Polityka regionalna w okresie transformacji - cele, doświadczenia, perspektywy
■
■
T
k
_
.
I
Regionalpolitik in der Transformationszeit - Ziele, Erfahrungen, Perspektiven
Polityka regionalna w okresie transformacji - cele, doświadczenia, perspektywy Regionalpolitik in der Transformationszeit - Ziele, Erfahrungen, Perspektiyen
UNIWERSYTET OPOLSKI
Polityka regionalna w okresie transformacji cele, doświadczenia, perspektywy Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi dr. hab. Klausowi Gloede w Siedemdziesiątą Rocznicę Urodzin pod redakcją Sabiny K auf
OPOLE 2007
RECENZENT Stanisław Korenik
RED A K C JA TEK STÓ W W JĘ ZY K U PO LSK IM Yioletta Sawicka
R E D A K C JA TEK STÓ W W JĘZY K U N IEM IE C K IM H einz-Peter K eulen
T ŁU M A C Z EN IA W aldem ar G ielzok
RED A K TO R TECH N IC ZN Y H alina Szczegół
SK ŁA D KOM PU TERO W Y Jolanta K otura
i K O REKTA Violetta Sawicka, Em ilia W ojtczak
PRO JEK T OKŁADKI Jolanta B rodziak-R ajfur
© Copyright by U niw ersytet Opolski O pole 2007
ISBN 978-83-7395-242-3
W ydaw nictw o U niw ersytetu O polskiego, 45-0 3 7 O pole, ul. H. S ienkiew icza 33. Składanie zam ów ień: tel. (077) 441 08 78; e-mail: w ydaw nictw o@ uni.opole.pl Druk: D rukarnia W ydaw nictw a Św iętego Krzyża, 45-0 0 7 O pole, ul. K atedralna 4.
UNIYERSITAT OPOLE
Regionalpolitik in der Transformationszeit - Ziele, Erfahrungen, Perspektiven Festschrift zum 70-gsten Geburtstag von Prof. Dr habil. Klaus Gloede Hrsg. Sabina K auf
OPOLE 2007
Spis treści Profesor dr hab. Klaus Gloede - uczony, dydaktyk i wychowawca (Janusz S ło d c z y k ) ..............................................................................................................................
11
Wykaz publikacji w dorobku naukowym profesora Klausa Gloede (Sabina Kauf) Wprowadzenie (Sabina Kauf) ....................................................................................................
19 23
C zęść I T r a n sfo r m a c ja g o sp o d a r c z a a ro zw ó j r e g io n a ln y Polityka regionalna na rozdrożu: pomiędzy wzrostem a wyrównaniem dysproporcji rozwojowych (Klaus G l o e d e ) .......................................................................... W kwestii konieczności wprowadzenia nowej orientacji do polityki regionalnej regionów opóźnionych w rozwoju i z trudnościami strukturalnymi . . . . . . . Ustalenie priorytetów polityki regionalnej kraju związkowego Brandenburgii . . Powody przemawiające za priorytetowym traktowaniem celu wzrostu w polityce r e g io n a ln e j ................................................................................................................................... Możliwości i granice regionalnej polityki wyrównywania dysproporcji rozwojowych .............................................................................................................................. P o d su m o w a n ie.............................................................................................................................. Geneza i rozwój planowania przestrzennego oraz polityki regionalnej ......................................................................................... w Polsce (Zbigniew M ikolajewicz) Polityka regionalna i jej p o c z ą t k i......................................................................................... Planowanie i polityka regionalna w Polsce m ię d z y w o j e n n e j..................................... System planowania przestrzennego i polityka regionalna w okresie Polskiej Rzeczypospolitej L u d o w e j......................................................................................................... Planowanie i polityka regionalna w warunkach gospodarki r y n k o w e j ..................... Region - między gospodarką a polityką (A d o lf K u h n e m a n n ) ..................................... Przemiany w strukturze administracyjnej P o l s k i ............................................................... Przełom społeczno-polityczny i nowy podział administracyjny ................................ Rola i znaczenie państwa w polityce r e g io n a l n e j .......................................................... Opcje polityki regionalnej Niemiec W schodnich (Norbert E i c k h o f ) .......................... Dotychczasowy b i l a n s .............................................................................................................. Specjalna Strefa Ekonomiczna Nowych Krajów Związkowych ................................ Rozbudowa infrastruktury......................................................................................................... Centra w z r o stu .............................................................................................................................. Metoda d z ia ła n ia ......................................................................................................................... Różne zatrzeżen ia......................................................................................................................... P o d su m ow an ie.............................................................................................................................. Polityka regionalna w w ojewództwie opolskim wobec exodusu zarobkowego ludności (Rom uald J o ń c z y ) .........................................................................................................
31 32 32 36 39
40 55 55
56 60 66
93 93
95 97
107 107 109 109 110 110 111 112
119
W p ro w a d zen ie.............................................................................................................................. Natężenia migracji w układzie przestrzennym w o j e w ó d z t w a ..................................... Skala, charakter, kierunki i nasilenie migracji ............................................................... Skutki migracji w wymiarze m ezo e k o n o m ic z n y m .......................................................... Dysharmonia rozwoju a pożądane z m ia n y .......................................................................... Rekomendowane działania w sferze polityki region aln ej...............................................
119 119 120 121 123 124
Procesy transform acyjne a Nowa Geografia Ekonomiczna (W kład Nowej Geografii Ekonomicznej w wyjaśnienie transformacji wschodnioniemieckiej gospodarki narodowej) (Klaus S c h ó l e r ) ............................................................................... W p ro w a d zen ie.............................................................................................................................. Przykład liczbowy .................................................................................................................... Standardowy model N G E ......................................................................................................... P o d su m o w a n ie..............................................................................................................................
145 145 146 150 166
Klastry innowacyjne jako zintegrowana forma przedsiębiorstw w regionie (M aria B u c k a ) ................................................................................................................................... W p ro w a d zen ie.............................................................................................................................. Definiecje i cechy k la s t r ó w .................................................................................................... Rodzaje k la s t r ó w ......................................................................................................................... P o d su m o w a n ie..............................................................................................................................
191 191 192 198 201
C zęść II M a r k e tin g i lo g isty k a w p o lity c e r e g io n a ln ej Transform acja system owa a marketing terytorialny (Sabina K a u f ) .......................... Transformacja systemowa i jej konsekwencje dla polityki reg io n a ln ej..................... Marketing terytorialny - przegląd definicji .................................................................... Marketing terytorialny i jego r o z w ó j .................................................................................... Transformacja koncepcji marketingu w sektor p u b liczn y ...............................................
219 219 221 223 225
W izerunek jako przejaw i narzędzie kształtowania konkurencyjności regionu (Anna B r u s k a ) ................................................................................................................................... Konkurencyjność regionu - przesłanki i i s t o t a ............................................................... Źródła i mechanizm kształtowania konkurencyjności r e g i o n u ..................................... Wizerunek regionu - uwarunkowania i w ł a ś c i w o ś c i ..................................................... P o d su m o w a n ie..............................................................................................................................
243 243 245 248 252
Identyfikacja determ inant rozwoju i zmian w systemie logistyki (Piotr Blaik) Systematyka czynników determinujących rozwój l o g i s t y k i .......................................... Czynniki kształtujące zmiany w logistyce w świetle badań w krajach z a c h o d n ic h .................................................................................................................................... Czynniki stymulujące i ograniczające rozwój logistyki w P o ls c e ................................ Logistyka na poziom ie regionalnym - wymiary i wyzwania (Anna B ruska, Sabina K a u f ) .................................................................................................... W p ro w a d zen ie.............................................................................................................................. Istota logistyki regionalnej .................................................................................................... Wymiary logistyki w ujęciu r e g io n a ln y m .......................................................................... Problemy logistyki w skali r e g i o n u .................................................................................... Logistyka obszarów miejskich: od city logistics do rozwiązywania problemów w perspektywie r e g io n a ln e j ....................................................................................................
269 269 275 279 303 303 304 304 306 308
Inhaltsverzeichnis Prof. Dr. habil. Klaus Gloede - Gelehrter, Didaktiker und Erzieher (Janusz S ło d c z y k ) .............................................................................................................................. Publikationsverzeichniss des Wissenschaftliches Ertrages vom Professor Klaus Gloede (Sabina Kauf)............................................................................... V o r w o r t ..............................................................................................................................................
15 19 25
T eil I W ir tsc h a ftstr a n sfo r m a tio n u n d R e g io n a le n tw ic k lu n g Regionalpolitik im Spannungsfeld von W achstum und Ausgleich (Klaus G lo e d e ) ................................................................................................................................... Zur Notwendigkeit einer Neuorientierung der Regionalpolitik fur die strukturschwachen ostdeutschen R e g io n e n .......................................................................... Die Schwerpunktsetzung fur die Regionalpolitik im Land Brandenburg . . . . Griinde fur eine vorrangige Orientierung auf das Wachstumsziel in der R egion alp o litik .............................................................................................................................. MOglichkeiten und Grenzen einer regionalen A u s g le ic h s p o litik ................................ F a z i t .............................................................................................................................................. Entstehung und Entw icklung der Raumplanung und Regionalpolitik in Polen (Zbigniew M i k o l a j e w i c z ) .............................................................................................................. Die Anfange der R e g io n a lp o lit ik ......................................................................................... Planung und Regionalpolitik in Polen wahrend der Zwischenkriegszeit . . . . Das System der Raumordnungsplanung und Regionalpolitik in der Volksrepublik P o l e n ................................................................................................................... Planung und Regionalpolitik unter den Bedingungen der Marktwirtschaft . . . Region zwischen W irtschaft und Politik (A d o lf K iih n e m a n n ) ..................................... Veranderungen in der polnischen Verwaltungsstruktur ................................................ Der gesellschaftliche und politische Umbruch und die administrative N e u v e r te ilu n g .............................................................................................................................. Die Bedeutung des Staates in der R e g io n a lp o litik .......................................................... Regionalpolitische Optionen fur Ostdeutschland (N orbert E ic k h o f ) .......................... Eine Z w ischenb ilanz.................................................................................................................... Sonderwirtschaftszone neue B u n d e sla n d e r .......................................................................... Infrastru ktu rausbau .................................................................................................................... Wachstumszentren .................................................................................................................... Der A n s a t z .................................................................................................................................... Verschiedene Einwande ......................................................................................................... R e s u m e e ......................................................................................................................................... Regionalpolitik in der O ppelner W oiw odschaft im Kontext der Erwerbsmigration der Bevolkerung (R om uald J o ń c z y ) ..........................................
43 44 44 48 51 52 73 73 74 79 86 99 99 101 104 113 113 114 115 116 116 117 118 131
Einleitung
...................................................................................................
Verteilung der Migrationsintensitat auf dem Gebiet der Woiwodschaft . . . . Umfang, Charakter, Richtungen und Intensitat der M ig r a tio n ..................................... Folgen der Migration fur das wirtschaftliche U m f e l d .................................................... Unausgeglichene Entwicklung und angestrebte Veranderungen ................................ Empfehlenswerte MaBnahmen im Bereich der R egionalpolitik..................................... T ransform ationsprozesse und Neue Ókonom ische Geographie (Erklarungsbeitrage der Neuen Ókonom ischen Geographie zur Transform ation der ostdeutschen V olksw irtschaft) (Klaus S c h ó l e r ) .......................................................... E in fu h r u n g .............................................................................................. Numerisehes B e i s p i e l .............................................................................................. Standardmodell der N O G ................................................................................................... Z usam m enfassung.................................................................................................... Innovationscluster ais Form der regionalen Integration von Unternehmen (M aria B u c k a ) ......................................................................................................... E in fu h r u n g .................................................................................................... Definition des Clusters und seiner Ziele ......................................................................... C lu sterarten .................................................................................................... Z usam m enfassung..............................................................................................
j3 j 132 133 134 1 36 137
169 jgg 1 70 174
j 90 203 203 204 210 214
T eil II M a r k e tin g u n d L o g istik in d e r R eg io n a lp o litik System transform ation und territoriales M arketing (Sabina K a u f ) .......................... ............................... Systemtransformation und ihre Folgen fur die Regionalpolitik Territoriales Marketing — Begriffsbestimmung ............................................................... Territoriales Marketing und Entwicklungsgrunde .......................................................... Umsetzung des Marketingkonzeptes in der offentlichen Verwaltung ..................... Z usam m enfassung......................................................................................... Das Image ais A usdruck und W erkzeug der W ettbewerbsfahigkeit einer Region (Anna B r u s k a ) .................................................................................... Wettbewerbsfahigkeit - Voraussetzungen und D e fin itio n ............................................... Quellen und Mechanismen des Aufbaus der Wettbewerbsfahigkeit einer Region . Das Image der Region - Voraussetzungen und E igenschaften..................................... Z usam m enfassung.................................................................................... Identifizierung der Determ inanten der Entwicklung und des W andels im Logistiksystem (Piotr B l a i k ) .................................................................................... Systematik der Bestimmungsfaktoren der Logistikentw icklung..................................... Faktoren des Wandels in der Logistik im Lichte der westeuropaischen Forschung ......................................................................................... Stimulierende und hemmende Faktoren der Logistikentwicklung in Polen . . . Logistik a u f regionaler Ebene — Dimensionen und Herausforderungen (Anna Bruska, Sabina K a u f ) .............................................................................. V o r w o r t ............................................................................................... Regionale Logistik: Begriffsbestimmung ......................................................................... Die regionale Dimension der verschiedenen logistischen E b e n e n ................................ Logistikprobleme in der Region .................................................................................... Logistik stadtischer Raume: von City Logistic bis zur Problemlósung auf regionaler E b e n e .........................................................................................
231 231 233 235 237 2 41
255 255 257 260 265 285 285 292 297 313 313 3 j4 315 3 jg 3 jg
Profesor dr hab. Klaus Gloede uczony, dydaktyk i wychowawca Spotykamy się dziś, tu w Villa Academica na Uniwersytecie Opolskim, żeby uczcić Jubileusz Siedemdziesieciolecia znakomitego badacza, zasłużonego dydak tyka i naszego Kolegi z Wydziału Ekonomicznego profesora Klausa Gloede. Profesor od 2001 r. pracuje na pełnym etacie na Wydziale Ekonomicznym Uni wersytetu Opolskiego, ale Jego związek z naszą uczelnią jest znacznie dłuższy. Nasi goście z Poczdamu znają bardzo dobrze sylwetkę profesora Gloede, ale dziś jest znakomita okazja, by przybliżyć Ją naszym kolegom z Wydziału i wszystkim zebranym na uroczystości. W bogatej karierze zawodowej Profesora wyróżnić można kilka faz. Pierwsze doświadczenia zawodowe Profesor zdobył w sektorze bankowym. Miesz kał wówczas w Niemczech Wschodnich. Ujawnił niewątpliwe zdolności menedżer skie, dochodząc do stanowiska zastępcy dyrektora, a następnie dyrektora banku rol nego. Równocześnie był to jednak czas trudny, w którym presja polityczna stwa rzała nawet problemy z dopuszczeniem do obrony pracy doktorskiej, bo jej tezy nie odpowiadały oficjalnym poglądom. W roku 1972 profesor Gloede zdecydował się odejść z banku i poświęcić pracy naukowej i dydaktycznej na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Humboldta w Berli nie Wschodnim. W roku 1975 uzyskał habilitację, a w 1982 r. został profesorem ekonomii w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Poczdamie. Nowy etap w biografii profesora Klausa Gloede rozpoczął się wraz ze zmianami politycznymi. Profesor należy do współtwórców Wydziału Ekonomicznego nowo utworzonego Uniwersytetu Poczdamskiego; w 1993 r. otrzymał tytuł profesora ma kroekonomii ze specjalizacją w zakresie regionalnej polityki gospodarczej. Równo cześnie ze zmianami politycznymi i modelu gospodarczego profesor Gloede mógł rozwinąć nowe kierunki badań. W tym okresie zainteresowania naukowe Profesora koncentrowały się wokół takich zagadnień, jak: - prywatyzacja sektora instytucji powierniczych (warto dodać, że Profesor zo stał rzeczoznawcą Bundestagu w komisji ds. instytucji powierniczych); - kształtowanie regionalnej polityki strukturalnej na obszarze Niemiec Wschodnich; - rola małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce Niemiec Wschodnich. Jak już wspomniałem, kontakty profesora Klausa Gloede z naszym ośrodkiem mają długą tradycję. Ponad dwadzieścia lat temu (w 1984 r.) Profesor wspólnie z profesorem Januszem Kroszelem tworzyli związki między ekonomistami z Pocz
12
Janusz Słodczyk
damu a ekonomistami z Opola (wtedy były to Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Opolu i Padagogische Hohschule w Poczdamie). Mocnym impulsem do naszej współpracy i rozwoju nauk ekonomicznych w ośrodkach Opola i Poczdamu były procesy transformacji gospodarczej w Europie Środkowo-Wschodniej, będące konsekwencją powstania i walki „Solidarności” w Polsce, a potem zburzenia Muru Berlińskiego. Powstały uniwersytety w Poczdamie i Opolu z silnymi wydziałami ekonomicz nymi. Trzeba było ponownie budować kontakty polsko-niemieckie, a pamiętając o bolesnej przeszłości, patrzeć jednocześnie w przyszłość, przełamując narosłe ste reotypy i uprzedzenia. Dobrze wiemy, że o sukcesie w tworzeniu nowych, trwałych i przyjaznych więzi między narodami decydują nie wielkie i szumne deklaracje polityków, ale codzien ne, konkretne działania na rzecz budowy kontaktów międzyludzkich. I tak zaangażowanie profesora Klausa Gloede pozwoliło rozwinąć to, co wydaje się najważniejsze w naszych późniejszych relacjach, czyli bezpośrednie kontakty między akademicką młodzieżą Poczdamu i Opola, między młodymi Polakami i Niemcami. To profesor Gloede wspólnie z profesorem Kroszelem zainicjowali cykl polsko-niemieckich seminariów studenckich, które nadal odbywają się co roku na prze mian w Poczdamie i Opolu i które wspólnie z profesorem Schólerem mamy przyjem ność kontynuować. Warto dodać, że idea ta rozwija się, a ranga seminariów stale rośnie. Są to kontak ty studenckie, ale jednocześnie okazja do wymiany idei i doświadczeń naukowych między ośrodkami. Profesor każdego roku aktywnie uczestniczy w seminariach, za równo w Opolu, jak i Poczdamie, mając znaczący udział w przygotowaniu naszych opolskich uczestników. Z profesorem Klausem Gloede doszliśmy do nowych efektywnych standardów współpracy międzyuczelnianej. Utrzymujemy kontakty naukowe z wieloma ośrod kami uniwersyteckimi, ale tylko z uczelnią w Poczdamie podpisujemy precyzyjną umowę określającą nasze roczne, wspólne zamierzenia. Ten system okazał się nie zwykle skuteczny. W ramach umów pracownicy naukowi Wydziału Ekonomiczne go UO mogli odbywać staże na Uniwersytecie Poczdamskim, korzystając z boga tych zbiorów tamtejszej biblioteki i uczestnicząc w życiu naukowym ośrodka. Pięć lat temu, kiedy profesor Gloede kończył etatową pracę na Uniwersytecie Poczdamskim, zastanawialiśmy się, czy uda się utrzymać naszą współpracę i jak będzie ona wyglądała bez Profesora. Rozwiązanie tej sprawy okazało się dla nas niezwykle korzystne. Profesor Gloede zadbał o to, by współpracę z nami podjęli znakomici profesoro wie - prof. Klaus Scholer czy prof. Norbert Eickhof i ich młodsi koledzy. Jednocześ nie Profesor zgodził się na etatową pracę na Uniwersytecie Opolskim, podejmując tym samym trud regularnych przyjazdów do Opola, pracy w obcojęzycznym, innym kulturowo środowisku, kształcenia studentów nie mówiących biegle językiem nie mieckim, lecz dopiero pragnących go zgłębić.
Profesor dr hab. K laus G loede - uczony, dydaktyk i w ychow aw ca
13
Trzeba dużej odwagi, by podjąć taką decyzję. Dla naszego środowiska obecność profesora Klausa Gloede stanowi istotne wzmoc nienie i okazuje się niezwykle cenna i owocna. Studenci ekonomii w Opolu, uczestnicząc w zajęciach Profesora, poznają nie miecką terminologię ekonomiczną, co otwiera im drogę do kontynuowania studiów ekonomicznych na uniwersytetach niemieckich. Wyjeżdżając na studia w ramach programu Sokrates lub DA AD, nasi studenci dzięki Profesorowi są przygotowani do pełnego korzystania z zajęć i zdawania egzaminów z sukcesem. W latach 2001-2006 w prowadzonych przez Profesora zajęciach z makroekono mii w języku niemieckim uczestniczyło ok. 190 studentów, blisko 70 uczestniczyło w zajęciach z europejskiej polityki regionalnej. Nowym, bardzo interesującym doświadczeniem w pracy dydaktycznej Wydziału była możliwość napisania pracy w języku niemieckim pod kierunkiem profesora Klau sa Gloede. Z możliwości tej skorzystało dziewięć osób, uzyskując wynik bardzo dobry. Proponowane przez Profesora obszary tematyczne wzbogacają ofertę Wydziału Ekonomicznego o niezwykle ważne i aktualne tematy, jak: - europejska polityka gospodarcza ze szczególnym uwzględnieniem polityki re gionalnej i monetarnej; - rynek wewnętrzny Unii Europejskiej. Profesor Gloede aktywnie włączył się w nurt życia naukowego Wydziału Eko nomicznego Uniwersytetu Opolskiegp. Po roku 2001 uczestniczył w sześciu konfe rencjach naukowych i przygotował publikacje w naszych wydawnictwach. Wielce Szanowny Panie Profesorze, dziś, w imieniu naszego środowiska, życzę Panu wszelkiej pomyślności, dalszych suk cesów i dużo zdrowia. Gratuluję niezwykłych rezultatów pracy naukowej, dydaktycz nej i organizacyjnej, i wreszcie wyrażam głęboką wdzięczność za wszystko, co Pan Profesor zrobił dla naszego środowiska w ciągu trwających od 22 lat kontaktów. Dziękujemy za trud i zaangażowanie w pracę naszego zespołu, za wiedzę, którą przekazuje Pan naszym studentom. Dziękujemy za wzbogacanie naszego życia naukowego swymi cennymi przemy śleniami i publikacjami. Dziękujemy za ogromną życzliwość i przyjaźń, którą nas Pan obdarza. Jest Pan częścią społeczności Poczdamu, ale jednocześnie na trwałe stał się Pan Profesor członkiem naszej opolskiej, wydziałowej i uniwersyteckiej społeczności. Niech medal, który wręczy Panu Rektor Uniwersytetu Opolskiego, będzie wyrazem uznania i wdzięczności całego naszego uniwersyteckiego środowiska. L au dacja w ygłoszon a p r z e z dziekana W ydziału E konom icznego U niw ersytetu O polskiego prof. d r hab. Janusza S łodczyka na u roczystości Jubileuszu S ied em d ziesięcio lecia P ro feso ra K lau sa G loede
■
*
-
Prof. Dr. habil. Klaus Gloede Gelehrter, Didaktiker und Erzieher
Wir haben uns heute hier in der Villa Academica an der Opole Universitat versammelt, um die siebzigste Wiederkehr des Geburtstages eines hervorragenden Forschers, verdienten Hochschullehrers und Kollegen der Wirtschaftswissenschaftlichen Fakultat, Herm Professor Klaus Gloedes, zu wiirdigen. Herr Professor Gloede lehrt seit dem Jahre 2001 an der Ókonomischen Fakultat der Universitat zu Opole, seine Beziehungen zu unserer Hochschule reichen jedoch viel weiter in die Vergangenheit. Unseren Gasten aus Potsdam ist der Name Herm Professor Gloedes bestens bekannt. Mit dem heutigen Jubilaum ist uns aber ein besonderer Anlass gegeben, auch unseren Fakultatskollegen sowie unseren Gasten diese Personlichkeit naher zu bringen. Lassen sie mich zu Beginn mit ihnen einen Blick auf die reiche berufliche Laufbahn Herm Professor Gloedes werfen und einige ihrer Hauptlinien nachziehen. Die erste Periode der beruflichen Laufbahn der aus Ostdeutschland stammenden Wissenschaftlerpersonlichkeit ist direkt mit dem Banksektor verbunden. Er zeigte Managerfahigkeiten und bekleidete die Stelle des Stellvertretenden Direktors und anschlieBend des Direktors einer landwirtschaftlichen Bank. Gleichzeitig war dies je doch auch eine Periode bitterer Erfahrungen, die mit der Ausubung politischen Drukkes bis hin zu Problemen bei der Annahme seiner Dissertation und der Zulassung zur Verteidigung derselben verbunden waren, weil die in seiner Arbeit vertretenen Thesen nicht mit dem damals herrschenden politischen Dogma ubereinstimmten. Im Jahre 1972 entschloss sich Herr Professor Gloede aus der Bank auszuscheiden und sich der wissenschaftlichen Forschungs- und Lehrtatigkeit an der Wirtschaftswissenschaftlichen Fakultat der Humboldt-Universitat zu Berlin zu widmen. Im Jahre 1975 habilitierte er und im Jahre 1982 wurde er zum Professor der Wirtschaftswissenschaften an der Padagogischen Hochschule in Potsdam emannt. Die politische Wende brachte eine neue Zasur in seiner Biographie. Herr Profes sor Gloede gehorte zu den Grundem der Wirtschafts- und Sozialwissenschaftlichen Fakultat an der neu ins Leben gerufenen Universitat Potsdam. Im Jahre 1993 wurde ihm der Titel des Professors der Makroókonomie im Fachbereich Regionalpolitik verliehen. Mit dem Wandel des politischen und wirtschaftlichen Systems konnte Herr Professor Gloede auf neuen Forschungsgebieten tatig werden. In dieser Zeit konzentrierte sich seine Hochschultatigkeit auf folgende Fachgebiete:
16
Janusz Słodczyk
- Privatisierung der Treuhand (es ist an dieser Stelle zu erwahnen, dass Herr Professor Gloede zum Sachverstandigen des Treuhandausschusses des Deutschen Bundestages berufen wurde), - Gestaltung der strukturellen Regionalpolitik in den Neuen Landem und - Rolle der kleinen und mittleren Untemehmen in der Wirtschaft in den Neuen Landem. Wie ich schon erwahnt habe, haben seine Kontakte zu unserer Hochschule eine lange Tradition. Vor iiber zwanzig Jahren, im Jahre 1984, stellte Herr Professor Klaus Gloede gemeinsam mit Herm Professor Janusze Kroszel Verbindungen zwischen den Potsdamer Wirtschaftswissenschaftlem und den Wirtschaftswissenschaftlem aus Opole her (damals gab es an beiden Standpunkten noch keine Universitaten, sondem Padagogische Hochschulen). Einen bedeutsamen AnstoB fur die Entwicklung unserer Zusammenarbeit und fur die Entwicklung der Wirtschafitswissenschaften an unseren Hochschulen (Opole und Potsdam) gaben die Transformationsprozesse in der Wirtschaft, die in Mittel- und Osteuropa infolge der Griindung und des Kampfes der ersten freien Gewerkschaft in Polen, der Solidarność, sowie des spateren Mauerfalls zu beobachten waren. Bei ihrer Griindung wurden die Universitaten Oppeln und Potsdam mit starken wirtschaftswissenschaftlichen Fakultaten ausgestattet. Die deutsch-polnischen Beziehungen mussten von Grund auf neu gestaltet werden. Der schmerzhaften Vergangenheit unserer Beziehungen war Rechnung zu tragen, gleichzeitig galt es aber mit Zuversicht in die Zukunft zu schauen und angehaufte Vorurteile und Klischees abzubauen. Wir sind uns langst dariiber im Klaren, dass bei der Entwicklung neuer, dauerhafter und freundschaftlicher Beziehungen zwischen den Nationen nicht groBe, hochtrabende Erklarungen der Politiker, sondem tagliches, konkretes Handeln und der Aufbau zwischenmenschlicher Kontakte ausschlaggebend sind. Herr Professor Gloedes Engagement war der Grundstein fur den Aufbau und die Entwicklung dessen, was im Mittelpunkt der zuktinftigen Beziehungen zwischen beiden Universitaten stehen sollte, namlich die direkten Kontakte zwischen Studierenden aus Potsdam und Opole, zwischen jungen Menschen aus Deutschland und Polen. Von niemand anderem ais von Professor Gloede und Professor Kroszel selbst kam die Anregung, eine deutsch-polnische Seminarreihe fur Studenten anzubieten, welche bis zum heutigen Tage jedes Jahr stattfindet, und zwar abwechselnd in Pots dam und in Opole. Wir sind froh, diese Einrichtung gemeinsam mit Professor Scheller fortsetzen zu dtirfen. Hinzuzufugen ist, dass sich diese Idee sehr gut entwickelt und das Niveau der Seminare standig steigt. Primares Anliegen der Veranstaltungen ist der Aufbau von Kontakten zwischen den Studenten, sie bieten aber gleichzeitig auch eine Gelegenheit fur den Erfahrungs- und Ideenaustausch auf wissenschaftlicher Ebene zwischen beiden Hochschulen. Herr Professor Gloede beteiligt sich weiterhin aktiv Jahr fur
Prof. Dr. habil. K laus Gloede - Gelehrter, D idaktiker und Erzieher
17
Jahr an den Seminaren, und zwar sowohl in Opole ais auch in Potsdam, und leistet einen erheblichen Beitrag zur Vorbereitung unserer Teilnehmer aus Oppeln. Mit Herm Professor Gloede haben wir neue effektive Standards der intemationalen Zusammenarbeit ausgearbeitet. Wir arbeiten mit mehreren Hochschulen zusammen, Potsdam ist aber die einzige Hochschule, mit der wir jahrlich einen detaillierten Vertrag unterschreiben, in dem unsere Zielvorstellungen fur das jeweilige Jahr festgehalten werden. Diese Vorgehensweise hat sich ais sehr erfolgreich erwiesen. Im Rahmen dieser Vereinbarungen konnten die wissenschaftlichen Mitarbeiter der Wirtschaftswissenschaftlichen Fakultat der Universitat Opole ein Praktikum an der Universitat Potsdam absolvieren, die dortigen umfangreichen Bibliotheksbestande nutzen sowie am wissenschaftlichen Leben dieses akademischen Zentrums teilhaben. Vor fiinf Jahren, ais Herr Professor Gloede seine Hochschullaufbahn an der Universitat Potsdam beendete, haben wir uns besorgt gefragt, ob unsere Zusammenar beit weiter bestehen und wie sie ohne Herm Professor aussehen wird. Es zeigte sich jedoch, dass unsere Sorge unbegriindet und die erfolgreiche Fortfuhrung des Austausches gesichert war. Herr Professor Gloede sorgte dafiir, dass die Zusammenarbeit mit Opole durch so hervorragende Professoren wie die Kollegen Scheller oder Eikhoff sowie ihre jungeren Mitarbeiter fortgefuhrt wurde. Gleichzeitig willigte Herr Professor Gloede ein, ei nen vollen Lehrauftrag an unserer Universitat anzunehmen, was fur ihn mit der Miihe verbunden war, regelmaBig nach Opole kommen zu mussen, in einem fremdsprachigen und kulturell fremden Milieu tatig zu werden sowie Studenten auszubilden, die noch keine Deutschkenntnisse besitzen bzw. erst dabei sind, sie zu erwerben. Es braucht groBen Mut, eine solche Entscheidung zu treffen. Fur den Lehrkórper unserer Hochschule war es eine besondere Bereicherung, Herm Professor Gloede aufnehmen zu diirfen, und sein Wirken erwies sich erwartungsgemaB ais in hochstem MaBe wertvoll und fmchtbringend. Die Oppelner Studenten der Wirtschaftswissenschaften nahmen mit Interesse an Herm Professor Gloedes Veranstaltungen teil und lemten die deutsche Terminolo gie der Betriebs- und Volkswirtschaft kennen, was ihnen die Móglichkeit eróffnete, ihr wirtschaftswissenschaftliches Studium auch an deutschen Universitaten fortzusetzen. Dank Herm Professor Gloedes Einsatz waren unsere Studenten bestens vorbereitet auf die erfolgreiche Teilnahme an Veranstaltungen und Prufungen im Rahmen der Sokrates- oder DAAD-Programme. In den Jahren 2001-2006 nahmen ca. 190 Studenten an den durch Herm Profes sor in deutscher Sprache gehaltenen makroókonomischen Vorlesungen teil und ca. 70 besuchten seine Veranstaltungen iiber die europaische Regionalpolitik. Eine neue, sehr interessante Erfahrung fur Studenten unserer Fakultat war die Móglichkeit, unter der Leitung von Herm Professor Gloede wissenschaftliche Ar beiten in deutscher Sprache zu verfassen. 9 Personen nahmen diese Gelegenheit wahr und erlangten fur ihre Arbeiten sehr gute Beurteilungen. 2 - Polityka regionalna..
18
Janusz Słodczyk
Die von Herm Professor Gloede vorgeschlagenen Themenbereiche erweiterten das Angebot der Wirtschaftswissenschaftlichen Fakultat um ausgesprochen wichtige und aktuelle Themen, wie z.B.: - die europaische Wirtschaftspolitik unter besonderer Berucksichtigung der Wahrungs- und Regionalpolitik, - der Binnenmarkt der Europaischen Union. Herr Professor Gloede nimmt aktiv teil am wissenschaftlichen Leben der Wirt schaftswissenschaftlichen Fakultat der Universitat Opole. Seit 2001 beteiligte er sich an sechs wissenschaftlichen Konferenzen und bereitete Veroffentlichungen bei uns vor. Hoch geehrter Herr Professor Gloede, ich móchte Ihnen heute im Namen unserer akademischen Gemeinschaft alles Gute, weiterhin viel Erfolg und Gesundheit wunschen. Ich móchte Ihnen zu Ihren auBerordentlichen wissenschaftlichen Leistungen in Forschung und Lehre gratulieren und móchte Ihnen schlieBlich meine groBe Dankbarkeit aussprechen fur alles das, was Sie, hoch geehrter Herr Professor, fur unsere Gemeinschaft wahrend der nun schon 22 Jahren dauemden Kontakte getan haben. Wir bedanken uns bei Ihnen fur Ihre Miihe und Ihren persónlichen Einsatz bei der Arbeit unserer Fakultat. Wir bedanken uns bei Ihnen fur das umfangreiche Wissen, das Sie unseren Stu denten vermitteln. Wir bedanken uns bei Ihnen fur die Bereicherung unseres wissenschaftlichen Lebens durch Ihre wertvollen Uberlegungen und Veróffentlichungen. Wir bedanken uns bei Ihnen fur die groBe Freundlichkeit und Freundschaft, die Sie uns stets entgegengebracht haben. Sie sind und bleiben Grtindungsmitglied der Potsdamer Universitat, gleichzeitig wurden Sie aber, hoch verehrter Herr Professor Gloede, zu einem angesehenen Mitglied unserer akademischen Gemeinschaft in Opole, sowohl der Fakultat ais auch der Universitat. Daher wird Ihnen heute, sehr geehrter Herr Professor Gloede, in Anerkennung Ihrer Leistungen und ais Zeichen der Dankbarkeit unserer gesamten akademischen Gemeinschaft durch den Rektor der Universitat Opole diese Medaille verliehen. Text d e r durch den Dekan d e r W irtschaftswissenschaftlichen F akultat d e r U niversitat zu Opole, H errn Prof. Dr. habil. Janusz Słodczyk, gehaltenen Laudatio a u f H errn P rofesso r Dr. K laus G loede aus A nlass sein es 70. G eburtstages
Wykaz publikacji w dorobku naukowym profesora Klausa Gloede (za lata 1991-2006) /
Publikationsverzeichniss des Wissenschaftliches Ertrages vom Professor Klaus Gloede (in den Jahren 1991-2006) A. Pozycje zwarte / Buchveróffentlichungen 1. Management-Buy-Out und Mitarbeiterbeteiligung in den neuen Bundeslandern. Eine empirische Untersuchung zu ersten Erfahrungen privatisierter Unternehmen im Freistaat Sachsen, Potsdam 1991. 2. Management-Buy-Out Unternehmen im Land Brandenburg, Potsdam 1992. 3. Gloede K., Schirmag T., Schóler K., Ókonomische Wirkungen der Universitat Potsdam a u f die Region, Frankfurt am Main 1999. 4. Gloede K., Bodelschwingh A. von, Rosner U., Gemeinsame Gewerbegebiete durch interkommunale Kooperation, Brandenburgische Hochschulschriften 2001.
B. Redakcje naukowe / Wissenschaftliche Redaktionen 1. Der Wirtschaftsraum Brandenburg. Eine Wirtschaftsregion im Umbruch, I. Balderjahn, K. Gloede (wiss. Red.), Berlin 1994. 2. Entwicklung und Perspektiven des Wirtschaftsraumes Berlin-Brandenburg, K. Gloede (wiss. Red.), Potsdam 1996. 3. Systemtransformation in Deutschland und Russland, Wirtschafts-wissenschaftliche Beitrage Nr. 169, P. J. J. Welfens, K. Gloede, H. G. Strohe, D. Wagner (wiss. Red.), Heidelberg 1999. 4. Sozialókonomischer Wandel in Russland und Deutschland, Ergebnisse und Perspektiven, A. I. Linkov, B. I. Tabatschnikas, N. Eickhof, K. Gloede (wiss. Red.), St. Petersburg 1999. 5. Sozialókonomischer Wandel in Transformationslandern - Reformen a u f dem Priifstand, N. Eickhof, K. Gloede, A. J. Linkov, B. I. Tabatschnikas (wiss. Red.), Brandenburgische Hochschulschriften 2001.
20
Sabina K auf
C. Artykuły i referaty naukowe / W issenschaftliche Aufsatze und Vortrage I. Gloede K., Fischer H., Niesler A., Management-Buy-Out und Mitarbeiterbeteiligung, Kassel 1991. 2. Gloede K., Die Entwicklung derpńvaten Haushalte unter den Bedingungen der Transformation in Ostdeutschland, „Diskussionsbeitrage zur Regionalen Wirtschaftspolitik” Nr. 1, Universitat Potsdam 1995. 3. Gloede K., Sempf H., Goals and tasks o f regional Economic policy in the new (East) German States, „Diskussionsbeitrage zur Regionalen Wirtschaftspolitik” Nr. 6, Universitat Potsdam 1997. 4. Gloede K., Transformationsbedingte Ziele und Aufgaben der regionalen Wirt schaftspolitik in den neuen deutschen Bundeslandern, [in:] D. Wagner (wiss. Red.), Bewaltigung des ókonomischen Wandel, Schriftenreihe Arbeit, Organisation und Personal im Transformationsprozess, Munchen-Mering 1997. 5. Gloede K., Transformationsbedingte Anforderungen an die regionale Wirt schaftspolitik in Ostdeutschland, „Gesellschaft fur Regionalforschung, Seminarberichte” Nr. 39, 1997. 6. Gloede K., Die Europaische Wahrungsunion vor dem Start, „Roczniki Nauko we Wyższej Szkoły Zarządzania i Marketingu we Wrocławiu” 1998. 7. Gloede K., Dietze M., Schirmag T., Studenten ais Wirtschaftsfaktor, „Dis kussionsbeitrage zur Regionalen Wirtschaftspolitik” [Sonderdruck] 1999. 8. Gloede K., Schóler K , Ókonomische Wirkungen der Universitdt Potsdam auf Stadt und Umland, „Gesellschaft łur Regionalforschung, Seminarberichte” Nr. 41, 1999. 9. Gloede K., Regionale Wirtschaftspolitik in der ókonomischen Transformation, [in:] P. J. J. Welfens, K. Gloede, H. G. Strohe, D. Wagner (wiss. Red.), Systemtransformation in Deutschland und Russland, „Wirtschaftswissenschaftliche Beitrage” Nr. 169, Heidelberg 1999. 10. Gloede K., Regionale Wirtschaftsentwicklung bei zunehmendem Standortwettbewerb, [in:] Lokale Wirtschaft in Theorie und Praxis. Konferenzband, Jelenia Góra 1999. II. Gloede K., Herausforderungen an die regionale Wirtschaftspolitik in Deutsch land, insbesondere in den neuen deutschen Bundeslandern, „Diskussions beitrage zur Regionalen Wirtschaftspolitik” Nr. 7, Universitat Potsdam 1999. 12. Gloede K., Regionale Strukturpolitik und zunehmender Standortwettbewerb, [in:] A. I. Linkov, B. I. Tabatschnikas, N. Eickhof, K. Gloede (wiss. Red.), Sozialókonomischer Wandel in Russland und Deutschland. Ergebnisse und Perspektiven, St. Petersburg 1999. 13. Gloede K., Regionale Strukturpolitik und internationaler Standortwettbewerb, [w:] Uwarunkowania i strategie rozwoju regionalnego w procesie integracji europejskiej. Red. nauk. Z. Mikołajewicz, Opole 2000.
