskie oraz promocję obiektów zabytkowych. Każda osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna posiadająca tytuł prawny do zabytku wynikający z prawa własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu, ograniczonego prawa rzeczowego dla stosunku zobowiązaniowego jest zobligowana do finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy tym zabytku. Gdy tytuł prawny do zabytków posiada jednostka samorządu terytorialnego, to sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy nich, należy do zadań własnych tej jednostki. Prace takie finansowane są również z budżetu jednostki samorządu terytorialnego w przypadku zabytków będących w posiadaniu samorządowych jednostek organizacyjnych. Zarówno osoby fizyczne, jak i jednostki organizacyjne będące właścicielem, posiadaczem lub zarządzające zabytkiem wpisanym do rejestru mogą ubiegać się o udzielenie dotacji celowej z budżetu państwa na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy tym zabytku. Dotacji takiej udziela, na podstawie umowy, minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego ze środków finansowych z części budżetu państwa „Kultura i Ochrona Dziedzictwa Narodowego” lub wojewódzki konserwator zabytków ze środków finansowych z budżetu państwa w części, której dysponentem jest wojewoda. Wysokość dotacji celowej wynosi maksymalnie 50% nakładów poniesionych na konieczne prace konserwatorskie, architektoniczne i roboty budowlane, a w odniesieniu do zabytków o wyjątkowej wartości historycznej, artystycznej lub naukowej bądź wymagających niezwłocznego podjęcia prac konserwatorskich, do 100% poniesionych nakładów. Katalog prac podlegających dofinansowaniu ze środków budżetu państwa wymieniony jest w art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Szczegółowe warunki i tryb udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków określa rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2006 r. (Dz. U. Nr 112, poz. 939 z późn. zm.)

11.2. Dotacje Województwa Kujawsko-Pomorskiego Dotacja na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru (w wysokości do 100% koniecznych nakładów) może być także udzielona przez organ stanowiący gminy, powiatu lub województwa. W województwie kujawsko-pomorskim sprawę ustalenia zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków określa Uchwała Nr XXV/497/08 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 8 września 2008 r. W załączniku Nr 1 do tej uchwały czytamy, że „Celem dotacji jest ochrona krajobrazu i dziedzictwa narodowego Województwa Kujawsko-Pomorskiego, wspieranie i uzupełnianie działań właścicieli i zarządców zabytków dla zapewnienia ochrony i konserwacji wartościowych elementów substancji zabytkowej”. Dotacje mogą być udzielane na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, położonych na obszarze Województwa Kujawsko-Pomorskiego, dostępnych publicznie, posiadających 32

Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami 2013-2016

istotne znaczenie historyczne, artystyczne lub kulturowe i znajdujących się w złym stanie technicznym. Załącznik do w/w uchwały zawiera listę działań, na wykonanie których przysługuje dotacja. Sejmik określił również wzór wniosku, który winien być przekładany przez podmioty ubiegające się o dotację. O dotację ubiegać się może osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna posiadająca tytuł prawny do zabytku wynikający z prawa własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu, ograniczonego prawa rzeczowego albo stosunku zobowiązaniowego. Wysokość środków przeznaczonych na dotację ustalana jest corocznie w budżecie województwa.

11.3. Dotacje Powiatu Bydgoskiego Na mocy uchwały Nr 263/XXIV/12 Rady Powiatu Bydgoskiego z dnia 20 grudnia 2012 r. w sprawie określenia zasad i trybu udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, położonych na obszarze Powiatu Bydgoskiego. W § 4 określony został rodzaj prac, na które dotacja może być udzielona. Wysokość środków przeznaczonych na dotację ustalana jest corocznie w budżecie powiatu. Dotacja może być udzielona w wysokości do 50 % nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru. Wnioskodawca zobowiązany jest złożyć wniosek wg wzoru stanowiącego załącznik do ww. uchwały do dnia 30 sierpnia roku poprzedzającego rok w którym planowane jest wykorzystanie dotacji.

33