W ykaz publikacji w dorobku naukowym profesora K lausa Gloede
21
14. Gloede K., Die Bereitstellung von Gewerbeflachen ais Aufgabe der kommunalen Wirtschaftsforderung, [in:] Lokale Wirtschaft in Theorie und Praxis. Konferenzband, Jelenia Góra 2001. 15. Gloede K., Kooperacja interkomunalna jako podstawa tworzenia wspólnych gruntów przeznaczonych pod zabudową przemysłową. Red. nauk. J. Słodczyk, Z. Jakubczyk, Opole 2002. 16. Gloede K., Gemeinsame Gewerbegebiete durch interkommunale Kooperation — Erfahrungen und Empfehlungen, [in:] 4. IHK Symposium Wirtschaftsforderung fu r Kommunen, Kooperation bei der kommunalen Wirtschaftsforderung Wunsch oder Wirklichkeit, Munchen 2002. 17. Gloede K., Koncepcja przestrzennego zagospodarowania i rozwoju gospodar czego Brandenburgii - założenia i rzeczywistość, [w:] Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej. Red. nauk. J. Słodczyk, Opole 2004. 18. Gloede K., Móglichkeiten und Grenzen der Raumordnung im globalen Standort wettbewerb, [in:] Nationale Wirtschaft unter den Bedingungen der Globalisierung. Staat und Unternehmen, St. Petersburg 2004. 19. Gloede K., Móglichkeiten und Grenzen der Raumordnung im globalen Standort wettbewerb. (Das Beispiel der Region Berlin-Brandenburg), [w:] Przemiany społeczne, ekonomiczne i organizacyjne we współczesnej gospodarce świato wej. Red. nauk. K. Hanusik, U. Łangowska-Szczęśniak, S. Sokołowska, Opole 2005. 20. Gloede K., Dlaczego konieczna jest korekta systemu ośrodków centralnych dla landu Brandenburgii?, [w:] Polityka zrównoważonego rozwoju oraz instrumen ty zarządzania miastem. Red. nauk. J. Słodczyk, D. Rajchel, Opole 2006. Sabina K auf
Wprowadzenie
Z przyjemnością prezentujemy polsko-niemieckie wydawnictwo upamiętniające Jubileusz Siedemdziesięciolecia Urodzin prof. dra hab. Klausa Gloede, który ob chodziliśmy uroczyście w 2006 r. Wyrazem szacunku i uznania dla Profesora oraz okazją do świętowania zarówno Jubileuszu, jak i pięciolecia Jego pracy na Wydzia le Ekonomicznym Uniwersytetu Opolskiego stało się międzynarodowe sympozjum naukowe poświęcone polityce regionalnej w okresie transformacji, którego pokłosiem jest zawarty w publikacji zbiór artykułów. Tematyka regionalnej polityki gospodarczej jest Jubilatowi szczególnie bliska. W trakcie kilkudziesięciu lat pracy zawodowej Profesora w Niemczech Wschodnich zaszły głębokie zmiany systemo we, które znalazły wyraźne odzwierciedlenie w Jego naukowym dorobku. Imponuje w nim odwaga podejmowania coraz to nowych, trudnych wyzwań. Pierwszy okres życia zawodowego profesor Klaus Gloede poświęcił pracy w bankowości. Jednakże z zamiłowania do pracy naukowej podjął pracę na uczelni. Z czasem został profesorem makroekonomii ze specjalizacją w zakresie regionalnej polityki gospodarczej na Uniwersytecie w Poczdamie. Zainteresowania Profesora nie ograniczały się jedynie do akademickich rozwa żań. Dzięki zdolnościom menedżerskim i organizacyjnym udało Mu się nawiązać wiele międzynarodowych kontaktów. Ich ważną częścią stała się współpraca Uni wersytetu w Poczdamie z Uniwersytetem Opolskim, na którym prof. Gloede prowa dził przez ostatnie pięć lat działalność dydaktyczną. To właśnie zmiany systemowe w Niemczech Wschodnich szczególnie zainspiro wały pracę badawczą Klausa Gloede. Obok kwestii związanych z bankowością po dejmował często tematykę kształtowania regionalnej polityki strukturalnej oraz do tyczącą małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce Niemiec Wschodnich. Problem rozwoju gospodarczego na poziomie regionalnym był i jest istotny nie tylko w Niemczech Wschodnich, ale także w transformującej się gospodarce pol skiej. W warunkach stale nasilającej się walki konkurencyjnej regionów sprawna i efektywna polityka regionalna może stać się istotnym czynnikiem ich rozwoju. Nic więc dziwnego, że w miarę rozwoju gospodarki rynkowej wzrastało zaintereso wanie dziedziną rozwoju regionalnego i wykorzystywaniem nowych instrumentów w zarządzaniu regionami. Od początku procesu transformacji polityka regionalna mająca na celu polepszenie warunków ekonomicznych, wspieranie rozwoju gospo
24
Sabina K auf
darczego regionów zacofanych, restrukturyzację regionów i obszarów przygranicz nych, zwalczanie długotrwałego bezrobocia oraz stymulowanie rozwoju regionów wiejskich - stała się przedmiotem zarówno intensywnych studiów literaturowych, jak i badań empirycznych, które zaowocowały licznymi publikacjami i wdrożeniami. Prezentowana praca składa się z jedenastu artykułów, które tworzą dwie części. W pierwszej, obszerniejszej, przedstawiamy wpływ transformacji gospodarczej na rozwój regionów. Zawarto w niej poglądy wielu Autorów w kwestii przeobra żeń, jakie dokonały się zarówno w Polsce, jak i w Niemczech. W tej części opraco wania kluczowym zagadnieniem jest przedstawienie bilansu ostatnich piętnastu lat po zjednoczeniu Niemiec oraz wskazanie osiągnięć polityki regionalnej i efektów transferu środków finansowych z Niemiec Zachodnich do landów wschodnich. Pro wadzone przez Autorów rozważania pozwoliły stwierdzić, że konkurencyjność re gionów wschodnioniemieckich na międzynarodowym rynku lokalizacji przedsię biorstw można uzyskać jedynie drogą priorytetowego wsparcia biegunów wzrostu 0 potencjale rozwojowym oraz że działania w zakresie polityki regionalnej Niemiec nie doprowadziły do samonapędząjącego się rozwoju gospodarczego na Wschodzie. W części tej dużo miejsca zajmuje problematyka planowania przestrzennego i kie runków rozwoju regionalnego w Polsce. Wykazano, że po 1989 r. zakres i intensy wność polityki regionalnej zostały zminimalizowane do interwencyjnego, pasywne go wspierania obszarów szczególnie zagrożonych wysokim bezrobociem struktural nym, co spowodowało narastające międzyregionalne zróżnicowanie poziomów gos podarczego i życia ludności. Poruszono również kwestię migracji zarobkowych lud ności autochtonicznej Śląska Opolskiego. Omówiono także zagadnienia klastrów innowacyjnych, wskazując korzyści dla małych i średnich przedsiębiorstw w Pol sce, wynikające z ich tworzenia. Drugą część pracy poświęcono problematyce marketingu i logistyki w zarządza niu regionami. Wskazano, że stałe nasilanie się konkurencji pomiędzy regionami 1 miastami przyczynia się do wzrostu znaczenia koncepcji marketingu i logistyki, a pojęcia „marketing” i „logistyka regionalna” stają się coraz popularniejsze. Z punk tu widzenia różnych grup odbiorców (mieszkańców, pracowników, przedsię biorstw, inwestorów, turystów itp.), regiony konkurują między sobą w wielu dzie dzinach: jako przestrzeń życia, pod względem lokalizacji przedsiębiorstw, jako cen tra handlowe, kulturalne czy też wypoczynkowe. Marketing stanowi nierozerwalny element długookresowej koncepcji rozwoju regionu, a logistyka i jakość infrastruk tury logistycznej - poprzez ułatwianie pokonywania czasowo-przestrzennych roz bieżności między popytem i podażą - warunkują efektywną wymianę. Sabina K auf
Yorwort
Es ist uns eine groBe Freude und Ehre, aus Anlass des 70. Geburtstages von Prof. Dr. habil. Klaus Gloede, den wir im Jahre 2006 feiem konnten, den zweisprachigen Band vorlegen zu diirfen. Ais Ausdruck der Hochachtung und Anerkennung fur Herm Professor Gloede haben wir die Gelegenheit der Feierlichkeiten anlasslich seines Jubilaums wie auch seiner funfjahrigen Wirkungszeit an der Wirtschaftswis senschaftlichen Fakultat der Universitat Opole und die intematonale wissenschaftliche Tagung iiber Regionalpolitik wahrend der Transformation, der die in dieser Veróffentlichung enthaltenen Beitrage entstammen, genutzt, um diesen Sammelband zu publizieren. Die Thematik der regionalen Wirtschaftspolitik liegt dem Jubilar besonders nahe. Wahrend seiner mehrere Jahrzehnte dauemden Hochschulkarriere vollzog sich in Ostdeutschland ein tiefgreifender Wandel, der sich in seinem wissenschaftlichen Schaffen deutlich widerspiegelt. Sein Mut, sich immer wieder neuen Herausforderungen zu stellen, ist beeindruckend. Die erste Etappe seines beruflichen Lebens widmete Professor Gloede dem Bankwesen. Er fiihlte sich jedoch zu einer wissenschaftlichen Tatigkeit berufen, so dass er eine Lehrtatigkeit an der Hochschule aufnahm. Spater wurde er Professor fiir Makrookonomie im Fachbereich Regionalpolitik an der Universitat Potsdam. Sein Interesse beschrankte sich aber nicht auf akademische Erórterungen. Dank seiner Manager- und Organisationsfahigkeiten gelang es ihm, eine ganze Reihe internationaler Kontakte zu kntipfen. Eine ganz besondere Rolle spielt hier die Zusam menarbeit zwischen der Universitat Potsdam und der Universitat Opole, an der Herr Professor Gloede in den vergangenen funf Jahren ais Hochschullehrer tatig war. Zahlreiche Anregungen fur seine wissenschaftliche Arbeit fand Herr Professor Klaus Gloede in den Transformationsprozessen in Ostdeutschland. Neben Fragen des Bankwesens griff er in seiner Arbeit oft die Problematik der Gestaltung der re gionalen Strukturpolitik auf und behandelte die Rolle kleiner und mittlerer Unternehmen in der Wirtschaft der Neuen Lander. Das Problem der Wirtschaftsentwicklung auf regionaler Ebene spielt nicht nur in den Neuen Bundeslandern, sondem auch in der polnischen Wirtschaft, die in einem tiefen Strukturwandel begriffen ist, eine zentrale Rolle und gewinnt immer mehr an Bedeutung. Unter den Bedingungen eines sich kontinuierlich verscharfenden Wettbewerbs der Regionen kann eine erfolgreiche und effiziente Regionalpolitik zum
26
Sabina K auf
wesentlichen Entwicklungsfaktor werden. Kein Wunder also, dass mit der Entwick lung der Marktwirtschaft das Interesse an den Fragestellungen der regionalen Ent wicklung und der Anwendung neuer Instrumente fur das Regionalmanagement steigt. Schon zu Beginn des Transformationsprozesses wurde die Regionalpolitik zum Gegenstand intensiver Fachforschung und empirischer Erhebungen, was sich in zahlreichen Veróffentlichungen und implementierten MaBnahmen widerspiegelt. Die Regionalpolitik bezweckt eine Verbesserung der wirtschaftlichen Verhaltnisse, eine Fórderung der Wirtschaftsentwicklung in unterentwickelten Regionen, eine Umstrukturierung der Grenzregionen und -gebiete, die Bekampfung der Dauerarbeitslosigkeit sowie eine Fórderung der Entwicklung landlicher Raume. Der vorliegende Band besteht aus 11 Beitragen, die in zwei Teile untergliedert wurden. In dem ersten, umfangreicheren Teil wird der Einfluss des wirtschaftlichen Wandels auf die regionale Entwicklung erlautert. Enthalten sind dort die Beitrage mehrerer Verfasser zum Thema des Wandels, der sich sowohl in Polen ais auch in Deutschland vollzog. Im Zentrum dieses Teils des Sammelbandes steht eine Bilanz der vergangenen 15 Jahre seit der Wiedervereinigung Deutschlands, insbesondere in Bezug auf die Leistungen der Regionalpolitik und die Ergebnisse der Transferleistungen der alten Bundeslander in die Neuen Lander. Die Ausfuhrungen der Verfasser mtinden in die Feststellung, dass die Wettbewerbsfahigkeit der ostdeutschen Re gionen auf dem Feld des intemationalen Standortswettbewerbs nur durch eine schwerpunktmaBige Fórderung der Wachstumszentren von Entwicklungspotential zu gewahrleisten ist und dass die MaBnahmen der Regionalpolitik in Deutschland bisher nicht zu einem sich selbst tragenden wirtschaftlichen Aufschwung in Ost deutschland gefiihrt haben. In diesem Teil wurde der Raumordnungsproblematik und den Trends der regionalen Entwicklung in Polen viel Platz eingeraumt. Es wird auch darauf hingewiesen, dass die Regionalpolitik in Polen nach 1989 einen Riickfall erlitt und auf eine interventionsartige, passive Fórderung der durch Dauererwerbslosigkeit besonders gefahrdeten Gebieten reduziert wurde, was zur Folgę hatte, das sich das Ungleichgewicht im Wirtschaftsbereich und im Lebensstandard der Bevólkerung zwischen den Regionen erheblich vergróBerte. Das Thema der Erwerbsmigration der alteingesessenen schlesischen Bevólkerung im Oppelner Land wird ebenfalls angesprochen. SchlieBlich geht es in diesem Teil auch um das Konzept der Innovationscluster, insbesondere um die Analyse der mit der Clusterbildung verbundenen Vorteile fur kleine und mittlere Untemehmen in Polen. Der zweite Teil der vorliegenden Veróffentlichung ist der Marketing- und Logistikproblematik im Bereich des Regionalmanagement gewidmet. Es wird darauf hingewiesen, dass der zunehmende Wettbewerb zwischen Regionen und Stadten dazu beitragt, dass das Konzept des Logistikmarketing an Bedeutung gewinnt und die Begriffe Regionalmarketing und -logistik immer starkere Anwendung finden. Aus Sicht verschiedener Abnehmergruppen (Einwohner, Mitarbeiter, Untemehmer, Investoren, Touristen usw.) stehen die Regionen in vielen Bereichen im Wettbe werb miteinander, so z.B. ais Wohnstandort, Wirtschaftsstandort sowie ais Ziel fur
Yorwort
27
die Ansiedlung von Einkaufszentren, Kulturzentren oder ais Naherholungsgebiete. Das Marketing stellt einen unabdingbaren Bestandteil eines langfristigen Konzeptes der regionalen Entwicklung dar, und die Logistik sowie die Qualitat der Logistikinfrastruktur sind Grundlagen fur einen effektiven Giiteraustausch durch Uberschreitung der Zeit- und Raumschwelle im kritischen Bereich zwischen Nachfrage und Angebot. Sabina K auf
'
■
■
Część I
Transformacja gospodarcza a rozwój regionalny
Teil I
Wirtschaftstransformation und Regionalentwicklung
Klaus Gloede Uniwersytet w Poczdamie
Polityka regionalna na rozdrożu: pomiędzy wzrostem a wyrównaniem dysproporcji rozwojowych
W polityce regionalnej oraz polityce przestrzennej od kilku lat prowadzi się w Niemczech ożywioną dyskusję na temat roli państwa we wspieraniu rozwoju gos podarczego: czy w przyszłości ma ono wspierać wybrane ośrodki wzrostu gospo darczego w regionach słabiej rozwiniętych ekonomicznie, czy - jak to miało miejs ce do tej pory - wspierać przede wszystkim regiony uboższe, o gorzej rozwiniętej infrastrukturze, traktując je jako całość1. Dyskusja nie jest nowa. Już w roku 1997, przy okazji seminarium zorganizowa nego przez Gesellschaft fur Regionalforschung in Ósterreich, wyraziłem swoją opi nię na ten temat. Otóż w sytuacji specyficznych przekształceń strukturalnych, uwa runkowanych transformacją w Niemczech Wschodnich, i w świetle rozbieżności zachodzących w polityce regionalnej - szczególnie pomiędzy celami wzrostu a ce lami wyrównania poziomów - z ekonomicznego punktu widzenia nadrzędne zna czenie należy przypisać celowi wzrostu. Uzasadnienie poglądu: jedynie w drodze celowego priorytetowego wsparcia biegunów wzrostu mających potencjał rozwojo wy można ogólnie poprawić konkurencyjność regionów wschodnioniemieckich w międzynarodowym rankingu lokalizacji przedsiębiorstw2. Takie stanowisko stało się w owym czasie przedmiotem gorącej dyskusji uczestników seminarium. Więk szość reprezentowała pogląd, według którego w polityce regionalnej, znajdującej się na rozdrożu pomiędzy pożądanym celem wzrostu a celem wyrównania pozio mów życia, priorytet należy przyznać rozwojowi przestrzennemu (w rozumieniu solidarności i wyrównania poziomu życia). 1 Zob. G. H eim pold, N eue Orientierungen f u r die deutsche R aum entw icklungspolitik? - B ericht iiber einen Workshop im IW H im Ju n i 2005, „W irtschaft im W andel” 2006, N r. 2, s. 60 i nn.
2
K. G loede, T ransform ationsbedingte Anforderungen an die regionale W irtschaftspolitik in O stdeut schland, „G esellschaft fur Regionalforschung, Sem inarbcrichte” 1997, Nr. 39, s. 41 i nn.
32
Klaus Gloede
W kwestii konieczności wprowadzenia nowej orientacji do polityki regionalnej regionów opóźnionych w rozwoju i z trudnościami strukturalnymi W porównaniu z poziomem zachodnioniemieckich landów regiony wschodnioniemieckie w większości są dzisiaj opóźnione w rozwoju gospodarczym i społecz nym; rozwijały się bowiem w bardzo zróżnicowany sposób. Jedynie dzięki znacz nym transferowym finansowym płynącym z zachodnioniemieckich krajów związko wych oraz znacznemu już zadłużeniu jednostek samorządu terytorialnego można utrzymać osiągnięty w większości regionów wschodnioniemieckich poziom życia i finansować wysokie bezrobocie. Pojawiło się więc wyzwanie podjęcia szybkiej decyzji w kwestii: czy konieczna jest reorientacja ustalonych priorytetów polityki rozwoju przestrzennego państwa czy też polityki regionalnej i czy należy przejąć za nią odpowiedzialność. Przema wiają za tym następujące argumenty3: 1. Ograniczone środki budżetowe państwa. 2. Intensyfikacja i zaostrzenie konkurencji pomiędzy regionami i poszczególny mi lokalizacjami w dobie globalizacji i integracji europejskiej. 3. Niekorzystne trendy demograficzne (starzenie się społeczeństwa). 4. Konieczność gospodarowania ograniczonymi zasobami energii, surowców i zasobów naturalnych. Moim zdaniem, koniecznie należy dodać do tego stwierdzenie, że skuteczność dotychczasowej regionalnej polityki wsparcia w Niemczech Wschodnich daleko odbiegała od oczekiwań. Temat ten omawiałem już wielokrotnie na podstawie kon kretnego przykładu kraju związkowego Brandenburgii, w trakcie wielu konferencji przeprowadzonych na Uniwersytecie Opolskim4.
Ustalenie priorytetów polityki regionalnej kraju związkowego Brandenburgii W realiach rozwoju regionalnego Brandenburgii wyraźnie widać jednoznaczne tendencje. Rząd krajowy Brandenburgii obrał na początku procesu transformacji błędną strategię rozwoju regionów, gospodarki i centralnych miejsc w kraju związkowym. Założono, że tak gospodarka, jak i miejscowości w rejonie metropolii berlińskiej będą rozwijały się dobrze, bez szczególnego wsparcia ze strony państwa. Wsparcie państwa miało się koncentrować na sektorach prywatnych podmiotów gos 3 G. H cim pold, N eue O rientierungen..., op.cit., s. 61. 4 K. Gloede, Koncepcja przestrzennego zagospodarow ania i rozw oju gospodarczego Brandenburgii założenia i rzeczyw istość, [w:] P rzem iany struktury przestrzennej m iast w sferze funkcjonalnej i społecznej. Red. nauk. J. Słodczyk, O pole 2004; K. Gloede, Dlaczego konieczna j e s t korekta system u ośrodków central nych dla landu B randenburgii?, [w:] Polityka zrównow ażonego rozw oju oraz instrum enty zarządzania m ia stem . Red. nauk. J. Słodczyk, D. Rajchel, Opole 2006.
P olityka regionalna na rozdrożu..
33
podarczych i jednostkach samorządu terytorialnego, w szczególności zaś na obsza rach i miejscowościach znacznie oddalonych od Berlina, aby tym samym wesprzeć rozwój obrzeży landu. Już po dziesięciu latach widoczne były w rzeczywistości całkiem inne od założonych kierunki rozwojowe. W szczególności należy wymie nić następujące: - wzrost gospodarczy ma miejsce przeważnie w rejonie aglomeracji Berlina oraz w kilku centrach wzrostu na terenie landu; - zaplanowane miejsca centralne rozwijają się w różny sposób i mogą spełnić przewidziane funkcje jedynie częściowo; - w większości miejscowości, szczególnie na peryferiach, tendencje demograficz ne cechuje proces starzenia, ujemny przyrost naturalny i migracja ludności. Rząd krajowy Brandenburgii opracował w ostatnim roku nową koncepcję rozwo ju przestrzennego kraju związkowego, poddał ją debacie, a następnie przyjął do rea lizacji. Do głównych założeń koncepcji należą: - koncentracja wsparcia gospodarki i jednostek samorządu terytorialnego na nowe rozpoznane i wybrane ośrodki wzrostu (ryc. 1); - koncentracja wsparcia gospodarki na nowe przyszłościowe branże o potencja le wzrostu (ryc. 2).
.Nauruppln
Schwedt/Od«r
V « lt*rP S . H«nnlg»d< FUr*t*nwaJd« Brandenburg a.d.H.
Frankfurt (Od«r) EisanhUttenstadt
Ludwii
regionalne centra wzrostu (15)
□
kilka obszarów kształtujących jedno centrum wzrostu
Ryc. 1. Regionalne centra w zrostu w Brandenburgii
3 - Polityka regionalna.
Flnstarwald* Lauchhammar Schwarzh«ld« S«nft«nbarg
34
Klaus Gloede
• • • • • • • •
Biotechnologia* Lotnictwo* Media/IKT* Przemysł samochodowy* Gospodarka energetyczna/technologia Gospodarka geoinformatyczna* Gospodarka drzewna Tworzywa sztuczne*
• • • • • • • •
Ryc. 2. O bszary kom petencji kraju zw iązkow ego Brandenburgii * Struktury w ykraczające poza granice B randenburgii-B crlina
Kurorty Templin Bad Wilsnack Bad Freienwalde Bucków Bad Saarów Belzig Bad Liebenwerda
Miejsca rekreacyjne Rheinsberg, Klein Zerlang Neuglobsow, Himmelpfort Lychen, Lindow/Mark W aldsieversdorf Werder/Havel Wendisch Rietz Mullrose, Neuzelle Goyatz, Lubben/Spreewald Lubbenau/Spreewald Burg/Spreewald
Ryc. 3. K urorty i m iejsca rekreacji
Logistyka* Przemysł metalurgiczny* Oleje mineralne/Bioenergia Optyka* Papier Koleje* Gospodarka żywnościowa* Turystyka*
P olityka regionalna na rozdrożu.
35
Kryteriami doboru nowych ośrodków wzrostu i branż charakteryzujących się właściwym potencjałem były: - rozwój gospodarczy i rynku pracy, w szczególności istniejące w gospodarce branże przyszłościowe; - korzystne położenie geograficzne i wcielenie do wielkoprzestrzennej infrastruk tury; - wyposażenie w „miękkie” i „twarde” czynniki lokalizacji podmiotów gospo darczych; - istniejące placówki naukowo-badawcze; - oczekiwane tendencje demograficzne.
-SiŁ
Atrakcje turystyczne Spreewald Biosphare Potsdam Filmpark Babelsberg Flaming-Skate-Region Tropical Islands Resort Eurospeedway Lausitz „Snowtropolis" Senftenberg IBA-Furst-Puckler-Land
Uzdrow iska i baseny Templin, Schwedt/Oder Bad Wilsnack, Oranienburg Furstenwalde, Brandenburg/H Potsdam, Ludwigsfelde Luckenwalde, Belzig Bad Saarów, Lubbenau Burg/Spreewald Bad Liebenwerda
Ryc. 4. A trakcje turystyczne i baseny
36
Klaus Gloede
Ponieważ Brandenburgia posiada wszelkie szanse rozwoju turystyki, została w związku tym wypracowana równocześnie koncepcja dalszego jego rozwoju wraz z towarzyszącą infrastrukturą (ryc. 3, 4). Wróćmy jednak do zasadniczego toku rozważań, a więc relacji, w jakiej powinny się do siebie znajdować w polityce regionalnej cel wzrostu gospodarczego i cel wy równania dysproporcji regionalnych5.
Powody przemawiające za priorytetowym traktowaniem celu wzrostu w polityce regionalnej Silniejsza koncentracja regionalnej polityki wsparcia na celach wzrostu w regio nach zapóźnionych uzasadniona jest w nowoczesnych metodach naukowych z za kresu ekonomii rozwoju regionalnego uwypukleniem korzyści wynikających z two rzenia się aglomeracji6. Wciąż żywo dyskutowaną kwestią pozostaje sposób, w jaki państwo ma identyfi kować owe centra wzrostu i jak mogłoby wyglądać wsparcie ośrodków wzrostu, je żeli miałyby rokować szanse powodzenia w przyszłości. Podanie jednoznacznej od powiedzi utrudnione jest wciąż wielkim deficytem w nauce opracowań dotyczących rozwoju empirycznego w regionach o słabo rozwiniętej infrastrukturze, ale również licznymi zastrzeżeniami natury teoretycznej. Pokazały to również warsztaty zor ganizowane przez Institut fur Wirtschaftsforschung Halle w roku 20057. Mimo teoretycznego deficytu polityka prowadzona w Brandenburgii przeszła już w tym czasie do etapu identyfikowania ośrodków wzrostu i reorientacji samej poli tyki regionalnej. Przykładowo, również w Niemczech właściwe urzędy federalne wybrały jedenaście tzw. europejskich regionów metropolitalnych, które w dotychczasowej hierarchii na leży umieścić nad ośrodkami głównymi8. W tym przypadku chodzi o jednostki teryto rialne, które mają funkcjonować jako „motory wzrostu”, by regiony, w których nastę pują przemiany strukturalne, mogły korzystać ze wsparcia państwa (ryc. 5, 6). Na przykładzie Brandenburgii zauważymy, że również na poziomie niemieckich krajów związkowych, w szczególności w Niemczech Wschodnich, opracowywane są nowe koncepcje strategii wsparcia rozwoju regionalnego, ze szczególnym uwzględ nieniem ośrodków wzrostu. W tym aspekcie należy zwrócić uwagę na Saksonię, która już od początku transformacji prowadziła politykę wspierania klastrów. Wsparcie gospodarcze w sposób zamierzony koncentruje się tam na wyróż5 W tym m iejscu nie analizuje się bliżej ogólnie sform ułow anego w teorii celu stabilizacji ekonomii regionalnej. 6 G. H eim pold, N eue O rientierungen..., op.cit., s. 62. 7 Ibidem , s. 60 i nn. 8 M. Sinz, W eiterentw icklung d er Leitbilder der Raum entw icklung im Spannungsfeld von W achstums- und A usgleichszielen [http:w w w .bbr.bund.de/ressortforschung].
Polityka regionalna na rozdrożu..
' p;H
A
'
'
regiony metropolitalne
--------- sieci uzupełniające metropolie ogólnogospodarcze motory wzrostu O
obszary przejściowe między obszarami metropolitalnymi
O
przemiany strukturalne
□
klastry gospodarcze
o
centra główne
•
centra średnie z funkcjami centr głównych
obszary peryferyjne obszary środkowe obszary centralne
Ryc. 5. Elem enty w zrostu
37
1i
38
Klaus Gloede
O
centra regionów metropolitalnych
m ♦
□ □
główne miejsca lokalizacji pośrednie miejsca lokalizacji obszary zagrożone, wymagające dużych działań dostosowawczych obszary częściowo zagrożone, wymagające średnich działań dostosowawczych
88
centra wymagające istotnych działań dostosowawczych
O
centra główne
*
centra średnie
obszary peryferyjne obszary pośrednie
jgff
obszary centralne
Ryc. 6. O bszary zagrożone i w ym agające działań dostosow aw czych
P olityka regionalna na rozdrożu..
39
niających się branżach o wysokim potencjale na przyszłość. Branże ujęte w sześciu regionalnych priorytetach przemysłowych bardzo owocnie się rozwijają9 (ryc. 7).
Zwickau/ ^ 0 #Freiberg Chemnitz %
•jO
Plam vogtl
Ryc. 7. C entra przem ysłow e w Saksonii
Możliwości i granice regionalnej polityki wyrównywania dysproporcji rozwojowych Zdecydowany zwrot w kierunku polityki regionalnej zorientowanej na wzrost prowokuje pytanie: z jakiego wsparcia powinny korzystać w przyszłości regiony zapóźnione oraz lokalizacje przedsiębiorstw w rozumieniu polityki wyrównywania dysproporcji rozwojowych?10. Uzasadnienie konieczności realizacji celu wyrówna nia dysproporcji wynika zasadniczo z argumentów nieekonomicznych, w szczegól ności zaś z celów polityki społecznej (np. poprawa jakości życia). Cele takie mają oddziaływać jako wyrównanie sił rynkowych społecznie zróżni cowanych i pociągają za sobą wysokie nakłady finansowe państwa. Skutki polityki wyrównania dysproporcji są nieprzewidywalne i trudne do skwantyfikowania w rzeczywistości. Warunkiem prowadzenia skutecznej polityki wyrównania dys 9
E. Haackc, M. H offm ann, M usterschiiler m it M acken, „W irtschaftsw oche” 2006, N r. 19, s. 47 i nn.
10 G. H eim pold, N eue Orientierungen..., op.cit., s. 63.
40
Klaus Gloede
proporcji rozwojowych są szczególnie pozytywne efekty wzrostu gospodarczego, nawet jeżeli koncentrują się przeważnie na regionach i centrach wzrostu. W ramach solidarnej współpracy pomiędzy samorządami pozytywne wyniki ekonomiczne ośrodków wzrostu mogą promieniować również na słabiej rozwinięte regiony sąsiednie bądź też nawet na peryferie. Dotyczy to zarówno poprawy możliwości za robkowych (tworzenie miejsc pracy), kooperacyjnej współpracy lub tworzenia się sieci gmin, jak również rozparcelowania dodatkowych przychodów z podatków. Kil ku autorów mówi w tym kontekście o „strategii wzrostu z wbudowaną strategią solidarności”11. W kwestii skutków reorientacji w polityce regionalnej z pewnością będzie to czyła się ożywiona i pełna kontrowersji dyskusja. Jednak należy zawsze wyjść z założenia, że jedynie poprzez wzmocnienie ekonomiczne mogą zostać wypraco wane oczekiwane warunki urzeczywistnienia rzeczonej solidarności regionów sil niejszych ze słabszymi i jednostkami samorządu terytorialnego w ramach wzrostu w ośrodkach wzrostu większych jednostek podziału terytorialnego państwa (np. kraj związkowy, powiat, gmina). Problematyczne staje się to w szczególności w Niemczech Wschodnich, ponieważ właśnie tu malejąca liczba centralnych miejs cowości ma przejąć „funkcje solidarnościowe” rozumiane jako zaspokojenie pod stawowych potrzeb rosnącej liczby kurczących się i zacofanych gmin. W tym aspek cie nie można zrezygnować z europejskiej i narodowej polityki wyrównania dys proporcji. Oczywiście, możliwa w związku z tym pomoc - będąca samopomocą - staje się zawsze pierwszym stadium, w którym tworzą się nowe bieguny i branże wzrostu. Koncepcja rozwoju regionalnego ukierunkowana na wzmocnienie ośrodków wzros tu wymaga stałej weryfikacji i elastycznego dopasowywania się do tendencji roz wojowych przebiegających w rzeczywistości.
Podsumowanie Mimo dających się zauważyć trudności w poprawnym rozpoznawaniu rdzenia wzrostu w przyszłości przez instytucje państwowe, nie można rezygnować z polity ki regionalnej przeważnie zorientowanej na wzrost. Na rozdrożu polityki regional nej, znajdującej się pomiędzy celem wzrostu a celem wyrównania dysproporcji, z ekonomicznego punktu widzenia należy przyznać jednak priorytet celowi wzrostu dla słabo rozwiniętych strukturalnie regionów w teraźniejszości. Jedynie zwiększe nie zdolności produkcyjnych gospodarki w Europie - w poszczególnych gospodar kach narodowych, regionach, ośrodkach wzrostu i centralnych miejscach - stworzy ekonomiczne podwaliny solidarnej polityki wyrównania dysproporcji w rozwoju re gionalnym w regonach słabiej rozwiniętych. 11 M. Sinz, E uropaische M etropolregionen in Deutschland, „W irtschaft im W andel” 2006, Nr. 2, s. 64.
Polityka regionalna na rozdrożu..
41
Literatura GLOEDE K.., Transform ationsbedingte A nforderungen an die regionale W irtschaftspolitik in O stdeutschland,
„G esellschaft fur Regionalforschung, Sem inarberichte” 1997, nr 39. Gloede K., D laczego konieczna je s t korekta system u ośrodków centralnych dla landu B randenburgii?, [w:] Polityka zrów now ażonego rozw oju oraz instrumenty zarządzania miastem. Red. nauk. J. Słodczyk, D. Rajchel, Opole 2006. Gloede K., Koncepcja przestrzennego zagospodarow ania i rozwoju gospodarczego B randenburgii - założenia i rzeczywistość, [w:] P rzem iany struktury przestrzennej m iast w sferze fu n kcjo n a ln ej i społecznej. Red. nauk. J. Słodczyk, O pole 2004. HAACKE E., HOFFMANN M., M usterschiiler m it M acken, „W irtschaftsw oche” 2006, nr 19. HEIMPOLD G., N eue Orientierungen f u r die R aum entwicklungspolitik? — B ericht iiber einen W orkshop im
IW H im Ju n i 2005, „W irtschaft im W andel” 2006, nr 2. JUNGHANNS U., M inister f u r W irtschaft des Landes B randenburg, „V ortrag W irtschafts-Presse-Forum ” 2005, 15. August. SlNZ M ., W eiterentw icklung der L eitbilder der Raum entwicklung im Spannungsfeld von W achstums- und Ausgleichszielen [http://w w w .bbr.bund.de/ressortforschung], SlNZ M., Europaische M etropolregionen in Deutschland, „W irtschaft im W andel” 2006, nr 2.
■
Klaus Gloede Universitat Potsdam
Regionalpolitik im Spannungsfeld von Wachstum und Ausgleich
Seit einigen Jahren wird in der Regionalpolitik sowie der Raumordnungspolitik in Deutschland verstarkt dariiber diskutiert, ob der Staat zukunftig in den ókonomisch schwach entwickelten Regionen verstarkt ausgewahlte Wachstumszentren unterstutzen muss und nicht mehr, wie bisher, vor allem die strukturschwachen Re gionen ais Ganzes fordem sollte1. Diese Diskussion ist nicht neu. Bereits im Jahr 1997 hat sich der Verfasser dieses Beitrages anlasslich eines Seminars der Gesellschaft fur Regionalforschung in Ósterreich daftir ausgesprochen, dass unter den spezifischen Bedingungen des transformationsbedingten Strukturwandels in Ostdeutschland im Spannungsfeld der Ziele der Regionalpolitik - insbesondere dem Wachstum und dem Ausgleichszielaus ókonomischer Sicht dem Wachstumsziel eine ubergreifende Bedeutung zukommen sollte. Die begriindete Auffassung des Verfassers war es, dass nur durch die gezielte vorrangige Fórderung von entwicklungsfahigen Wachstumspolen die Wett bewerbsfahigkeit der ostdeutschen Regionen insgesamt im internationalen Standort wettbewerb zielstrebig verbessert werden kann2. Diese Position wurde seinerzeit durch die Seminarteilnehmer sehr kontrovers diskutiert. Mehrheitlich wurde die Meinung vertreten, dass in der Regionalpolitik im Spannungsfeld von Wachstumsund Ausgleichsziel der raumlichen Ausgleichspolitik (im Sinne von Solidaritat und Schaffung gleichwertiger Lebensbedingen) Prioritat zukommt. 1 Vgl. G. Heim pold, N eue Orientierungen fu r die deutsche Raumentwicklungspolitik? — B ericht iiber einen Workshop im IW H im Ju n i 2005, „W irtschaft im W andel” 2006, Nr. 2, S. 60 ff. 2 K.. G loede, Transform ationsbedingte A nforderungen an die regionale W irtschaftspolitik in Ostdeutsch land', „G esellschaft fur R egionalforschung, Sem inarbcrichte” 1997, Nr. 39, S. 41 ff.
44
Klaus Gloede
Zur Notwendigkeit einer Neuorientierung der Regionalpolitik fur die strukturschwachen ostdeutschen Regionen Wie sich in der Gegenwart zeigt, sind die ostdeutschen Regionen hinsichtlich der wirtschaftlichen und sozialen Entwicklung auch heute noch mehrheitlich bei weitem nicht an das Niveau der westdeutschen Regionen herangertickt und haben sich sehr unterschiedlich entwickelt. Nur durch betrachtliche Transferzahlungen aus den westdeutschen Bundeslandern sowie eine inzwischen beachtliche Verschuldung der Kommunen kann in der Mehrheit der ostdeutschen Regionen das inzwischen erreichte Lebensniveau erhalten und die hohe Arbeitslosigkeit finanziert werden. Vor der Politik steht daher heute die Herausforderung, rasch dariiber zu entscheiden, ob eine Neuorientierung der Schwerpunktsetzung in der Raumentwicklungsbzw. Regionalpolitik notwendig und zu verantworten ist. Folgende Griinde werden dafiir genannt3: 1. Knappe óffentliche Haushaltsmittel. 2. Intensivierung und Verscharfung des Wettbewerbs der Regionen und der Standorte im Zuge der Globalisierung und der Europaischen Integration. 3. Die ungiinstige demographische Entwicklung (Uberalterung). 4. Der Zwang, mit den knappen Energie-, Rohstoff- und Umweltressourcen sparsamer umzugehen. Dem hinzuftigen muss man m.E. unbedingt die Feststellung, dass die Erfolge der bisherigen regionalen Forderpolitik in Ostdeutschland weit hinter den Erwartungen zuruckgeblieben sind. Darauf wurde durch den Verfasser bereits am konkreten Beispiel des Landes Brandenburg in mehreren Konferenzen der Universitat Opole eingegangen4.
Die Schwerpunktsetzung fur die Regionalpolitik im Land Brandenburg In der Realitat der regionalen Entwicklung des Landes Brandenburg zeigen sich eindeutig folgende Tendenzen: Die brandenburgische Landesregierung hatte am Beginn des Transformationsprozesses eine falsche Entwicklungsstrategie fur Regionen, die Wirtschaft und die zentralen Orte des Landes beschlossen. Es war davon ausgegangen worden, dass 3 G. H eim pold, N eu e O rientierungen..., op. cit., S. 61. 4 K. Gloede, K oncepcja przestrzennego zagospodarow ania i rozw oju gospodarczego B randenburgii założenia i rzeczyw istość, [in:] P rzem iany struktury przestrzennej m iast w sferze funkcjonalnej i społecznej. Red. nauk. J. Słodczyk, O pole 2004; ders., Dlaczego konieczna j e s t korekta system u ośrodków centralnych dla landu B randenburgii?, [in:] P olityka zrównoważonego rozwoju oraz instrum enty zarządzania miastem. Red. nauk. J. Słodczyk, D. R ajchel, O pole 2006.
R egionalpolitik im Spannungsfeld von W achstum und A usgleich
45
sich die Wirtschaft und die Orte im Raum um die Metropole Berlin ohne besondere staatliche Fórderung gut entwickeln werden. Die staatliche Fórderung fur die private Wirtschaft und die Kommunen sollte insbesondere auf die von Berlin weiter entfemten Raume und Orte konzentriert werden, um damit die Wirtschaftsentwicklung in diesem auBeren Raum des Landes zu unterstutzen. Bereits nach 10 Jahren Landesentwicklung zeigten sich in der Realitat ganz andere Entwicklungstendenzen. Insbesondere sind das die Folgenden: - Die positive Wirtschaftsentwicklung findet vorwiegend im Metropolenraum um Berlin und in einigen Wachstumskemen in der Flachę des Landes statt. - Die geplanten zentralen Orte nahmen eine sehr unterschiedliche Entwicklung und konnten die ihnen zugedachte Funktion nur zum Teil erftillen. - Die demographische Entwicklung ist in der Mehrzahl der Orte, insbesondere in der Peripherie, durch Alterung, Rtickgang und Abwanderung der Bevólkerung gekennzeichnet. Die brandenburgische Landesregierung hat daher im letzten Jahr ein neues Konzept fur die Raumentwicklung im Land entwickelt, diskutiert und beschlossen. Grundsatze dieses neuen Konzeptes sind: - Die Konzentration der Fórderung der Wirtschaft und der Kommunen auf neu identifizierte und ausgewahlte Wachstumskeme (vgl. Abb. 1). - Die Konzentration der Wirtschaftsforderung auf ausgewahlte zukunftsorientierte Wachstumsbranchen (vgl. Abb. 2).
S c h w « d t/O d « r
.Nturuppln
OranlenKurg H annlgadfff
Brandenburg a.d
Frankfurt (Od«r) ElsanhOttanatadt
Luckenwalde
regionale Wachstumskeme (15) mehrere Standorte bilden I Ij en ™ Wachstumskern l_____ einen
Finstarwalda Lauehhammar Sohwarzh»id« SanfM nbtrg
Abb. 1. Regionale W achstum skem e im L and Brandenburg
Spr*m b«rg
46
K laus Gloede
• • • • • • • •
Biotechnologie* Luftfahrttechnik* Medien/IKT* Automotive* Energiewirtschaft/technologie Geoinformationswirtschaft* Holzverarbeitende Wirtschaft Kunststoffe*
• • • • • • • •
Logistik* Metallherstellung/Metallbeund - veearbeitung* Mineralól/Bioenergie Optik* Papier Schienenverkehrstechnik* Ernahrungswirtschaft* Tourismus*
A bb. 2. B ranchen-K om petenzfelder fur das Land Brandenburg
Kurorte Templin Bad Wilsnack Bad Freienwalde Bucków Bad Saarów Belzig Bad Liebenwerda
Erholungsorte Rheinsberg, Klein Zerlang Neuglobsow, Himmelpfort Lychen, Lindow/Mark W aldsieversdorf Werder/Havel Wendisch Rietz Miillrose, Neuzelle Goyatz, Liibben/Spreewald Liibbenau/Spreewald Burg/Spreewald A bb. 3. Kur- und Erholungsorte
R egionalpolitik im Spannungsfeld von W achstum und A usgleich
47
Kriterien fur die Auswahl der neuen leistungsfahigen Wachstumskeme und Wachstumsbranchen waren vor allem: - Die Wirtschafts- und Arbeitmarktentwicklung, insbesondere die vorhandenen zukunftsorientierten Branchen der Wirtschaft; - Die giinstigste Lage im Raum und die Einbettung in die grofiraumige Infra struktur; - Die Ausstattung mit harten und weichen Standortfaktoren; - Die vorhandenen Einrichtungen der Wissenschaft und Forschung; - Die zu erwartende Bevólkerungsentwicklung.
Touristische Spreewald Biosphare Potsdam Filmpark Babelsberg Flaming-Skate-Region Tropical Islands Resort Eurospeedway Lausitz „Snowtropolis" Senftenberg IBA-Furst-Piickler-Land
Kur-und Freizeitb ader Templin, Schwedt/Oder Bad Wilsnack, Oranienburg Fiirstenwalde, Brandenburg/H Potsdam, Ludwigsfelde Luckenwalde, Belzig Bad Saarów, Lubbenau Burg/Spreewald Bad Liebenwerda
A bb. 4. T ouristische H ighlights und Bader
48
Klaus Gloede
Da das Land Brandenburg auch gute Entwicklungschancen im Tourismus hat, wurde in diesem Zusammenhang auch gleichzeitig ein Konzept fiir den weiteren Ausbau des Tourismus und der touristischen Infrastruktur entwickelt (vgl. Abb. 3, 4). Kommen wir nun auf die grundsatzliche Fragestellung zuriick: In welchem Verhaltnis sollten Wachstums- und Ausgleichziel in der Regionalpo litik stehen5.
Griinde fiir eine vorrangige Orientierung auf das W achstumsziel in der Regionalpolitik Eine starkere Orientierung der regionalen Fórderpolitik auf das Wachstumsziel in den strukturschwachen Regionen wird insbesondere durch die Betonung von Agglomerationsvorteilen in modemen regionalókonomischen Theorieansatzen begriindet6. Nach wie vor kontrovers diskutierte Fragen sind, wie der Staat solche Wachstumszentren identifizieren kann und wie eine erfolgversprechende Unterstutzung von Wachstumszentren aussehen kónnte. Die eindeutige Beantwortung dieser Fra gen wird noch durch groBe Forschungsdefizite im Hinblick auf die empirischen Entwicklungen in strukturschwachen Regionen aber auch durch zahlreiche theoretische Vorbehalte erschwert. Das offenbarte auch ein Workshop des Instituts fur Wirtschaftsforschung Halle im Jahr 20057. Trotz dieser theoretischen Defizite ist die Politik, wie das Land Brandenburg zeigt, inzwischen dazu iłbergegangen, Wachstumszentren zu identifizieren und fiir eine Neuorientierung der Regionalpolitik heranzuziehen. So wurden zum Beispiel auch fiir Deutschland von den zustandigen Bundesbehórden insgesamt elf sogenannte europaische Metropolenregionen benannt, die oberhalb der bisher bekannten Oberzentren einzuordnen sind8. Hier handelt es sich um Raumeinheiten, die auch ais „Wachstumsmotoren” wirken sollen, um Regionen, in denen der Strukturwandel voranschreitet und daher auch staatlich gefórdert wer den soli (vgl. Abb. 5, 6). Wie das Beispiel des Landes Brandenburg zeigt, werden zugleich auch auf der Ebene der deutschen Bundeslander, insbesondere in Ostdeutschland, neue Konzepte fur die regionale Fórderstrategie unter besonderer Beriicksichtigung von Wachs tumszentren erarbeitet. In diesem Zusammenhang ist darauf hinzuweisen, dass der Freistaat Sachsen in der Wirtschaftsforderung bereits seit Beginn der Transformationsphase eine sogenannte Cluster-Politik betreibt. Die Wirtschaftsforderung kon5 A u f das in der T heorie gleiehermaBen formulierte Stabilitatszicl der R egionalokonom ie soli an dieser Stelle nicht naher eingegangen werden. 6 G. H eim pold, N eue O rientierungen..., op.cit., S. 62. 7 Ibidem, S. 60 ff. 8 M. Sinz, W eiterentw icklung d er Leitbilder der Raum entwicklung im Spannungsfeld von W achstums- und Ausgleichszielen [http:w w w .bbr.bund.de/ressortforsehung].
R egionalpolitik im Spannungsfeld von W achstum und A usglcich
Metropolregionen Metropolitane Erganzungsnetze (Beispiehafte Darstellung)
Ubergangszonen zwischen metropolitanen GrofJregionen (Beispielhafte Darstellung)
O
o □
Gesamtwirtschaftliche Wachtumsmotoren (Oberdurchschnittlicher Wachstumsbeitrag zur Steigerung der Bruttowerte zwischen 1996 und 2001 in Deutschland insgesamt)
Strukturwandel fódern (Beispiehafte Darstellung)
Wissensclister fordem (Entwurf R OB 20 0 5 . lnnovations- und Wettbewerbsfunktionen)
O
Oberzentren
•
Mittelzentren mit Teilfunktionen eines Oberzentrums
Peripherraum Zwischenraum tH
Zentralraum
A bb. 5. Beitrag zum W achstum
4 - Polityka regionalna...
49
50
K laus Gloede
Kerne von Metropolregionen oberzentrale Standortraum e (100) m ittelzentrale Standortraum e (250) Raum e mit grundsatzlich gefahrdeter Daseinsvorsorge und sehr hohem A npassungsbedarf Raume mit teilweise gefahrderter D aseinsvorsorge und m ittlerem A npassungsbedarf Ballungsraume m it besonderem Anpassungsbedarf (E n tw u rf E O B 2 0 0 5 : T ren d s d e r R aum entw ickiung regionales Bevdlker)
O berzentren M ittelzentrum
Peripherraum Zwischenraum Zentralraum
Abb. 6. Sicherung der Daseinsvorsorge
R egionalpolitik im Spannungsfeld von W achstum und A usgleich
51
zentriert sich gezielt auf bestimmte herausragende Branchen mit hohem Zukunftspotential. Diese Branchen sind in sechs regionalen industriellen Schwerpunkten konzentriert und entwickeln sich sehr erfolgreich9 (vgl. Abb. 7).
L ii W |
55
Górlitz/ * Zittau#
'#sLeipzig Dresdei zwickau/ ^ 0 # F re ib e rg Chemnitz
•E li© • i
Plauen/ vogtland
Automobil Maschinenbau
J l Biotechnologie MedizintechniK Mikroelektronik/ IT/E-Technik
Abb. 7. Industrielle Schwerpunkte im Sachsen
Móglichkeiten und Grenzen einer regionalen Ausgleichspolitik Die verstarkte Hinwendung zu einer wachstumsorientierten Regionalpolitik wirft die Frage auf, welche Unterstiitzung zukunftig die strukturschwachen Regionen und Standorte im Sinne einer Ausgleichpolitik erhalten sollten10. Die Begriindung der Notwendigkeit des Ausgleichsziels erfolgt in der Regel durch vorwiegend auBerokonomische Argumente, insbesondere durch sozialpolitische Zielsetzungen (zum Beispiel: Annaherung der Lebensverhaltnisse). Diese Ziele sollen ais Ausgleich der sozial differenzierenden Marktkrafte wirken und erfordem vom Staat einen sehr hohen finanziellen Aufwand. Die Erfolge dieser Ausgleichspolitik sind nicht vorhersehbar und in der Realitat schwer messbar. Voraussetzungen fiir eine wirkungsvolle Ausgleichspolitik sind aber insbesondere die 9 E. Haacke, M . H offm ann, M usterschuler m it M acken, „W irtschaftsw oche” 2006, N r. 19, S. 47 ff. 10 G. Heim pold, N eue O rientierungen..., op.cit., S. 63.
52
Klaus Glocde
positiven Resultate des wirtschaftlichen Wachstums, auch wenn diese sich vorwiegend auf die Wachstumsregionen und Wachstumszentren konzentrieren. Im Rahmen einer solidarischen Zusammenarbeit der Kommunen kónnen die positiven Re sultate des ókonomischen Wachstums in den Wachstumszentren zugleich auch auf das weniger entwickelte Umland bzw. die Peripherie ausstrahlen. Das bezieht sich sowohl auf die Verbesserung der Einkommenserzielungsmóglichkeiten (Schaffung von Arbeitsplatzen), die kooperative Zusammenarbeit oder auch die Vemetzung von Kommunen, ais auch auf die Umverteilung der zusatzlichen Steuereinnahmen. Einige Autoren sprechen in diesem Zusammenhang von einer „Wachstumsstrategie mit eingebauter Solidaritatsstrategie”11. Uber diese Konseąuenzen einer Neuorientierung in der Regionalpolitik wird sicherlich noch heftig und kontrovers diskutiert werden. Jedoch ist immer davon auszugehen, dass nur dąrch eine ókonomische Starkung im Rahmen von Wachstum in den Wachstumszentren einer groBeren Raumeinheit (z.B. Bundesland, Kreis, Gemeinde) die ókonomischen Voraussetzungen fiir die Verwirklichung einer damit einhergehenden Solidaritat der starken mit den schwachen Regionen und Kommu nen erwirtschaftetet werden kónnen. Problematisch ist dies insbesondere in Ostdeutschland, da hier eine abnehmende Anzahl zentraler Orte die „Solidaritatsfunktion” im Sinne der Befriedigung der Grundbedtirfnisse fur eine zunehmende Zahl schrumpfender und zuriickbleibender Gemeinden ubernehmen muss. A uf eine europaische und nationale Ausgleichspolitik kann in diesem Zusammenhang daher auch nicht verzichtet werden. Selbstverstandlich ist die in diesem Zusammenhang mógliche Hilfe zur Selbsthilfe auch immer der Ansatz dafur, dass sich neue Wachstumspole und Wachstumsbranchen herausbilden. Ein auf die Starkung von Wachstumszentren ausgerichtetes Konzept der Regionalentwicklung bedarf daher auch der standigen Uberpriifung und flexiblen Anpassung an die realen Entwicklungen.
Fazit Trotz der nicht zu verkennenden Schwierigkeiten fur die staatliche Instanzen, zukunftige Wachstumskeme richtig zu identifizieren, sollte auf eine vorwiegend wachstumsorientierte Regionalpolitik nicht verzichtet werden. Im Spannungsfeld von Wachstumsziel und Ausgleichsziel der Regionalpolitik muss man dem Wachstumsziel fur die strukturschwachen Regionen in der Gegenwart aus ókonomischer Sicht Prioritat einraumen. Nur eine Erhóhung der Leistungsfahigkeit der Wirtschaft in Europa, in den einzelnen Volkswirtschaften, Regionen, Wachstumszentren und in den zentralen Orten werden die ókonomischen Voraussetzungen fur eine solidarische Ausgleichspolitik gegeniiber den strukturschwachen Regionen geschaffen. 11 M. Sinz, Europaische M etropolregionen in Deutschland, „W irtschaft im W andel” 2006, Nr. 2, S. 64.
R cgionalpolitik im Spannungsfcld von W achstum und A usgleich
53
Literatur GLOEDE K., Transform ationsbedingte Anforderungen an die regionale W irtschaftspolitik in Ostdeutschland, „G escllschaft fur R egionalforschung, Scminarbcrichte” 1997, Nr. 39. GLOEDE K., K oncepcja przestrzennego zagospodarow ania i rozwoju gospodarczego B randenburgii —założe nia i rzeczyw istość, [in:] P rzem iany struktury przestrzennej m iast w sferze fu n kcjo n a ln ej i społecznej. Red. nauk. J. Słodczyk, Opole 2004. GLOEDE K., K oncepcja przestrzennego zagospodarow ania i rozwoju gospodarczego B randenburgii — założe nia i rzeczyw istość, [in:] P rzem iany struktury przestrzennej m iast w sferze fu n kcjo n a ln ej i społecznej. Red. nauk. J. Słodczyk, O pole 2004. HAACKE E., HOFFMANN M ., M usterschuler m it M acken, „W irtschaftsw oche” 2006, N r. 19. HEIMPOLD G., N eue O rientierungen fu r die Raum entwickłungspołitik? - B ericht iiber einen W orkshop im IW H im Ju n i 2005, „W irtschaft im W andę!” 2006, Nr. 2. JUNGHANNS U., M inister f u r W irtschaft des Landes B randenburg, „V ortrag W irtsehafls-Presse-Forum ” 2005,
15. August. SlNZ M ., W eiterentw icklung der Leitbilder der R aum entw icklung im Spannungsfełd von W achstums- un d A usgleichszielen [http://w w w .bbr.bund.de/ressortforschung], SlNZ M., Europdische M etropolregionen in Deutschland, „W irtschaft im W andel” 2006, Nr. 2.
Zbigniew Mikołaj ewicz Uniwersytet Opolski
Geneza i rozwój planowania przestrzennego oraz polityki regionalnej w Polsce
Polityka regionalna i jej początki Początki zorganizowanej polityki regionalnej i planowania przestrzennego jako narzędzia tej dziedziny wiązane są z następstwami światowego kryzysu ekonomicz nego (lata 1929-1933) i pojawieniem się różnych form interwencjonizmu gospodar czego ówczesnych rządów głównych państw Europy i Ameryki. Kryzys ujawnił nieskuteczność dominujących dotąd liberalnych doktryn ekono micznych w rozwiązywaniu nowych, trudnych problemów gospodarczych i społecz nych, dostarczył impulsów do rozwoju nowych idei w sferze teorii i praktyki eko nomicznej, w tym ukształtowania nowej teorii we współczesnej ekonomii - keynesizmu. Pojawiły się żądania, również ze strony grup finansowo-przemysłowych, od stąpienia od liberalnej doktryny nieingerencji państwa w sprawy gospodarcze na rzecz jego zaangażowania w procesy gospodarowania, celem przeciwdziałania de presji, ożywienia gospodarki, pobudzenia wzrostu produkcji, obrotów i zysków. Zjawiska kryzysowe miały postać geograficznie zróżnicowaną: najsilniej odczu wały skutki kryzysu kraje, a w ich obrębie obszary (regiony) wysoko uprzemysło wione, w których nastąpił największy spadek produkcji, dochodów i zatrudnienia. Terytorialne zróżnicowanie skutków kryzysu wymusiło regionalnie skonkretyzo wane działania interwencyjne państw: należało zidentyfikować obszary, które prze de wszystkim wymagały pomocy i wskazać skuteczne środki i metody jej udziela nia. Tego typu poczynania dały początek współczesnej polityce regionalnej, inicjując jej późniejszy rozwój i zdobywanie coraz ważniejszej pozycji w ramach ogólnej polityki ekonomicznej. Wśród krajów, w których miał miejsce szybki roz
56
Zbigniew M ikołąjew icz
wój różnych form polityki regionalnej, jeszcze przed i po II wojnie światowej zna lazła się również Polska.
Planowanie i polityka regionalna w Polsce międzywojennej W wyniku I wojny światowej na mapie Europy ponownie pojawiło się państwo polskie, zepchnięte na 123 lata w niebyt w wyniku zaborów dokonanych pod koniec XVIII w. przez trzy ówczesne mocarstwa: Rosję, Austrię i Prusy. Na kształt nowej, odrodzonej Polski składały się obszary położone na obrzeżach każdego z państw zaborczych, traktowane przez nie w sposób marginalny, nieżycz liwy, a często wręcz wrogi, gospodarczo zaniedbywane. Równocześnie obszary byłych zaborów różniły się istotnie: - stopniem ogólnego rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego; - poziomem uprzemysłowienia i urbanizacji; - poziomem i warunkami życia ludności; - stopniem rozwoju systemów infrastruktury, zwłaszcza komunikacyjnej i ener getycznej; - istnieniem odmiennych przepisów prawnych, systemów pieniężnych, kredyto wych, celnych, powiązań gospodarczych itp. Pilna konieczność ujednolicenia i scalenia terytorialnej organizacji odrodzonego państwa, odbudowy zniszczonych w wyniku wojny miast i osiedli, uruchamiania nieczynnych i ewakuowanych przez państwa zaborcze zakładów przemysłowych itp. stwarzały naturalną potrzebę działań w przestrzeni na rzecz wewnętrznej inte gracji państwa i sterowania procesami jego rozwoju. Przejawem takich działań były m.in.: - odbudowa i zagospodarowanie zniszczonych zasobów mieszkaniowych, prze mysłowych, systemów transportowych; - budowa nowoczesnego portu morskiego i nowego miasta Gdyni, niezbędna wobec utworzenia Wolnego Miasta Gdańsk poza granicami państwa polskiego; - budowa wielkiej magistrali kolejowej łączącej Śląsk z Gdynią; - budowa magistrali kolejowej Warszawa - Poznań i inne inwestycje. Do realizacji podejmowanych przedsięwzięć niezbędne były narzędzia - plany zagospodarowania miast i gmin, ich bliższego i dalszego otoczenia, a następnie plany rozwoju większych obszarów - regionów i kraju. Zrozumienie tych potrzeb najwcześniej ujawniło się w środowiskach nauki. Już w 1923 r. z inicjatywy prof. Oskara Sosnowskiego, kierownika Katedry Architektu ry Polskiej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, powstaje Towa rzystwo Urbanistów Polskich, jedna z pierwszych na świecie organizacji fachowych w dziedzinie urbanistyki, skupiające początkowo architektów-urbanistów, głównie wykształconych w katedrach urbanistyki Politechniki Warszawskiej (prof. Tadeu sza Tołwińskiego) i Politechniki Lwowskiej (prof. Ignacego Drekslera). TUP staje się szybko znaczącą organizacją interdyscyplinarną grupującą specjalistów różnych
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce
57
zawodów, zainteresowanych planowaniem i realizacją planów rozwoju miast, re gionów (województw) i innych obszarów1. Między innymi z ich inicjatywy ukazało się już w 1928 r. Rozporządzenie Prezy denta Rzeczypospolitej Polskiej „O prawie budowlanym i zabudowie osiedli”. Jest to jeden z pierwszych na świecie ustawowych aktów prawnych, dotyczących sporządzania planów przestrzennych, regulujących zasady zabudowy i zainwesto wania miast, osiedli i innych obszarów. Rozporządzenie wprowadziło ujednolicone przepisy i zasady inwestowania i zagospodarowania przestrzeni (dotychczas różne w każdym z zaborów), wprowa dziło ekonomiczne instrumenty aktywnej polityki przestrzennej, przyznając szereg ulg podatkowych inwestorom prywatnym, podejmującym inwestycje na obszarach słabo uprzemysłowionych i opóźnionych w rozwoju gospodarczym. Rozporządzenie Prezydenta RP stwarzało podstawę powoływania pierwszych w Polsce instytucji zajmujących się opracowaniem planów regionalnych: - Biura Planu Regionalnego Warszawy - 1930 r.; - Biura Planu Regionalnego Łodzi - 1931 r.; - Biura Planu Wybrzeża Morskiego - 1931 r.; - Biura Planu Regionalnego Poznania - 1932 r.; - Biura Planu Zagłębia Górniczo-Hutniczego - 1932 r. Do roku 1939 utworzono w kraju 13 biur (pracowni) planowania regionalnego2. W lipcu 1936 r. Sejm przyjął ustawę nowelizującą Rozporządzenie Prezydenta RP z 1928 r., która rozszerzyła znacznie zakres planowania przestrzennego. Wpro wadziła pojęcie i nową kategorię planów w postaci tzw. regionalnych planów zabu dowania i zasadę trójszczeblowego planowania przestrzennego. W tym samym roku, przy poparciu ówczesnego wicepremiera Eugeniusza Kwiat kowskiego powołano (prawdopodobnie pierwszą na świecie) Pracownię Planu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, pracującą pod kierownictwem Stanisława Malessy. W wyniku podjętych studiów przestrzennych i społeczno-gospodarczych w Pra cowni opracowano pierwszy zarys koncepcji przestrzennego zagospodarowania Polski3. Nowe instytucje i podstawy prawne stworzyły możliwość podjęcia na szeroką skalę prac studialnych i planistycznych, stosując w praktyce model trójszczeblowe go planowania przestrzennego, realizowanego w skali lokalnej (miejscowe, urbani styczne) regionalnej i krajowej. W miarę umacniania systemu planowania przestrzennego poszerzono problema tykę planów, obejmując, oprócz zagadnień techniczno-przestrzennych, w coraz więk szym stopniu zagadnienia społeczno-gospodarcze. Doskonalił się warsztat planistycz 1 B. M alisz, P rzyszły kształt Polski, W arszaw a 1976, s. 64. 2 J. Leśniak, P lanow anie przestrzenne, W arszaw a 1985, s. 25 i nn. 3 B. M alisz, P rzyszły..., op.cit., s. 68.
58
Zbigniew M ikołajew icz
ny, wzrastała rola planowania przestrzennego w kierowaniu procesami rozwoju kraju, regionów i miast. Z ciekawszych opracowań w zakresie planowania regionalnego należy wyróżnić plan zagospodarowania Skalnego Podhala (autorstwa Jana Chmielewskiego), obej mujący obszar podtatrzańskiego pasma Witów-Bukowina, na przestrzeni ok. 40 km. Intencją planu było uporządkowanie i racjonalne rozmieszczenie żywiołowo dotąd narastającej zabudowy osiedli i obiektów turystyczno-wypoczynkowo-sanatoryjnych wzdłuż projektowanej nowej drogi i kolei elektrycznej. W ten sposób zamie rzano chronić obszary polskich Tatr i nie dopuszczać do nadmiernej centralizacji funkcji Zakopanego. Koncepcja planu nie została jednak zrealizowana, a problem, obecnie znacznie trudniejszy, oczekuje na rozwiązanie. Innym wybitnym opracowaniem okresu międzywojennego było sporządzone w latach 1933-1936 studium przestrzennego rozwoju wielkiego miasta nazwane „Warszawa Funkcjonalna” (rys. 1). Opracowanie uznawane jest jako pierwowzór późniejszych modeli regionu zur banizowanego. Autorzy (Jan Chmielewski i Szymon Syrkus) w koncepcji zapro ponowali decentralizację funkcji Warszawy, miasta liczącego wówczas około 1,3 min ludności, które wskutek nadmiernej koncentracji zabudowy i przemieszania funkcji nie było w stanie racjonalnie się rozwijać. Procesy decentralizacji realizo wane miały być w postaci lokalizacji funkcji mieszkaniowej, przemysłowej i usług podstawowych w dwóch głównych pasmach rozwojowych miasta: a) na kierunku północ-południe, od Modlina do Czerska (ok. 105 km), b) na kierunku wschód-zachód, od Tłuszcza do Żyrardowa (ok. 130 km). W rejonie ówczesnego śródmieścia, przy skrzyżowaniu wymienionych pasm roz wojowych, wykształcone miało być centrum usług stołecznych i ogólnomiejskich. Skrzyżowania głównych szlaków komunikacyjnych wyznaczały rejony, w któ rych lokowane powinny być wtórne (dzielnicowe, osiedlowe) ośrodki usługowe, odciążające śródmieście. Obszary poza zasięgiem pasm rozwojowych jako „urbanistycznie bierne”, w po staci otwartych czterech klinów, spełniać powinny funkcje rekreacyjne i wypoczyn kowe oraz rozwoju rolnictwa i ogrodnictwa. Wstępna koncepcja „Warszawy Funkcjonalnej”, przedstawiona w 1933 r. na Międzynarodowym Kongresie Architektury Nowoczesnej, była jedną z głównych inspiracji opracowania Karty ateńskiej, określającej podstawowe zasady organizacji przestrzeni, spełniającej rolę swoistego „katechizmu” współczesnej urbanistyki i gospodarki przestrzennej. W tworzonych biurach planowania regionalnego podejmowano opracowania stu dialne i planistyczne znacznych obszarów kraju, w postaci tzw. regionalnych pla nów zabudowania. Do roku 1938 opracowaniami objęto przeszło 50% ówczesnego terytorium kraju (rys. 2).
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce
59
Rys. 1. Schem at „W arszaw y F unkcjonalnej” (w g J. C hm ielew skiego i S. Syrkusa, 1936 r.)
Rys. 2. Tereny objęte planow aniem regionalnym w Polsce w 1938 r. A - okręgi regionalnych planów zabudow ania; 1 - warszaw ski, 2 - łódzki, 3 - poznański, 4 - tereny górzyste woj. stanisław ow skiego, 5 - północna część woj. pom orskiego, 6 - krakowski, 7 - zagłębia górniczo-hutni czego, 8 - białostocki, 9 - W ołynia, 10 - lwowski, 11 - kielecko-radom ski; B - przybliżona granica studiów szczegółow ych (C i B - objęte planow aniem regionalnym Zw iązku Ziem G órskich); D - przybliżona granica studiów Centralnego O kręgu Przem ysłow ego. Źródło: J. Leśniak, P lanow anie przestrzenne, W arszaw a 1985, s. 26.
60
Zbigniew M ikołajew icz
Przygotowywano również koncepcję budowy centralnego Okręgu Przemysłowe go (COP). To największe przedsięwzięcie gospodarcze okresu międzywojennego, realizowane w latach 1937-1939, miało na celu: - podniesienie zdolności obronnej państwa, niezbędnej wobec jawnych już przygotowań do wojny ze strony hitlerowskich Niemiec; - przygotowanie podstaw do szerzej zakrojonej industrializacji kraju; - zmniejszenie istniejących międzyregionalnych rozpiętości ekonomicznych. W skład COP włączono 46 powiatów ówczesnych województw: kieleckiego, lu belskiego, krakowskiego i lwowskiego, obejmujących łącznie ok. 15% powierzchni kraju, zamieszkałego przez ok. 18% ludności Polski. Obszar COP obejmował trzy główne rejony, w obrębie których zrealizowano podstawowe inwestycje: a) rejon radomsko-kielecki: - budowa zakładów przemysłu metalowego, maszynowego i zbrojeniowego w Radomiu, Starachowicach, Skarżysku-Kamiennej, Ostrowcu Świętokrzyskim; b) rejon lubelski: - budowa zakładów przemysłu metalowego, samochodowego i amunicji w Świd niku, Kraśniku i Lublinie; c) rejon sandomiersko-rzeszowski: - budowa huty i miasta Stalowa Wola, fabryki opon samochodowych i kauczu ku syntetycznego w Dębicy, fabryki samochodów w Mielcu, fabryki silników i ob rabiarek w Rzeszowie, fabryki broni w Sanoku, elektrowni wodnej w Rożnowie i inne. W ciągu niespełna trzech lat powstało w granicach COP ok. 10 tys. nowych miejsc pracy. Dalsze inwestycje przerwała najazdem wojsk hitlerowskich i sowiec kich II wojna światowa.
System planowania przestrzennego i polityka regionalna w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Działania wojenne i trwająca prawie sześć lat okupacja niemiecka ziem polskich spowodowały ogromne straty demograficzne i materialne. Liczba ludności zamiesz kująca Polskę w 1945 r. była o prawie 11 min mniejsza niż w momencie wybuchu II wojny światowej4. Obszar kraju w porównaniu z okresem międzywojennym zmniejszył się o blisko 20% - z 390 tys. km2 do 312 tys. km2. Poza granicami zna lazły się m.in. ważne ośrodki kultury narodowej - Lwów i Wilno, ok. 75% złóż ropy naftowej i gazu ziemnego oraz bogatych złóż soli potasowej, soli kamiennej, kaolinu, kwarcu, skał budowlanych i węgla brunatnego. Równocześnie w nowych granicach polski, na tzw. ziemiach odzyskanych, znalazły się znaczne zasoby węgla kamiennego i brunatnego, rud cynkowo-ołowiowych, miedzi, niklu, złóż mineral nych oraz obszary wyżej uprzemysłowione i zurbanizowane z dużymi miastami: 4
N a podstaw ie w yników N arodow ego Spisu Powszechnego z 1946 r.
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce
61
Olsztynem, Gdańskiem, Koszalinem, Szczecinem, Wrocławiem, Wałbrzychem, Opolem, Gliwicami, w większości wyludnione, zburzone i zrujnowane. Straty rzeczowe w gospodarce, w obecnych granicach kraju, oceniono na 39% wartości majątku narodowego z 1939 r., w tym w przemyśle - ok. 33%, w rolnic twie - 35%, w transporcie 56%, w handlu - 30%. Ogólny stopień zniszczeń budyn ków mieszkalnych i administracyjnych oszacowano na ok. 30%5. W warunkach ogromnych i pilnych potrzeb - odgruzowania i uporządkowania zniszczonych miast i osiedli, odbudowy i uruchomienia zakładów przemysłowych, udrożnienia szlaków komunikacyjnych, przemieszczenia wielkich mas ludności w nowych granicach państwa - szybko odżyły i okrzepły postępowe, przedwojenne tradycje planowania przestrzennego w Polsce. Sprzyjały temu prace planistyczne prowadzone w czasie wojny, na polecenie rządu emigracyjnego w Londynie i szyb ki powrót do kraju zatrudnionych przy nich kadr urbanistów i planistów przestrzen nych, z zamiarem włączenia się w procesy jego odbudowy i rozwoju. Z ich zaanga żowania ukazał się już 2 kwietnia 1946 r. dekret o planowym zagospodarowaniu przestrzennym kraju. Był to podstawowy, pionierski akt prawny, dowód żywotności i zapału ocalonych z wojny kadr planistów przestrzennych, wyraz ich nadziei, że w nowych warunkach wywalczonej niepodległości stworzone będą warunki realiza cji wzniosłych społecznych celów planowania przestrzennego. Podkreślić należy, że dekret ten wyprzedził o 1,5 roku późniejszy dekret o planowej gospodarce naro dowej (październik 1947 r.), wprowadzający w Polsce system scentralizowanego planowania gospodarczego, na wzór systemu radzieckiego. Dekret o planowym zagospodarowaniu przestrzennym kraju stanowił m.in., że wszystkie poczynania w zakresie użycia terenu i rozmieszczenia ludności powinny być dostosowane do postanowień planów zagospodarowania przestrzennego, pod kreślając tym samym wysoką rangę i użyteczność tych planów. Na podstawie dekretu przywrócono i wprowadzono w życie zasadę trójszczeblo wego planowania przestrzennego, powołano instytucje odpowiedzialne za tę sferę działalności: - na szczeblu centralnym - Główny Urząd Planowania Przestrzennego; - na szczeblu ówczesnych województw - regionalne dyrekcje planowania prze strzennego. Prace nad planami miejscowymi (urbanistycznymi) organizowano w ramach biur projektowych, głównie przez powołane „Miastoprojekty”. Wielkim ich sukcesem było m.in. opracowanie w latach 1946-1949 dla wszystkich miast ziem odzyska nych tzw. planów porządkowania lub „uproszczonych planów ogólnych”. Na szczeb lu regionalnym opracowano m.in.: plan zespołu portowego Gdańsk - Gdynia, plan Dolnośląskiego Okręgu Węglowego, plan Warszawskiego Zespołu Miejskiego. 5 J. K aliński, G ospodarka P olski w latach 1944-1989, W arszaw a 1995, s. 9 i nn.; J. K aliński, Z. Landau, Gospodarka P olski w X X wieku, W arszaw a 1999, s. 182 i nn.
62
Z bigniew M ikolajew icz
W tym samym czasie w GUPP podjęto prace nad Studium planu krajowego zagospodarowania przestrzennego. Sporządzono szeroko zakrojone studia do tyczące środowiska przyrodniczego (rozmieszczenie surowców naturalnych, rodza je gleb, walory turystyczno-wypoczynkowe obszarów i inne), lokalizacji przemysłu, osadnictwa, studia demograficzne - niezbędne zwłaszcza dla obszarów, które zna lazły się w nowych granicach państwa. Koncepcja Studium zagospodarowania przestrzennego kraju, nawiązując do zasad „Warszawy Funkcjonalnej”, oparta została na systemie tworzonych pasm infrastruk turalnych (komunikacyjnych, energetycznych i innych) wewnętrznych i zewnętrz nych, łączących główne ośrodki aktywności gospodarczej i demograficznej (rys. 3).
Rys. 3. Studium planu krajow ego. T endencje kierunkowe Źródło: G łów ny U rząd Planow ania Przestrzennego, W arszaw a 1946.
W tak określonych „pasmach rozwojowych” zachodzić miały procesy intensyw nego gospodarowania, poprzez lokalizację nowego przemysłu, usług, urbanizacji. W propozycjach dotyczących rozmieszczenia przemysłu przyjęto założenia deglomeracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP) na rzecz wzmocnienia sąsiednich ośrodków: Opola, Częstochowy, Krakowa, Bielska-Białej. Zakładano również tworzenie nowych biegunów wzrostu, ożywiających północne i wschodnie obszary kraju, wówczas słabo uprzemysłowione: w widłach Wisły i Sanu (na wiązując do przedwojennej koncepcji COP), w rejonie Piły i rejonie Białystok-Lomża. Koncepcja Studium przewidywana była do realizacji w trzech etapach: I - odbudowy i zakończenia ruchów migracyjnych - do 1950 r.,
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce
63
II - okres uprzemysłowienia kraju - do 1965 r., III - pełnej urbanizacji, rozwoju osadnictwa i usług - do 1985 r. W wielu ocenach dokonanych ex post podkreśla się dużą zbieżność ustaleń przy jętych w Studium z późniejszym, rzeczywistym przebiegiem procesów gospodar czych. Autorów Studium uznaje się za prekursorów kolejnych koncepcji przestrzen nego zagospodarowania kraju, zwłaszcza pochodzących z lat 70. i końca lat 90. Istotną słabością Studium i innych opracowań w zakresie planowania przestrzen nego z tego okresu był brak ich powiązania z zapoczątkowanym wówczas planowa niem gospodarczym. Ta słabość, a także instytucjonalne rozdzielenie obydwu systemów planowania, różna pozycja instytucji planistycznych (GUPP i CUP) w strukturze władz państwa, różnice celów i podejmowanych problemów (racjonalne rozmieszczenie i harmonij ny rozwój w długiej perspektywie planowania przestrzennego a bieżące trudności uruchomienia przemysłu i transportu, wyżywienia ludności, odbudowy kraju itp. problemy planowania gospodarczego) stały się źródłem ostrej krytyki planowania przestrzennego ze strony kręgów politycznych i rządowych. I tak w 1949 r. nastąpił zanik systemu planowania przestrzennego w Polsce: zlik widowano Główny Urząd Planowania Przestrzennego, rozwiązano regionalne dyrek cje planowania przestrzennego, a planowanie miejscowe przekazano w gestię Mini sterstwa Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych. W rezultacie planowanie regionalne i krajowe zanikło, zastąpione przez tzw. te renowe przekroje planów gospodarczych, a planowanie miejscowe, pozbawione związków z planowaniem krajowym i regionalnym, dotknięte zostało głębokim kryzysem. W ten sposób jeden z najważniejszych w powojennych dziejach Polski okres, plan sześcioletni (1950-1955), w którym realizowano wielki program inwestycyj ny, kształtujący na wiele dziesięcioleci podstawowe struktury przemysłu i gospo darki polskiej, pozbawiony został koordynacji i kontroli z punktu widzenia popraw ności przestrzennej podejmowanych decyzji. Skutkiem okazały się liczne niepra widłowości i błędy lokalizacyjne, np. wadliwa lokalizacja wielkiej huty żelaza i bu dowa miasta Nowa Huta pod Krakowem (dziś dzielnica miasta Krakowa). Planowe reaktywowanie systemu planowania przestrzennego oraz gospodarki i polityki przestrzennej było następstwem zmian politycznych (nowe ekipy władz rządowych i partyjnych) i reform wprowadzanych w wyniku tzw. odwilży paździe rnikowej 1956 r. Postulaty organizacji społecznych i zawodowych (słynny Memoriał Towarzy stwa Urbanistów Polskich, wnioski Kongresu Ekonomistów Polskich) skutkowały m.in. powołaniem organu centralnego do spraw miejscowego planowania prze strzennego w postaci Komitetu Urbanistyki i Architektury (prezes - Zygmunt Skibniewski). Planowanie krajowe pozostało w gestii nowego organu - Komisji Plano wania przy Radzie Ministrów, w ramach której powołany został Zakład Planów
64
Zbigniew M ikolajew icz
Perspektywicznych i społeczna (doradcza) Komisja Planu Perspektywicznego, pod kierownictwem prof. Michała Kaleckiego. Rada Ministrów w 1957 r. podjęła uchwałę o rozpoczęciu prac nad społeczno-gospodarczym planem perspektywicznym na lata 1961-1975, stwarzając tym sa mym podstawy przyszłej współpracy organów planowania społeczno-gospodarcze go i planowania przestrzennego. W województwach zorganizowano wojewódzkie pracownie urbanistyczne jako podstawowe instytucje miejscowego planowania przestrzennego. Powstały instytu cje naukowe zajmujące się gospodarką i polityką przestrzenną, w tym Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju przy Prezydium PAN (1958 r.). W lipcu 1961 r. ukazała się ustawa o planowaniu przestrzennym, zastępująca de kret z 1946 r., stwarzająca nowe impulsy do rozwoju planowania przestrzennego. Powołano liczne, interdyscyplinarne placówki naukowe działające również w sfe rze planowania przestrzennego i gospodarki przestrzennej, jak afiliowane przy PAN: - Komitet Badań Rejonów Uprzemysławianych (1965 r.); - Komitet Badań i Prognoz „Polska 2000” (1968); - Komitet „Człowiek i Środowisko” (1968 r.), a także resortowe placówki naukowo-badawcze, w tym: - Instytut Urbanistyki i Architektury; - Instytut Gospodarki Komunalnej; - Instytut Gospodarki Mieszkaniowej, tworzące w latach późniejszych (1974 r.) Instytut Kształtowania Środowiska, a obec nie Instytut Gospodarki Przestrzennej. Równocześnie tworzono nowe organizacje planistyczne, w tym: - wojewódzkie pracownie planów regionalnych; - powiatowe zespoły urbanistyczne - do opracowań miejscowych planów ogól nych zagospodarowania przestrzennego i projektów wyznaczania terenów budowla nych (plany uproszczone); - biura studiów i projektów inżynierii miejskiej - opracowujące plany rozwoju systemów infrastruktury (komunikacyjnej, energetycznej, wodnej) na potrzeby miej scowego i regionalnego planowania przestrzennego. W Polsce nastąpił imponujący rozwój teorii i praktyki planowania przestrzennego. W roku 1970 uruchomiono wielki program badawczy pod nazwą „Podstawy przestrzennego zagospodarowania kraju”, koordynowany przez Instytut Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego PAN. Wprowadzono w ten sposób problematy kę przestrzenną na listę węzłowych problemów badawczo-naukowych. W latach 1971-1974 podjęto szeroko zakrojone prace nad planem zagospodaro wania przestrzennego kraju, prowadzone przez Pracownię Planu Krajowego Komi sji Planowania przy Radzie Ministrów. Do prac nad planem zaangażowano instytu ty i komitety PAN, resortowe instytuty naukowo-badawcze, wojewódzkie pracownie planów regionalnych, instytucje planowania miejscowego i resortowe biura projek towe (dla studiów rozwoju energetyki, gospodarki wodnej, komunikacji itp.).
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce
65
Opracowane założenia planu ( styczeń 1973 r.), a następnie projekt planu (marzec 1974 r.) uzyskały akceptacje najwyższych władz państwowych i politycznych kraju. Planowany przestrzenny rozwój kraju oparto na zasadzie rozwoju węzłowo-pasmowego. W węzłach i pasmach rozwojowych przewidywano koncentrację ludności i działalności gospodarczej, tereny pozostałe rezerwując na potrzeby rolnictwa i funkcji wypoczynkowo-turystycznych. Podstawową konstrukcję planu oparto na systemie osadniczym, rozwijanym na zasadzie policentrycznej, umiarkowanej kon centracji (rys. 4). Obszarami koncentracji miały być wyznaczone 23 aglomeracje6 i 15 krajowych ośrodków rozwoju oraz łączące je pasma infrastruktury.
aglom eracje miejskie ukształtow ane i kształtujące się aglom eracje potencjalne krajowe ośrodki rozwoju pow iązania ciągami infrastruktury techniczno-ekonom icznej (ilość linii - zróżnicowanie zdolności usługowej) obszary wypoczynkowo-turystyczne
Rys. 4. System osadniczy policentrycznej koncentracji Źródło: B. Malisz (red.), 40 lat planowania struktury przestrzennej Polski, Warszawa 1978.
Na podstawie ustawy z 1961 r. nastąpił dynamiczny rozwój miejscowego plano wania przestrzennego. Polska szkoła urbanistyczna stała się znana na świecie. Pola cy angażowani byli przez agendy ONZ jako eksperci, organizatorzy i autorzy pla nów urbanistycznych w krajach Afryki, krajach arabskich (Algeria, Libia, Egipt, Irak) i azjatyckich. Do projektowania i kierowania odbudową zniszczonej trzęsie niem ziemi stolicy Macedonii - Skopije, ONZ zaangażowała zespół polskich architektów-urbanistów, pracujących pod kierunkiem ówczesnego głównego architekta Warszawy. 6 Jedną z nich była kształtująca się aglom eracja opolska.
5 - Polityka regionalna..
66
Zbigniew M ikołajew icz
Wielkie uznanie w świecie zyskała głośna teoria progów rozwojowych prof. Bo lesława Malisza7. Do warsztatu urbanistycznego wkroczyła problematyka analizy ekonomicznej i rachunku ekonomicznego. Dla wszystkich miast w Polsce opraco wano (1963 r.) uproszczone plany zagospodarowania przestrzennego. Większość osadnictwa wiejskiego została objęta „planami zespołów wiejskich jednostek osad niczych” w granicach powiatu oraz miejscowymi planami zagospodarowania prze strzennego. Opracowywano studia zagospodarowania przestrzennego dla większości aglome racji miejskich8, a wcześniej - plany regionalne województw9. Ten „złoty okres” planowania, gospodarki i polityki przestrzennej został prze rwany w połowie lat 70. w wyniku zmian w podziale administracyjnym kraju. W miejsce dotychczasowych 17 dużych województw powołano 49 nowych, lik widując równocześnie powiaty. Nowe, małe i słabe ekonomicznie województwa nie były w stanie zachować i utrzymać istniejących instytucji planowania przestrzennego. Ponadto, nie spełniając w większości wymogów regionu ekonomicznego, nie były zainteresowane tworze niem planów regionalnych, a planowanie miejscowe przekazano do kompetencji or ganów szczebla podstawowego - gmin. W rezultacie zlikwidowano istniejące dotychczas wojewódzkie pracownie pla nów regionalnych, wojewódzkie pracownie urbanistyczne oraz biura studiów i pro jektów inżynierii miejskiej. W ich miejsce tworzono słabe kadrowo i merytorycznie biura planowania przestrzennego. Wraz z likwidacją powiatów zlikwidowano po wiatowe zespoły urbanistyczne. Przerwane zostały dalsze prace nad planem krajo wym zagospodarowania przestrzennego, zaniechano prac nad planami regionalny mi, a planowanie miejscowe, przejęte przez gminy i realizowane w licznych, lecz słabych, prywatnych pracowniach projektowania urbanistycznego - znalazło się w głębokim regresie.
Planowanie i polityka regionalna w warunkach gospodarki rynkowej Trudny proces transformacji w kierunku państwa demokratycznego i gospodarki rynkowej rozpoczął się w Polsce odrzuceniem w 1989 r. ustroju totalitarnego i sys temu scentralizowanej gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Proces prowadzony był 7 Por.: B. M alisz, E konom ika kształtow ania miast, „Studia KPZK PA N ” , t. 4, W arszaw a 1963; B. M alisz, J. Żurkow ski, M etoda a nalizy progow ej, W arszaw a 1971. 8 W W ojew ódzkiej Pracow ni Urbanistycznej zespól pod kierow nictw em Izabeli M ikołajew icz w latach 1973-1974 opracow ał Program Rozwoju Aglomeracji Opolskiej do roku 1990. Pierw szy plan regionalny w ojew ództw a opolskiego na lata 1961-1980 opracow ano w W ojewódzkiej Pracowni Planów R egionalnych w O polu, pod kierow nictw em Janusza Kroszela. R ów nolegle podjęto prace nad szczegółow ym i planam i regionalnym i (Górnej Odry i pow iatu głubczyckiego).
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce
67
w trudnych warunkach dalszego kryzysu, a w skrajnych opiniach - wręcz zaniku planowania i polityki regionalnej. Wśród złożonych przyczyn tego stanu wymienić można: 1. Dominację liberalnych doktryn ekonomicznych, brak woli politycznej i prze konania o celowości aktywnej polityki gospodarczej, w tym polityki regionalnej w kierujących państwem i gospodarką ośrodkach władzy. 2. Brak trwałych i jasnych podstaw legislacyjnych planowania i polityki regiona lnej. Uchwalane kolejne ustawy (z lat 1984, 1994, 2003) wprowadzały chaos w sys temie i obniżały jego prestiż, nie tworząc prawnej bazy dla polityki przestrzennej, w tym regionalnej. 3. Brak organu odpowiedzialnego za kształt polityki regionalnej państwa (interregionalnej). Funkcje takiego organu pełniły kolejno różne instytucje, w tym: Cen tralny Urząd Planowania, Minister Budownictwa i Polityki Regionalnej, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Minister Gospodarki, obecnie Minister Rozwoju Regionalnego. 4. Brak konsekwencji wdrażanej od początku 1999 r. reformy systemu zarządza nia państwem i jego terytorialnej organizacji. Nowe (16) samorządowe wojewódz twa (regiony), przejmując zadania i kompetencje podmiotów polityki intraregionalnej, pozostały ubezwłasnowolnione ekonomicznie, wobec utrzymywanego nadal scentralizowanego systemu finansów publicznych. 5. Relatywnie niski poziom rozwoju gospodarczego kraju i związane z tym ogra niczenia budżetowe skutkujące znacznym niedofinansowaniem dziedzin o niższym poziomie pilności, do których zaliczano również politykę rozwoju regionalnego. W rezultacie zakres i intensywność polityki regionalnej w Polsce zostały po roku 1989 zminimalizowane do interwencyjnego, pasywnego na ogół wspierania obsza rów zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym. Skutkiem „ta kiej” polityki są narastające międzyregionalne zróżnicowania poziomu gospodar czego, a przede wszystkim warunków i poziomu życia ludności, które mogą zagrażać stabilizacji państwa na płaszczyźnie społecznej i politycznej, hamując pro cesy transformacji i rozwoju kraju. Ta niekorzystna sytuacja zaczęła się powoli zmieniać z końcem lat 90. i na początku nowego stulecia, głównie pod wpływem pogłębiających się związków z Unią Europejską. Dostęp do unijnych funduszy przedakcesyjnych, a od 2004 r. funduszy struktural nych i Funduszu Spójności skutkuje systematycznym wzrostem środków finanso wych umożliwiających współfinansowanie programów i zadań rozwoju regionalnego. Wymagania Unii Europejskiej spowodowały podjęcie szeregu prac planistycz nych, określających przyszły kształt polityki przestrzennej i regionalnej. Wśród nich za szczególnie istotne można uznać: A. K on cep cja p olityk i przestrzennego zagospodarow ania kraju sporządzona przez zespół pod kierownictwem prof. Jerzego Kołodziejskiego, przyjęta w listopa
68
Zbigniew M ikołajew icz
dzie 2000 r. przez Sejm RP. W opracowaniu eksponuje się m.in. szanse geopoli tycznego położenia Polski i jej rolę w procesach integracji europejskiej (rys. 5).
Rys. 5. Polska przestrzeń w procesie integracji europejskiej 1 - polska przestrzeń ja k o zw ornik procesów integracyjnych Europy: zaehodnio-w schodni kierunek integracji - U nia E uropejska - w spólnota euroazjatycka niepodległych państw, północno-południow y kierunek integra cji - E uropa B ałtycka - E uropa Południow o-W schodnia; 2 - europejskie korytarze kom unikacyjne o kluczo w ym znaczeniu dla integracji Polski z E uropą; 3 - korytarze potencjanego zagrożenia w w ykorzystaniu szans now ego położenia geopolitycznego Polski; 4 - centra europejskie w ażne dla rozw oju Polski; 5 - polskie aglo m eracje o potencjalnym znaczeniu europejskim (G - gdańska, S - szczecińska, P - poznańska, W - w rocław ska, K - katow icka, Kr - K rakow ska, Ł -łódzka, L - lubelska, B - białostocka, R - rzeszow ska); 6 - W arszaw a ja k o centrum europejskie; 7 - przestrzeń przyrodnicza o znaczeniu europejskim (w artości eko logiczne i rekreacyjne); 8 - w ażniejsze ośrodki nowej konstelacji środkow o-europejskiej polaryzacji poten cjału cyw ilizacyjno-ekonom icznego („rozgw iazda” środkow o-europejska) Źródło: W stępna koncepcja p o lityki przestrzennego zagospodarow ania kraju, C entralny Urząd Planowania, „M onitor Polski” 2001, nr 26, poz. 432.
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce
69
Koncepcja oparta na strategii dynamicznego równoważenia rozwoju, likwidacji istniejących dysproporcji i zgodności z europejskimi megatrendami ustala potencjal ne bieguny i pasma przyspieszonego rozwoju oraz strefy wielofunkcyjnego ekoroz woju (rys. 6).
Rys. 6. M odel rów now ażenia rozwoju A. Potencjalne bieguny polaryzacji —w ęzły efektyw ności, konkurencji, innow acji i przedsiębiorczości: 1 — m etropolie stołeczne, 2 —europejskie ośrodki polaryzacji (europole); 3 ,4,5,6 —ośrodki rów now ażenia rozw o ju: 3 - krajow e, 4 - głów ne regionalne, 5 - ważniejsze transgraniczne, 6 - w ażniejsze regionalne; 7 - dw ubie gunow e połączenia ośrodków . B. Potencjalne pasm a przyspieszonego rozw oju kształtujące się w raz z m oder nizacją, rozbudow ą i b u d o w ą system u infrastruktury technicznej: 8,9 - o znaczeniu europejskim , 10 krajowym i m iędzynregionalnym . C. Potencjalne strefy w ielofunkcyjnego, ekologicznie uw arunkow anego rozwoju: 11 - strefa przyspieszonego rozw oju stym ulow anego przez procesy integracyjne Polski z E uropą (U nią Europejską) i św iatem ; 12 - strefa przełam yw ania recesji; 13 - strefa aktyw izacji; - 14,15,16,17 - stre fy przyspieszonych przekształceń strukturalnych: 14 — rów now ażenia m etropolizacji, 15 — przełam yw ania kryzysu ukształtow anej dotychczas bazy ekonom icznej, 16 - aktywnej restrukturyzacji, 17 - zagospodarow a nia zasobów polskiego obszaru m orskiego; 18 — strefa narastającej koncentracji (polaryzacji) potencjału cyw ilizacyjno-ekonom icznego konkurencyjnego w skali gospodarki europejskiej i św iatow ej XXI wieku. Źródło: W stępna koncepcja p o lityki przestrzennego zagospodarow ania kraju, C entralny U rząd Planow ania, „M onitor Polski” 2001, nr 26, poz. 432.
Na podkreślenie zasługują obecne w koncepcji elementy ciągłości polskiej myśli planistycznej, określającej przyszły obraz przestrzenny kraju, oparty na systemie węzłów i pasm rozwojowych.
70
Zbigniew M ikołajewicz
Znajdujemy w niej nawiązanie do idei „Warszawy Funkcjonalnej” oraz wcześ niejszych opracowań planów przestrzennego zagospodarowania Polski. B. N arod ow a Strategia R ozw oju R egionalnego (200 1 -2 0 0 6 ) opracowana w la tach 1999-2001 jako jedna z sześciu strategii średniookresowych, celem „wzmoc nienia potencjału rozwojowego regionów i przeciwdziałania marginalizacji niektó rych obszarów”, m.in. poprzez: - rozbudowę i modernizację infrastruktury wzmacniającej konkurencyjność re gionów; - restrukturyzację bazy ekonomicznej regionów i tworzenie warunków jej dywersyfikacji; - rozwój zasobów ludzkich; - rozwój współpracy regionów; - wsparcie obszarów wymagających aktywizacji i zagrożonych marginalizacją. C. N arod ow y Plan R ozw oju (2 0 0 4 -2 0 0 6 ) opracowany jako pierwszy w okresie transformacji średniookresowy dokument planistyczny, który scala na poziomie krajowym horyzontalne, sektorowe i regionalne działania państwa. Cel strategiczny NPR określono jako „rozwijanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zdolnej do długofalowego, harmonijnego rozwoju i poprawy spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej z Unią Europejską na poziomie regionalnym i krajowym”. Wśród celów szczegółowych NPR zakłada m.in. „stwo rzenie wszystkim regionom w Polsce szans udziału w procesach rozwojowych i modernizacyjnych, poprzez przeciwdziałanie dalszemu pogłębianiu się gospodar czych i społecznych zróżnicowań przestrzennych”. D. Od lutego 2004 r. trwają prace nad N arodow ym Planem R ozw oju 2 0 0 7 -2 0 1 3 , tj. na kolejny okres budżetowy UE. Wstępny projekt NPR 2007-2013 przy
jęty został w styczniu 2005 r. przez Radę Ministrów. E. Województwo opolskie dysponuje podstawowymi dokumentami określającymi uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego i przestrzenne go, które, zachowując wzajemną spójność merytoryczną, stanowić powinny skutecz ny instrument zarządzania procesami rozwoju regionu. Dokumentami tymi są: 1. Strategia Rozwoju Województwa Opolskiego na lata 2000-2015 uchwalona przez Sejmik Województwa Opolskiego 30 maja 2000 r., znowelizowana w roku 2005 i przyjęta uchwałą Sejmiku 11 października 2005 r. 2. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Opolskiego, opracowa ny w latach 2000-2002, przyjęty uchwałą Sejmiku 24 września 2002 r. Opisane działania wydają się wskazywać, że władze państwowe i regionalne oraz inne podmioty gospodarki i polityki regionalnej zaczynają dostrzegać oraz do ceniać jej wielce pozytywną rolę w procesach restrukturyzacji i rozwoju kraju i re gionów oraz łagodzenia trudnych, społecznych skutków tych procesów.
G eneza i rozw ój planow ania przestrzennego i polityki regionalnej w Polsce
71
Wyrazić należy nadzieję, że świadomość tej roli znajdzie wyraz w pełnym re aktywowaniu i umocnieniu systemu planowania przestrzennego i polityki regional nej w Polsce. Literatura ADAMIAK J., KOSIEDOWSKI w ., P o t o c z e k A ., S ł o w iń s k a B., Zarządzanie rozw ojem regionalnym i lokal
nym, Toruń 2001. BIELECKI C., Ekonom ika i p la now anie rozw oju regionów, W arszaw a 2001. DZIEWOŃSKI K., M a l is z B., Przekształcenia przestrzenno-gospodarczej struktury kraju, „S tudia KPZK
PAN”, t. 62, W arszaw a 1978. GORYŃSKI J., P olityka przestrzenna, W arszaw a 1982. HAUSNER J., KUDŁACZ T ., S z l a c h t a J., Instytucjonalne przesłanki regionalnego rozw oju P olski, „ S tu d ia K PZK PA N ”, t. 106, W a rsz a w a 1997. KLAMUT M., CYBULSKI L. (red.), P olityka regionalna i j e j rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów,
W rocław 2000. KOŁODZIEJSKI J. (red.), Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarow ania kraju, P olska 2000 plus. R a
port, t. 1-2, CUP, W arszaw a 1995. KOSIEDOWSKI W. (red.), P olityka i gospodarka regionalna okresu transform acji, T oruń 2001. KOZŁOWSKI J., P odręcznik a nalizy progow ej, W arszaw a 1975. KUKLIŃSKI a . (red.), P roblem y gospodarki przestrzennej, W arszaw a 1980. LEŚNIAK J., P lanow anie przestrzenne, W arszaw a 1985. MALISZ B. (red.), 40 lat p la now ania struktury przestrzennej Polski, W arszaw a 1978. MALISZ B., Zarys teorii kształtow ania układów osadniczych, W arszaw a 1981. MlKOŁAJEWICZ Z., W arunki skuteczności p o lityki regionalnej, „E konom ista” 1995, nr 1-2. MlKOŁAJEWICZ Z., Kryzys p o lityki regionalnej w Polsce i w arunki j e j reaktyw ow ania, [w:] P rzekształcenia
regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Red. E. Jakubow icz, J. Ł oboda, „S tudia G eograficz ne” nr 65, W rocław 1996. MlKOŁAJEWICZ Z. (red.), Uwarunkowania i strategie rozwoju regionalnego w procesach integracji europej
skiej, O pole 2000. NIEWIADOMSKI Z., P lanow anie przestrzenne. Zarys system u, W arszaw a 2002. PIETRZYK i., P olityka regionalna Unii E uropejskiej, W arszaw a 2000. Plan przestrzennego zagospodarow ania kraju do 1990 roku, „B iuletyn K PZK PA N ” nr 85, W arszaw a 1974. REGULSKI J. (red.), P lanow anie przestrzenne, W arszaw a 1985. SECOMSKI K., Teoria regionalnego rozw oju i planow ania, W arszaw a 1987.
Strategiczne w yzw ania dla p o lityki rozw oju regionalnego Polski, W arszaw a 1996. SZLACHTA J., R ozw ój regionalny P olski w w arunkach transform acji gospodarczej, W arszaw a 1993. WINIARSKI B., P olityka regionalna, W arszaw a 1976. W i n ia r s k i B., P olityka regionalna w warunkach gospodarki rynkowej, W ro c ła w —W a rs z a w a 1992.
ZAWADZKI S.M ., P odstaw y p la now ania regionalnego, W arszaw a 1972.
.
.y
'
Zbigniew Mikołajewicz Universitat in Opole
Entstehung und Entwicklung der Raumplanung und der Regionalpolitik in Polen
Die Anfange der Regionalpolitik Die Anfange einer organisierten Regionalpolitik sowie der Regionalplanung ais Werkzeug dieser Politik lassen sich auf die Folgen der Weltwirtschaftskrise (in den Jahren 1929-1933) und der Einfuhrung verschiedener Formen wirtschaftlichen Handelns durch die damaligen Regierungen der wichtigsten Staaten Europas und Amerikas zunickzufuhren. Die Krise jener Jahre fuhrte die Unwirksamkeit der bis dahin dominierenden liberalen ókonomischen Doktrinen bei der Lósung neuer, schwieriger wirtschaftlicher und sozialer Probleme vor Augen und gab so Impulse fur die Entwicklung neuer Ideen im Bereich der ókonomischen Theorie und Praxis, darunter auch die Gestaltung einer neuen Richtung in der modemen Volkswirtschaftslehre - des Keynesianismus. Vertreter der Finanz- und Industriewelt sind mit der Forderung aufgetreten, von der liberalen Lehre abzusehen, nach der der Staat nicht in den freien Wettbewerb der Marktwirtschaft eingreifen soli, und neue Wege im Sinne eines Sich-Einmischens in die Wirtschaftsprozesse zu beschreiten, um so der Depression vorzubeugen, die Wirtschaft zu beleben sowie ein Wachstum der Produktion sowie der Umsatze und Gewinne zu erreichen. Die Auswirkungen der Krisenerscheinungen waren unterschiedlich je nach geographischer Lage der betroffenen Gegend: Am starksten in Mitleidenschaft gezogen waren die Lander und innerhalb der Grenzen dieser Lander wiederum die Gebiete (Regionen), dereń Industrie am weitesten entwickelt und in denen folglich der Zusammenbruch von Produktion, Einkommen und Beschaftigung am folgenschwersten war.
74
Z bigniew M ikołajew icz
Die territorial unterschiedliche Auspragung der Krise hatte zur Folgę, dass auch die durch die Staaten gegen die Krise ergriffenen MaBnahmen regional sehr unterschiedlich ausfielen: In einigen Gebieten wurden besonders intensive InterventionsmaBnahmen eingeleitet, und entsprechend effiziente Methoden und Vorkehrungsmittel mussten zur Implementierung dieser MaBnahmen gefunden werden. Diese Aktivitaten waren der Anfang der gegenwartigen Raumordnungspolitik, die sich weiter entwickelte und eine immer wichtigere Rolle im Rahmen der allgemeinen Wirtschaftspolitik spielte. Unter den Staaten, in denen eine schnelle Entwicklung verschiedener Formen von Regionalpolitik stattgefunden hat, war auch die Repu blik Polen vor und nach dem Zweiten Weltkrieg.
Planung und Regionalpolitik in Polen wahrend der Zwischenkriegszeit Ais Folgę des Ersten Weltkrieges tauchte 1918 emeut der polnische Staat auf der europaischen Biihne auf, nachdem er infolge der im ausgehenden 18. Jahrhundert durch die drei damaligen GroBmachte Russland, Ósterreich und PreuBen durchgeflihrten Teilungen 123 Jahre lang von der europaischen Landkarte verschwunden gewesen war. Die Gestalt des neuen „Wiederhergestellten Polens” pragten Gebiete, die jeweils am AuBenrand der Herrschaftsbereiche der verschiedenen Teilungsmachte gelegen hatten und deswegen marginalisiert und schlecht, wenn nicht sogar oft wie Feindesland behandelt und wirtschaftlich vemachlassigt worden waren. In dieser Beziehung wiesen die ehemaligen Teilungsgebiete untereinander groBe Unterschiede auf und manifestierten - verschiedene Stufen der wirtschaftlichen und zivilisatorischen Entwicklung, - verschiedene Stufen der Industrialisierung und Urbanisierung, - unterschiedlichen Lebensstandard und unterschiedliche Lebensbedingungen der Bevólkerung, - verschiedene Entwicklungsstufen der Infrastruktursysteme, insbesondere im Verkehrs- und Energiewesen. Zudem hatten dort lange Zeit verschiedene Rechtsvorschriften, Wahrungs-, Kredit- und Zollsysteme sowie Wirtschaftsstrukturen u.a.m. geherrscht. Die Notwendigkeit der Vereinheitlichung und Verschmelzung der Gebietskórperschaften des wiederhergestellten Staates, des Wiederaufbaus der durch den Krieg zerstorten Stadte und Siedlungen, der Inbetriebnahme der stillgelegten bzw. durch die Teilungsmachte evakuierten Produktionsstatten - um nur die wichtigsten Punkte zu nennen - fuhrte dazu, dass sich der jungę Staat groBen Herausforderungen in Bezug auf die Raumordnung zu stellen hatte, um die staatliche Einheit wiederherzustellen und den Entwicklungsprozessen innerhalb des neu entstandenen Staatssystems eine Richtung zu geben. Um diese Aufgaben zu meistem, wurden MaBnahmen ergriffen, wie zum Beispiel:
Entstehung und E ntw icklung der Raum planung und der R egionalpolitik in Polen
75
- Wiederaufbau und Bewirtschaftung zerstórter Wohnungsbestande, Industrie und Verkehrssysteme, - Bau eines modemen Seehafens und der modemen Stadt Gdynia, was angesichts der Tatsache, dass neu entstandene Freistaat Gdańsk nicht in den Grenzen des polnischen Staates lag, notwendig war, - Bau der groBen Eisenbahnlinie Schlesien-Gdynia, - Bau der Eisenbahnlinie Warszawa-Poznań und andere Investitionen. Um diese Vorhaben in die Tat umsetzen zu kónnen, war es unbedingt notwendig, verschiedene Instrumente zur Umsetzung dieser MaBnahmen zu fmden - Raumordnungsplane fur die Stadte und Gemeinden, ihr naheres und weiteres Umfeld, und schlieBlich Leitvorstellungen fur die groBeren Raumeinheiten - Regionen und Land. Ein Verstandnis fur diese Bediirfnisse war am friihesten bei den Vertretem der Wissenschaft vorzufinden. Schon 1923 wurde auf Veranlassung Professor Oskar Sosnowskis, Ordinarius fur polnische Architektur an der Fakultat fur Architektur der Technischen Universitat in Warszawa, der Verein Polnischer Stadtplaner gegriindet, einer der weltweit ersten fachspezifischen Vereine im Bereich der Urbanistik, in dem sich anfanglich Architekten - Stadtplaner, die ihre Ausbildung bei Pro fessor Tadeusz Tołwiński (Lehrstuhl fur Urbanistik der Technischen Universitat in Warszawa) bzw. Professor Ignacy Dreksler (Technische Universitat Lwów) absolviert hatten, zusammenschlossen. Der Verein Polnischer Urbanisten wurde bald zu einer fachiibergreifend tatigen Organisation, in der sich Spezialisten verschiedener Richtungen trafen, die an der Stadteplanung und der Durchfuhrung der Raumordnungsplanung fur Stadte, Regionen (Woiwodschaften) und andere Raumeinheiten interessiert waren1. Ihnen ist zu verdanken, dass schon 1928 eine Verordnung des Staatsprasidenten der Republik Polen zu „Baurecht und Siedlungsbebauung” erlassen wurde. Es war dies einer der ersten Gesetzgebungsakte in der Welt, die sich mit dem Thema der Raumplanung befassten und Grundsatze der Bebauung und Raumgestaltung von Stadten, Siedlungen, und anderer Flachen regelten. Diese Verordnung fiihrte einheitliche Vorschriften und Grundsatze fur Investitionen und Raumordnung ein (bis dahin galten ganz unterschiedliche Regelungen in jedem der ehemals besetzten Teile Polens), zudem ein entsprechendes ókonomisches Instrumentarium sowie Ansatze einer aktiven Raumordnungspolitik, indem eine ganze Reihe von Steuerbegiinstigungen fur private Investoren beschlossen wurden, die bereit waren, Investitionen in den wirtschaftlich unterentwickelten und wenig industrialisierten Gebieten zu tatigen. Die Verordnung des Prasidenten der Republik Polen war Grundlage fur die we nig spater (s.u.) erfolgte Grundung der ersten Institutionen in Polen, die sich mit Regionalplanung befassten: 1 B. M alisz, P rzyszły kształt Polski, W arszaw a 1976, S. 64.
76
Zbigniew M ikołajew icz
- Regionales Planungsburo fur die Stadt Warszawa 1930; - Regionales Planungsburo fur die Stadt Łódź 1931; - Regionales Planungsburo fur die Seekuste 1931; - Regionales Planungsburo fur die Stadt Poznań 1932; - Regionales Planungsburo fur das Kohlen- und Huttenrevier - 1932. Bis zum Jahr 1939 wurden landesweit 13 Biiros (Arbeitsstellen) fur Regionalplanung eingerichtet2. Im Juli 1936 verabschiedete der Sejm das Gesetz zur Novellierung der Verordnung des Staatsprasidenten der Republik Polen von 1928, in dem der Geltungsbereich der Raumordnungsplanung erheblich erweitert wurde. Mit dieser Novellierung wurde ein neuer Begriff und eine neue Planungkategorie in Form der so genannten „regionalen Bauleitplanung” sowie der Grundsatz der dreistufigen Raumplanung eingefuhrt. Im selben Jahr wurde unter der Agide des damaligen stellvertretenden Premierministers Eugeniusz Kwiatkowski wahrscheinlich die weltweit erste Arbeitsstelle fur Raumplanung und Landesplanung eingerichtet, dereń Leitung Stanisław Malessa ubemahm. Durch die aufgenommene Raumforschung und die soziookonomische Analyse wurde in dieser Arbeitsstelle das erste Leitkonzept fur Raumwirtschaft in Polen erarbeitet3. Neue Einrichtungen und Rechtsgrundlagen schafften die Móglichkeit, weit angelegte Analyse- und Planungsarbeiten vorzunehmen, in denen die dreistufige Raum planung praktisch angewendet wurde, die auf lokaler (órtlicher bzw. urbanistischer), regionaler und Landesebene durchgefuhrt wurde. Indem man das System der Raumordnungsplanung auf eine neue Grundlage stellte, erweiterte man den Kompetenzrahmen der Piane, die nun neben den raumlich-technischen auch irnmer mehr soziookonomische Fragestellungen miteinbezogen. Die Kenntnisse und das Wissen im Bereich der Raumplanung wurden irnmer fundierter; die Raumplanung gewann immer mehr an Bedeutung bei der Lenkung der Entwicklungsprozesse des Landes, der Regionen und der Stadte. Unter den interessantesten Bearbeitungen zum Thema Regionalplanung ist der Raumordnungsplan fur Skalne Podhale (Verfasser: Jan Chmielewski) zu nennen, der sich mit der am FuBe der Tatra liegenden Gebirgskette Witów—Bukowina auf einer Gesamtstrecke von ca. 40 km befasste. Die durch den Plan zum Ausdruck gebrachte Absicht war die Schaffung von Leitvorstellungen fur eine rationale raumliche Planung der bis dahin unkoordiniert ablaufenden Errichtung von Siedlungen und touristischen Objekten sowie Sanatorien entlang einer neu zu errichtenden Strasse und elektrischen Eisenbahnlinie. Mit dieser Planung hatte man auch vor, das auf polnischer Seite liegende Gebiet der Hohen Tatra zu schutzen und der ubermaJ. Leśniak, P lanow anie przestrzenne, W arszaw a 1985, S. 25 ff. 3 B. M alisz, Przyszłym ..., op. cit., S. 68.
E ntstehung und E ntw icklung der Raum planung und der R egionalpolitik in Polen
77
Bigen Zentralisierung auf den Ort Zakopane entgegenzuwirken. Das Plankonzept wurde jedoch nicht verwirklicht, und die zugrunde liegende Problematik, die sich in der Zwischenzeit noch um einiges verscharft hat, harrt bis heute einer Lósung. Eine andere hervorragende Leistung der Zwischenkriegszeit ist der in den Jahren 1933-1936 entstandene Bericht iiber die raumliche Entwicklung der GroBstadt mit dem Titel „Funktionelles Warszawa” (Abb. 1).
O
G A R W O L IN
A bb. 1. Schem a vom „Funktionalen W arszaw a” (nach J. Chm ielew ski und S. Syrkus, 1936)
Diese Bearbeitung gilt ais Vorbild fur spatere Modelle einer urbanisierten Regi on. Das Konzept der Verfasser (Jan Chmielewski und Szymon Syrkus) basiert auf dem Vorschlag einer Dezentralisierung der Funktion Warszawa, einer Stadt, die damals ca. 1,3 Mio. Einwohner zahlte, die wegen der zu groBen Konzentration der Bebauung und der Vielfalt an Funktionen nicht imstande war, sich rational zu entwikkeln. Die Prozesse der Dezentralisierung sollten durch Lokalisierung der Wohnfunktion, der Industriestandorte und der wichtigsten Dienstleistungen in zwei Hauptrichtungen der Stadtentwicklung durchgefuhrt werden: a) die Richtung Nord-Siid, von Modlin bis Czersk (ca. 105 km) b) die Richtung Ost-West, von Tłuszcz bis Żyrardów (ca. 130 km). Im Bereich der damaligen Stadtmitte, an der Kreuzung der vorstehend genannten Entwicklungslinien, sollte ein urbanes hauptstadtisches Dienstleistungszentrum entstehen.
78
Z bigniew M ikołajew icz
An der Kreuzung der Hauptverkehrswege wurden Flachen ausgewahlt, auf denen sekundare Dienstleistungszentren (gedacht fur Stadtteile und Siedlungen) entstehen sollten, die die Stadtmitte entlasten sollten. Die auBerhalb der Entwicklungsrichtungen liegenden Gebiete sollten ais „urbanistisch passiv” in Gestalt vier offener Keile eine Erholungs- und Freizeitfunktion erftillen und der Entwicklung der Landwirtschaft und des Gartenbaus dienen. Das Vorkonzept „Funktionelles Warszawa”, das 1933 auf dem Intemationalen Kongress fur neues Bauen prasentiert wurde, war eine der wichtigsten Anregungen fur die Verabschiedung der „Charta von Athen”, in der die Grundsatze stadtebaulicher Raumgestaltung festgelegt wurden und die ąuasi zu einem Manifest der mo demen Urbanistik und Raumordnung wurde. In den eingerichteten Buros fur Regionalplanung wurden analytische und Planungsstudien groBer Raume des Landes erarbeitet, die ais so genannte „regionale Bauleitplane” bekannt sind. Bis zum Jahr 1938 wurden in den Bearbeitungen iiber 50% des damaligen Staatsgebietes erfasst (Abb. 2).
Abb. 2. G ebiete „regionaler B auleitplane” in Polen im Jahr 1938 A - Bezirke der regionalen B ebauungsplane; 1 - Bezirk W arszawa, 2 - Ł ódź, 3 - Poznań, G ebirgsgebiete der W oiw odschaft S tanisław ów , 5 - N ordteil der W oiw odschaft Pom orze, 6 - K raków , 7 - K ohle- und Stahlreviere, 8 - Białystok, 9 - W ołyń, 10 - Lw ów , 11 - Kielce-Radom ; B - A nnahernde G renze der Detailstudien (C und B enthalten im Plan der G ebirgslander); D - Annahernde G renze der Studien des Z entralen Industriereviers (COP) Quelle: J. Leśniak, P lanow anie przestrzenne, W arszaw a 1985, S. 26.
Entstehung und E ntw icklung der Raum planung und der R egionalpolitik in Polen
79
Man erstellte auch das Entstehungskonzept des Zentralen Industriereviers (Cen tralny Okręg Przemysłowy - COP). Hierbei handelte es sich um das groBte wirtschaftliche Vorhaben der Zwischenkriegszeit, das in den Jahren 1937-1939 umgesetzt wurde und folgende Ziele verfolgte: - Beitrag zur nationalen Verteidigung, was angesichts der in Nazideutschland offen getroffenen Kriegsvorbereitungen zur Notwendigkeit wurde; - detaillierte Planung fur eine systematische landesweite Industrialisierung; - Abbau bestehender ókonomischer Ungleichgewichte zwischen den Regionen. Der COP umschloss 46 Landkreise der damaligen Woiwodschaften: Kielce, Lu blin, Kraków und Lwów, die insgesamt ca. 15% der Landesflache ausmachten und auf der ca. 18% der Bevolkerung Polens wohnten. Die Flachę des Zentralen Industriereviers erstreckte sich iiber 3 groBraumige Regionen, in denen der GroBteil der Investitionen durchgefuhrt wurde: • Region Radom-Kielce: - Bau industrieller Standorte fur das Metallgewerbe, den Maschinenbau und die Rustungsindustrie in Radom, Starachowice, Skarżysko-Kamienna, Ostrowiec Świętokrzyski • Region Lublin: - Bau industrieller Standorte fur das Metallgewerbe, den Maschinenbau, den Fahrzeugbau und die Munitionsindustrie in Świdnik, Kraśnik und Lublin • Region Sandomierz-Rzeszów: - Bau der Stahlwerke und der Stadt Stalowa Wola, der Reifenwerke und der Fabrik fur synthetischen Kautschuk in Dębica, der Automobilwerke in Mielec, der Motoren- und Werkzeugmaschinenwerke in Rzeszów, der Waffenfabrik in Sanok, des Wasserkraftwerkes in Rożnów und andere. In den fast drei Jahren sind in den Grenzen des Zentralen Industriereviers (COP) fast 10 Tsd. neue Arbeitsplatze entstanden. Die weiteren Investitionen wurden durch den Ausbruch des Zweiten Weltkrieges und den Einmarsch der Wehrmacht bzw. der Roten Armee unterbrochen.
Das System der Raumordnungsplanung und Regionalpolitik in der VoIksrepublik Polen Die Kriegshandlungen und die fast 6 Jahre andauemde deutsche Besatzung polnischer Gebiete richteten betrachtliche demographische und Sachschaden an. Die Bevólkerungszahl Polens war 1945 um fast 11 Mio. geringer ais bei Ausbruch des II. Weltkrieges4. Das Territorium des Landes verringerte sich im Vergleich zur Vorkriegszeit um fast 20% von 390 Tsd. km2 auf 312 Tsd. km2 Lwów und Wilno, wichtige Zentren der nationalen Kultur, und mit ihnen fast 75% der Erdól- und Erdgaslagerstatten sowie reiche Kalisalz-, Steinsalz-, Kaolin-, Quarz-, Baustein- und 4 N ach A ngaben der Y olkszahlung von 1946.
80
Zbigniew M ikołąjew icz
Braunkohlestatten befanden sich nicht mehr auf polnischem Staatsgebiet. Gleichzei tig gewann man aber durch die Grenzverschiebung groBe, in den so genannten „Wiedergewonnenen Gebieten” liegende Bestande an Steinkohle und Braunkohle, Zink-Blei-Erz, Kupfererz, Nickelerz sowie Lagerstatten mineralischer Rohstoffe hinzu, zusammen mit stark industrialisierten und urbanisierten Gebieten einschlieBlich bedeutender GroBstadte wie Olsztyn, Gdańsk, Koszalin, Szczecin, Wrocław, Wałbrzych, Opole und Gliwice, die jedoch zum gróBten Teil entvólkert, zerstórt und ruiniert waren. Die Sachverluste in der Wirtschaft, bezogen auf das Gebiet innerhalb der gegenwartigen Staatsgrenzen, wurden auf 39% des Nationalvermógens von 1939 geschatzt, darunter ca. 33% industrielle Werte, 35% landwirtschaftliche Werte, 56% im Bereich der Verkehrswege und 30% im Handel. Den Gesamtumfang an Schaden an Wohn- und Verwaltungsgebauden schatzte man auf ca. 30%5. Angesichts landesweit herrschender Not, der Notwendigkeit der Triimmerbeseitigung und des Wiederaufbaus der in Schutt und Asche gelegten Stadte und Siedlungen, des Wiederaufbaus und der Wiederinbetriebnahme industrieller Einrichtungen, der Wiederherstellung von Verkehrsverbindungen und der Verlagerung groBer Menschenmassen in die neuen Staatsgrenzen wurden die fortschrittlichen Traditionen der Raumplanung im Vorkriegspolen schnell wiederbelebt und noch ausgebaut. Begunstigt wurde dies durch Planungsarbeiten, die wahrend des Krieges auf Anordnung der Londoner Exilregierung angefertigt worden waren, sowie durch die schnelle Riickkehr der an diesen Planungen beteiligten Urbanisten sowie der in der Raumplanung tatigen Spezialisten nach Polen, die hofften, sich dadurch aktiv an den Aufbau- und Neuordnungsprozessen im Lande beteiligen zu kónnen. Dank des Engagements des Leitungsstabs wurde schon am 2. April 1946 das Dekret „Uber die Raumordnungsplanung des Landes” erlassen. Es war dies ein grundlegender und wegbereitender Rechtsakt, ein Beweis fiir die Lebendigkeit und den Eifer der Raumplaner und Fachkrafte nach den langen, schweren Kriegsjahren, und ein Ausdruck ihrer Hoffnung, dass unter den neuen Bedingungen der schwer erkampften Souveranitat die Grundlagen fur die Verwirklichung der hohen gesellschaftlichen Ziele der Raumplanung geschaffen wurden. Es ist hervorzuheben, dass das Dekret anderthalb Jahre vor dem Dekret uber die Nationale Planwirtschaft (Oktober 1947) erlassen wurde, durch welches in Polen das System der zentral gesteuerten Plan wirtschaft nach dem Muster des sowjetischen Systems eingefuhrt wurde. Das Dekret uber die Raumordnungsplanung des Landes legte unter anderem fest, dass alle Aktivitaten im Bereich der Flachennutzung und der raumlichen Verteilung der Bevólkerung an die Bestimmungen der Raumordnungsplane anzupassen sind, wodurch die hohe Rangstellung und die Nutzlichkeit dieser Piane hervorgehoben wurde. 5 J. K aliński, G ospodarka P olski w latach 1944-1989, W arszaw a 1995, S. 9 ff; J. K aliński, Z. Landau, G ospodarka P olski w X X wieku, W arszaw a 1999, S. 182 ff.
Entstehung und E ntw icklung der Raum planung und der R egionalpolitik in Polen
81
Das Dekret ging emeut aus vom Grundsatz der Raumplanung auf drei Ebenen und machte ihn zum tragenden Konzept der Nachkriegsraumplanung. Es wurden Institutionen eingerichtet, die fur diesen Tatigkeitsbereich zustandig waren: - auf Landesebene: das Hauptamt fur Raumplanung; - auf der Ebene der damaligen Woiwodschaften: regionale Leitstellen fur Raumplanung. Die Arbeiten an den órtlichen Planen (Stadtebau) wurden mit Hilfe von Projektbtiros und hauptsachlich durch die einberufenen „Stadtprojekte” umgesetzt. Ais groBer Erfolg dieser Einrichtungen gilt unter anderem die Aufstellung der so genannten „Ordnungsplane” oder „vereinfachten allgemeinen Piane” fur alle Stadte der „Wiedergewonnen Gebiete” in den Jahren 1946-1949. A uf der regionalen Stufe wurden unter anderem aufgestellt: - Plan fur den Hafenkomplex Gdańsk-Gdynia; - Plan fur das Niederschlesische Kohlenrevier; - Plan fur den Stadtkomplex Warszawa. Gleichzeitig begann das Hauptamt fur Raumplanung (GUPP) ein Landesplanungskonzept zu erarbeiten. Man entwickelte umfangreiche Umweltkonzepte (raumliche Verteilung der Rohstoffe, Bodenarten, touristische und der Erholung dienende Beschaffenheiten der Flachen und andere), Konzepte fur Industriestandorte, Ansiedlungen sowie demographische Untersuchungen, welche notwendig waren fur die Flachen, die sich jetzt in den neuen Staatsgrenzen befanden. Das Landesplanungskonzept kniipft an die Grundsatze des „Funktionellen War szawa” an, das von einem Fachplanungssystem der zu ergreifenden raumwirksamen, infrastrukturellen, fachiibergreifenden und raumliche Fachplanungen betreffenden MaBnahmen ausgeht (Planungen fur Verkehrslosungen, Auf- und Ausbau des Stromversorgungsnetzes usw.), die zentrale Aspekte der Wirtschaftstatigkeit und Verdichtungsraume miteinander verknupfen (Abb. 3). In den so festgelegten „Entwicklungsstreifen” sollten Prozesse intensiver Bewirtschaftung durch die Ansiedlung neuer Industriestandorte und Dienstleistungsbereiche sowie Urbanisierung stattfinden. In den Vorschlagen zur raumlichen Verteilung der Industrie wurden Leitvorstellungen hinsichtlich der Deglomeration des Oberschlesischen Industriereviers (GOP) durch Starkung der benachbarten Zentren Opo le, Częstochowa, Kraków und Bielsko-Biała beriicksichtigt. Man beschloss auch die Bildung neuer „Wachstumskeme”, die die nórdlichen und óstlichen Teile des Landes beleben sollten, die damals schwach industrialisiert waren: Am Zusammenfluss der Flusse Wisła und San (Ankniipfung an das Konzept „COP” der Vorkriegszeit), bei Piła und in der Region Białystok-Lomża. Das Konzept sah eine Umsetzung in drei Etappen vor: Etappe I - Aufbau und Abschluss der Migrationsbewegungen - bis 1950, Etappe II - Periode der Industrialisierung des Landes - bis 1965, Etappe III - volle Urbanisierung, Entwicklung von Ansiedlungen und Dienstleistungen - bis 1985. 6 - Polityka regionalna..
82
Zbigniew M ikolajew icz
Abb. 3. L andesplanungskonzept. R ichtungstendenzen Quelle: G łów ny Urząd P lanow ania Przestrzennego, W arszaw a 1946.
In vielen rtickblickend vorgenommenen Bewertungen hebt man die weitgehende Ubereinstimmung zwischen den in dem Konzept vorgelegten Leitvorstellungen mit dem darauf folgenden, tatsachlichen Verlauf der Wirtschaftsprozesse hervor. Die Verfasser des Konzeptes werden auch ais Vater der Folgekonzepte fur die Raumordnung des Landes angesehen, insbesondere der in den 70er Jahren und Ende der 90er Jahre entstandenen Konzepte. Eine gravierende Schwachstelle dieses Konzeptes und anderer Raumplanungskonzepte dieser Zeit bestand jedoch darin, dass es keine Koordination mit den damaligen Anfangen der Wirtschaftsplanung gab. Dieser Schwachpunkt und auch die institutionelle Trennung beider Planungssysteme sowie die unterschiedliche Rangstellung der Planungsbehórden (GUPP und CUP) im Staatsaufbau, ihre unterschiedlichen Zielsetzungen und Herangehensweisen (rationale Verteilung und langfristige harmonisierte Entwicklung der Raumpla nung gegeniiber laufenden Schwierigkeiten bei der Aufnahme der industriellen Produktion und Verkehrsleistungen, Emaherung der Bevólkerung, Aufbau des Landes und dergleichen, Probleme der Wirtschaftsplanung) wurden zum Anlass heftiger Kritik an der Raumplanung seitens politischer und regierungsnaher Kreise. Das System der Raumplanung in Polen wurde angesichts dessen zusehends abgebaut (1949): liąuidiert wurde das Hauptamt fur Raumplanung, aufgelost wurden die regionalen Leitstellen fiir Raumplanung, die órtliche Planung wurde in den Kompetenzbereich des Bau- und Baustoffindustrieministers verschoben.
Entstehung und Entw icklung der Raum planung und der R egionalpolitik in Polen
83
Folgerichtig wurden die Regional- und Landesplanung aufgegeben und durch die so genannten órtlichen Querschnitte der Wirtschaftsplane ersetzt, die órtliche Pla nung geriet dagegen infolge ihrer Abtrennung von der Landes- und Regionalplanung in eine Krise. Auf diese Weise wurde eine der wichtigsten Perioden in der polnischen Nachkriegsgeschichte - der Sechsjahresplan (1950-1955), im Rahmen dessen ein sehr umfangreiches Investitionsprogramm umgesetzt wurde, das fur mehrere Jahrzehnte die Grundstrukturen der polnischen Industrie und Wirtschaft gepragt hat, der Koordination und Kontrolle in Bezug auf die raumordnerische Richtigkeit der getroffenen Entscheidungen entzogen. Ergebnis dessen waren zahlreiche Missstande und Fehlentscheidungen bei der Festlegung der Standorte, zum Beispiel die aus raumplanerischer Sicht falsche Ansiedlung des groBen Hiittenwerks und der Bau der Stadt Nowa Fiuta bei Kraków (heute Stadtteil von Kraków). Die geplante Reaktivierung des Raumplanungssystems sowie der Raumwirtschaft und der Raumordnungspolitik ist eine Folgę des politischen Wandels (neue Regierung und Umwalzungen in der Partei) und der nach dem politischen „Oktobertauwetter” von 1956 durchgefuhrten Reformen. Die Forderungen der sozialen Organisationen und Berufsverbande (beriihmte Denkschrift des Verbandes Polnischer Urbanisten, Erklarung des Kongresses Polnischer Wirtschaftswissenschaftler) fuhrten zur Berufung unter anderem einer Zentralbehórde fur órtliche Raumplanung sowie des Komitees fiir Urbanistik und Ar chitektur (Prasident war Zygmunt Skibniewski). Die Landesplanung wurde einer neuen Behórde, namlich dem Planungsausschuss beim Ministerrat, zugewiesen. Ais ausfuhrendes Organ dieses Ausschusses wurde die Anstalt fiir Perspektivplanung gegriindet und ein sozialer Beirat fur den Perspektivplan unter Leitung von Prof. Michał Kalecki berufen. Der Ministerrat beschloss 1957 den Beginn der Arbeiten am sozioókonomischen Perspektivplan fiir die Jahre 1961-1975 und legte damit die Grundlage fiir die kiinftige Zusammenarbeit der sozialpolitischen Planungstrager und die Raumplanung. In den Woiwodschaften entstanden woiwodschaftliche Arbeitsstellen fiir Urbani stik ais órtliche Einrichtungen der Raumplanung. Es entstanden auch Einrichtungen fiir Raumforschung und Raumordnungspolitik, darunter das Komitee fur Landespla nung beim Prasidium der Staatlichen Akademie der Wissenschaften (1958). Im Juli 1961 wurde das Raumordnungsgesetz verabschiedet, das das Dekret von 1946 ablóste und der Raumplanung neue Entwicklungsimpulse gab. Es entstanden dariiber hinaus zahlreiche fachiibergreifende Forschungsstellen, die bei der Staatlichen Akademie der Wissenschaften angesiedelt waren und u.a. ebenfalls im Bereich der Raumplanung und der Regionalwirtschaft tatig waren: - das Forschungskomitee fiir zu industrialisierende Gebiete (1965); - das Komitee fiir Zukunftsforschung „Polen 2000” (1968); - das Komitee „Mensch und Umwelt” (1968)
84
Z bigniew M ikołajew icz
sowie auch Fachplanungsstellen in den Forschungs- und Entwicklungsabteilungen der Ressortministerien, unter anderem: - das Institut fur Urbanistik und Architektur, - das Institut fur kommunale Wirtschaft, - das Institut fur Wohnstandorte sowie spater (1974) das Institut fur Umweltgestaltung sowie das bis heute tatige In stitut fur Raumwirtschaft. Gleichzeitig entstanden auch neue Planungstrager. Hier sind unter anderem zu nennen: - Woiwodschaftliche Arbeitstellen fur Regionalplanung; - Planungstrager fur die stadtebauliche Entwicklung auf Kreisebene - fur die Aufstellung der Flachennutzungsplane und der Entwurfe zur Festlegung des Baulandes (vereinfachte Piane); - Stadtebauliche Planungstrager (Biura Studiów i Projektów Inżynierii Miejskiej) - wo Piane zum Ausbau der Infrastruktursysteme (Verkehrsflachen, Energieversorgung, Wasserflachen) fur den Bedarf der Bauleitplanung und der regionalen Raumplanung entwickelt wurden. In Polen kam es zu einer rasanten Ent wicklung der Raumnutzungstheorie und -praxis, Im Jahre 1970 startete ein groBes Forschungsprogramm „Grundlagen der Landesentwicklung”, das durch das Institut fur Geographie und Raumwirtschaft der Polnischen Akademie der Wissenschaften koordiniert wurde. Dadurch erhielt die Raumordnungsproblematik einen vorderen Platz auf der Listę der drangendsten wissenschaftlichen Probleme. In den Jahren 1971-1974 wurden umfangreiche Arbeiten am Landesentwicklungsplan aufgenommen, die durch die Arbeitstelle fur den Landesplan des Planungsausschusses beim Ministerrat geleitet wurden. In die Arbeiten an diesem Plan wurden Institute und Komitees der Polnischen Akademie der Wissenschaften, For schungs- und Entwicklungsstellen der Ressortministerien, woiwodschaftliche Arbeitsstellen fur Regionalplanung, órtliche Planungstrager sowie Projektbiiros fur Fachplanungen (Entwicklungskonzepte fiir Energieversorgung, Wasserwirtschaft, Verkehrswesen usw.) miteinbezogen. Ais Ergebnis dieser Arbeit wurden die Leitvorstellungen (Januar 1973) und anschlieBend der Planentwurf (Marz 1974) vorgelegt, welche durch die hóchsten Organe des Staates und der Politik im Lande genehmigt wurden. Die geplante raumliche Entwicklung des Landes basierte auf dem Prinzip der Kem- und Streifenentwicklung. In den Entwicklungskemen und -streifen beabsichtigte man eine Verdichtung der Bevólkerung und der Wirtschaftstatigkeit, die anderen Gebiete wurden fur landwirtschaftliche Zwecke bestimmt und ihnen wurde die Funktion von Naherholungs- oder touristischen Zentren zugewiesen. Der Aufbau des Planes basierte auf einem Siedlungssystem, das polyzentrisch mit maBiger Konzentration entwickelt wurde (Abb. 4). Ais Konzentrationsgebiete nannte man 23
E ntstehung und E ntw icklung der Raum planung und der R egionalpolitik in Polen
85
Aggiomerationen6 und 15 Wachstumskeme des Landes sowie sie verbindende Infrastrukturstreifen.
Gestaltete stadtische Aggiomerationen und ihre w e ite r e ________ „ #
Landesentwicklungsreviere - potentielle Aggiomerationen W achstum skem e des Landes Verbundene technisch-okonom ische Infrastrukturen (Linienzahl Differenzen der Dienstleistungskapazitat Erholungs- und Touristikgebiete
A bb. 4. Siedlungssystem der polyzentrischen Konzentration Quelle: B. M alisz (red.), 40 lat planow ania struktury przestrzennej, W arszaw a 1978.
In Anlehnung an das Gesetz von 1961 kam es zu einer dynamischen Entwicklung der Bauleitplanung. Die Polnische Schule der Urbanistik wurde weltweit bekannt. Polnische Experten wurden durch Nebenstellen der Vereinten Nationen ais Fachleute, Organisatoren und Verfasser stadtebaulicher Entwicklungsplane in afrikanischen, arabischen (Algerien, Libyen, Agypten, Irak) und asiatischen Landem eingesetzt. Sie kamen auch bei Planungs- und Aufbauarbeiten in der durch Erdbeben zerstorten Hauptstadt Mazedoniens, in Skopje, zum Einsatz. Die LINO engagierte eine Reihe polnischer Architekten und Stadtplaner, die unter der Leitung des damaligen Hauptarchitekten von Warszawa wirkten. Weltweit hohe Anerkennung genoss die Theorie der Entwicklungsschwellen von Prof. Bolesław Malisz7. Die Problematik der ókonomischen Analyse und der ókonomischen Rechnung fanden nun auch Eingang in die Arbeit der Urbanisten. Fur alle Stadte Polens wurden 1963 vereinfachte Bauleitplane aufgestellt. Die Mehrzahl 6 Eine davon w ar die im Aufbau begriffene O ppelner Agglom eration. 7 Vergl. B. M alisz; E konom ika kształtowania miast, „Studia K PZK PA N ” , Bd. 4. W arszaw a 1963; B. M a lisz, J. Ż urkow ski, M etoda a nalizy progow ej, W arszaw a 1971.
86
Zbigniew M ikołajewicz
der Dorfsiedlungen wurde in „Planen der Dorfkomplexe der Siedlungseinheiten” in Kreisgrenzen sowie durch Beileitplane erfasst. Man erarbeitete Bauleitplane flir die meisten stadtischen Agglomerationen8, und friiher noch Regionalplane fur die Woiwodschaften9. Dieses „goldene Zeitalter” der Planung, Raumwirtschaft und Raumpolitik wurde Mitte der 70er Jahre infolge der Verwaltungsreform und Neugliederung des Landes unterbrochen. An die Stelle der bisherigen 17 grofien Woiwodschaften traten 49 neue, und die Kreise wurden ganz abgeschafft. Die neuen, kleinen und wirtschaftlich schwachen Woiwodschaften waren nicht imstande, die bestehenden Planungstrager zu erhalten und weiter zu betreiben. Sie erfullten auch nicht die meisten Abgrenzungskriterien einer ókonomischen Region und waren nicht an der Aufstellung von Regionalplanen interessiert; die órtliche Planung wurde an kommunale Stellen, d.h. in den Kompetenzbereich der Gemeinden, abgegeben. Folglich wurden die bis dahin bestehenden woiwodschaftlichen Arbeitsstellen fur Regionalplanung, die woiwodschaftlichen Arbeitsstellen fur Urbanistik sowie die stadtebaulichen Planungstrager aufgelóst. An ihre Stelle traten sachlich unerfahrene und personell schlecht besetzte Biiros flir Raumplanung. Zusammen mit der Abschaffung der Kreise wurden auch die entsprechenden Planungstrager auf der Ebene der Kreise liąuidiert. Unterbrochen wurden auch die weiteren Arbeiten am Landesentwicklungsplan. Man gab die Arbeiten an den Regionalplanen auf, und die órtli che Raumplanung - durch die Gemeinden ubemommen und in zahlreichen, aber schwach besetzten privaten stadtebaulichen Planungsstellen durchgefuhrt - glitt so ebenfalls in eine schwere Krise.
Planung und Regionalpolitik unter den Bedingungen der Marktwirtschaft Im Wendejahr 1989 begann mit dem Abschied von der totalitaren Staatsform und dem System der zentralgeleiteten Wirtschaft in Polen eine schwierige Periode der Transformation in Richtung eines demokratischen Staates und der Marktwirtschaft. Der Prozess vollzog sich in einer prekaren Lage und wurde von fortschreitenden Krisen begleitet, manchmal glaubte man gar, die regionalpolitische Planung wurde ganz untergehen. 8 In der W oiw odschaftlichen U rbanistischen Arbeitsstelle stellte ein Kollektiv unter der Leitung von Izabela M ikołajew icz in den Jahren 1973-1974 das „Program m der E ntw icklung der O ppelner Agglom eration bis 1990” auf. Der erste R egionalplan der O ppelner W oiw odschaft fur die Jahre 1961-1980 w urde in der W oi w odschaftlichen A rbeitsstelle fur R egionalplanung in Opole unter der L eitung von Janusz Kroszel ausgearbeitet. G leichzeitig w urden detaillierte A rbeiten an Regionalplanen (O beroder und Kreis G łubczyce) aufgenommen.
Entstehung und E ntw icklung der Raumplanung und der R egionalpolitik in Polen
87
Unter den komplexen Ursachen dieses Sachverhaltes sind zu nennen: 1. Dominanz liberaler ókonomischer Lehren, fehlender politischer Wille und fehlende Uberzeugung beziiglich der ZweckmaBigkeit einer aktiven Wirtschaftspolitik, u.a. in regionalpolitischen Kreisen sowie den Regierungszentren, die Staat und Wirtschaft lenkten. 2. Fehlen fester, klarer gesetzgeberischer Grundlagen fiir die Planung und Regio nalpolitik. Die diesbeziiglichen, kurz hintereinander verabschiedeten Gesetze (aus den Jahren 1984, 1994, 2003) sorgten nur fur Verwimmg im System, beeintrachtigten das Ansehen und bildeten keine Rechtsgrundlage fiir die Raumordnungspolitik einschl. der Regionalpolitik. 3. Das Fehlen einer Stelle, die fur die Gestaltung einer nationalen Regionalpolitik (interregional) zustandig ware. Die Funktion einer solchen Stelle iibten der Reihe nach verschiedene Einrichtungen aus, z.B. das Zentrale Amt fur Planung, der Mini ster fiir Bauwesen und Regionalpolitik, das Regierungszentrum fiir Strategische Studien, der Minister fur Wirtschaft sowie gegenwartig der Minister fiir Regionalentwicklung. 4. Fehlende Konseąuenz bei der Umsetzung der Verwaltungsreform und der territorialen Neugliederung von 1999. Die neuen auf dem System der Selbstverwaltung basierenden (16) Woiwodschaften - Regionen - wurden mit der Zuweisung der Aufgaben und Kompetenzen der Subjekte interregionaler Politik ókonomisch entmiindigt, da das System der zentralistisch verteilten óffentlichen Finanzmittel ais Relikt vergangener Tage weiterbesteht. 5. Ein landesweit relativ niedriges Niveau der Wirtschaftsentwicklung und die damit verbundenen Haushaltseinschrankungen haben eine erhebliche Unterfinanzierung der Fachbereiche mit niedrigerer Rangstellung zur Folgę, zu denen auch die regionale Entwicklungspolitik zahlt. Die Regionalpolitik in Polen beschrankte sich nach 1989 infolgedessen auf eine interventionsartige, im Allgemeinen passive Unterstiitzung der durch besonders hohe Dauerarbeitslosigkeit gefahrdeten Gebiete. Diese „Politik” fiihrte letztendlich zur Verscharfung der Ungleichgewichte zwischen den Regionen in Bezug auf die Wirtschaftsentwicklung und insbesondere die Lebensbedingungen der Bevólkerung, die zur Gefahr fur die Stabilitat des Staates auf gesellschaftlicher und politischer Ebene werden kónnten und die Transformationsprozesse und Entwicklung des Lan des hemmen. Diese ungunstige Lage begann sich Ende der 90er Jahre und zu Anfang des neu en Jahrhunderts unter dem Einfluss der sich vertiefenden Beziehungen zur Europai schen Gemeinschaft langsam zu andem. Der Zugang zu Fórdermitteln der Europaischen Union fur die Beitrittslander und seit 2004 zu den Struktur- und Kohasionsfonds tragt zu einem systematischen Anstieg der Finanzmittel bei, wodurch die Mitfinanzierung der Programme und der Aufgaben im Bereich der regionalen Entwicklung wieder moglich ist.
88
Z bigniew M ikoląjew icz
Die Anforderungen der Europaischen Gemeinschaft bewirkten die Aufnahme ei ner ganzen Reihe von Planungsarbeiten, die die zukunftige Gestalt der Raumordnungspolitik und der Regionalpolitik pragen werden. Besonders nennenswert sind: A. D as K on zep t der L and esen tw ick lu ngsp olitik, aufgestellt durch eine Planungsgruppe unter Leitung von Professor Jerzy Kołodziejski; durch den Sejm der Republik Polen verabschiedet im November 2000. In diesem Gutachten werden un ter anderen Chancen der geopolitischen Lage Polens und die Rolle Polens in den Prozessen der europaischen Integration hervorgehoben (Abb. 5). Das „Konzept”, das auf der Strategie der dynamisch ausgewogenen Entwicklung, dem Ausgleich bestehender Ungleichgewichte in der Entwicklung und der Ubereinstimmung mit den europaischen Hauptstrómungen basiert, bestimmt potentielle Wachstumskeme und Streifen (Flachen) beschleunigter Entwicklung sowie Zonen mehrfunktioneller Ókoentwicklung (Abb. 6). Hervorzuheben sind die in diesem „Konzept” prasentierten Elemente des Gedankengutes der polnischen Raumplanung, die das kunftige Bild einer Raumordnung des Landes bestimmen werden, das auf dem System der Entwicklungskeme und -streifen basiert. Hier finden wir Ankniipfungspunkte an die Idee des „Funktionellen Warszawa” sowie fruherer polnischer Landesplanungskonzepte (siehe Abb. 3 und 4). B. D ie n ationale Strategie der R egionalen tw icklung (2 0 0 1 -2 0 0 6 ), erarbeitet in den Jahren 1999-2001, ais eine von insgesamt sechs mittelfristigen Strategien, mit der Zielvorstellung „Starkung des Entwicklungspotentials der Regionen und Vorbeugung der Benachteiligung einiger Gebiete”, unter anderem durch: - Ausbau und Modernisierung der Infrastruktur fur die Starkung der Wettbewerbsfahigkeit der Regionen, - Umstrukturierung der ókonomischen Basis der Regionen und Schaffung von Bedingungen fur eine Diversifikation, - Entwicklung der Humanressourcen, - Entwicklung der Zusammenarbeit der Regionen, - Fórderung der zu aktivierenden und von Ausgrenzung gefahrdeten Gebiete.
C. D er n ationale E ntw icklu ngsplan (2 0 0 4 -2 006) wurde ais erstes wahrend der Transformation entstandenes mittelfristiges Planungsdokument erarbeitet, das auf der Landesebene horizontale, sektorale und regionale Aktivitaten des Staates vorsieht. Das strategische Ziel des Nationalen Entwicklungsplanes wurde wie folgt beschrieben: „Entwicklung einer wettbewerbsfahigen Wirtschaft auf der Grundlage von Wissen und Untemehmergeist zugunsten einer langfristigen, harmonischen Entwicklung und einer Verbesserung der Koharenz im sozialen, ókonomischen und raumordnerischen Bereich mit der Europaischen Union auf regionaler und nationaler Ebene”. Unter den detaillierten Zielsetzungen des Nationalen Entwicklungspla nes werden unter anderem genannt: „Schaffung gleicher Chancen fur alle Regionen in Polen fur die Beteiligung an den Entwicklungs- und Modemisierungsprozessen
Entstehung und E ntw icklung der Raum planung und der R egionalpolitik in Polen
89
Abb. 5. D er Raum Polen im Prozess der Europaischen Integration 1 - Der Raum Polen ais SchluBstein der Integrationsprozesse in Europa: Integrationsrichtung W est-O st Europaische U nion - G em einschaft unabhangiger Euroasiatischer Staaten, Integrationsrichtung N ord -S iid Baltische Europaische S taaten Siid-Ost Europa; 2 - europaische K om m unikationskorridore m it der SchlUsselrolle der Integration Polens m it Europa; 3 - Potentielle G efahrenkorridore bei der C hancennutzung der neuen geopolitischen Lage Polens; 4 - fur die Entw icklung Polens w ichtige europaische Z entren; 5 - polnische A gglom erationen m it potentieller europaischer B edeutung (G - G dańsk, S - Szczecin, P - Poznań, W - W rocław , K - K atow ice, K r - Kraków , Ł - Łódź, L - Lublin, B - Białystok, R - R zeszów ); 6 - W arsza w a ais europaisches Z entrum ; 7 - N aturgebiete von europaischer Bedeutung; 8 - w ichtigere Z entren neuer K onstellationen m itteleuropaischer zivilisatorisch-Okonomischer P olarisierung (m itteleuropaischer „Seestem ”) Quelle: W stępona koncepcja p o lityki przestrzennego zagospodarow ania kraju, C entralny Urząd P lanow ania Przestrzennego, „M onitor Polski” 2001, Nr. 26, Pos. 432.
90
Zbigniew M ikoląjew icz
Abb. 6. Das M odeli der ausgew ogenen E ntw icklung A. Potentielle Polarisationspole - Effektivitats-, Konkurrenz-, Innovations- und Unternehm ungsknoten: 1 - hauptstadtische Z entren, 2 - europaische Polarisationspole (Europole); 3,4,5,6 - E ntw icklungskom pensierungspole: 3 - des L andes, 4 - zentral regionale, 5 - w ichtige grenztiberschreitende, 6 - wichtige regionale, 7 - bipolare V erbindungen der Z entren. B. Potentielle Streifen beschleunigter E ntw icklung, die sich m it der M odernisierung und dem A usbau der technischen Infrastruktur gestalten: 8,9 von europaischer Bedeutung, 10 - des Landes und interregionale. C. Potentielle Zonen der ókologisch bedingten Entw icklung: 11 - Zone der durch die Integrationsprozesse Polens in Europa (Europaische U nion) und der W elt beschleunigten Entw i cklung. 12 - R ezessionsum bruchzonen, 13 - A ktivierungszonen, 14, 15, 16, 17 - Z onen beschleunigter Strukturveranderungen: 14 - der ausgleichenden M etropolisierung, 15 - U berw indung der Krise der derzeitigen Ókonomischen Basis, 16 - der aktiven Restrukturierung, 17 - der N utzung der Ressourcen des polnischen KUstenbereichs, 18 - Z one der w achsenden Konzentration (Polarisation) des sozial-Okonom ischen W ettbew erbspotentials der E uropa- und W eltw irtschaft im XXI Jahrhundert. Quelle: W stępona koncepcja p o lityki przestrzennego zagospodarow ania kraju, C entralny U rząd Planow ania Przestrzennego, „M onitor Polski” 2001, Nr. 26, Pos. 432.
durch aktives Handeln zur Bekampfung der sich vertiefenden wirtschaftlichen und gesellschaftlichen raumlichen Unterschiede”. D. Seit Februar 2004 dauem die Arbeiten am N ationalen E ntw icklungsplan 2007 -2 0 1 3 (kurz N P R ) an. Der Planungszeitraum entspricht der nachsten Haus-
haltsperiode der Europaischen Union. Das Vorprojekt des NPR 2007-2013 wurde im Januar 2005 durch den Ministerrat verabschiedet. E. Die Woiwodschaft Oppeln verfiigt iiber Basisdokumente, die die Bedingungen, Ziele und Zielrichtungen der sozioókonomischen Entwicklung und Raumpla-
Entstehung und E ntw icklung der Raum planung und der R egionalpolitik in Polen
91
nung umschreiben, die den erwiinschten Zusammenhalt innerhalb der Region gewahrleisten und ein wirksames Steuerungsinstrument fur regionale Entwicklungsprozesse darstellen konnen. Es handelt sich dabei um folgende Dokumente: 1. „Entwicklungsstrategie fur die Woiwodschaft Oppeln fur den Zeitraum 2000-2015”, verabschiedet durch den Landtag der Woiwodschaft Oppeln am 30.05.2000, Novellierung 2005, verabschiedet durch den Landtag am 11.10.2005. 2. „Raumbewirtschaftungsplan fur die Woiwodschaft Oppeln”, erarbeitet im Zeitraum 2000-2002, durch den Landtag verabschiedet am 24.09.2002. Die oben beschriebenen Aktivitaten sind wohl ein Anzeichen daftir, dass die staatlichen und regionalen Behorden sowie die ubrigen Vertreter der regionalen Wirtschaft und Politik die enorm positive Rolle der Raumplanung fur die Restrukturierungs- und Entwicklungsprozesse des Landes sowie ihren Beitrag zur Abfederung der schwierigen gesellschaftlichen Folgen dieser Prozesse zu erkennen und zu schatzen beginnen. Es besteht also Anlass zur Hoffnung, dass das Bewusstsein seiner Rolle dazu fiihren wird, dass das Raumplanungssystem und mit ihm die Regionalpolitik in Po len in vollem Umfang wieder aktiviert und intensiviert wird. Literatur A d a m ia k J., KOSIEDOWSKI W., POTOCZEK A ., S ł o w iń s k a B.: Zarządzanie rozw ojem regionalnym i lokal nym, T o ru ń 2001.
BIELECKI C., Ekonom ika i planow anie rozw oju regionów, W arszaw a 2001. DZIEWOŃSKI K., M a l is z B., P rzekształcenia przestrzenno-gospodarczej struktury kraju, „S tudia KPZK
PAN” , t. 62, W arszaw a 1978. GORYŃSKI J., P olityka przestrzenna, W arszaw a 1982.
HAUSNER J., KUDŁACZ T., S z l a c h t a J., Instytucjonalne przesłanki regionalnego rozw oju P olski, „Studia KPZK PA N ” , t. 106, W arszaw a 1997. KLAMUT M., CYBULSKI L. (red.), Polityka regionalna i j e j rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, W rocław 2000. KOŁODZIEJSKI J. (red.), Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarow ania kraju. P olska 2000 plus. Ra port, t. 1-2, W arszaw a 1995. KOSIEDOWSKI W. (red.), P olityka i gospodarka regionalna okresu transform acji, T oruń 2001. KOZŁOWSKI J., P odręcznik a nalizy progow ej, W arszaw a 1975. KUKLIŃSKI a . (red.), P roblem y gospodarki przestrzennej, W arszaw a 1980.
LEŚNIAK J., P lanow anie przestrzenne, W arszaw a 1985. MALISZ B. (red.), 40 lat p la now ania struktury przestrzennej P olski, W arszaw a 1978. MALISZ B., Zarys teorii kształtow ania układów osadniczych, W arszaw a 1981.
MlKOŁAJEWICZ Z ., W arunki skuteczności polityki regionalnej, „E konom ista” 1995, nr 1-2. MlKOŁAJEWICZ Z., K ryzys p o lityki regionalnej w Polsce i warunki j e j reaktyw ow ania, [in:] P rzekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, red. E. Jakubow icz, J. Ł oboda, „S tudia G eograficzne” nr 65, W rocław 1996. MlKOŁAJEWICZ Z. (red.), U w arunkowania i strategie rozwoju regionalnego w procesach integracji euro pejskiej, O pole 2000. NIEWIADOMSKI Z ., P lanow anie przestrzenne. Zarys system u, W arszaw a 2002. PIETRZYK 1., P olityka regionalna Unii Europejskiej, W arszaw a 2000. Plan przestrzennego zagospodarow ania kraju do 1990 roku, „B iuletyn K PZK PA N ” , nr 85, W arszaw a 1974.
92
Z bigniew M ikołajew icz
REGULSKI J. (red.), P lanow anie przestrzenne, W arszaw a 1985.
SECOMSKI K., Teoria regionalnego rozw oju i planow ania, W arszaw a 1987. Strategiczne w yzw ania dla p o lityki rozw oju regionalnego Polski, W arszaw a 1996. SZLACHTA J., R ozw ój regionalny P olski w w arunkach transform acji gospodarczej, W arszaw a 1993. WINIARSKI B., P olityka regionalna, W arszaw a 1976. WINIARSKI B., P olityka regionalna w warunkach gospodarki rynkowej, W roclaw -W arszaw a 1992. ZAWADZKI S. M ., P o dstaw y planow ania regionalnego, W arszaw a 1972.
A dolf Kiihnemann Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu J.U. we Wrocławiu
Region - między gospodarką a polityką
Przemiany w strukturze administracyjnej Polski Według najogólniejszej definicji region to obszar względnie jednorodny, odróż niający się od terenów przyległych określonymi cechami naturalnymi lub nabytymi. O ile granice regionów fizyczno-geograficznych nie budzą większych kontrowersji, to regiony gospodarczo-administracyjne są źródłem licznych i ostrych sporów. Re gionalizm jako tendencja do łączenia w jednostkach administracyjnych lokalnej kul tury, lokalnych potrzeb i aspiracji wyraża w istocie dążenie do pewnej odrębności kulturowej i chęci waloryzowania miejscowych wartości (zabytków, rodzimej sztu ki, tradycji) poprzez kultywowanie własnego dialektu, praw do swojej odrębności w państwie narodowym. Jednostka administracji publicznej, zbliżona wielkością do obszaru regionu, to równocześnie liczne stanowiska pracy, w części o znacznym prestiżu społecznym. Można więc powiedzieć, że w podziale administracyjnym spotykamy się z elementem folklorystycznym, a równocześnie z elementem politycz nym. Źródła kontrowersji o charakterze politycznym mogą przypomnieć główne przemiany w strukturze administracyjnej Polski. Od czasu, gdy Bolesław III Krzywousty podzielił kraj między synów, wielu twier dzi, że nad Polską wisi „klątwa Krzywoustego” - ciągłe podziały, ciągłe zmiany. W XX w. każdemu pokoleniu Polaków przychodziło żyć w innym ustroju teryto rialnym. W II Rzeczypospolitej wysiłek władz skierowany był przede wszystkim na zacie ranie porozbiorowych różnic. 1 kwietnia 1939 r. Polska dzieliła się na ponad 40 tys. gromad, 3195 gmin wiejskich, 264 powiaty (w tym 23 grodzkie) i 17 województw (w tym miasto stołeczne Warszawa na prawach województwa). Przeciętne wojewódz two liczyło 1,5-3 min mieszkańców i 4,0-37 tys. km2 powierzchni.
94
A dolf Kiihnemann
W roku 1945 Polska została okrojona i „przesunięta” na mapie ze wschodu na zachód. W nowych już granicach podzielono ją na 16 województw (w tym dwa miejskie: Warszawa i Łódź). W roku 1950 wydzielono dodatkowe województwa: koszalińskie, zielonogórskie i opolskie, a stolice województwa krakowskiego, poznańskiego i wrocławskiego awansowały do rangi województw miejskich. Podział na 22 województwa, w tym 5 miejskich, utrzymał się do 1975 r. Częstsze były natomiast zmiany podziału kraju na jednostki niższego szczebla. I tak w 1954 r. zniesiono gminy i utworzono 8889 gromad. Potem stopniowo redu kowano ich liczbę - w 1972 r. pozostała ich już zaledwie połowa (4315). Odwrotnie było z powiatami. Ich liczba rosła - od 299 (w tym 29 grodzkich) w 1946 r. do 391 (w tym 74 miejskie) w 1972 r. Od 1 stycznia 1973 r. zlikwidowano z kolei groma dy, powołując w ich miejsce 2381 gmin. W 1975 r., dzieląc Polskę na 49 województw, zlikwidowano zarazem powiaty. W książce Przerwana dekada1 Edward Gierek, były I sekretarz KC PZPR, decyzję tę uzasadniał m.in.: [...] p o trz e b ą sp ła sz c z e n ia p iram id y w ład zy i c h ę c ią p rz y b liż e n ia je j o śro d k ó w do o b y w ateli. P onad to ch cieliśm y ro z b ić w ie le zastan y ch u k ładów . M iało to sp o w o d o w ać ró w n ie ż p ew n e „p rzew ietrze n ie ” lu d zi ap aratu p a ń stw o w e g o i p arty jn eg o od lat zasied ziały ch w sw y ch p o w iato w y ch stru k tu rach. S zczerze te ż m ó w iąc, u w a ż a liśm y , że n o w e czasy w y m a g a ją n o w y ch ludzi.
„Woluntarystyczna” (jak ją później określano), gierkowska reforma przekreśliła przyjęty po 1918 r. trójstopniowy podział Polski na gromady (gminy), powiaty i województwa. Zarazem dzięki niej tysiące działaczy awansowało na wojewódz kich urzędników w 32 nowych wojewódzkich miastach, które rzeczywiście „rosły w siłę i żyły dostatniej”. Gierek odszedł w 1980 r. i już wtedy doliczono się ok. 180 wniosków o rewizję międzywojewódzkich granic. W 1982 r. władze zamówiły ekspertyzę reformy z 1975 r. Trzyletnie badania potwierdziły, iż naruszyła ona historycznie ukształto wane powiązania kulturowe, społeczne i gospodarcze. Autorzy końcowego opraco wania, profesorowie A. Stasiak i J. Kołodziejski, opowiedzieli się za dwustopnio wym podziałem kraju na gminy i województwa, ale liczbę tych ostatnich proponowa li zmniejszyć do 41. Dla ówczesnej władzy, borykającej się z coraz większymi kłopotami w gospodarce i czującej organizowanie się opozycji, propozycje te były zbyt radykalne, zatem nie do przyjęcia. Tak zakończył się czas Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, czas państwa pod jed nym, jedynie słusznym kierownictwem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jak wynika z wypowiedzi Edwarda Gierka, przy formalnie jednym kierownictwie istniało „wiele zastanych układów”. Przełom społeczno-polityczny 1989 r. oznaczał potrzeby głębokiej restrukturyzacji gospodarki i państwa łącznie z jego podziałem terytorialnym. 1 E. G ierek, P rzerw ana dekada, W arszaw a 1990.
Region - m iędzy gospodarką a polityką
95
Przełom społeczno-polityczny i nowy podział administracyjny W maju 1990 r., w połowie kadencji rządu Tadeusza Mazowieckiego, powołano Zespół ds. Koncepcji Zmian w Strukturze Terytorialnej Państwa. Zespół propono wał zmiany w podziale kraju, ale nie chciano tego robić bez określenia przyszłego kształtu ustroju Polski w nowej konstytucji, której przyjęcie zaplanowano w 1991 r. na 200-lecie uchwalenia Konstytucji 3 maja, jednakże nową konstytucję uchwalono dopiero w 1997 r. Przez Urząd Rady Ministrów przewinął się natomiast spory już poczet kolejnych premierów. Każdy z nich z reguły zapowiadał reformę podziału kraju i władz pań stwa. Powoływano kolejne zespoły badawcze (choćby senatora J. Stępnia), a nawet pełnomocników rządu ds. reformy (prof. M. Kulesza). Niestety, zazwyczaj gdy pra ce zbliżały się do finału, upadał kolejny rząd i „do szuflady” trafiały kolejne konce pcje zmian. Nie doczekano się ani autonomicznych „pol-landów” w wersji L. Mażewskiego, ani samorządowych powiatów prof. M. Kuleszy. Zarazem doświadczenie z rządem W. Pawlaka, którego eksperci (np. prof. A. Stasiak) wzywali do „bardziej intensywnej pracy organicznej w obecnych ramach samorządu”, do schodzenia „ra czej w dół”, niż do wspinania się „w górę”, pokazały, że „ewolucyjna droga” wiodła raczej w przeciwnym kierunku - do kumulacji władzy przez biurokratyczne centrum. W ten sposób polityka doszła do 1997 r. Stało się jasne, że kluczem do zmiany ustroju nie jest powstanie lub skasowanie tego czy innego ministerstwa lub departamentu, lecz obieg środków pieniężnych w Polsce. W tym zakresie kompe tencje gmin dublowały się z kompetencjami województw. Gminy były za małe, by udźwignąć potrzeby znacznie większych od nich regionów. W rezultacie prawie wszyscy mniej lub bardziej stali się klientami centralnego budżetu państwa, ale tu już faktyczną władzą nie był samorząd, lecz urzędnik z Ministerstwa Finansów. Stanowiło to dla polityka wygodne alibi przed wyborcami: jeśli coś się nie udaje, wszystko można było przypisać Ministrowi Finansów - że „ma węża w kieszeni”. Socjologowie i ekonomiści dodają, że taki układ nazywa się „klientyzmem” i że w prostej linii prowadzi do korupcji. To, że koalicja wreszcie przymierzyła się (przynajmniej w deklaracjach) do refor my terytorialnej kraju, może być pewnym zaskoczeniem. W końcu jednym ze źró deł sukcesu wyborczego w 1993 r., pomimo wcześniej dokonanych przez rządy postsolidarnościowe zmian personalnych, było wciąż dobre umocowanie SLD-PSL w starych strukturach terenowych, organizacyjnych i finansowych. Wielu działaczy tych partii przeszło szkołę w dawnej administracji. Korzystali z tamtych doświad czeń, jednocześnie odtwarzając „swoje układy w terenie” jako siłę dla SLD, ale je szcze większą dla PSL. Po co zatem było to wszystko psuć? Po tym, co proponowało w tej sprawie PSL, można się zorientować, że nie nale ży zbytnio przesadzać ze zmianami w samorządzie i administracji terenowej. Nowy szef URM Leszek Miller stwierdził w 1997 r. ogólnie: „Trzeba zmierzać do refor my województw”, choć na razie nie tłumaczył, dlaczego. Na dobrą sprawę nie dało
96
A d o lf Kuhnemann
się też powiedzieć, o jaką reformę konkretnie chodziło. SLD utożsamił się z projek tem ustawy o samorządzie powiatowym, z kolei PSL lansowało swój projekt usta wy o samorządzie wojewódzkim. Można było odnieść wrażenie, że dla polityków wszystkich ekip rządzących wy godniej było „gonić króliczka, ale nie łapać go”. Każdy chętnie omawiał tzw. ogól ne założenia reformy terytorialnej, bo to w końcu nic nie kosztowało, a nawet prze ciwnie - pozwalało zyskać punkty u wyborców z paragrafu „troska o państwo”, natomiast jak ognia unikano prezentowania map ze szczegółami przyszłych woje wództw czy gmin. T o d ziałało ja k d e to n a to r, sz czeg ó ln ie p rzed w y b o ram i - m ó w iła prof. E lż b ie ta W y so ck a, au to rk a je d n e j z k o n c e p c ji zm ia n tery to rialn y ch kraju. - K ied y p rz y c h o d z ą ko n k rety , n ik t ju ż nie słu c h a ar g um en tó w , ty lk o sp raw dza, k to się utrzym ał, a kto spadnie z listy w ojew odów , do k tórego w o jew ó d z tw a p rz y k le jo n o tę czy in n ą gm in ę. Z aczy n ały się p reten sje i p rzep y ch an k i. R e fo rm a, m ó w ią, proszę b ard zo , ale d la c z e g o a k u ra t m n ie kasu jecie?
Psychologia i poczucie zagrożenia silniejsze są od racji merytorycznych. Każdy większy region Polski ma swoich ekspertów, którzy gotowi są udowodnić, że likwi dacja tego czy innego województwa jest „niedopuszczalna z punktu widzenia przyszłych interesów kraju.” Jacek Mojkowski2 przytoczył anegdotę, która mówi, że działacze z województwa łódzkiego zdyskwalifikowali kiedyś jedną z koncepcji reformy, gdyż nazwa większego regionu, w którym mieliby się ewentualnie zna leźć, brzmiała: ziemia łęczycko-sieradzka, a nie województwo łódzkie... W dzisiej szym układzie rzeczywiście znalazło się „województwo łódzkie.” Trzeba jednak również spojrzeć na inny przykład. Najsilniejszym finansowo województwem, wy raźnie wyprzedzającym inne, jest podawane w statystyce „mazowieckie”, choć po wszechnie wiadomo, że wyraźnie góruje w nim miasto stołeczne Warszawa. Ostatecznie prezydent A. Kwaśniewski podpisał w 1998 r. ustawę o podziale administracyjnym kraju na 16 województw oraz ordynację wyborczą do rad gmin, powiatów i sejmików wojewódzkich. Jak napisała „Rzeczpospolita”3: „Prezydent wyraża nadzieję, że podpisane ustawy sprawdzą się w życiu i zapewnią rozpoczęcie procesu decentralizacji państwa, umocnienie samorządności i pozycji obywateli od 1 stycznia przyszłego roku” (cytat za komunikatem Biura Informacji i Komunikacji Społecznej Kancelarii Prezydenta). Stworzone zatem zostały formalnie zasadnicze podstawy struktury prawno-organizacyjnej do decentralizacji zarządzania sprawami publicznymi. Połączenie miasta stołecznego Warszawy z województwem mazowieckim po zwoliło utworzyć największe w kraju województwo pod względem powierzchni (35 566 km2) i liczby ludności (5146 tys.), w tym miasto Warszawa liczyło blisko 1,7 min mieszkańców - według danych z 2004 r. Najmniejszym pod względem po wierzchni było województwo opolskie (9412 km2), a pod względem liczby ludności 2 „Polityka” 1996, nr 11. 3 „R zeczpospolita” 1998, 27 lipca.
Region - m iędzy gospodarką a polityką
97
województwo lubuskie (1009,2 tys.); woj. opolskie liczyło 1051,5 tys. mieszkań ców, województwo śląskie 4,7 min mieszkańców.
Rola i znaczenie państwa w polityce regionalnej W strukturze układu regionalnego kraju zarysował się kolejny etap przemian. Rozporządzeniem Rady Ministrów z 27 kwietnia 2004 r. wprowadzono Nomenkla turę Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS), oznaczającą utwo rzenie nowej siatki dużych jednostek terytorialnych. Jednostki te stanowią poziom I NTS i grupują województwa. Wśród sześciu jednostek jest południowo-zachodnia, obejmująca województwa dolnośląskie i opolskie. Jednostka południowa obejmuje województwa śląskie (4,7 min mieszkańców) i małopolskie (3,3 min mieszkań ców). Liczba jednostek jest stosunkowo niewielka; może stanowią one siatkę przyszłościowej regionalizacji? W Unii Europejskiej rozróżnia się trzy typy jednostek terytorialnych, czyli regio nów. Pierwszy to 68 największych jednostek terytorialnych, takich jak niemieckie „landy” czy francuskie „strefy zagospodarowania”. Na drugi typ, stanowiący pod stawę opracowania regionalnych danych statystycznych Unii Europejskiej, składa się 166 jednostek. Ponadto wyróżnia się 822 tzw. regiony trzeciego poziomu. Re giony Europy są więc przede wszystkim jednostkami statystycznymi, nie zawsze odpowiadającymi jednostkom ekonomicznym i administracyjnym. Zróżnicowania kulturowe uwzględnia się dopiero w dalszym planie4. W problematyce regionu w sposób bezpośredni ujawnia się ogólniejsze pytanie o preferowaną rolę państwa w gospodarce, a także zagadnienie podziału władzy między ugrupowania polityczne oraz szczeble zarządzania. T ab ela 1. P rodukt krajow y oraz w ydatki w bilansie skonsolidow anych operacji sektora instytucji rządowych i sam orządow ych w Polsce w latach 1995-2004 Lata W yszczególnienie
1995
2000
2003
2004
[mld zł] Produkt krajowy: - brutto - netto W ydatki sektora instytucji rządow ych i sam orządow ych: - ogółem - sektor centralny - sektor lokalny Źródło: „R oczniki S tatystyczne” , GUS.
4 J. Labasse, L 'Europę des regions, Paris 1991.
7 - Polityka regionalna...
337 289
744 645
842 726
922 801
138 124 24
295 237 107
366 326 94
388 339 107
98
A d o lf Ktlhnem ann
Przepływ zasobów przez kanały sektora instytucji rządowych i samorządowych jest stosunkowo znaczny: zależnie od sposobu obliczania stanowi w Polsce blisko połowę produktu krajowego. Oceny gospodarki czy państwa: liberalna, społeczna, lumpenliberalna itp., itd., ferowane są zależnie od kalkulacji politycznych i medial nych, mniej uwidaczniane są uwarunkowania przebudowy systemu gospodarczego. W danych zawartych w tabeli trudno jednak dostrzec zapowiedziany przez Prezy denta RP w 1998 r. proces decentralizacji państwa, umocnienia samorządności i po zycji obywateli. * * * Na drodze od praplemienia z czasów pierwotnych do społeczeństwa industrialne go rozwój sił wytwórczych - jak się wydaje - osiągnął w XIX w. punkt, w którym wyodrębniony naród zapewnił sobie optymalną formę organizacyjną. Od tego czasu siły produktywne (i destruktywne) rozwinęły się w ten sposób, że narodowa forma organizacji stała się utrudnieniem lub nawet zagrożeniem. Niezależ ność narodowa stawała się w sensie prawa międzynarodowego coraz bardziej fikcją. Współcześnie pojęcie „zagranicy” staje się dla młodzieży Europy częścią wspomnień jej rodziców. Dla zarządów wielkich spółek, sztabów zarządzających kryterium działalności jest cena czynnika ludzkiego, koszty wytwarzania, warunki rynku zbytu. Zacieranie bezwzględności zawarte w pojęciu „granice narodowe” uwzględnić należy także w problematyce regionów i regionalizacji w ramach dotychczasowych struktur państwowych. Wielki przełom społeczno-polityczny dokonany w Europie Środkowo-Wschodniej w 1989 r. otworzył nowe możliwości rozwoju jej społeczeń stwa. Region pozostaje istotnym czynnikiem układu władzy politycznej; w gospo darce - wskaźnikiem pojemności najbliższego rynku, w kulturze - potrzebą walory zowania miejscowych wartości. Aktywna i skuteczna polityka regionalna wymaga ograniczenia nadmiernych zróżnicowań poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych obszarów i walory zowania regionalnego języka. Celem jest wzrost aktywnego uczestnictwa w kultu rze, rozwój regionalnych i lokalnych środków komunikacji, ochrona miejscowych zabytków i dziedzictwa kulturowego. Wyważona i racjonalna polityka regionalna może zapobiegać upolitycznieniu regionalizmu i powstaniu kwestii regionalnej.
Adolf Kuhnemann Hochschule fiir Management und Bankwesen in Poznań Tochterfiliale in Wrocław
Region zwischen Wirtschaft und Politik
Veranderungen in der polnischen Verwaltungsstruktur Nach allgemeiner Definition gilt ais Region eine verhaltnismaBig homogene Raumeinheit, die sich von anderen anliegenden Regionen durch naturliche oder erworbene Merkmale abgrenzen lasst. Wahrend die Grenzen naturraumlich und geographisch definierter Regionen keine groBeren Kontroversen hervorrufen, geben wirtschaftlich-administrativ bestimmte Regionen oft Anlass zu massiven Auseinandersetzungen. Der Regionalismus, verstanden ais eine Vorgehensweise von Verwaltungsorganen zur Fórderung lokaler Kultur, lokaler Bedurfnisse und Aspirationen, findet im Wesentlichen Ausdruck in Bestrebungen hin zu einer gewissen kulturellen Absonderung und zur Betonung lokaler Errungenschaften (Sehenswiirdigkeiten, einheimische Kunst, Tradition) sowie in der Mundartpflege und geht oft einher mit Forderungen nach Sonderrechten innerhalb des Nationalstaats. Eine fiir das Gebiet einer Region zustandige Verwaltungsbehorde bedeutet gleichzeitig zahlreiche Arbeitsplatze sowie Teilgebiete mit bedeutendem gesellschaftlichen Prestige. Man kann also sagen, dass wir es in der administrativen Aufteilung gleichzeitig mit kulturhistorischen und politischen Elementen zu tun haben. Die Ursachen der Kontroversen po litischer Art sind besser zu verstehen, wenn man sich die grundsatzlichen Veranderungen in der Verwaltungsstruktur Polens im Laufe der Zeit vor Augen fuhrt. Viele behaupten, dass seit der Zeit, ais Boleslaus III. (Schiefmund) das Land un ter seinen Sohnen aufteilte, der „Fluch des Schiefmund” uber Polen liege, das seitdem immer wieder Teilungen und haufige administrative Veranderungen iiber sich hat ergehen lassen mtissen. Im 20. Jahrhundert lebte jede Generation in Polen unter einer anderen territorialen Verfassung. Die Anstrengungen der Regierungen der II. polnischen Republik waren vor allem auf die Beseitigung der Unterschiede gerichtet, die nach den polnischen Teilungen
100
A dolf Kiihnemann
entstanden waren. Am 1. April 1939 war Polen aufgegliedert in iiber 40 Tsd. Kleingemeinden, 3195 Dorfgemeinden, 264 Kreise (darunter 23 kreisfreie Stadte) und 17 Woiwodschaften (die Hauptstadt Warszawa hatte den Status einer Stadtwoiwodschaft). Die durchschnittliche Woiwodschaft zahlte 1,5-3 Mio. Einwohner und ihre Flachę erstreckte sich auf 4,0-37 Tsd. km2. 1945 musste Polen seine Ostgebiete abtreten und es kam zu einer Verschiebung des Staatsgebietes von Ost nach West. Innerhalb dieser neuen Grenzen wurde eine Untergliederung in 16 Woiwodschaften vorgenommen (darunter zwei Stadte mit Woiwodschaftsstatus, Warszawa und Łódź). 1950 kamen noch weitere Woiwodschaften hinzu: Koszalin, Zielona Góra und Opole; in der Kraków, Poznań und Wrocław Woiwodschaft wurden zudem die Hauptstadte zu Stadtwoiwodschaften erhoben. Diese administrative Aufteilung in 22 Woiwodschaften, darunter 5 Stadte mit Woiwodschaftsstatus, hatte bis 1975 Bestand. Haufiger wurden Veranderungen in der Aufteilung des Staates auf lokaler Ebene durchgefuhrt. 1954 wurden die Gemeinden aufgelost und 8889 Kleingemeinden gebildet. Spater wurde die Zahl wieder schrittweise reduziert - 1972 bis zur Halfte (4315). Ganz anders verhielt es sich mit den Kreisen. Die Zahl der Kreise ist von 299 (darunter 29 kreisfreie Stadte) im Jahre 1946 auf 391 (darunter 74 kreisfreie Stadte) im Jahre 1972 gestiegen. Am 1. Januar 1973 wurden die Kleingemeinden ganz abgeschafft und an ihre Stelle traten 2381 Gemeinden. Bei der 1975 durchgefuhrten Neugliederung Polens in 49 Woiwodschaften wur den die Kreise abgeschafft. Im Buch Przerwana dekada1 begriindete Edward Gierek, der ehemalige I. Sekretar des Zentralkomitees der Polnischen Vereinigten Arbeiterpartei seine Entscheidung [...] m it d e r N o tw e n d ig k e it e in e r V erfla ch u n g d e r H errsch aftsp y ram id e un d d em E n tsch lu ss z u r A nn a h e ru n g d e r Z e n tre n an die B urger. D ariib er h in au s w o llten w ir v ie le v o rg efiin d en e S eilsch aften zersc h la g en . D ie s so llte au ch z u e in e r g ew issen „D u rch lliftu n g ” d es S taats- u n d P arteiap p ara ts fuhren , d e r sich sc h o n se it Ja h re n in den K reisstru k tu ren festg esetzt h atte. O ffen g e s a g t w aren w ir der M e in u n g , d ass n eu e Z e ite n n eu e M e n sch en b rau ch en [...].
Die spater ais „voluntaristisch” bezeichnete Reform von Gierek setzte einen Schlussstrich unter die nach 1918 vorgenommene administrative Aufteilung Polens in drei Verwaltungsebenen, die Kleingemeinden (Gemeinden), die Kreise und die Woiwodschaften. Infolge der Neuordnung stiegen Tausende Parteiaktivisten zu Beamten in den 32 neu entstandenen woiwodschaftlichen Stadten auf und wurden damit zu Profiteuren der Reform. Gierek hat sich 1980 aus der Politik zuruckgezogen, und direkt nach seinem Riicktritt kam es zu ca. 180 Antragen auf Revision der Woiwodschaftsgrenzen. 1982 hat die Regierung ein Gutachten iiber die Verwaltungsreform von 1975 bestellt. Die dreijahrigen Untersuchungen haben bestatigt, dass sie die historisch gewachsenen kulturellen, sozialen und wirtschaftlichen Bindungen missachtet hat. Die 1 E. G ierek, P rzerw ana dekada, W arszaw a 1990.
Region zw ischen W irtschaft und Politik
101
Verfasser des Schlussgutachtens, die Professoren A. Stasiak und J. Kołodziejski, sprachen sich fur eine zweistufige Gliederung des Landes in Gemeinden und Woiwodschaften aus, dabei schlugen sie jedoch vor, die Zahl der Letzteren auf 41 zu verringem. Fiir die damalige Regierung, die mit irnmer gróBeren Wirtschaftsproblemen zu kampfen hatte und den Druck der im Entstehen begriffenen Opposition am eigenen Leib zu spiiren bekam, waren diese Vorschlage zu radikal, und somit wur den die Akten geschlossen. So endete das Zeitalter der Volksrepublik Polen, in dem der Staat sich unter der alleinigen und einzig richtigen Fuhrung der Polnischen Vereinigten Arbeiterpartei befand. Wie der Aussage von Edward Gierek zu entnehmen ist, hatten trotz der offiziell einheitlichen Fuhrung „viele vorgefundene Sippschaften” das Sagen. Die gesellschaftlich-politische Wende um das Jahr 1989 machte eine tiefgreifende Umstrukturierung von Staat und Wirtschaft zusammen mit einer administrativen Neugliederung des Landes notwendig.
Der gesellschaftliche und politische Umbruch und die administrative Neuverteilung Im Mai 1990 wurde in der Mitte der Amtsperiode der Regierung T. Mazowiecki die Arbeitsgemeinschaft zur Ausarbeitung des Konzeptes fiir Veranderungen in der territorialen Struktur des Staates ins Leben gerufen. Die Arbeitsgemeinschaft schlug Anderungen fur eine Neugliederung des Landes vor, man wollte diese aber nicht durchfuhren, bevor man nicht die kiinftige Staatsform in einer neuen polnischen Verfassung festgelegt hatte, die planungsgemaB im Jahre 1991 anlasslich des 200-jahrigen Jubilaums der Verkiindung der ersten Verfassung vom 03.05.1791 verabschiedet werden sollte. Letztendlich kam es aber erst 1997 zu ihrer Verabschiedung. Bis dahin war das Amt des Ministerprasidenten schon von einer ganzen Reihe von Politikem bekleidet worden. Praktisch jeder von ihnen hatte eine Verwaltungsund Staatsreform angekiindigt. Es wurden irnmer neue Arbeitsgruppen von Sachverstandigen berufen (beispielsweise die des Senators J. Stępień), schlieBlich sogar ein Regierungsbeauftragter fur die Verwaltungsreform bestellt (Prof. M. Kulesza). Leider ereilte ąuasi alle das gleiche Schicksal: Ais die Arbeiten fast abgeschlossen waren, wechselte die Regierung und die Reformkonzepte landeten wieder in der Schublade. Weder die mit groBer Autonomie ausgestatteten „polnischen Lander” nach der Fassung von L. Mażewski noch die Selbstverwaltungskreise nach dem Konzept von Prof. M. Kulesza erlebten ihre Umsetzung. Zugleich zeigten die Erfahrungen der Regierung von Waldemar Pawlak, dessen Experten (wie zum Beispiel Prof. A. Stasiak) zu „intensiveren Anstrengungen bei der Aufbauarbeit im gegenwartigen Rahmen der Gebietsselbstverwaltung” aufriefen und die Verantwortlichen aufforderten, „eher nach unten” herabzusteigen, ais „nach oben” zu klettem, dass der „Weg der naturlichen Evolution” nicht in Richtung einer burokratischen Machtkonzentration, sondem vielmehr in entgegengesetzter Richtung verlauft. Dies war
102
A d o lf Kuhnemann
der Stand der Dinge in der Politik, ais das Jahr 1997 anbrach. Es wurde klar, dass der Schltissel zur Veranderung des politischen Systems nicht in der Einrichtung oder Abschaffung eines Ministeriums oder einer Abteilung liegt, sondem in den Geldmittelstromen innerhalb Polens. In diesem Bereich kollidierten die Kompetenzen der Gemeinden mit den Kompetenzen der Woiwodschaften. Die Gemeinden waren zu klein, um die Bedurfnisse der erheblich groBeren Regionen zu befriedigen. Letztendlich hingen alle am Geldhahn des zentralen Staatshaushaltes, wo jedoch die tatsachliche Gewalt nicht mehr durch die Selbstverwaltung, sondem durch einen Beamten des Finanzministeriums ausgeubt wurde. Dadurch hatten die Politiker immer eine gute Ausrede parat: Wann immer etwas schief lief, konnte man dem Finanzminister die Schuld in die Schuhe schieben, dem Mann mit den zugeknópften Taschen. Fur Soziologen und Volkwirtschafter ist dies ein Verhalnis nach dem Muster „Schutzherr und Schutzlinge” und der direkte Weg in die Korruption. Dass sich die Koalition schlieBlich doch noch der Verwaltungsreform angenommen hat (mindestens in Erklarungen), mag iiberraschen. Immerhin war eine der Ursachen des Wahlerfolges von 1993, dass trotz der zuvor durch die „Solidamość”-nahen Parteigruppierungen durchgefuhrten personellen Neubesetzungen die Linksparteien SLD und PSL ihre alten Seilschaften in den hergebrachten Strukturen der Gebietskórperschaften, Organisationen und Finanzeinrichtungen hatten. Viele Anhanger dieser Parteien haben in den alten Verwaltungsstrukturen Karriere gemacht. Sie nutzten ihre fruheren Erfahmngen und bauten aus den noch bestehenden lokalen Seil schaften neue zugunsten der SLD und in noch starkerem MaBe fur die Bauempartei PSL. Warum sollte man zerstóren, was sich noch ais niitzlich erweisen konnte? Aus dem, was die PSL in der Sache vorgeschlagen hat, war zu erkennen, dass man mit den Veranderungen in den Gebietskórperschaften der Selbstverwaltung und der óffentlich-rechtlichen Verwaltung nichts ubertreiben wollte. Der neue Pramierminister Leszek Miller stellte 1997 fest: „Man sollte eine Reform der Woi wodschaften anstreben”, obwohl er damals die Frage des „warum” offen lieB. Man wollte auch nicht sagen, um was fur eine Reform es sich konkret handeln sollte. Das Biindnis der demokratischen Linken (SLD) hat sich fiir den Entwurf des Gesetzes uber die Selbstverwaltung der Kreise eingesetzt, und die Bauempartei (PSL) versuchte ihren Gesetzesentwurf uber die Selbstverwaltung der Woiwodschaften durchzusetzen. Man konnte den Eindruck gewinnen, dass es fiir die Politiker aller Gruppierungen, die damals an der Macht waren, beąuemer war, „den Hasen zu jagen, ohne ihn zu erlegen”. Ein jeder gefiel sich dabei, so genannte allgemeine Leitlinien der Gebietsreform zu verkiinden, weil das doch zu nichts verpflichtete, im Gegenteil - es half, bei den Wahlem im Sinne einer „Sorge um den Staat” zusatzlich Punkte zu ge winnen, dagegen scheute man sich aber wie ein gebranntes Kind das Feuer, die Landkarten mit den Einzelheiten zum Verlauf der kiinftigen Woiwodschaftsgrenzen offen zu legen.
Region zw ischen W irtschaft und Politik
103
D ies w u rd e w ie Z u n d s to ff w irk en , insb eso n d ere v o r d en W ah len - sa g te d a m a ls P rof. E lż b ie ta W y so ck a, U rh eb erin e in e s d er K o n zep te z u r territo rialen N e u g lie d e ru n g d es S taatsg e b ie te s. - S ob ald es um k o n k re te D etails geht, h o rt k ein er m e h r a u f A rg u m en te, so n d e m je d e r p riift n u r n och, w e r u b rig bleib t, w e r au s d e r L istę d er W o iw o d sch aften v e rsc h w in d e t u n d w e lc h e r W o iw o d sch aft d iese o d er je n e G em ein d e an g esch lo ssen w ird. U n d dann g e h t d ie S c h u ld zu w eisu n g u n d Z an k ere i los. D an n heiBt es n u r n o ch , R efo rm ja , ab er w aru m soli es g erad e m ir d ab ei an d en K rag en g eh en ?
Psychologie und das Gefiihl der Bedrohung sind starker ais Sachargumente. Jede gróBere Region Polens hat ihre eigenen Experten, die bereitwillig zu Diensten stehen, wenn es darum geht, Beweise vorzulegen, warum die Abschaffung dieser oder jener Woiwodschaft „aus der Sicht der kiinftigen Interessen des Staates unzulassig” ist. Jacek Mojkowski2 erzahlte die Anekdote, dass die Befurworter der Woi wodschaft Lodz einmal ein Reformkonzept verwerfen wollten, weil die Bezeichnung der gróBeren Region, in der sie eventuell aufgehen sollten, Łęczyce-SieradzLand und nicht, wie gewunscht, Woiwodschaft Łódź lauten sollte... Im heutigen Verwaltungsaufbau gibt es tatsachlich eine „Woiwodschaft Łódź”. Man sollte auch andere Beispiele in Betracht ziehen. Die finanziell gesehen starkste Woiwodschaft, die sich mit Abstand von allen anderen Woiwodschaften abhebt, ist laut Statistiken Masowien, obwohl doch jeder weiB, dass die Woiwodschaft diese Stellung einzig und allein der Hauptstadt Warszawa verdankt und das Umland in keiner Weise eine solche Sonderstellung verdient. Letztendlich unterzeichnete Prasident A. Kwaśniewski 1998 das Gesetz iiber die territoriale Neugliederung des Staates in 16 Woiwodschaften sowie die Wahlordnung fur die Gemeinderate, Landkreistage und Landtage (Sejmik) der Woi wodschaften. Die Tageszeitung „Rzeczpospolita”3 berichtete: „Der Staatsprasident hegt die Hoffnung, dass die verabschiedeten Gesetze sich bewahren, den Prozess der Dezentralisierung des Staates voranbringen und die Selbstverwaltung und die Stellung der Burger mit dem 1. Januar des kommenden Jahres starken werden” (zitiert nach der Verlautbarung des Presseamtes der Kanzlei des Staatesprasidenten). Man schaffte also die formellen Grundlagen flir rechtliche und organisatorische Strukturen zur Zentralisierung des óffentlichen Verwaltungsbereiches. Die Verschmelzung der Hauptstadt Warszawa mit der Woiwodschaft Masowien ermóglichte die Bildung der grofiten Woiwodschaft Polens, und zwar sowohl im Hinblick auf die Flachę (35 566 km2) ais auch auf die Einwohnerzahl (5146 Tsd.). Allein die Hauptstadt Warszawa zahlte 2004 an die 1,7 Mio. Einwohner. Die flachenmaBig kleinste Woiwodschaft ist die Woiwodschaft Oppeln (9412 km2), wahrend von der Bevolkerungszahl her die Woiwodschaft Lebus die kleinste Woi wodschaft (1009,2 Tsd.) ist; die Oppelner Woiwodschaft hat 1051,5 Tsd. Einwohner, die Schlesische Woiwodschaft 4,7 Mio. 2 „Polityka” 1996, nr 11. 3 „R zeczpospolita” 1998, 27 lipca.
104
A d o lf K uhnemann
Die Bedeutung des Staates in der Regionalpolitik In der Struktur der regionalen Gliederung des Landes zeichnete sich eine neue Etappe von Umwandlungen ab. Kraft Verordnung des Ministerrates vom 27.04.2004 wurde die Systematik der Gebietseinheiten fur die Statistik (NUTS) bekannt gegeben, was die Herausbildung eines neuen Netzes groBer Gebietseinheiten bedeutete. Diese Einheiten bilden die NUTS-l-Ebene und umschlieBen mehrere Woiwodschaften. Unter den 6 Einheiten gibt es eine siid-westliche Einheit, die aus der Niederschlesischen und Oppelner Woiwodschaft besteht. Die sudliche Einheit umschlieBt die Schlesische (4,7 Mio. Einwohner) und Kleinpolnische Woi wodschaft (3,3 Mio. Einwohner). Die Zahl der Raumeinheiten ist verhaltnismaBig gering, und vielleicht liegt gerade darin das regionalplanerische Konzept der Zukunft? In der Europaischen Union unterscheidet man drei Typen von Raumeinheiten, also Regionen. Die erste Ebene bilden 68 Verwaltungseinheiten, wie die deutschen Lander oder die franzósischen „Bewirtschaftungszonen”. Die zweite Ebene liefert die Grundlage fur die Ausarbeitung und Erfassung regionaler Statistiken der Euro paischen Union und besteht aus 166 Einheiten. Dariiber hinaus gibt es eine Gliede rung von 822 kleineren Regionen und GroBstadten auf der dritten Stufe. Die euro paischen Regionen sind vor allem fiir statistische Zwecke geschaffene Erhebungseinheiten, die nicht immer den tatsachlichen wirtschaftlichen und administrativen Gegebenheiten entsprechen. Kulturelle Differenzen spielen dabei nur eine untergeordnete Rolle4. In der Raumbewirtschaftungsproblematik stellt sich unmittelbar die allgemeine Frage nach der Rolle des Staates in der Wirtschaft, aber auch die Frage der Gewaltenteilung zwischen den politischen Interessensgruppen und Yerwaltungsebenen. T a b e lle 1. In la n d sp ro d u k t so w ie A u sg ab en in d e r B ila n z k o n so lid ie rte r G esch afte im S ek to r d e r R egieru n g sein rich tu n g en u n d d e r S elb stv erw altu n g in P olen in d en Jah ren 1 9 9 5 -2 0 0 4
B ezeichnung
1995
2000
2003
2004
[Mld. PLN] B ruttoinlandsprodukt N ettoinlandsprodukt A usgaben des Sektors der R egierungseinrichtungen und der Selbstverw altung - allgem ein - zentraler Sektor - lokaler Sektor
337 289
744 645
842 726
922 801
138 124 24
295 237 107
366 326 94
388 339 107
Quelle: „R oczniki Statystyczne”, GUS. 4
Siehe J. Labasse, L ’Europe des regions, Paris 1991.
Region zwischen W irtschaft und Politik
105
Die Geldstróme in den Geschaftsbereichen der óffentlich-rechtlichen Regierungsstellen und der Selbstverwaltung sind verhaltnismaBig groB: Je nach Ermittlungsmethode machen sie in Polen fast die Halfte des Inlandsproduktes aus. Die Beurteilung der Rolle von Wirtschaft und Staat fallt je nach politischem und medialem Kalkiil unterschiedlich aus und kann liberał, sozial, „lumpenliberal” usw. gepragt sein. Die objektiven Bedingungen fur den Umbau des Wirtschaftssystems kommen dabei weniger zum Tragen. Eine Umsetzung dessen, was der Staatsprasident 1998 in Aussicht gestellt hat, namlich einen Prozess der Dezentralisierung des Staates so wie eine Starkung der Selbstverwaltung und der Position der Burger, ist in diesen Zahlen kaum zu erkennen. * * * Auf dem Wege von den Stammen der Urzeit in die industrielle Gesellschaft gelangte die Entwicklung des verarbeitenden Gewerbes, wie es scheint, im 19. Jahrhundert an einen Punkt, an dem die sich herausgebildete Nation ihrem Staatsgebilde eine optimale Organisationsform verliehen hat. Seit dieser Zeit entwickelten sich produktive (und destruktive) Krafte in einer Weise, die die nationale Organisationsform mehr zum Hindernis oder sogar zur Bedrohung werden lieB. Die nationale Unabhangigkeit im Sinne des Vólkerrechts wur de immer mehr zur Fiktion. Gegenwartig wird der Begriff „Ausland” fur die Jugend Europas zu einem Teil der Erinnerungen ihrer Eltem. Fiir die Vorstande und Fiihrungskrafte groBer Gesellschaften gilt ais HandlungsmaBstab heute praktisch nur noch die Bewertung des personalen Faktors, der Herstellungskosten und der Bedin gungen des Absatzmarktes. Der Tatsache, dass „nationale Grenzen” in wirtschaftlicher und politischer Sicht immer mehr an Bedeutung verlieren, ist auch in der regionalen Problematik und in der regionalen Strukturpolitik im Rahmen des bisherigen Verwaltungsaufbaus des Staates Rechnung zu tragen. Die groBe Wende von 1989 eróffnete Mittel- und Osteuropa neue gesellschaftliche Entwicklungschancen. Die Region bleibt hier ein wesentlicher Faktor der politischen Machtverteilung in der Wirtschaft (ais MaBstab fiir die Leistungsstarke des lokalen Absatzmarktes) sowie in der Kultur (Betonung lo kaler Werte und Emmgenschaften). Aktive und erfolgreiche regionale Wirtschaftspolitik erfordert den Ausgleich zu groBer Ungleichgewichte in der Wirtschaftsentwicklung zwischen einzelnen Gebie ten sowie die Anerkennung regionaler Sprachen. Das zu verfolgende Ziel ist eine Steigerung der aktiven Auseinandersetzung mit der lokalen Kultur, die Entwicklung regionaler und lokaler Verkehrsmittel sowie der Schutz órtlicher Sehenswtirdigkeiten und des Kulturerbes. Eine ausgewogene und nachhaltige Regionalpolitik kann der Politisierung des Regionalismus und der regionalen Frage vorbeugen.
Norbert Eickhof Uniwersytet w Poczdamie
Opcje polityki regionalnej Niemiec Wschodnich
3 października 1990 r. nastąpiło zjednoczenie Niemiec. Tym samym zakończyła się czterdziestoletnia era całkowicie odmiennych systemów politycznych, społecz nych i gospodarczych w Niemczech Zachodnich i Wschodnich. Od tego wydarzenia upłynęło już ponad 15 lat i nasuwa się refleksja: co udało się do tej pory osiągnąć i co należy jeszcze zrobić. Przy czym chciałbym się skoncentrować na dziedzinie polityki, do której mój szacowny kolega Klaus Gloede podszedł w sposób nauko wy, czyli na polityce regionalnej.
Dotychczasowy bilans W momencie zjednoczenia dochód na mieszkańca w tzw. nowych krajach związkowych wynosił jedynie 38% wartości na osobę w dawnych Niemczech Za chodnich. Z ekonomicznego punktu widzenia na Wschodzie istniała paląca potrze ba przeprowadzenia reform i odrobienia strat. Z jednej strony należało poddać transformacji cały system gospodarczy i społeczny, z drugiej natomiast konieczne było dopasowanie całej struktury gospodarczej do nowych wymogów rynkowych. Mimo ogromu zadań w zakresie reformy i modernizacji atmosfera na początku była optymistyczna. Panowało ogólne przeświadczenie, że w ciągu kilku lat można poradzić sobie z integracją nowych krajów związkowych. Gdy już spostrzeżono, że bum na Wschodzie pewnie nie nastąpi tak szybko, podpisano w 1993 r. I Pakt soli darnościowy, zawarty pomiędzy rządem federalnym i krajami związkowymi, wchodzącymi w skład federacji. I Pakt solidarnościowy obowiązywał w latach 1995-2004. Ustalono w nim okre ślone płatności rządu federalnego na rzecz nowych landów. Suma opiewała na kwo
108
N orbert E ickhof
tę 105 mld euro, lecz stanowiła i tak tylko ułamek mającego nastąpić transferu środ ków między Zachodem a Wschodem. Transfer brutto w latach 1991—2003 wyniósł ok. 1,3 bln euro1, z czego prawie 20% przeznaczono na poprawę infrastruktury gospodarczej oraz pomoc gospo darczą. Największą część (50%) stanowiły wydatki na cele społeczno-polityczne, pozostała (30%) miała charakter niecelowych i pozostałych dotacji. Od kwoty zachodnioniemieckiego transferu brutto na rzecz obszarów byłej NRD należy odjąć jednak środki zwrotne płynące ze Wschodu na Zachód. Opiewały one na kwotę 325 mld euro bądź też na czwartą część transferu brutto. Tym samym otrzymamy transfer środków netto za lata 1991-2003 na linii Zachód-Wschód rzę du 940 mld euro. Stanowi to ponad 72 mld euro rocznie. Wyciągając średnią, moż na powiedzieć, że transfer netto stanowił równowartość ponad 36% wschodnioniemieckiego PKB i przekraczał ponad 4% zachodnioniemiecki PKB. W jaki więc sposób tak ogromne środki oddziaływały na rozwój gospodarczy w Niemczech Wschodnich? Wprawdzie po zjednoczeniu Niemiec w nowych krajach związkowych udało się wiele osiągnąć, jednak nie można stwierdzić, że proces doprowadzenia gospodarki do poziomu zachodnioniemieckiego we wszystkich obszarach zakończył się sukce sem2. Od roku 1991 do 2003 zachodnioniemiecki PKB wzrósł o 35%, a wschodnioniemiecki o 129%. W tym samym czasie dochód na mieszkańca w nowych krajach związkowych wzrósł z ok. 38% do ok. 67% wartości w zachodnich Niemczech. W każdym razie należy zwrócić uwagę, że ten proces nadrabiania strat nie funkcjo nuje sprawnie już od roku 1996. Gdy okazało się, że po przeszło dziesięciu latach od zjednoczenia nie zadziałał samonapędzający się rozwój gospodarczy we wschodnich Niemczech, podjęto ne gocjacje w sprawie kontynuowania Paktu solidarnościowego pomiędzy rządem fe deralnym a nowymi krajami związkowymi. W roku 2002 przyjęto II Pakt solidarno ściowy na lata 2005—2019. II Pakt miał pokryć zapotrzebowanie finansowe, wyliczone dla nowych krajów związkowych, na kwotę 156 mld euro. Przy czym świadczenie to miało być przekazywane zasadniczo w systemie degresywnym, a od 2009 r. miało się wyraźnie zmniejszać. W sprawie konkretnych działań w poszczególnych przypadkach zdania są mniej lub bardziej podzielone. Jeżeli jedni stawiają na ustanowienie Specjalnej Strefy Ekonomicznej Nowe Kraje Związkowe, a drudzy opowiadają się za tym, by zamiast kierować wsparcie w infrastrukturę, lepiej przeznaczyć środki na wsparcie przed siębiorstw działających na terenie wschodnich Niemiec, to jeszcze inni apelują, aby coraz bardziej malejące środki przeznaczyć w pierwszej mierze na ośrodki wzrostu. Jak można ocenić te trzy opcje? 1 IW H (Institut fiir W irtschaftsforschung Halle), Pressem itteilung N r. 21/2003, H alle (Saale) 2003.
2
DIW (D eutsches Institut fiir W irtschaftsforschung) et al., Z w eiter F ortschrittsbericht wirtschaftswissenschaftlicher Institute uber die wirtschaftliche E ntw icklung in O stdeutschland, Halle (Saale) 2003.
O pcje polityki regionalnej N iem iec W schodnich
109
Specjalna Strefa Ekonomiczna Nowych Krajów Związkowych W kwestii, czy należy powołać do życia Specjalną Strefę Ekonomiczną Nowych Krajów Związkowych, jakiś czas temu opinie były sprzeczne3. Z dzisiejszej perspek tywy jednak widać, że decyzja pozytywna byłaby nietrafna. Co było jeszcze możli we w 1990 r., dzisiaj jest nieaktualne. Jak już nadmieniono, od 15 lat obserwujemy znaczną różnicę we wsparciu na Wschodzie i na Zachodzie. Do tego dochodzą jeszcze niższe ceny, wynagrodzenia, dłuższy czas pracy, gorsze warunki zawierania zbiorowych układów pracy oraz po datkowe preferencje napędzające inwestycje w nowych krajach związkowych. De facto już istnieje coś w rodzaju wschodniej specjalnej strefy ekonomicznej. Należy odrzucić takie dodatkowe działania, jak obniżanie wynagrodzenia, dosto sowujące je do wschodnioniemieckiego poziomu, a następnie subwencjonowanie wynagrodzeń w celu zrównania ich z zachodnioniemieckim poziomem oraz wpro wadzenie niskich podatków w nowych krajach związkowych. Warto rozważyć dla całego obszaru Republiki Federalnej Niemiec niskie wynagrodzenia, odpowia dające produktywności pracowników niskowykwalifikowanych oraz podwyższanie ich w razie konieczności przy pomocy ulg podatkowych lub subwencjonowania wynagrodzeń, aby uzyskać tym samym wyższy poziom zasiłków dla bezrobotnych. Przede wszystkim z powodów społecznych nie do przyjęcia wydaje się wychodząca poza wyznaczone ramy powszechna rezygnacja z zasiłków w poszczególnych kra jach związkowych. Natomiast dalsze obniżenia podatków pożądane są również w zachodnich Niemczech wobec ogólnoniemieckiego osłabienia wzrostu. Dodatko wo jeszcze podzielony system podatkowy na wschodni i zachodni stoi w sprzecznoś ci z europejskimi dążeniami do harmonizacji systemu prawnego.
Rozbudowa infrastruktury Brakuje również jednomyślności co do dalszego, specjalnego doinwestowywania infrastruktury w nowych krajach związkowych. Właśnie w ostatnim czasie coraz głośniej pobrzmiewały żądania, by zamiast infrastruktury wsparciem objąć lepiej przedsiębiorstwa we wschodnich Niemczech4. Taka alternatywa jest jednak błędna. Dużą część infrastruktury stanowią wytworzone już dobra powszechnego użytku. Z korzystania z nich nie może zostać wyłączony żaden zainteresowany. Z tego sa mego powodu przedsiębiorstwa komercyjne nie są w stanie zrealizować i zaofero wać w sposób zaplanowany nowych dóbr użyteczności publicznej. Ze względu na tę właściwość rynku państwo może zostać zobligowane do ich udostępnienia i po niesienia wszelkich związanych z tym finansowych konsekwencji. 3 K.-H. ROhl, Sonderw irtschaftszonen ais Instrum ent der Regionalentw icklung, KOtn 2004. 4
K. von D ohnanyi, E. M ost, K urskorrektur des Aujbau Ost. B ericht des G esprachskreises O st d er Bundesregierung, H am burg-B erlin 2004.
110
N orbert E ickhof
W nowych krajach związkowych rozbudowa infrastruktury powinna być jeszcze tak długo objęta wsparciem rządu federalnego - ze szczególnym uwzględnieniem demograficznych tendencji rozwojowych - jak długo będzie odstawać jakościowo i ilościowo od poziomu zachodnich Niemiec. Zasadnicze różnice zanikają z roku na rok. Dlatego za słuszne należy uznać, aby zaproponowane przez rząd federalny w ramach II Paktu solidarnościowego środki pomocowe, przeznaczone na niwelo wanie różnic w infrastrukturze, płynęły w dalszym ciągu i były przyznawane degre sywnie.
Centra wzrostu Także kontynuowanie wsparcia gospodarczego dla nowych krajów federalnych wywołuje wiele dyskusji; chodzi o konkrety. Część polityków przy wydzielaniu środków pomocowych chce w dalszym ciągu pozostawić priorytet regionom słabiej rozwiniętym. Inni natomiast proponują by wspierać zarówno obszary o słabszej in frastrukturze, jak również ośrodki rozwoju. Obie metody są wprawdzie zrozumiałe z politycznego punktu widzenia, jednak sprzeczne z ekonomią narodową. Politycz nie są zrozumiałe, ponieważ dążą do „zniwelowania różnic” bądź też „równości” i tym samym zminimalizowania liczy niezadowolonych wyborców. W gospodarce narodowej są jednak niewskazane, ponieważ implikują niekorzystne kierowanie ograniczonych zasobów i w dalszym ciągu będą utrudniały stworzenie samonapędzającego się wzrostu gospodarczego w nowych krajach związkowych.
Metoda działania Są politycy i ekonomiści, którzy opowiadają się za radykalną metodą działania. Opiera się ona na teorii lokalizacji przedsiębiorstw oraz na teorii niezrównoważone go wzrostu gospodarczego, w szczególności zaś jednak na Nowej Teorii Wzrostu i Nowej Geografii Ekonomicznej5. Zgodnie z takim podejściem regiony o słabiej rozwiniętej strukturze zostają skazane tylko na wsparcie podstawowe, motywowane czynnikami społeczno-politycznymi. Przy tym ze zmniejszających się stale pierwot nych środków pomocowych korzystają ośrodki wzrostu, które nazywane są również rdzeniami wzrostu lub biegunami wzrostu. Pod tym sformułowaniem należy rozu mieć priorytety regionalne bądź też klastry, w których wytwarzane są innowacyjne produkty i usługi. Z ośrodkami wzrostu ściśle powiązane są przedsiębiorstwa i pla cówki naukowe, takie jak szkoły wyższe i instytuty naukowo-badawcze. Te ostatnie dysponują dobrymi powiązaniami infrastrukturalnymi. Od poszczególnych członków ośrodków wzrostu transferowana jest wiedza na ukowa bądź też tak zwany spili over. Korzyści z tego mogą czerpać pozostali człon 5 P. R. K rugm an, Increasing R eturns a n d Econom ic G eography, „Journal o f Political E conom y” 1991 vol. 99, s. 4 8 3 -4 9 9 .
O pcje polityki regionalnej Niem iec W schodnich
111
kowie. Tego typu transfer obejmuje również regiony słabiej rozwinięte struktural nie, które muszą dysponować dobrymi połączeniami komunikacyjnymi z ośrodkami wzrostu. Zalety aglomeracji takich ośrodków, wśród których daje się rozróżnić localization i urbcmization effects, ściągają do siebie kolejne przedsiębiorstwa i pla cówki naukowe. Zrównoważona dynamika powstawania nowych podmiotów gos podarczych może się rozpowszechniać. Centralnym elementem koncepcji zorientowanej na innowacje i wzrost jest wie lorakie i szybkie wykorzystywanie w skali regionalnej (pozytywnego) rozpo wszechniania wiedzy. Rozumie się pod tym korzyści dla osób trzecich, które nie były uwzględniane w stosunkach wymiennych panujących na rynku bądź też nie były wynagradzane. Podobnie jak dobra użytku publicznego, stanowią tym samym również (pozytywne) niedomagania rynku, które mogą usprawiedliwić subwencje państwowe. Z punktu widzenia ekonomii narodowej zasadniczo słuszna może być decyzja, kiedy rząd federalny wesprze ośrodki wzrostu w nowych krajach związko wych.
Różne zastrzeżenia W świetle dotychczasowych rozważań należy uwzględnić ostrzeżenie Friedricha Augusta von Hayeka przed „nadużyciem wiedzy”6. Nawet jeżeli można zauważyć, że raz po raz powstają nowe ośrodki wzrostu, nie można wyciągać wniosku, że na leży objąć je wsparciem państwa. Wiele z dzisiejszych ośrodków wzrostu nie ist niało jako takie przed kilkoma laty. Nie wyjaśniono jeszcze w naukach ekonomicz nych znaczenia przestrzennej bliskości oraz regionalnych sieci w innowacyjności przedsiębiorstw7. Rząd w różnym stopniu zorientowany jest w sprawie istnienia ośrodków wzrostu, ogólnogospodarczego ich znaczenia oraz wartości oddziaływa nia transferu naukowego na gospodarkę narodową. Państwo wcale nie posiada lep szego rozeznania w trendach przyszłości, niż jest to w przypadku podmiotów pry watnych. Z reguły bywa tak, że państwo jest gorzej poinformowane niż przedsiębior stwa, co umożliwia postęp techniczno-ekonomiczny i czego będą życzyć sobie w przyszłości konsumenci8. I tu pojawiają się wątpliwości dotyczące gospodarki wolnorynkowej. Jeżeli pań stwo stawia w uprzywilejowanej pozycji niektóre przedsiębiorstwa, to zrywa ono więzy konkurencji pomiędzy uczestnikami rynku, z konkurentami krajowymi lub zagranicznymi, którzy nie otrzymują żadnego wsparcia lub korzystają z niego w mniejszym stopniu. W ten sposób - może się zdarzyć - skutecznie działający 6 F. A. von H ayek, D ie A nm afiung von Wissen, „O rdo” 1975, Bd. 26, s. 12-21. 7 G. Benzler, R. W ink, Regionale Innovationspole: Schliissel zu m ehr W achstum in D eutschland?, „List Forum fiir W irtschafts- und Finanzpolitik” 2004, Bd. 30, s. 253-270. 8 N. Eickhof, D ie Forschungs- und Technologiepolitik D eutschlands un d d er EU: M afinahm en un d Beurteilungen, „O rdo” 1998, Bd. 49, s. 465-487.
112
N orbert E ickhof
uczestnicy rynku, którzy nie korzystają z pomocy państwa, zostaną wyparci przez mniej wydajne podmioty gospodarcze, ale otrzymujące wsparcie. W końcu fatalne konsekwencje dla polityki gospodarczej: błędne decyzje jakie goś przedsiębiorstwa obciążają jedynie tylko to przedsiębiorstwo, natomiast błędne decyzje ze strony państwa, w ramach przedstawionej w tym miejscu koncepcji poli tyki regionalnej, będą dotyczyły całego regionu. W takiej sytuacji może być stosun kowo duża gotowość państwa do dalszej pomocy, wbrew wcześniej przyjętym zasa dom jej przyznawania. Można przytoczyć kolejne zastrzeżenia. Prowadzą one do wniosku, raczej dobrej rady dla państwa, żeby odstąpiło od finansowego wsparcia tzw. ośrodków wzrostu. W przypadku takiej koncepcji niebezpieczeństwo niepowo dzenia jest większe niż szanse na powodzenie. Zasada ta obowiązuje generalnie, w tym również nowe kraje związkowe.
Podsumowanie Okazało się, że 15 lat po zjednoczeniu i mimo wielobilionowego transferu środ ków nie udało się osiągnąć równości jakości życia na Zachodzie i Wschodzie Nie miec. Tak samo szeroko zakrojone działania w zakresie polityki regionalnej nie do prowadziły jeszcze do samonapędzającego się rozwoju gospodarczego na Wschodzie. Nowe kraje związkowe potrzebują w dalszym ciągu pomocy federacji bądź też Za chodu, począwszy od świadczeń oferowanych przez politykę społeczną, aż po dota cje do inwestycji gospodarczych. Jednak pomoc powinna w przyszłości być przy znawana tylko degresywnie. Mocne argumenty przemawiają przeciwko utworzeniu Specjalnej Strefy Ekono micznej Nowych Krajów Związkowych. Zamiast tego polityka regionalna powinna zająć się usunięciem jeszcze istniejących dysproporcji i niedoborów w infrastruktu rze - nie mówiąc już o dotacjach inwestycyjnych dla podmiotów gospodarczych. Należy zalecić jeszcze, aby przy pomocy państwowej, z której korzystają ośrodki wzrostu, zachować możliwie największą wstrzemięźliwość. L iteratura BENZLER G., WlNK R., R egionale lnnovationspole: Schliissel zu m ehr W achstum in D eutschland?, „L ist Fo rum fur W irtschafts- und F inanzpolitik” 2004, Bd. 30. DI W (D eutsches Institut fiir W irtschaftsforschung) et al„ Zw eiter F ortschrittsbericht wirtschaftswissenschaftlicher Institute uber die w irtschaftliche E ntw icklung in O stdeutschland, H alle (Saale) 2003. DOHNANYI K . v o n , M OST E ., K urskorrektur des Aufbau Ost. B ericht des G esprachskreises O st der Bundesre-
gierung, H am b u rg -B erlin 2004. EICKHOF N., Die F orschungs- u n d Technologiepolitik D eutschlands u n d der EU: M afinahm en u n d Beurtei-
lungen, „O rdo” 1998, Bd. 49. HAYEK F. A. von, Die Anm afiung von Wissen, „O rdo” 1975, Bd. 26. IWH (Institut fur W irtschaftsforschung Halle), Pressem itteilung Nr. 21/2003, H alle (Saale) 2003. KRUGMAN P. R., Increasing R eturns a n d E conom ic Geography, „Journal o f Political Econom y” 1991,
voI. 99. RÓHL K .-H ., S o ndenvirtschaftszonen ais Instrum ent der Regionalentw icklung, Kóln 2004.
Norbert Eickhof Universitat Potsdam
Regionalpolitische Optionen fur Ostdeutschland Am 3. Oktober 1990 erfolgte die Wiedervereinigung Deutsehlands. Damit ging die 40-jahrige unterschiedliche Entwicklung der politischen, sozialen und wirtschaftlichen Systeme in West- und Ostdeutschland zu Ende. Inzwischen sind mehr ais 15 Jahre vergangen, und es stellt sich die Frage, was bislang erreicht worden ist und was noch zu tun ist. Dabei móchte ich mich auf den Politikbereich konzentrieren, mit dem sich mein geschatzter Kollege Klaus Gloede wissenschaftlich in erster Linie beschaftigt hat, namlich mit der Regionalpolitik.
Eine Zwischenbilanz Zur Zeit der Wiedervereinigung betrug das Pro-Kopf-Einkommen in den so genannten neuen Bundeslandem nur knapp 38% des westdeutschen Wertes. Im Osten bestand in wirtschaftlicher Hinsicht ein gewaltiger Reform- und Nachholbedarf. Zum einen musste das gesamte Wirtschafts- und Sozialsystem transformiert werden. Zum anderen war die komplette Wirtschaftsstruktur an die neuen Markterfordemisse anzupassen. Trotz der umfangreichen Reform- und Modemisierungsaufgaben war man zunachst recht optimistisch. Man glaubte, die Integration der neuen Bundeslander sei in einigen Jahren zu bewaltigen. Ais sich allerdings abzeichnete, dass der Aufschwung Ost wohl doch nicht so schnell kommen wurde, wurde 1993 der erste Solidarpakt zwischen dem Bund und den Landern verabschiedet. Dieser Solidarpakt I galt sodann von 1995 bis 2004. In ihm wurden bestimmte Zahlungen des Bundes an die neuen Lander festgelegt. Die entsprechende Summę betrug 105 Mrd. Euro. Diese Summę stellt jedoch nur einen Bruchteil der Transferleistungen von West nach Ost dar. Insgesamt beliefen sich die Bruttotransferleistungen von 1991 bis 2003 auf ca. 1,3 Bio. Euro1. Davon kamen knapp 20% der wirtschaftsnahen Infrastruktur sowie 1 IWH (Institut fur W irtschaftsforschung Halle), P ressem itteilung Nr. 21/2003, Halle (Saale) 2003.
8 - Polityka regionalna..
114
N orbert E ickhof
der Wirtschaftsfórderung zugute. Den groBten Anteil von rand 50% machten sozialpolitisch gebotene Ausgaben aus. Die restlichen gut 30% stellten ungebundene und sonstige Zuweisungen dar. Von diesen Brattotransfers von West nach Ost miissen allerdings die Riickfliisse von Ost nach West abgezogen werden. Letztere beliefen sich auf 325 Mrd. Euro bzw. auf ein Viertel der Brattotransfers. Damit ergeben sich fur die Zeit von 1991 bis 2003 Nettotransfers von West nach Ost in Hohe von 940 Mrd. Euro. Das sind mehr ais 72 Mrd. Euro pro Jahr. Durchschnittlich betrachtet, entsprechen die Netto transfers iiber 36% des ostdeutschen Brattoinlandsprodukts und gut 4% des westdeutschen BIP. Welche Auswirkungen haben nun die zahlreichen MaBnahmen auf die wirtschaftliche Entwicklung in Ostdeutschland gehabt? Zwar ist in den neuen Bundeslandem seit der Wiedervereinigung vieles erreicht worden. Allerdings kann der Prozess der wirtschaftlichen Angleichung an den Westen keineswegs in allen Bereichen ais erfolgreich abgeschlossen betrachtet wer den'. So hat sich von 1991 bis 2003 das Bruttoinlandsprodukt in Westdeutschland um 35%, in Ostdeutschland dagegen um 129% vergróBert. Gleichzeitig ist das Pro-Kopf-Einkommen in den neuen Bundeslandem von etwa 38 auf ca. 67% des westdeutschen Wertes gestiegen. Allerdings ist darauf hinzuweisen, dass dieser Aufholprozess bereits seit 1996 stockt. Nachdem auch zehn Jahre nach der Wiedervereinigung ein selbsttragender wirtschaftlicher Aufschwung in Ostdeutschland noch nicht erkennbar war, wurde iiber die Fort fuhrung des Solidarpakts zwischen dem Bund und den neuen Bundeslan dem verhandelt. 2002 wurde dann der Solidarpakt II fur die Zeit von 2005 bis 2019 beschlossen. Dieser Solidarpakt soli einen von den neuen Bundeslandem ermittelten Finanzbedarf in Hohe von 156 Mrd. Euro decken. Dabei sollen die Leistungen grundsatzlich degressiv gewahrt werden und ab 2009 relativ stark zuriickgehen. Uber das, was im Einzelnen konkret getan werden sollte, gehen die Meinungen allerdings mehr oder weniger auseinander. Setzen die einen auf die Errichtung einer „Sonderwirtschaftszone neue Bundeslander” und pladieren andere dafur, statt der Infrastruktur doch besser die Untemehmen in Ostdeutschland zu fordem, so empfehlen Dritte, die immer knapper werdenden Fórdermittel primar den Wachstumszentren zu gewahren. Wie sind diese drei Optionen zu beurteilen?
Sonderwirtschaftszone neue Bundeslander Uneinheitlich sind die Antworten auf die Frage, ob eine „Sonderwirtschaftszone neue Bundeslander” errichtet werden sollte3. Diese Frage ist jedoch inzwischen zu vemeinen. Was 1990 einen Versuch wert gewesen ware, kame heute zu spat: 2 D IW (D eutsches Institut fur W irtschaftsforschung) et al., Z w eiter F ortschrittsbericht wirtschaftswissenschaftlicher Institute iiber die w irtschaftliche E ntw icklung in O stdeutschland, Halle (Saale) 2003. 3 K.-H. Rohl, Sonderw irtschaftszonen ais Instrum ent der R egionalentw icklung, Koln 2004.
Regionalpolitische O ptionen fur Ostdeutschland
115
Wie bereits angedeutet, gibt es ja schon seit 15 Jahren ein starkes Fórdergefalle zwischen Ost und West. Hinzu kommen geringere Preise, geringere Lóhne, langere Arbeitszeiten, schwachere Tarifbindungen sowie steuerliche Investitionsanreize in den neuen Bundeslandem. De facto existiert damit so etwas wie eine Sonderwirtschaftszone Ost. Zusatzliche MaBnahmen wie Lohnsenkungen auf osteuropaisches Niveau mit anschlieBender Lohnsubventionierung auf westdeutsche Einkommenshóhen oder die Einfiihrung von Niedrigsteuem in den neuen Bundeslandem miissen abgelehnt wer den. Niedriglóhne, die der Produktivitat gering ąualifizierter Arbeitnehmer entsprechen und erforderlichenfalls mittels Abgabenentlastungen oder Lohnsubventionen iiber das Arbeitslosengeldniveau aufgestockt werden, sind fur das ganze Bundesgebiet erwagenswert. Ein dartiber hinausgehender genereller Lohnverzicht in einzelnen Bundeslandem erscheint dagegen vor allem aus sozialen Griinden nicht vertretbar. Und weitere Steuersenkungen werden angesichts der allgemeinen deutschen Wachstumsschwache auch fur Westdeutschland gefordert. Femer widerspricht ein gespaltenes Steuersystem zwischen Ost und West den europaischen Harmonisiemngsbestrebungen.
Infrastrukturausbau Uneinheitlich sind femer die Antworten auf die Frage, ob auch weiterhin die In frastruktur in den neuen Bundeslandem gesondert gefordert werden soli. Gerade in jiingerer Zeit sind Forderungen laut geworden, statt der Infrastruktur doch besser die Untemehmen in Ostdeutschland zu fordem4. Eine solche Alternative jedoch verfehlt: Ein GroBteil der Infrastruktur stellt óffentliche Giiter dar, das heiBt Giiter, von dereń Nutzung kein Interessent ausgeschlossen werden kann, wenn sie erst einmal bereitgestellt worden sind. Erwerbswirtschaftliche Untemehmen sind deshalb nicht bereit, óffentliche Giiter planmaBig herzustellen und anzubieten. Wegen dieses Marktversagens kann es fur den Staat geboten sein, fur die Bereitstellung óffentlicher Giiter zu sorgen. Insofem sollte der Ausbau der Infrastruktur in den neuen Bundeslandem unter strenger Berucksichtigung der demographischen Entwicklung noch so lange vom Bund gefordert werden, wie sie quantitativ und qualitativ hinter der in Westdeutsch land hinterherhinkt. Entsprechende Unterschiede vermindem sich jedoch von Jahr zu Jahr. Daher ist es richtig, dass die gerade fur den Abbau von Infrastrukturdefiziten vorgeschlagenen HilfsmaBnahmen des Bundes im Rahmen des Solidarpakts II wohl auch weiterhin, allerdings degressiv gewahrt werden. 4 K. D ohnanyi, E. von M ost, Kurskorrektur des Aufbau Ost. B ericht des G esprachskreises O st der Bundesregierung, H am b u rg -B erlin 2004.
116
N orbert E ickhof
W achstumszentren Uneinheitlich sind schlieBlich die Antworten auf die Frage, wie die Wirtschafts forderung in den neuen Bundeslandern konkret fortgefiihrt werden soli. Zahlreiche Politiker wollen auch weiterhin gerade den strukturschwacheren Regionen den Vorrang bei der Fórderung lassen. Andere schlagen vor, sowohl strukturschwache Gebiete ais auch so genannte Wachstumszentren zu fordem. Beide Ansatze sind zwar politisch nachvollziehbar, aber volkswirtschaftlich verfehlt. Politisch sind sie nachvollziehbar, weil sie auf „Ausgleich” bzw. „Gleichheit” zieleń und damit die Zahl der unzufriedenen Wahler minimieren. Volkswirtschaftlich sind sie allerdings verfehlt, weil sie eine weitgehende Fehllenkung knapper Ressourcen implizieren und einen selbsttragenden wirtschaftlichen Aufschwung in den neuen Bundeslandern auch weiterhin behindem.
Der Ansatz Wiederum andere Politiker, aber auch Ókonomen befiirworten einen radikaleren Ansatz. Dieser basiert auf der Standorttheorie sowie auf der Theorie des ungleichgewichtigen Wirtschaftswachstums, insbesondere jedoch auf der Neuen Wachstumstheorie und der Neuen Ókonomischen Geographie5. Nach diesem Ansatz werden strukturschwache Regionen auf eine vor allem sozialpolitisch motivierte Grundfórderung reduziert. Dagegen kommen die ohnehin immer knapper werdenden Fórdermittel primar den Wachstumszentren zugute, die auch ais Wachstumskeme oder Wachstumspole bezeichnet werden. Darunter sind regionale Schwerpunkte bzw. Cluster zu verstehen, in denen innovative Produkte und Dienstleistungen hergestellt werden. Untemehmen und wissenschaftliche Einrichtungen wie Hochschulen und FuE-Institute sind in den Wachstumszentren stark vemetzt. Letztere verfiigen uber gute infrastrukturelle Anbindungen. Von den einzelnen Mitgliedem der Wachstumszentren gehen wissensintensive Extemalitaten bzw. Spill-overs aus. Diese kommen anderen Mitgliedem zugute. Die Extemalitaten strahlen aber auch in die strukturschwachen Regionen, die iiber gute Verkehrsverbindungen zu den Wachstumszentren verfiigen miissen. Agglomerationsvorteile dieser Zentren, auch in „Localization” und „Urbanization Effects” unterschieden, attrahieren weitere Untemehmen und wissenschaftliche Einrichtun gen. Eine nachhaltige Grtindungs- und Ansiedlungsdynamik kann sich ausbreiten. Zentrales Element dieses innovations- und wachstumsorientierten Konzepts ist die vielfaltige Entstehung und schnelle regionale Nutzung von (positiven) Extemalitaten. Bekanntlich versteht man damnter Vorteile fur Dritte, die im Rahmen der marktlichen Tauschbeziehungen nicht beriicksichtigt bzw. vergutet werden. Ahnlich 5 P. R. K rugm an, Increasing R eturns a n d Econom ic Geography, „Journal o f Political E conom y” 1991, vol. 99, S. 483 -4 9 9 .
Regionalpolitische Optionen fiir O stdeutschland
117
wie offentliche Giiter stellen somit auch (positive) Extemalitaten ein Marktversagen dar, das eine staatliche Subventionierung zu rechtfertigen vermag. Volkswirtschaftlich kann es daher grundsatzlich legitim sein, wenn der Bund Wachstumszentren in den neuen Bundeslandem fórdert.
Verschiedene Einwande In diesem Zusammenhang ist allerdings Friedrich August von Hayeks Wamung vor einer „AnmaBung von Wissen” zu beriicksichtigen6. Auch wenn zu beobachten ist, dass sich immer wieder Wachstumszentren herausbilden, folgt daraus nicht, dass diese auch staatlich zu fordem sind. Etliche der heutigen Wachstumszentren waren ubrigens vor Jahren noch nicht ais solche erkennbar. Die Bedeutung raumlicher Nahe sowie regionaler Netzwerke fur die Innovationsaktivitat von Untemehmen ist wirtschaftswissenschaftlich keineswegs geklart7. Die Existenz, die gesamtwirtschaftliche Bedeutung sowie der volkswirtschaftliche Wert wissensintensiver Extemalitaten sind dem Staat mehr oder weniger unbekannt. Letzterer besitzt kei neswegs bessere Informationen iiber die Zukunft ais die Privaten. In der Regel ist er schlechter ais die Untemehmer dariiber informiert, was der technisch-ókonomische Fortschritt demnachst ermóglicht und was die Nachfrager zukiinftig wiinschen8. Hinzu kommen marktwirtschaftliche Bedenken: Begiinstigt der Staat einzelne Untemehmen, so verzerrt er die Wettbewerbsbeziehungen dieser Marktteilnehmer zu allen nicht bzw. weniger gefórderten in- und auslandischen Konkurrenten. Auf diese Weise kann es passieren, dass durchaus effiziente, aber nicht geforderte Marktteilnehmer von weniger effizienten, aber staatlich begiinstigten Untemehmen verdrangt werden. SchlieBlich drohen fatale wirtschaftspolitische Konseąuenzen: Fehlentscheidungen eines Untemehmens belasten allein dieses Untemehmen. Fehlentscheidungen des Staates im Rahmen des hier vorgestellten regionalpolitischen Konzepts betreffen dagegen sogleich eine ganze Region. Dann aber diirfte die Bereitschaft des Staates, unter Missachtung friiher aufgestellter Fórderprinzipien auch weiterhin zu helfen, relativ groB sein. Weitere Einwande lieBen sich anfugen. Sie fiihren zu dem Ergebnis, dass der Staat gut beraten ist, von einer finanziellen Fórderung so genannter Wachstumszentren abzusehen. Hinsichtlich dieses Konzepts ist die Gefahr des Misserfolgs gróBer ais die Chance des Erfolgs. Das gilt generell und damit auch fiir die neuen Bundeslander. 6 F. A. von H ayek, D ie Anm afiung von Wissen, „O rdo” 1975, Bd. 26, S. 12-21. 7 G. Benzler, R. W ink, R egionale Innovationspole: Schliissel zu m ehr W achstum in D eutschland?, „L ist Forum fiir W irtschafts- und F inanzpolitik” 2004, Bd. 30, S. 253-270. 8 N. Eickhof, D ie F orschungs- un d Technologiepolilik D eutschlands un d der EU: M afinahm en un d Beurleilungen, „O rdo” 1998, Bd. 49, S. 465-487.
118
N orbert E ickhof
Resiimee Es hat sich somit gezeigt, dass 15 Jahre nach der Wiedervereinigung und trotz eines inzwischen billionenschweren Transfers eine Gleichheit der Lebensverhaltnisse in West- und Ostdeutschland noch nicht erreicht ist. Und auch immense regionalpolitische Aktivitaten haben noch nicht zu einem selbsttragenden wirtschaftlichen Aufschwung im Osten gefuhrt. Die neuen Bundeslander benótigen auch weiterhin Hilfe des Bundes bzw. des Westens, angefangen bei den sozialpolitisch gebotenen Leistungen bis hin zu Investitionszuschiissen fur die Wirtschaft. Allerdings sind diese HilfsmaBnahmen in Zukunft nur noch degressiv zu gewahren. Gute Argumente sprechen inzwischen dagegen, eine „Sonderwirtschaftszone neue Bundeslander” zu errichten. Stattdessen sollte sich die Regionalpolitik - von den Investitionszuschiissen fur die Wirtschaft einmal abgesehen - auf die Beseitigung noch vorhandener Infrastrukturdefizite konzentrieren. GróBtmógliche Zuriickhaltung ist schlieBlich bei der staatlichen Fórderung so genannter Wachstumszen tren zu empfehlen. Literatur BENZLER G ., W lN K R.: R egionale Innovalionspole: Schliissel zu m ehr W achstum in D eutschland?, „List Fo
rum ftlr W irtschafts- und F inanzpolitik” 2004, Bd. 30. DIW (D eutsches Institut fur W irtschaftsforschung) et al., Zw eiler F ortschrittsbericht w irtschaftswissenschaftlicher Institute iiber die w irtschaftliche E ntw icklung in Ostdeutschland, Halle (Saale) 2003. DOHNANYI K. VON, M o s t E.: K urskorrektur des A ufbau Ost. B ericht des G esprdchskreises O st der Bundes-
regierung, H am b u rg -B erlin 2004. EICKHOF N.: Die Forschungs- und Technologiepolitik D eutschlands und d er EU: M afinahm en und Beurteilungen, „O rdo” 1998, Bd. 49. HAYEK F. A. VON: D ie A nm afiung von Wissen, „O rdo” 1975, Bd. 26.
IWH (Institut ftlr W irtschaftsforschung Halle), P ressem itteilung Nr. 2 1 /2 0 0 3 , Halle (Saale) 2003. KRUGMAN P. R .: Increasing R eturns an d E conom ic Geography, „Journal o f Political E conom y” 1991, voi. 99. RÓHL K .-H .: Sonderw irtschaftszonen ais Instrum ent der Regionalentw icklung, K o ln 20 0 4 .
Romuald Jończy Uniwersytet Opolski
Polityka regionalna w województwie opolskim wobec exodusu zarobkowego ludności Wprowadzenie Znaczna część mieszkańców (1/4) województwa opolskiego już przed akcesją Polski do UE w 2004 r. miała dostęp do unijnego rynku. Wynika to z tego, że centralnowschodnią część województwa zamieszkuje rodzima ludność śląska, która za chowała obywatelstwo niemieckie i posiada w związku z tym nieograniczone możliwości podejmowania pracy, tak w Niemczech, jak i w innych państwach „sta rej” Unii Europejskiej. Rezultatem tej swobody migracji jest już od szeregu lat jej masowość, niemająca precedensu w Europie. Od momentu akcesji do UE euro pejski rynek pracy otworzył się częściowo (niektóre państwa) także dla tych miesz kańców regionu, którzy nie posiadają niemieckiego obywatelstwa, czego rezultatem jest nasilająca się migracja zarobkowa polskiej młodzieży do takich państw, jak Wielka Brytania i Irlandia. Skutki podejmowania pracy za granicą, zwłaszcza w sferze ekonomicznej, wywołane odpływem zasobów pracy i transferem zarobków z migracji, nie mają precedensu w Europie. Bez ryzyka można stwierdzić, że otwartość zachodniego rynku pracy doprowadziła w regionie do wystąpienia zjawisk i stanów szczegól nych tylko dla Opolszczyzny. Z racji zaś tego, że region odegrał w kwestii migracji zarobkowych rolę pionierską, szereg obserwowanych w nim korzyści i niekorzyści, stanów i trendów, szans i zagrożeń może, po akcesji do UE, pojawić się i pojawia się w innych częściach Polski.
Natężenia migracji w układzie przestrzennym województwa Obszar województwa opolskiego jest bardzo zróżnicowany pod względem po chodzenia etnicznego ludności, a w związku z tym także pod względem posiadania obywatelstwa niemieckiego, swobody w podejmowaniu pracy w Europie Zachód-
120
Rom uald Jończy
niej i, co się z tym wiąże, nasilenia migracji zarobkowej. Udziały posiadającej oby watelstwo niemieckie (lub prawo do niego) ludności autochtonicznej w poszczegól nych gminach województwa prezentuje mapka (ryc. 1).
Byczyna r | Wołc; Namysłów \Domaszowice Rudnil luczbork
Świerczi Lubsza
Popielow Uszanki f x Dobrzci Lewin Brzoski'yytelkf Grodków
Dąbrowa/ Opole'
koroszyci
"Tułowii
'akosłi Itmuchó’ 'aczków.
Głuchołazy 'rudnil
[%] poniżej 5 5.01-20,00 20.01-40,00 40.01-60,00 60.01-80,00 powyżej 80,01
Iłubczyci
Branii Kietrz
Ryc. 1. U dział autochtonów pochodzenia niem ieckiego w ludności gm in w ojew ództw a opolskiego Źródło: R. Jończy, W pływ m igracji zagranicznych na dysharm onię rozw oju w ojew ództw a opolskiego (ze szczególnym uw zględnieniem rynku pracy), O pole 2006.
Skala, charakter, kierunki i nasilenie migracji Ponieważ procesy migracji ludności autochtonicznej i nieposiadającej obywatelstwa niemieckiego różnią się silnie zarówno pod względem skali, jak i jej kierunków, cha rakteru oraz dostępnej o nich wiedzy, należy z osobna omówić obie grupy.
Polityka regionalna w w ojew ództw ie opolskim wobec exodusu zarobkow ego ludności
121
1. Ludność autochtoniczna. Skala migracji ludności autochtonicznej jest ogromna. Badania dotyczące stanu na koniec 2004 r. wskazały, że ok. 1/4 zameldo wanej populacji (ponad 80 tys. z ponad 330 tys. osób) stanowią osoby, które już przed laty (głównie w latach 1987-1992) wyjechały na stałe do Niemiec (emigracja zawieszona). Z pozostałych, faktycznie zamieszkujących województwo niespełna 250 tys. autochtonów, ponad 140 tys. było w wieku produkcyjnym, z tego ok. 35 tys. nie pracowało zarobkowo. Z podejmujących pracę 107 tys. osób ponad 61 tys. po dejmowało pracę za granicą, z czego prawie 50 tys. pracowało wyłącznie za gra nicą. Autochtoni migrujący zarobkowo za granicę pracują przede wszystkim w dwóch państwach: Niemczech (ok. 58% ogółu) i Holandii (ok. 40%), przy czym osoby podejmujące pracę w Niemczech pracują tam w większości stale, a pracujący w Holandii czynią to na ogół okresowo. Warto dodać, iż migracja zarobkowa ciągle się nasila i że pracę za granicą podejmują przede wszystkim osoby młode. W najmłodszym przedziale wiekowym, obejmującym osoby w wieku 18-25 lat, praca za granicąjest praktycznie regułą. Wśród mężczyzn z tego przedziału wieko wego udział pracujących wyłącznie za granicą jest pięciokrotnie większy niż pracujących wyłącznie w Polsce (jeszcze w 2001 r. była to relacja 2 : 1); wśród ko biet udział pracujących wyłącznie za granicą jest trzykrotnie większy od pracu jących wyłącznie w Polsce. Ogólnie z autochtonów w wieku 18-25 lat podej mujących pracę (gdziekolwiek) - 84% podejmuje ją za granicą. 2. Ludność nieposiadająca obywatelstwa niemieckiego. Skala i charakter migracji
mieszkańców Opolszczyzny nieposiadających podwójnego obywatelstwa nie jest znana tak dokładnie, jak w przypadku rodzimych Ślązaków. Wynika to z ograniczonej do nie dawna swobody migracji i niepodejmowania w związku z tym badań ilościowych nad tym zjawiskiem. Owych migrantów należy podzielić na dwie grupy. Pierwszą stanowi przynajmniej kilkanaście tysięcy osób wyjeżdżających do prac sezonowych, głównie do Niemiec, w ramach umów bilateralnych. Natomiast bliżej nieznana jest druga grupa - liczba Opolan podejmujących pracę lub przebywających w 2005 r. w pozostałych krajach, w tym zwłaszcza Wielkiej Brytanii i Irlandii, oraz osób nielegalnie podej mujących pracę poza granicami kraju. Liczba ta jest wielokrotnie większa niż dwa lata temu, szacuję ją wstępnie na ok. 16-25 tys. osób, może być jednak większa, ale stale rośnie. Jeszcze trudniej ustalić charakter tych wyjazdów - na ile mają one charakter pracy okresowej, a na ile już są to wyjazdy na stałe lub staną się nimi.
Skutki migracji w wymiarze mezoekonomicznym Jednym z najważniejszych skutków migracji są osiągane dzięki nim zarobki. Od powiednie obliczenia1 wskazują, że tylko pracujący za granicą autochtoni uzyskali 1 R. Jończy, W pływ migracji zagranicznych na dysharmonię rozwoju wojew ództw a opolskiego (ze szczegól nym uw zględnieniem rynku pracy), O pole 2006, s. 71-7 5 , 94-98.
122
Rom uald Jończy
tam w 2004 r. (przy wysokim wtedy średniorocznym kursie euro - 4,6 zł) zarobki o łącznej wartości przynajmniej 2708,6 min zł, z czego ok. 2150 min zł transfero wane jest do Polski. Ten bezprecedensowy transfer zarobków z migracji wymaga weryfikacji wskaź ników dobrobytu materialnego mieszkańców województwa opolskiego. Uwzględ nić należy również to, że faktyczna liczba mieszkańców województwa jest mniejsza, bo oficjalne (meldunkowe) dane ujmują również niewymeldowanych z Polski emigrantów stałych (zawieszonych). W przypadku rozporządzalnego
"ilków Wołczyi lamysłów
R udniki Kluczbork
Swierczi
/Brzeg -m .
Br2B5j\r^ _ jf .
Popielów
S oisrankij 'Lawin
Niemodlli Tulowi.
:ieszl
ichotazy', rudnii
Głogówek
:ędzierzyn-K ćżle
[%] poniżej 8,00
8 ,01 - 11,00 11.01-14,00 14.01-17,00 powyżej 17,00
R yc. 2. U dział bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym zam eldow anej w gm inach w ojew ódz tw a opolskiego w 2004 r. Źródło: R. Jończy, Wpływ m igracji zagranicznych na dysharm onię rozw oju w ojew ództw a opolskiego (ze szczególnym uw zględnieniem rynku pracy), Opole 2006.
Polityka regionalna w w ojew ództw ie opolskim w obec exodusu zarobkow ego ludności
123
dochodu per capita, uwzględnienie zarobków zagranicznych i emigracji zawieszo nej zmienia wskaźnik z 744 zł na 1038 zł miesięcznie, co przesuwa Opolszczyznę z poziomu średniej krajowej na zdecydowanie pierwsze miejsce w Polsce. Analiza wpływu migracji zarobkowej na rynek pracy i sytuację gospodarczą w układzie przestrzennym województwa potwierdziła ogromny wpływ migracji na badane wskaźniki. Gminy autochtoniczne w porównaniu do pozostałych wyróżnia przede wszystkim bardzo niska wartość wskaźników bezrobocia, które w gminach, gdzie zdecydowaną większość stanowią autochtoni, są 3-, 4-krotnie niższe niż w gminach w przeważającej liczbie zamieszkałych przez osoby nieposiadające oby watelstwa niemieckiego (mapka na ryc. 2). Jednak gminy autochtoniczne cechują również stosunkowo niskie wskaźniki za trudnienia i aktywności gospodarczej. Dotyczy to zwłaszcza gmin wiejskich, gdzie zauważalna jest paradoksalna korelacja: im niższe bezrobocie, tym mniejsza w nich liczba podmiotów gospodarczych i tym mniejszy udział pracujących na ich terenie. Ze zjawiskiem tym związany jest najważniejszy, „migracyjny” problem rozwoju województwa, za który uznać należy nierównowagę pomiędzy dochodami dys pozycyjnymi mieszkańców, a generowaną w województwie produkcją i aktyw nością gospodarczą oraz zatrudnieniem i inwestycjami. Migracje, jak się okazuje, inicjują zdarzenia tworzące zamknięty krąg utmdniający adekwatny do wzrostu dochodów rozwój aktywności gospodarczej i produkcji. Zjawisko to widoczne jest na obszarze, gdzie przeważają autochtoni. Odpływ siły roboczej zmniejsza podaż pracy (zasoby siły roboczej) na pewnych sektorach rynku pracy. Jednocześnie poprzez transfer dochodów zwiększa się popyt (zarówno na towary i usługi, jak i na pracę) w obszarze odpływu. Niemożność jego zaspokojenia miejscowymi czynnika mi produkcji prowadzi do procesów wewnętrznego i zewnętrznego importu pro duktów, usług i zasobów pracy oraz do zajmowania udziałów w rynku (towarowym i pracy) przez podmioty z zewnątrz - spoza tego obszaru i spoza Polski. Należy podkreślić, że mimo najwyższego w Polsce poziomu dochodów rozporządzalnych per capita, wartość PKB per capita coraz bardziej odbiega od średniej krajowej, a produkcja usług per capita jest jedną z najniższych w kraju.
Dysharmonia rozwoju a pożądane zmiany Wobec przedstawionych w skrócie skutków imigracji i ich oddziaływania na pro ces regionalnego rozwoju województwa należałoby dążyć do ograniczenia dysharmonii w rozwoju. Dysharmonii objawiającej się z jednej strony wysokim pozio mem dochodów rozporządzalnych i popytu konsumpcyjnego oraz niskim wśród autochtonów bezrobociem, z drugiej zaś niedostatecznym wzrostem produkcji, ak tywności gospodarczej i niskim zatrudnieniem. Kontynuacja tego trendu grozi dal szym zwalnianiem tempa rozwoju gospodarczego i dalszym zajmowaniem rynku regionalnego przez podmioty (rynek towarów i usług) i pracobiorców (rynek pracy) spoza województwa.
124
Rom uald Jończy
Za cel nadrzędny uznać należy więc zrównoważenie procesu rozwoju regional nego, które wyrażałoby się wzrostem produkcji i zatrudnienia, a ograniczeniem zaj mowania rynku regionalnego (towarowego, usługowego i pracy) przez podmioty z zewnątrz. Wymaga to spełnienia przynajmniej dwóch warunków związanych z kwestią migracji. Pierwszym jest osiągnięcie równowagi dynamicznej pomiędzy popytem i podażą na rynku dóbr i usług, drogą zwiększenia podaży. Konieczny jest zatem we wnętrzny wzrost inwestycji i aktywności gospodarczej, zwłaszcza w sektorze usług. Chodzi też o to, aby wysokie dochody rozporządzalne mieszkańców województwa były wydawane na towary i usługi produkowane w województwie, przez jego mieszkańców. Bardzo ważne jest również to, aby nastąpiła zmiana charakteru zagranicznej mi gracji ze stałej i zarobkowej stałej na okresową i komplementarną. Realizacja tego warunku będzie o tyle trudna, że, jak się wydaje, obecny samoczynny kierunek zmian jest odwrotny, tzn. migracja zarobkowa wykazuje tendencję do utrwalania się i ewoluuje w stałą. Wpływają na to czynniki makroekonomiczne, ale przede wszyst kim to, że już obecnie około połowę migrujących stanowią osoby bardzo młode, które nie mają dzieci i nie zawarły jeszcze związków małżeńskich. Na grupę tę, której brakuje silnych czynników przyciągających ją na Opolszczyznę z powrotem (dzieci, współmałżonek, stała praca, kontakty społeczne i towarzyskie), niewątpli wie silnie oddziaływać będą korzyści związane z trwałym zamieszkaniem w Niem czech lub Holandii, wyrażające się, oprócz łatwości w znalezieniu pracy i wyższych wynagrodzeń, szeroką gamą przywilejów socjalnych przysługujących mieszkańcom tych państw, zwłaszcza przywilejów przysługujących młodym rodzinom z dziećmi. Wobec wymienionych uwarunkowań stwierdzić należy, że powrót migrującej za robkowo młodzieży, obok zrównoważenie procesu rozwoju gospodarczego, jest jednym z największych wyzwań polityki regionalnej.
Rekomendowane działania w sferze polityki regionalnej 2 W kontekście ewentualnej polityki regionalnej istotny jest wniosek, że ogromna większość migrujących pracuje za granicą nie dlatego, że nie może znaleźć pracy w Polsce, lecz dlatego, że więcej zarabia za granicą. Problemem rynku pracy na Opolszczyźnie jest zatem nie tyle brak pracy w ogóle, ile wynagrodzenie za pracę dostępną. Rozwiązanie zagadnienia - wynikającego z obiektywnych uwarunkowań ekonomicznych i z rozwoju gospodarczego Polski - wykracza poza możliwości urzędów pracy i innych regionalnych instytucji i gremiów zajmujących się rynkiem pracy i zatrudnieniem. Ważne jest jednak również, że migrujący nie oczekują od państwa polskiego, samorządów i instytucji pomocy finansowej zasiłków czy in nych świadczeń przysługujących bezrobotnym i osobom w trudnej sytuacji. Ocze2 Prezentow ane tu rekom endacje pochodzą z pracy: R. Jończy, W pływ m igracji zagranicznych..., op.cit.
P olityka regionalna w w ojew ództw ie opolskim w obec exodusu zarobkow ego ludności
125
kują natomiast działań, które uaktywnią gospodarczo województwo i pozwolą im w przyszłości na podjęcie pracy w regionie w lepszych warunkach płacowych niż obecnie3. Pojawia się tym samym pytanie o działania, jakie należałoby podjąć, aby prze orientować proces migracji oraz związane z nim konsekwencje i uwarunkowania do stanu pożądanego z perspektywy długookresowego i zrównoważonego rozwoju wo jewództwa. Bez wątpienia, możliwości podjęcia odpowiednich działań są ograniczone. Wy nika to głównie z tego, że migracje w obecnych warunkach są procesem całkowicie swobodnym i uwarunkowanym głównie obiektywnymi czynnikami, zwłaszcza zaś relacjami płacowymi, walutowymi i cenowymi. Niewątpliwie łatwiej będzie wymienić czynności, o których powszechnie się mówi, a które problemu migracji nie rozwiążą, choć sądzi się inaczej. Biorąc pod uwagę zarówno podawane przez badanych motywy pracy za granicą, jak również ich preferencje płacowe, oraz oczekiwane przez nich działania samorządowo-instytucjonalne, oczywiste wydaje się, że sytuacji nie zmieni w sposób istotny za równo pasywna polityka zatrudnienia, jak i niektóre jej aktywne formy. Wręcz przeciwnie - to nie w urzędach pracy i nawet nie na rynku pracy tkwi rozwiązanie problemu migracji i możliwości przeorientowania tego procesu w pożądanym kie runku. Nie ulega również wątpliwości, że to, czego oczekują migrujący od polityki re gionalnej, nie jest bezpośrednio osiągalne - zarząd województwa, starostowie i wójtowie nie są w stanie sprawić wprost, aby przeciętne wynagrodzenia w regio nie wzrosły do poziomu oczekiwanego przez osoby aktualnie pracujące za granicą. Jakie zatem działania można i należy podjąć? Po wielostronnej analizie, zarówno przyczyn i determinant migracji, jak i sytuacji społeczno-gospodarczej w regionie, oceniam, że ważną cechą koniecznych działań musi być ich kompleksowość. Nie mogą się też one ograniczyć wyłącznie do sfery ekonomicznej. W związku z tym, że region cierpi na niedobór produkcji i inwestycji we wnętrznych, należy zachęcać zarówno emigrantów, jak i innych mieszkańców wo jewództwa do działalności gospodarczej w województwie. Zachęcanie to może być o tyle zasadne, że jedynie działalność gospodarcza (bo raczej nie praca najemna) może dać osobom obecnie migrującym dochody na satysfakcjonującym poziomie. Przemawia za tym również to, że regionowi potrzebne są nie tyle inwestycje zewnętrzne, zwłaszcza w sferze handlu, co wewnętrzne. W przypadku osób pra cujących za granicą owe zachęty sprowadzać by się mogły do np. swoistego rodzaju kursów prowadzenia działalności gospodarczej, które, oprócz dostarczenia wiedzy na temat warunków i sposobów jej prowadzenia, miałyby uświadomić, że jest ona w szeregu przypadków nie mniej opłacalna niż migracja zarobkowa, mniej kłopotli wa, niż się sądzi, a warunki jej prowadzenia (zwłaszcza popyt rynkowy) są w wielu 3 R. Jończy, W pływ m igracji zagranicznych..., op.cit.
126
Rom uald Jończy
formach tej działalności (np. usługi budowlane) lepsze niż gdzie indziej w Polsce. Kurs taki mógłby obejmować niezbędne kwestie formalne, podatkowe, skarbowe, księgowe itp. Niebagatelne znaczenie miałoby również uświadomienie migrującym, że dalsza praca za granicą będzie coraz mniej opłacalna i coraz bardziej ich margi nalizująca. W kontekście odpływu środków finansowych poza region oraz braku instytucji finansowej zatrzymującej w regionie te środki rozważyć należy podjęcie działań mających na celu powstanie regionalnego podmiotu finansowego (banku regional nego), który mógłby skupić środki kapitałowe mieszkańców województwa, zwłasz cza uzyskiwane za granicą, jak również skoncentrował się na działalności kredytu jącej inwestycje regionalne. Inwestycje wewnętrzne muszą dotyczyć zwłaszcza sfery usług, w produkcji których region lokuje się na przedostatnim miejscu w Polsce. Konieczne zatem jest ukierunkowane działanie na rzecz zwiększenia podaży usług w województwie, zwłaszcza w jego centralnowschodniej części. Obecnie w zakresie niektórych usług (murarskie, dekarskie, ociepleniowe, malarskie) niedobór jest tak duży, że to przed siębiorcy dyktują warunki (ceny, terminy, rozliczenie, zakres robót), to zaś nie sprzyja konkurencyjności i rozwojowi, poza tym umożliwia zajmowanie tego rynku przez podmioty z zewnątrz, spoza województwa i kraju. Kolejna rekomendacja związana jest z tym, że migracje zarobkowe dotyczą prze de wszystkim ludzi młodych, coraz częściej niepróbujących nawet sił na opolskim rynku pracy. Dlatego należy podjąć działania umożliwiające absolwentom gimnaz jów i liceów wybór zawodu, w którym będą mogli po zakończeniu edukacji podjąć pracę. Zarzuca się często młodzieży, że źle wybiera zawód, jednak w obecnych wa runkach nie posiada ona źródła informacji, na podstawie którego mogłaby wybrać ten zawód dobrze. Wydaje się, że pomogłyby w tym cykliczne (np. co 3 lub 5 lat) badania perspektyw zapotrzebowania na siłę roboczą (opracowywanie prognozy popytu na pracę). Bardzo dotkliwy w kontekście wysokiego popytu konsumpcyjnego mieszkańców województwa jest brak ośrodków skupiających funkcje handlowe, usługowe i roz rywkowe, co dotyczy zarówno ośrodków mogących pełnić funkcje ponadlokalne (np. przy autostradzie A4), jak i lokalne. Powstanie tego typu centrów zatrzymałoby dotychczasowy odpływ środków poza region, głównie do aglomeracji górnośląskiej i wrocławskiej. Po drugie centra takie - zwłaszcza centra rozrywkowe (parki rozry wki), rekreacyjno-sportowe (np. parki wodne, regionalny ośrodek narciarski w masy wie Góry św. Anny) i handlowo-usługowe (centra handlu i logistyki) - byłyby niewątpliwie czynnikiem przyciągającym z powrotem do regionu migrującą młodzież. Z dotychczasowym nurtem przemyśleń wiąże się ściśle kolejny postulat. Nie ule ga wątpliwości - nie zaniedbując oczywiście rozwoju poszczególnych gmin i po wiatów - że należy działać na rzecz wzmocnienia i rozwoju funkcji aglomeracji opolskiej (opolsko-krapkowickiej), z jej zapleczem gospodarczym, infrastruktural nym, kulturalnym, naukowym, mieszkaniowym, rozrywkowym itd. Jedynie silna
Polityka regionalna w w ojew ództw ie opolskim w obec exodusu zarobkow ego ludności
127
aglomeracja stolicy województwa - silna infrastrukturą, rynkiem pracy, rozrywką i nauką - może stać się magnesem zatrzymującym w regionie podstawowe czynniki rozwoju: ludzi, kapitał i wiedzę. Na dzisiaj każdy z tych elementów rozwoju jest odciągany poza województwo. Sądzę, że kluczowe znaczenie w rozwoju tej aglo meracji i procesów inwestycyjnych na Opolszczyźnie ma brak portu lotniczego, który, jeśli to możliwe, powinien szybko powstać na terenie dawnego lotniska w Kamieniu Śląskim. Lotnisko w Kamieniu mogłoby również odegrać wielką rolę w szybkiej i sprawnej komunikacji, służącej osobom pracującym za granicą i emi grantom stałym, przyjeżdżającym tu w odwiedziny i na wakacje. W kilku euro pejskich metropoliach (Monachium, Kolonia, Rotterdam, Amsterdam, Haga) stale pracuje kilka lub kilkanaście tysięcy mieszkańców województwa. W kilku nie mieckich metropoliach mieszka po kilka lub kilkanaście tysięcy osób, które wy jechały z Opolszczyzny na stałe w latach osiemdziesiątych, a które byłyby zaintere sowane częstszymi odwiedzinami, gdyby istniały bezpośrednie i tanie połączenia lotnicze do tych miast. Wymaga to uwzględnienia migrantów zarobkowych i dias pory zagranicznej w planie biznesowym i prognozach przychodów portu lotnicze go, gdyż czynniki te są tak istotne, że mogą okazać się decydujące o lokalizacji (randze) lotniska. Niewątpliwie czynnikiem, który mógłby powstrzymać młodzież, i to nie tylko autochtoniczną, przed migracją, zwłaszcza definitywną, a który sprzyjałby reemi gracji i imigracji sentymentalnej, byłoby podjęcie konkretnych działań ukierunko wanych na wspieranie rozwoju silnej tożsamości regionalnej, opartej na zintegro wanej wielokulturowości i akcentującej uniwersalne wartości regionalne (śląskie) i europejską tolerancję. Wyznacznikiem tego kierunku powinien być region zinte growany wewnętrznie, tolerancyjny i wykorzystujący swoje bogate dziedzictwo kulturowe, historyczne i gospodarcze jako naturalną dźwignię rozwojową. Wymaga to podjęcia działań poprawiających wizerunek Opolszczyzny, który dzisiaj jest zły i nie odpowiada rzeczywistości. Województwo opolskie na zewnątrz kojarzy się z korupcją, nieposzanowaniem polskich symboli narodowych i unijnych (zdejmuje się polskie godło, pali flagi unijne). Kojarzy się jako województwo, które według oficjalnych statystyk „wlecze się w ogonie” polskich regionów; w rezultacie region, który niepotrzebnie powstał, niepotrzebnie istnieje, a ostatnio - co nie pozostaje bez znaczenia - niefortunnie głosuje4. Szczególna rola w kreacji wizerunku regionu przypada regionalnym samo rządowcom, politykom i dziennikarzom, którzy powinni obszar relacji polsko-śląsko-niemieckich wyłączyć z walki politycznej i sensacji medialnej. Sprawy: Matei, Kamuselli, Bartodzieja, Habera czy pomników mogły zostać rozpatrzone z większym dystansem a mniejszym rozgłosem i dopiero po uzyskaniu —przez re gionalne władze i media - wiedzy na dany temat. 4 Ostatnie w ybory parlam entarne, a zw łaszcza prezydenckie, w których O polanie, przede w szystkim au tochtoni, m asow o poparli Platform ę O byw atelską i D onalda Tuska, w skazują na dużą nieufność do obecnie rządzącego układu partyjnego, głoszącego hasła narodow e i populistyczne.
128
Rom uald Jończy
Konieczna jest nie antypromocja, ale ukierunkowana promocja. W pierwszym rzędzie powinna to być skoordynowana i ukierunkowana promocja regionu i rodzi mej wytwórczości. Jak dowodzą doświadczenia związane z reformą samorządową i tzw. obroną województwa, Opolanie potrafią być patriotami regionalnymi. Kwestię tę, zwłaszcza w kontekście niedoborów rodzimej produkcji, należałoby wykorzystać, promując, np. dzięki odpowiedniemu oznakowaniu, regionalne pro dukty i usługi. Działaniom tym powinna iść w sukurs promocja województwa jako regionu o najwyższym poziomie życia w kraju, optymalnego miejsca zamieszkania i kształcenia, regionu ludzi tolerancyjnych, zintegrowanych i zadowolonych. Infor macje te powinny być zawarte i eksponowane nie tylko w informatorach. Na nich również powinno się oprzeć oferty inwestycyjne, gdyż o inwestycjach, zwłaszcza zaś inwestycjach w centra handlowe, usługowe, rozrywkowe i rekreacyjne — tak potrzebne na Opolszczyźnie —decyduje dużo silniej popyt konsumpcyjny w danym miejscu (wynikający z dochodów) niż np. ulgi inwestycyjne i zwolnienia podatkowe. Za bardzo ważne uznać należy podjęcie działań na rzecz reemigracji i turystyki sentymentalnej byłych mieszkańców województwa obecnie zamieszkałych za gra nicą. Dotyczy to z natury rzeczy głównie kilkuset tysięcy Ślązaków, którzy wyemi growali do Niemiec w ostatnich kilkudziesięciu latach. Osób, które w znacznej części posiadają na Opolszczyźnie rodziny, znajomych, często jeszcze nierucho mości (emigracja zawieszona), a w każdym razie ojczyznę dzieciństwa i młodości, do której chętnie się wraca w starszym wieku. Brak działań na rzecz tej grupy jest jedną z dużych niewykorzystanych szans regionalnych, mającą również duże znaczenie ekonomiczne. W budowaniu oferty i promocji na rzecz tej grupy na leżałoby zawrzeć zarówno elementy turystyczne (zwiedzanie Opolszczyzny), kultu religijnego (Góra św. Anny, Kamień Śląski) oraz rehabilitacyjne, lecznicze i wy poczynkowe. Młodszych należałoby zachęcić do spędzenia na Opolszczyźnie przy najmniej części czasu wolnego, a starszych do powrotu, promując Opolszczyznę jako np. miejsce „pogodnej jesieni w krainie dzieciństwa”. Generalnie byłoby też wskazane, aby to niewątpliwie najbardziej śląskie z województw więcej w promocji regionalnej korzystało z olbrzymiego kulturalnego, gospodarczego i naukowego do robku Śląska. Dorobek ten, łącznie z silną tożsamością regionalną mieszkańców, może być naturalnym czynnikiem rozwoju regionu, nie tylko jego turystyki. Doro bek ten powinien również zająć należne mu miejsce w edukacji na wszystkich szczeblach, gdyż wiele wskazuje na to, że wiedza mieszkańców regionu, częściowo także jego elit, na temat jego historii czy dziedzictwa kulturowego jest porażająco niska. Podręczników i lekcji o regionie brakuje w szkołach wszystkich szczebli. Niewątpliwie wielką szansą dla reemigracji, imigracji, inwestycji, jak i przewagi kon kurencyjnej Opolan na rynkach pracy byłyby szkoły niemiecko- lub dwujęzyczne, najlepiej mające w swoim profilu tolerancję, europejskość czy śląski uniwersalizm. Wiele argumentów przedstawionych w tej pracy wskazuje na to, że wyjątkowo liczne pokolenie młodzieży, nie tylko autochtonicznej, urodzonej w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych może być dla regionu i dla kraju stracone. Emigracja
P olityka regionalna w w ojew ództw ie opolskim w obec exodusu zarobkow ego ludności
129
zarobkowa zamieni się w istotnej mierze w emigrację definitywną. W kontekście tego nieuchronnego zmniejszania się liczby mieszkańców województwa rozważyć należy podjęcie działań zmierzających do ściągnięcia do regionu imigrantów z zagranicy, osób polskiego czy śląskiego pochodzenia, zwłaszcza najbardziej tym zainteresowanych Polaków zamieszkałych na terenie byłego Związku Radzieckie go. Odpowiednie i konkretne działania w tym zakresie wpisywałyby się w budowę regionu opartego na integracji, wielokulturowości i przyjaznego dla wszystkich. Ostatnia rekomendacja wynika z przedstawionych wcześniej dwóch cech spe cyficznych regionu. Po pierwsze, faktyczny obraz demograficzny, ekonomiczny i społeczny w sposób zasadniczy odbiega od tego, który tworzą oficjalne i powszech nie wykorzystywane dane. Po drugie, województwo pod względem skali migracji i doniosłości ich skutków jest wyjątkowe nie tylko w Polsce, ale także w Europie i na świecie. Dlatego też konieczne wydaje się stworzenie ośrodka lub (przy najmniej) zespołu badawczo-rozwojowego, zajmującego się stale procesami mi gracji i ich oddziaływaniem na rozwój województwa. Dysponowanie w ramach tego ośrodka (zespołu) bazą diagnostyczno-informacyjną, monitorującą na bieżąco migracje i ich skutki, a w konsekwencji diagnozującą rzeczywistą sytuację gospo darczą i społeczną, służyłoby zarówno polityce regionalnej, jak i przedsiębiorcom, inwestorom, pracodawcom, konsumentom, pracobiorcom. Biorąc pod uwagę, że Opolszczyzna stanowi zarówno pod względem skali migracji, jak i uzyskanej o niej wiedzy obszar w Europie wyjątkowy, ośrodek (zespół) ten mógłby pełnić również funkcje ponadregionalne i międzynarodowe. Doświadczenie, które region ma w za kresie emigracji i - od niedawna - imigracji (zarobkowej ze Wschodu), jest elemen tem, którym można się dzielić również na płaszczyźnie międzynarodowej.
9 - Polityka regionalna..
■
-
Romuald Jończy Universitat in Opole
Regionalpolitik in der Oppelner Woiwodschaft im Kontext der Erwerbsmigration der Bevolkerung
Einleitung Die Oppelner Woiwodschaft ist eine Region, in der ein erheblicher Bevólkerungsteil (1/4) schon vor dem Beitritt Polens zur Europaischen Union im Jahre 2004 Zugang zum EU-Markt hatte. Dies erklart sich aus der Tatsache, dass im Mittelund Ostteil der Woiwodschaft einheimische schlesische Bevolkerung wohnt, die nach 1945 die deutsche Staatsangehórigkeit behielt und dadurch uber uneingeschrankte Móglichkeiten hinsichtlich der Aufnahme einer Erwerbstatigkeit sowohl in Deutschland ais auch in anderen Staaten der „alten” Europaischen Union verfugt. Das Ergebnis dieser Freizugigkeit ist eine schon seit mehreren Jahren anhaltende Migration in einem AusmaB, das in Europa quasi beispiellos ist. Mit dem EU-Beitritt óffnete sich der europaische Arbeitsmarkt teilweise (d.h. in Bezug auf zunachst nur einige der Mitgliedstaaten) auch fur diejenigen Einwohner der Region, die keine deutsche Staatsangehórigkeit besitzen, was zur Folgę hat, dass die Erwerbsmi gration junger polnischer Arbeitnehmer in Staaten wie GroBbritannien und Irland immer mehr zunimmt. Die Folgen der Aufnahme einer Erwerbstatigkeit im Ausland insbesondere fur die Wirtschaft, die sowohl durch den Abgang der Arbeitskrafte und ais auch durch den Transfer des in der Migration erarbeiteten Einkommens betroffen ist, sind in ganz Europa einmalig. Es ist festzustellen, dass die Óffnung der westlichen Arbeitsmarkte in der Region ganz offensichtlich dazu gefiihrt hat, dass im Oppelner Land Erscheinungen und Zustande auftreten, die nur fiir diese Region charakteristisch sind. Angesichts der Vorreiterrolle, die die Oppelner Region in der Frage der Er werbsmigration spielt, kónnen andere Regionen Polens nach dem EU-Beitritt auf viele der dort gemachten Erfahrungen, seien es Vor- oder Nachteile, Zustande oder Trends, Chancen oder Risiken, zuruckgreifen, was auch in der Tat geschieht.
132
Rom uald Jończy
Verteilung der Migrationsintensitat auf dem Gebiet der W oiwodschaft Das Gebiet der Oppelner Woiwodschaft ist im Hinblick auf die ethnische Herkunft der Bevolkerung sehr heterogen und damit auch im Hinblick auf den Besitz der deutschen Staatsangehórigkeit, der Móglichkeit einer Erwerbstatigkeit in Westeuropa und infolgedessen der Intensitat der Erwerbsmigration. Der Anteil der einheimischen Bevólkerung mit deutscher Staatsangehórigkeit (oder mit Recht auf dieselbe) in einzelnen Gemeinden der Woiwodschaft wird auf Abb. 1 dargestellt.
Wilków Byczyna Namysłów
Domaszi Kluczbork
Świerczi Lubsza
Popielów Hszanki ;Lewin Brzoski Grodków
.Dąbrowa;
Ozimek
Niemodlii koroszyci
"ułowicj
'akostć .ambmowiće Itmuchó' Korfantó'
ędzierzyn-Kfcźle
G łuchołazy! ri* rudnik
[%] Liber 5 5.01-20,00 20.01-40,00 40.01-60,00 60.01-80,00 unter 80,01
Iłubczycer BaboróBranice/1 Kietrz
A bb. 1. A nteil der einheim ischen B evólkerung deutscher A bstam m ung an der Gesam tbevOlkerungszahl
der G em einden der O ppelner W oiw odschaft Q uelle: R. Jończy, W pływ m igracji zagranicznych na dysharm onię rozw oju w ojew ództw a opolskiego (ze szczególnym uw zględnieniem rynku pracy), Opole 2006.
Regionalpolitik in der O ppelner W oiw odschaft im K ontext der Erw erbsm igration der BevOlkerung
133
Umfang, Charakter, Richtungen und Intensitat der M igration Angesichts der Tatsaehe, dass sich die Migrationsprozesse der einheimischen Bevólkerung und der Bevólkerung ohne deutsche Staatsangehórigkeit sowohl hinsichtlich des Umfanges ais auch der Richtungen, des Charakters und der verfugbaren statistischen Daten erheblich voneinander unterscheiden, sind beide Gruppen getrennt zu behandeln. 1. E inheim ische B evolkerung. Der Umfang der Migration unter der einheimi schen Bevólkerung ist enorm. Untersuchungen iiber die Lage gegen Ende des Jahres 2004 haben gezeigt, dass ca. 1/4 der angemeldeten Bevólkerung (iiber 80 Tsd. von iiber 330 Tsd. Personen) zu dem Personenkreis gehóren, der schon vor Jahren (hauptsachlich im Zeitraum 1987-1992) nach Deutschland ausgereist ist mit der Absicht, dort einen festen Wohnsitz zu griinden (ausgesetzte Migration). Von den iibrigen nicht ganz 250 Tsd. - tatsachlich in der Woiwodschaft wohnenden - Ein heimischen waren iiber 140 Tsd. zum Zeitpunkt der Untersuchung im erwerbsfahigen Alter, ca. 35 Tsd. davon waren aber nicht erwerbstatig. Von den 107 Tsd. haben iiber 61 Tsd. Personen eine Arbeit im Ausland aufgenommen, fast 50 Tsd. davon waren ausschliefilich im Ausland beschaftigt. Die zur Arbeitssuche ins Ausland ausgereisten Einheimischen fanden Beschaftigung vor allem in zwei Staaten, namlich in Deutschland (ca. 58% der Gesamtzahl) und in den Niederlanden (ca. 40%), wobei diejenigen, die in Deutschland eine Erwerbstatigkeit aufnahmen, dort iiberwiegend in Dauerbeschaftigungsverhaltnissen arbeiten, wahrend diejenigen, die in den Niederlanden Arbeit gefunden haben, dort in der Regel nur zeitweise beschaftigt sind. Dabei ist hinzuzufiigen, dass die Erwerbsmigration immer mehr zunimmt und es vor allem jungę Erwerbstatige sind, die eine Arbeit im Ausland aufnehmen. In der jungsten untersuchten Altersgruppe zwischen 18 und 25 Jahren ist eine Er werbstatigkeit im Ausland praktisch die Regel. Der Anteil der Manner dieser Al tersgruppe, die ausschliefilich im Ausland erwerbstatig sind, ist im Vergleich zu den nur in Polen Beschaftigten fiinfmal so hoch (noch 2001 betrug das Verhaltnis 2 zu 1); unter den Frauen arbeiten immerhin noch dreimal mehr im Ausland ais in Polen. Unter den Einheimischen im Alter 18 bis 25 Jahren nahmen 84% eine Erwerbstatig keit (irgendwo) im Ausland auf. 2. BevoIkerung ohne deutsche Staatsangehórigkeit. Uber Umfang und Cha rakter der Migration unter den Einwohnem des Oppelner Landes ohne doppelte Staatsbiirgerschaft gibt es nicht so genaue Zahlen wie es in Bezug auf die einheimi schen Schlesier der Fali ist. Dies hangt mit dem geringen Umfang der Migration zusammen, der eine Folgę der bis vor kurzem fehlenden Freiziigigkeit ist. Quantitative Erhebungen wurden aus diesem Grund nicht angestellt. Diese Personengruppe lasst sich in zwei Untergruppen teilen. Die erste Gruppe besteht aus mindestens einigen Tausend Personen, die hauptsachlich nach Deutschland reisen, um Saisonarbeit im Rahmen bilateraler zwischenstaatlicher Abkommen auszuiiben. Uber die zweite
R om uald Jończy
134
Gruppe von Oppelner Biirgem gibt es hingegen keine genauen Zahlenangaben. Hier handelt es sich um Burger, die in anderen Landem Arbeit aufgenommen haben, 2005 im Ausland verweilten, hier insbesondere in GroBbritannien oder Irland, oder um Personen, die illegal im Ausland arbeiten. Diese Zahl ist um ein Mehrfaches hoher ais noch vor zwei Jahren und betragt nach unserer Einschatzung ca. 16-25 Tsd. Personen; sie kann jedoch auch hoher sein und wachst standig. Noch schwieriger ist es, das genaue Ziel der Ausreise festzustellen, d.h. ob die Ausreisenden beabsichtigen, sich nur fiir einen befristeten Zeitraum zur Arbeit ins Ausland zu begeben oder aber sich auf Dauer dort niederzulassen.
Folgen der M igration fiir das wirtschaftliche Umfeld Eine der wichtigsten Folgen der Migration sind die im Ausland erarbeiteten Erwerbseinkommen, die dank der Migration ins Land flieBen. Entsprechende Berechnungen1 weisen darauf hin, dass allein die im Jahre 2004 im Ausland erwerbstatigen Einheimischen (beim damals sehr hohen jahrlichen Mittelkurs von EURO - 4,6 PLN) Einkommen in einer Gesamthóhe von mindestens 2708,6 Mio. PLN erzielt haben, wovon ca. 2150 Mio. PLN nach Polen transferiert wurden. Dieser beispiellose Transfer von Lóhnen und Gehaltem, die in der Migration erwirtschaftet wurden, erfordert eine Priifung der Zahlen beziiglich des materiellen Wohlstands der Bewohner der Oppelner Woiwodschaft. Es ist auch der Tatsache Rechnung zu tragen, dass die tatsachliche Zahl der Bewohner der Oppelner Woi wodschaft niedriger ist, da die offiziellen amtlichen Angaben (Zahl der angemeldeten Personen) auch die in Polen nicht abgemeldeten Personen einschlieBen, die ais feste Emigranten (ausgesetzt) ausgereist sind. Das disponible Einkommen per capita steigt - wenn man die im Ausland erzielten Lohne und Gehalter sowie die „ausgesetzte” Migration beriicksichtigt - von 744 PLN auf 1038 PLN monatlich, wodurch das Oppelner Land von einem im nationalen Vergleich durchschnittlichen Einkommensniveau auf das landesweit mit Abstand hochste Durchschnittseinkommen in Polen rutscht. Die Analyse der Einfliisse der durch die Erwerbsmóglichkeiten bedingten Auswanderung auf den Arbeitsmarkt und die Wirtschaftslage bestatigt die enorme Auswirkung der Migration auf die Lage in der Woiwodschaft ais Ganzem. Die durch die einheimische Bevolkerung bewohnten Gemeinden zeichnen sich im Vergleich zu anderen Kommunen vor allem durch eine sehr niedrige Arbeitslosenąuote aus, die dort, wo die Stammbevólkerung in der Mehrheit ist, drei- bis viermal niedriger liegt ais in den Gemeinden, die mehrheitlich von Biirgem ohne deutsche Staatsan gehórigkeit bewohnt werden (siehe Abb. 2). 1
R. Jończy, W pływ m igracji zagranicznych na dysharm onię rozw oju w ojew ództw a opolskiego (ze
szczególnym uw zględnieniem rynku pracy), Opole 2006, S. 71-7 5 , 94-98.
Regionalpolitik in der O ppelner W oiw odschaft im K ontext der E rw erbsm igration der B evólkerung
135
Abb. 2. Anteil der Erw erbslosen an der Zahl der in den G em einden der O ppelner W oiw odschaft 2004 ange-
m eldeten Personen im erw erbsfahigen A lter Quelle: R. Jończy, W ptyw m igracji zagranicznych na dysharm onię rozw oju w ojew ództw a opolskiego (ze szczególnym uw zględnieniem rynku pracy), Opole 2006.
Die durch alteingesessene Bevólkerung bewohnten Gemeinden zeichnen sich jedoch auch durch eine verhaltnismaBig niedrige Beschaftigungsąuote und Wirtschaftsaktivitat aus. Dies bezieht sich insbesondere auf die Dorfgemeinden, in denen sich folgendes paradoxe Abhangigkeitsverhaltnis beobachten lasst: Je niedriger die Arbeitslosigkeit, desto niedriger die Zahl der Untemehmen und desto niedriger der Anteil der Erwerbstatigen auf dem betreffenden Gebiet. Mit dieser Erscheinung ist das wichtigste „Migrationproblem”, namlich das der Entwicklung der Woiwodschaft, verbunden, das im Ungleichgewicht zwischen dem verfiigbaren Einkommen der Einwohner einerseits und der in der Region stattfin-
136
Rom uald Jończy
denden Produktion und wirtschaftlichen Aktivitat sowie der Beschaftigung und den Investitionen andererseits zu sehen ist. Die Migration fiihrt, wie sich zeigt, zu einer Art Teufelskreis, der eine den Einkommenssteigerungen adaąuate Entwicklung der wirtschaftlichen Aktivitat und Produktion verhindert. Dieses Phanomen ist dort zu beobachten, wo die autochthone schlesische Bevolkerung uberwiegt. Der Abgang der Arbeitskraft verringert die Arbeitsnachfrage (Potential an Arbeitskraft) in bestimmten Sektoren des Arbeitsmarktes. Gleichzeitig erhoht sich durch den Transfer des grenziiberschreitenden Erwerbseinkommens der Bedarf (sowohl an Waren ais auch an Dienstleistungen und Arbeit) auf dem Gebiet, in dem der Abgang stattgefunden hat. Die Tatsache, dass dieser Bedarf nicht durch lokale Anbieter befriedigt werden kann, fiihrt zu Prozessen des intemen und extemen Importes von Produkten, Dienstleistungen und Arbeitspotential sowie zur Ubemahme der entsprechenden Marktanteile (Waren- sowie Arbeitsmarkt) durch exteme Untemehmen, d.h. iiberregionale oder sogar auslandische Firmen. Es ist hervorzuheben, dass, obwohl in der Woiwodschaft Oppeln polenweit das hóchste Niveau verfiigbaren Pro-Kopf-Einkommens erarbeitet wird, das Bruttoinlandprodukt per capita immer mehr vom Landesdurchschnitt abweicht und die erbrachten Dienstleistungen per capita zu den niedrigsten in Polen gehoren.
Unausgeglichene Entwicklung und angestrebte Veranderungen Angesichts der in aller Kurze dargestellten Folgen der Migration und ihrer Auswirkung auf den Prozess der regionalen Entwicklung in der Woiwodschaft gilt es GegenmaBnahmen zu ergreifen, die einen Ausgleich flir das entstehende Ungleichgewicht schaffen. Es besteht ein Ungleichgewicht zwischen dem hohen Einkommensniveau, Konsumbedarf und der unter der einheimischen Bevólkerung herrschenden niedrigen Arbeitslosigkeit auf der einen Seite sowie dem unzureichenden Produktionswachstum, der geringen wirtschaftlichen Aktivitat und der niedrigen Beschaftigung auf der anderen Seite. Wenn dieser Trend anhalt, dann droht ein weiterer Ruckgang der Wirtschaftsentwicklung sowie eine fortschreitende Eroberung des regionalen Marktes durch Untemehmen und Arbeitnehmer von auBerhalb der Woiwodschaft (sowohl auf dem Produkt- ais auch auf dem Dienstleistungsmarkt). Ais vorrangiges Ziel ist also der Ausgleich der regionalen Entwicklungsprozesse anzusehen, der sich in Produktionswachstum und Beschaftigungssteigerung sowie einschrankender Regelungen in Bezug auf die ErschlieBung des regionalen Marktes (Produkt-Dienstleistungs- und Arbeitsmarkt) durch exteme Untemehmen niederschlagen kónnte. Dies erfordert die Erfiillung von mindestens zwei Bedingungen, die mit der Frage der Migration verbunden sind. Ais Erstes ist an eine Wiederherstellung des dynamischen Gleichgewichtes zwi schen Angebot und Nachfrage auf dem Produkt- und Diestleistungsmarkt durch Ankurbelung der Letzteren zu denken. Notwendig ist also eine Erhóhung der intemen Investitionen und der wirtschaftlichen Aktivitat, insbesondere im Dienstleistungsbe-
Regionalpolitik in der O ppelner W oiw odschaft im Kontext der E rw erbsm igration der B evólkerung
137
reich. Es geht auch darum, dass mit dem hohen verfugbaren Einkommen der Ein wohner der Woiwodschaft solche Giiter und Dienstleistungen erworben werden, die durch die Einwohner der Woiwodschaft selbst hergestellt bzw. erbracht wurden. Sehr wichtig ist auch, dass sich der Charakter der Migration ins Ausland andert, d.h. aus einer dauerhaften und auf Erwerbszwecke ausgerichteten Emigration in eine voriibergehende und komplementare. Die Erfullung dieser Bedingung ist insoweit schwierig, ais die gegenwartige Entwicklungstendenz diesem Ziel entgegenlauft, d.h. die Erwerbsmigration tendiert eher dazu, sich zu verfestigen und dauer haften Charakter anzunehmen. Dies ist durch makrookonomische Faktoren bedingt, insbesondere aber durch die Tatsache, dass gegenwartig ca. die Halfte der Auswanderer sehr jungę Menschen sind, die noch keine Kinder haben und unverheiratet sind. Auf diese Gruppe, der es an starken Bindungen fehlt, die sie zu einer Riickkehr in die Oppelner Region bewegen konnten (Kinder, Ehegatte, feste Arbeitsstel le, soziale und gesellschaftliche Kontakte), werden zweifellos solche Vorteile eine starkę Anziehungskraft ausiiben, die mit einem festen Wohnsitz in Deutschland oder in den Niederlanden verbunden sind und zu denen neben einem gróBeren Arbeitsangebot und den hóheren Lóhnen und Gehaltem auch ein breites Angebot an Sozialleistungen zahlt, die den Biirgern in diesen Landem, insbesondere jungen Familien mit Kindera, zur Verfugung gestellt werden. Angesichts der genannten Umstande ist festzuhalten, dass die Riickkehr der aus Erwerbsgrunden ausgewanderten Jugendlichen neben dem Ausgleich des wirtschaftlichen Entwicklungsprozesses eine der gróBten Herausforderangen der Regio nalpolitik darstellt.
Empfehlenswerte MaBnahmen im Bereich der Regionalpolitik 2 Im Hinblick auf eventuelle regionalpolitische MaBnahmen ist die Schlussfolgerang von Bedeutung, dass die Auswanderer zum uberwiegenden Teil nicht deshalb im Ausland erwerbstatig sind, weil sie keine Arbeit in Polen fmden kónnen, sondem weil sie im Ausland mehr verdienen. Das Problem des Arbeitsmarktes in der Oppelner Region besteht also nicht darin, dass es keine Beschaftigung gabe, sondem in der Vergiitung fur die angebotene Arbeit. Die Lósung dieses Problems, das mit den objektiven wirtschaftlichen Bedingungen und der wirtschaftlichen Entwick lung in Polen zusammenhangt, ubersteigt die Móglichkeiten der Arbeitsamter und anderer regionaler Einrichtungen und Beschaftigungsbehórden, die sich mit dem Arbeitsmarkt und der Beschaftigungspolitik befassen. Wichtig ist also auch, dass die Migranten keine Hoffnungen in den polnischen Staat, die Kommunen und Behórden hinsichtlich einer finanziellen Unterstutzung in Form von Beihilfen oder anderen den Erwerbslosen oder anderen Bediirftigen zustehenden Leistungen setzen. 2 Die an dieser Stelle vorgestellten Empfehlungen stam m en aus der V erOffentlichung von R. Jończy, Wpływ m igracji zagranicznych..., op.cit.
138
Rom uald Jończy
Sie erwarten hingegen MaBnahmen, die der Wirtschaft der Woiwodschaft einen Im puls geben und Bedingungen schaffen, damit in Zukunft eine Erwerbstatigkeit in der Region insbesondere in Bezug auf die Verdienstmóglichkeiten attraktiver wird3. Es ergibt sich also die Frage, welche MaBnahmen zu ergreifen sind, um dem Auswanderungsprozess sowie den mit ihm verbundenen Folgen und Umstanden bis hin zur Erreichung einer langfristig stabilen und nachhaltigen Verbesserung der Lage in der Woiwodschaft entgegenzuwirken. Sicherlich sind die Móglichkeiten, entsprechende Vorkehrungen zu treffen, beschrankt. Die Grtinde dafur liegen hauptsachlich darin, dass die Migration unter den gegenwartigen Bedingungen ein vollstandig frei ablaufender, nur durch objektive Fakto ren (insbesondere Lohn-, Wahrungs- und Preisverhaltnisse) bedingter Prozess ist. Es ist auch zweifellos einfacher, solche Handlungsvorschlage zu machen, von denen tiberall die Rede ist, die das Problem der Auswanderung aber nicht lósen werden und von denen man auch selbst nicht iiberzeugt ist. Wenn man die Beweggriinde beriicksichtigt, die die Befragten fiir ihre Erwerbstatigkeit im Ausland angeben - Lohnpraferenzen sowie die von ihnen erwarteten institutionellen und kommunalen MaBnahmen —so scheint es offensichtlich zu sein, dass weder durch passive Beschaftigungspolitik noch durch gewisse Formen aktiver Politik eine spiirbare Veranderung herbeigefiihrt werden kann. Ganz im Gegenteil - es scheint sogar so zu sein, dass eine Lósung des Auswanderungsproblems in Richtung einer Umkehrung dieses Prozesses iiberhaupt nicht bei den Arbeitsamtem und erst recht nicht auf dem Arbeitsmarkt selbst zu finden ist. Es ist doch auch offenbar so, dass die Erwartungen der Migranten gegeniiber der Regionalpolitik ganz einfach unerfullbar sind - der Vorstand der Woiwodschaft, Landrate und Gemeindevorsteher sind nicht imstande, direkt zu bewirken, dass die durchschnittlichen Lóhne in der Region auf das von den momentan im Ausland tatigen Personen gewiinschte Niveau steigen werden. Welche MaBnahmen kann und sollte man dann stattdessen ergreifen? Nach griindlicher Analyse der Ursachen und der Determinanten der Auswande rung sowie auch der sozialen und wirtschaftlichen Lage in der Region ist anzunehmen, dass das wichtigste Merkmal solcher MaBnahmen sein muss, dass sie an vielen Problempunkten gleichzeitig ansetzen. Sie diirfen sich also keinesfalls nur auf wirtschaftliche Belange beschranken. Angesichts der Tatsache, dass die Region nicht nur an Produktionsmangel, son dem auch an ausbleibenden Investitionen von auBen leidet, sollte man die Emigranten wie auch andere Bewohner der Woiwodschaft dazu ermuntem, ein Gewerbe in der Woiwodschaft zu treiben. Ais Anreiz dazu ware zum Beispiel die Tatsache vorstellbar, dass allein eine Wirtschaftstatigkeit (da eine abhangige Beschaftigung ehe nicht in Frage kommt) den gegenwartig im Ausland tatigen Personen ein Einkom men auf zufriedenstellendem Niveau garantieren kann. Dafur spricht auch, dass die 3 R. Jończy, W pływ m igracji zagranicznych..., op.cit.
Regionalpolitik in der O ppelner W oiw odschaft im K ontext der E rw erbsm igration der BevOlkerung
139
Region nicht so sehr extraregionale, sondem vielmehr intraregionale Investitionen, insbesondere im Bereich des Handels, benótigt. Im Ausland tatige Personen kónnten z.B. durch verschiedene „WeiterbildungsmaBnahmen fur Existenzgriinder” angesprochen werden, die neben der Vermittlung von Wissen iiber die Bedingungen und das nótige Know-how fur Gewerbetreibende den Teilnehmem auch bewusst machen sollten, dass die Existenzgriindung in einer ganzen Reihe von Fallen nicht weniger profitabler ais die Erwerbsmigration sein kann und weniger Probleme bereitet ais man denkt, und dass die Bedingungen fur Gewerbetreibende (insbesondere die Nachfrage auf dem Markt) in der Woiwodschaft Oppeln in Bezug auf zahlreiche Gewerbeformen (zum Beispiel im Bauhandwerk) viel giinstiger sind ais in anderen Regionen Polens. Solche WeiterbildungsmaBnahmen kónnten auch essentielle formale Belange, steuerrechtliche Fragen, Buchfiihrung usw. miteinbeziehen. Ganz wichtig ist dabei auch, den Migranten bewusst zu machen, dass eine fortdauemde Erwerbstatigkeit im Ausland immer mehr an finanzieller Attraktivitat verlieren und sie gleichzeitig immer mehr ausgrenzen wird. Was die Frage der aus der Region abflieBenden Finanzmittel sowie gleichzeitig ausbleibender Investitionen angeht, durch die diese Mittel in der Region gehalten werden kónnten, so ist die Ergreifung von MaBnahmen zur Einrichtung einer regio nalen Finanzierungsinstitution (Regionalbank) in Erwagung zu ziehen, die die Kapitalmittel der Einwohner der Woiwodschaft und insbesondere die im Ausland erworbenen Mittel konzentrieren und sich bei der Krediterteilung auf regionale Investitionen fokussieren kónnte. Inteme Investitionen sind im Dienstleistungsbereich und im produzierenden Gewerbe zu tatigen, wo die Region auf vorletzter Position in Polen steht. Notwendig sind gezielte MaBnahmen zur Erhóhung der Nachfrage in Bezug auf Dienstleistun gen in der Region, insbesondere im mittelóstlichen Teil. Gegenwartig besteht ein so groBer Mangel im Bereich bestimmter Dienstleistungen (Maurer, Dachdecker, Warmedammungen, Maler), dass die Untemehmer in der Lage sind, eigene Bedingun gen gegeniiber ihren Kunden zu stellen (Preise, Termine, Abrechnungen, Umfang der Arbeiten), was die Wettbewerbsfahigkeit und die Entwicklung keineswegs fórdert. Dariiber hinaus wird dadurch der Weg frei gemacht flir Untemehmen von auBen, d.h. aus anderen Teilen Polens oder gar aus dem Ausland, die den Markt der Woiwodschaft besetzen. Eine weitere Empfehlung tragt der Tatsache Rechung, dass es sich bei denen, die auswandem, meistens jungę Arbeitnehmer handelt, die nicht einmal versucht haben, sich auf dem Oppelner Arbeitsmarkt zu bewahren. Deshalb sind solche MaBnahmen zu ergreifen, die den Absolventen von Gymnasien und Lyzeen eine Berufswahl ermóglichen, die ihnen nach Abschluss der Ausbildung die Aufnahme einer Arbeit vor Ort garantiert. Den Jugendlichen wird oft vorgeworfen, dass sie eine falsche Bemfswahl treffen. Unter den momentan herrschenden Bedingungen verfiigen die Jugendlichen aber auch iiber keine Informationsąuelle, die sie nutzen kónnten, um eine bessere Bemfswahl zu treffen. In bestimmten Zeitabstanden (zum Beispiel alle
140
Rom uald Jończy
3 bis 5 Jahre) durchgefuhrte Untersuchungen iiber Berufsaussichten und die Nachfrage nach Arbeitskraften (Ausarbeitung einer Arbeitsmarktprognose) kónnten sich hier ais sehr hilfreich erweisen. Ein spiirbares Manko angesichts des hohen Verbraucherbedarfs in der Oppelner Woiwodschaft besteht darin, dass keine Zentren mit Handels-, Dienstleistungs- und Freizeitgestaltungsfunktion existieren. Dies betrifft sowohl Zentren, die regionsiibergreifende Funktion ausiiben kónnen (zum Beispiel entlang der Autobahn A4) ais auch solche von lokaler Bedeutung. Die Entstehung derartiger Zentren wurde den bisherigen Abfluss der Mittel aus der Region, hauptsachlich in die Ballungsraume in Oberschlesien und nach Breslau, stoppen. Zudem waren solche Zentren - ins besondere Unterhaltungszentren (Freizeitparks), Sport- und Erholungszentren (zum Beispiel Wasserparks, regionales Skizentrum um den Góra św. Anny) sowie Einkaufs- und Dienstleistungszentren (Einkaufszentren und Logistikzentren) - sicherlich ein Faktor, der die ausgewanderten Jugendlichen anziehen und sie neben ande ren Faktoren womoglich dazu bewegen konnte, in ihre Heimat zuriickzukehren. Damit ist die nachste Fórderung eng verbunden. Es besteht kein Zweifel, dass man — ohne die Entwicklung einzelner Gemeinden und Kreise zu vemachlassigen —die Fórderung und Entwicklung der Funktion der Oppelner Agglomeration (Opole-Krapkowice) in den Mittelpunkt der Bemuhungen stellen muss, mit ihrer wirtschaftlichen Basis, Infrastruktur, Kulturlandschafit, Wissenschaft, ihrem Wohnungsangebot, Freizeitangebot usw. Nur die Agglomeration der Hauptstadt der Woiwodschaft kann, wenn sie uber eine starkę Infrastruktur, einen interessanten Arbeitsmarkt sowie ein breites Angebot fiir Freizeit, Unterhaltung und Wissenschaft verfugt - die Magnetrolle spielen, die nótig ist, um die grundsatzlichen Entwicklungsfaktoren an die Region zu binden: Humanressourcen, Kapitał und Know-how. Momentan sind alle diese Bestimmungsfaktoren der Entwicklung in der Woiwodschaft riicklauflg. Unserer Auffassung nach hat der Bau eines Flughafens eine Schliisselbedeutung fur die Entwick lung der Agglomeration und der Investitionsprozesse im Oppelner Land. Dieser sollte, so nur irgend móglich, auf dem Gelande des alten Flugplatzes in Kamień Śląski entstehen. Der Flughafen in Kamień Śląski konnte auch eine wichtige Rolle fur die im Ausland erwerbstatigen Personen und Daueremigranten spielen, die hierher zu Besuch kommen oder ihre Ferien hier verbringen. In einigen europaischen Metropolen (Miinchen, Koln, Rotterdam, Amsterdam, Den Haag), stehen mehrere oder etliche Tausend Einwohner der Woiwodschaft in fester Beschaftigung. In einigen deut schen Metropolen wohnen mehrere oder etliche Tausend Personen, die das Oppelner Land in den 80er Jahren verlassen haben, um sich dort niederzulassen und Interesse an haufigen Besuchen in der Oppelner Region hatten, wenn direkte und billige Flugverbindungen aus den betreffenden Stadten bestehen wurden. Im Geschaftsplan und in den Einnahmeprognosen des Flughafens sind auch die Erwerbsmigranten und die verstreut im Ausland lebenden Personen Oppelner Abstammung einzubeziehen. Die se Faktoren sind so wichtig, dass sie fiir den Standort (Rang) des Flughafens sogar bestimmend werden kónnten.
R egionalpolitik in der O ppelner W oiw odschaft im K ontext der E rw erbsm igration der B evólkerung
141
Zweifelsohne lage ein Kemfaktor, der Jugendliche, und zwar nicht nur einheimische Jugendliche, von der Auswanderung, insbesondere von der endgultigen Auswanderung, abhalten kónnte und der die Reemigration bzw. Heimatmigration for dem wiirde, in der Durchfiihrung konkreter MaBnahmen zur Forderung eines starken Regionalbewusstseins, das auf einer integrierten Multikultur aufbauen und universale regionale (schlesische) Werte und europaische Toleranz in den Mittelpunkt stellen sollte. Dazu passt das Image einer intern integrierten, toleranten und ihr reiches kulturelles, historisches und wirtschaftliches Erbe nutzenden Region, die die Basis fur die weitere Entwicklung ware. Dies erfordert aber umfangreiche Aktivitaten, um das Image der Oppelner Region zu verbessem, das gegenwartig schlecht ist und nicht mit der Wirklichkeit ubereinstimmt. Die Woiwodschaft wird assoziiert mit Korruption und Missachtung von polnischen Nationalsymbolen und europai schen Symbolen (Entfemung des polnischen Staatswappens, Verbrennen von EU-Fahnen). Man verkntipft sie mit offiziellen Statistiken, die belegen, dass sie Schlusslicht unter den polnischen Regionen ist. Letztendlich geht es den Elementen, die ein solches Image in der Óffentlichkeit pflegen, darum zu zeigen, dass die Woi wodschaft Oppeln eine Region ist, die kiinstlich ins Leben gerufen wurde, nun vor sich hin vegetiert und auBerdem - was nicht zu vemachlassigen ist - bei Wahlen ungeschickt votiert4. Eine besondere Rolle kommt bei der Imagegestaltung in der Region den lokalen Kommunalpolitikem und Joumalisten zu, die den Bereich der polnisch-schlesisch-deutschen Beziehungen aus dem politischen Kampf und alltaglichen Medienrummel herauszuhalten versuchen sollten. Ungluckliche Falle wie Mateja, Kamusella, Bartodziej, Haber oder der Fali der Gefallenendenkmaler sollten mit mehr Distanz und nicht unbedingt vor aller Óffentlichkeit behandelt werden, zumindest nicht bevor die regionalen Amtstrager oder Medienvertreter sich ausreichend iiber die Angelegenheit informiert und Sachkenntnis angeeignet haben. Notwendig ist nicht eine Negativkampagne, sondem zielgerichtete Óffentlichkeitsarbeit. In erster Reihe sollte dabei das ortsansassige Gewerbe eine koordinierte und gerichtete Óffentlichkeitsarbeit fur die Region betreiben. Wie die Erfahrungen der Verwaltungsreform und die sogenannte „Verteidigung der Woiwodschaft” gezeigt haben, sind die Oppelner durchaus in der Lage, ais Lokalpatrioten zu agieren. Hier sollte man beispielsweise ansetzen und die Produktion von Lokalgtitern ankurbeln, indem man die regionalen Produkte und Dienstleistungen ais solche kennzeichnet. Diese MaBnahmen sollten durch Óffentlichkeitsarbeit begleitet werden, die das Image der Woiwodschaft ais die Region mit dem hóchsten Lebensstandard im ganzen Land, ais eines optimalen Gebietes fur die Griindung eines Wohnsitzes und eines idealen Ausbildungsstandortes sowie ais einer Region mit toleranten, in4
Die letzten Parlam entsw ahlen und - insbesondere - Prasidentschaftsw ahlen, in denen die O ppelner, ins besondere die E inheim ischen, m assiv fur die Btlrgerplattform (Platform a O byw atelska) und Donald Tusk gestim m t haben, haben gezeigt, dass die Einwohner der W oiw odschaft ein groBes M isstrauen gegen die je tz t regierenden Parteien und ihre nationalen und populistischen Parolen hegen.
142
Rom uald Jończy
tegrierten und zufriedenen Menschen propagiert. Diese Inhalte sollten nicht nur in Infomaterialien enthalten und hervorgehoben werden. Man sollte diese Aspekte auch bei der Aufstellung des Investitionsangebotes berticksichtigen, da fur Investitionen, insbesondere Investitionen in Einkaufszentren, Dienstleistungszentren, Naherholung, die man so dringend in der Oppelner Region braucht, der Bedarf der Verbraucher vor Ort (der sich aus dem Einkommen ergibt) viel wichtiger ist ais es zum Beispiel Investitionszulagen oder Steuervergunstigungen sind. AuBerst wichtig sind MaBnahmen zur Fórderung der Ruckkehr und der Heimattouristik ehemaliger Einwohner der Woiwodschaft, die heute im Ausland ansassig sind. Dies betrifft natiirlich mehrere Hunderttausend Schlesier, die ais Spataussiedler in den letzten Jahrzehnten nach Deutschland ausgewandert sind. Es sind die Per sonen, die zum groBen Teil im Oppelner Land Familien, Bekannte, oft auch noch Immobilien und Grundstiicke besitzen (ausgesetzte Emigration) und flir die das Land die Heimat der Kindheit und Jugend ist, in die man gem im Alter zuriickkommt. Diese Marktlticke unbesetzt zu lassen ist eine der gróBten ungenutzten re gionalen Chancen, zumal sie von erheblicher wirtschaftlicher Bedeutung sein kónnte. Bei Erstellung eines Angebotes und Vorbereitung eines Konzeptes flir die Óffentlichkeitsarbeit sollte man sowohl touristische (Besuch des Oppelner Landes) und religióse Elemente (Góra św. Anny, Kamień Śląski) sowie auch Aspekte der Rehabilitation, Gesundheitspflege, Freizeit und Unterhaltung einbeziehen. Jugendliche gilt es daflir zu gewinnen, im Oppelner Land mindestens einen Teil ihrer Frei zeit zu verbringen, und die alteren sollte man versuchen zur Ruckkehr zu bewegen, indem man der Region z.B. ein Image ais Ort „des milden Lebensabends im Land der Kindheit” verleiht. Generell ware es angebracht, dass die sicherlich „schlesischste” der Woiwodschaften starker in die regionale Fórderung der immensen Kulturund Wirtschaftsgiiter sowie wissenschaftlichen Errungenschaften Schlesiens eingebunden wird. Diese Giiter und Errungenschaften kónnten, verbunden mit einem starken Regionalbewusstsein der Einwohner, ein natlirlicher Entwicklungsfaktor der Region und nicht nur der Touristik sein. Sie sollten auch eine entsprechende Rolle auf allen Ebenen der Bildung spielen, zumal vieles darauf hinweist, dass das Wissen der Bewohner der Region, teilweise auch der Eliten, um die regionale Geschichte oder das Kulturerbe vóllig ungeniigend ist. Im Schulunterricht ist auf allen Stufen ein Mangel an Unterrichtsmaterial und -deputat in Bezug auf regionale Landeskunde zu konstatieren. Eine groBe Chance fur die Wiederkehr (Reemigration), Migration, Investitionen sowie auch flir den Vorsprung der Wettbewerbsfahigkeit der Oppelner auf den Arbeitsmarkten kónnte in der Existenz deutschsprachiger und bilingualer Schulen liegen, die in ihrer Lehrplangestaltung Lemziele wie Toleranz, den europaischen Gedanken oder den schlesischen Universalismus in den Mittelpunkt stellen sollten. Viele der in diesem Beitrag vorgetragenen Argumente lassen darauf schlieBen, dass die besonders geburtenstarke jungę Generation nicht nur der Einheimischen, die in erster Halfte der 80er Jahre geboren wurde, flir die Region und fur das Land
Regionalpolitik in der O ppelner W oiw odschaft im Kontext der E rw erbsm igration der B evólkerung
143
verloren zu gehen droht. Die Erwerbsmigration wiirde sich dann zum gróBten Teil in eine endgiiltige Emigration wandeln. Angesichts der drohenden drastischen Verringerung der Einwohnerzahl der Woiwodschaft sind unbedingt MaBnahmen zu er greifen, die dazu geeignet sind, sowohl die abgewanderten Personen polnischer und deutscher Abstammung ais auch auslandische Immigranten in die Region (zuriick) zu bringen. Dabei ist besonders an interessierte Polen zu denken, die auf dem Gebiet der ehemaligen Sowjetunion leben. Entsprechende und konkrete MaBnahmen in diesem Bereich kónnten einen Beitrag leisten zum Aufbau der Region im Sinne der Integration, Multikultur und offenen Freundschaft mit allen Nachbam. Die letzte Empfehlung hangt zusammen mit zwei der o.g. Merkmalen der Regi on. Erstens weicht das tatsachliche demografische, wirtschaftliche und soziale Bild grundsatzlich von dem ab, was in offiziellen und allgemein zuganglichen Quellen vermittelt wird. Zweitens ist die Woiwodschaft, was den Umfang der Migration und die Reichweite ihrer Folgen angeht, nicht nur in Polen, sondem in ganz Europa und womóglich der ganzen Welt einmalig. Deshalb scheint es notwendig zu sein, ein Forschungszentmm oder (mindestens) ein Forschungs- und Entwicklungsteam ins Leben zu rufen, dessen Aufgabe es ware, sich standig mit den Migrationsprozessen und den Auswirkungen dieser Prozesse auf die Entwicklung der Woiwodschaft zu befassen. Die standige Verfugbarkeit einer diagnostisch-informativen Basis in einem solchen Zentrum (Team) mit dem Ziel der kontinuierlichen Beobachtung der Migrationsprozesse und ihrer Folgen sowie der damit zusammenhangenden Diagnose der realen wirtschaftlichen und sozialen Lage in der Region wiirde sowohl der Regionalpolitik ais auch den Unternehmem, Investoren, Arbeitgebem, Verbrauchem und Arbeitnehmem groBe Dienste erweisen. Wenn man beriicksichtigt, dass das Oppelner Land aufgrund des AusmaBes der Migration, aber auch seiner diesbeztiglichen Erfahrungen europaweit ein einmaliges Gebiet darstellt, konnte die Forschungseinrichtung (Team) auch eine regionenubergreifende, ggf. sogar intemationale Rolle spielen. Die Erfahrungen, die man hinsichtlich der Emigration und - bis vor kurzem - auch der Immigration (Erwerbsimmigration aus dem Osten) gesammelt hat, sind so wertvoll und umfangreich, dass man sie auch auf intemationaler Ebene mit anderen Regionen teilen sollte.
Klaus Schóler Uniwersytet w Poczdamie
Procesy transformacyjne a Nowa Geografia Ekonomiczna (Wkład Nowej Geografii Ekonomicznej w wyjaśnianie transformacji wschodnioniemieckiej gospodarki narodowej)
W prowadzenie Od wielu lat Klaus Gloede w swoich pracach badawczych zajmuje się (oprócz polityki pieniężnej) problematyką procesów transformacji zachodzących na terenie Niemiec i na obszarach Europy Środkowej oraz Wschodniej. W tym artykule chciałbym nawiązać do tej właśnie tematyki badań. Po upływie ponad piętnastu lat od momentu zjednoczenia państw niemieckich można stwierdzić, iż oczekiwany poziom rozwoju obszaru objętego akcesją nie został osiągnięty i jest on znacznie niż szy od prognozowanego. Powstałym w przed- i powojennym okresie ośrodkom przemysłowym nie udało się odzyskać dawnego znaczenia, wiele ośrodków central nych (zakładów przemysłowych) przestało istnieć. Przykład kilku dobrze prospe rujących, nowo powstałych lub zachowanych, funkcjonujących na terenie Lipska, Drezna i kilku innych miejsc, nie może przesłonić faktu, iż na Wschodzie miało miejsce zrujnowanie przemysłu o historycznym wymiarze. Doszło do tego pomimo wysokich nakładów państwa na rozbudowę infrastruktury i przyznanych subwencji produkcyjnych; dokonało się to wbrew wszelkim wcześniej postawionym celom politycznym i społecznym chęciom przywrócenia dawnego stanu. Jak wyjaśnić ten dla wielu polityków, ale także dla naukowców zaskakujący fenomen? Na wstępie należy zauważyć, iż nie istnieje żadna powszechnie obowiązująca teo ria transformacji i w gruncie rzeczy istnieć nie może. Teorie to powszechnie obo wiązujące treści - w najlepszym przypadku bez czasowego i przestrzennego ograni czenia - które mają moc wyjaśniającą i prognostyczną. Oznacza to, że o ile zajdzie 10 - Polityka regionalna..
146
K laus Scholer
stan faktyczny X jako warunek brzegowy, to przy pomocy empirycznej teorii T mo żemy prognozować stan Y. Zawsze, gdy zostanie wykryty stan X, zastosowana może zostać teoria. Z powodu X możemy również wyjaśnić przyczyny zajścia stanu Y, opierając się przy tym na teorii. Teoria empiryczna tego rodzaju musi być testo wana dla różnych stanów rzeczy i wciąż na nowo stosowana do Y lub X; obo wiązuje tak długo, dopóki nie wykaże sprzeczności z rzeczywistością. Ponieważ transformacja gospodarki centralnie sterowanej w gospodarkę wolnorynkową jest jednostkowym zjawiskiem (aktem) historycznym, więc nie może być mowy o ja kiejkolwiek empirycznej i ogólnej teorii transformacji. Jednak w oparciu o już ist niejące teorie można wyjaśnić niektóre (pojedyncze) aspekty transformacji. Dzięki teoriom migracji można wyjaśnić pojawiające się na obszarze transformacji ruchy migracyjne; poprzez obowiązujące ceny gruntów można wyjaśnić zagęszczenie bu dowli w centrum miast itp. W niniejszym artykule podjęta zostanie próba przepro wadzenia dyskusji na temat zjawiska opustoszenia Wschodu przy pomocy Nowej Geografii Ekonomicznej (w skrócie: NGE). Aby móc poznać wyjaśniającą siłę NGE, niezbędna będzie krytyczna ocena niniejszego podejścia. W części 2. przed stawiony zostanie prosty przykład liczbowy, oparty o rozważania NGE. W części 3. wypracowany zostanie standardowy model NGE, a wyniki porównane zostaną z przestrzennym rozmieszczeniem przemysłu w Niemczech. Artykuł zamyka krót kie podsumowanie.
Przykład liczbowy Wynik prekursorskich rozważań Krugmana1, które w dzisiejszych czasach rozu miane mogą być jako podstawowy model NGE, wykorzystuje z jednej strony mikroekonomiczny pełny model Dixita i Stiglitza2, w którym przyjmuje się założe nie istnienia heterogenicznych dóbr przemysłowych oraz produkcji charaktery zującej się rosnącymi efektami skali. Z drugiej zaś strony model ten rozumiany jest jako podejście metodologiczne, umożliwiające uzasadnienie procesów powstawania aglomeracji (core) i - przebiegających w przeciwnym kierunku - procesów powsta wania terenów opustoszałych lub peryferii, i to zarówno w regionalnym, jak rów nież krajowym i międzynarodowym w kontekście. Zatem omówione podejście zga dza się z często spotykanym poglądem, że międzynarodowy, międzyregionalny i regionalny wybór lokalizacji oraz strumienie przepływu towarów i handlu są róż nymi zjawiskami, jednak ich przyczyny są jednakowe3. Z a ł o ż e n i a . Wymienione pierwotne założenia mają utworzyć jednolitą podsta wę do dalszej dyskusji, przy czym należy zaznaczyć, iż wiele z nich w toku modyfi P. R. K rugm ann, G eography a n d Trade, Cambridge, M ass. 1991. 2
A. K. D ixit, J. E. Stiglitz, M onopolistic Competition a n d Optimum P roduct D iversity, .A m erican Economic Review ” 1997, vol. 67, s. 297-308. B. Ohlin, Inlerregional a n d International Trade, C am bridge, M ass. 1933.
Procesy transform acyjne a N ow a Geografia Ekonom iczna
147
kacji NGE uległo zmianie i tak funkcja użyteczności zostaje zastąpiona funkcją po zwalająca na analityczne rozwiązanie modelu4; przyjmuje się pewien wycinek badawczy5, przyjmuje się, że konsumpcja produktów rolnych również powoduje generowanie kosztów transportu6. Mimo to, przytoczymy jedynie założenia podsta wowe: Al. Przyjmujemy model gospodarki dwusektorowej, tzn. rolniczy i przemysło wy. Zakładamy ponadto, że sektor rolniczy wytwarza dobra homogeniczne i sprze daje je na homogenicznym rynku, produkcja tego sektora charakteryzuje się stałymi efektami skali. Sektor przemysłowy wytwarza wielką pod względem fizycznym (lub psychicznym) ilość różnego rodzaju produktów i sprzedaje je na rynku w warun kach konkurencji monopolistycznej. A2. Pracownicy sektora rolnego pozostają w jednym miejscu, natomiast pracow nicy sektora przemysłowego przemieszczają się do regionu, w którym oferowane są najwyższe płace realne. A3. Koszty transportu (F) sformułowane zostają zgodnie z koncepcją Thiinen’a (wół pociągowy pożera część przewożonego przez siebie siana) lub Samuelson’a (część przewożonych produktów potrzebna jest jako surowiec do ich transportu). Takie założenie technologii transportu sprawia, że zbyteczne staje się stworzenie modelu sektora transportowego (oszczędza modelowania sektora transportu). Kosz ty transportu powstają jedynie w przypadku dóbr przemysłowych, nie powstają na tomiast w przypadku dóbr rolnych. A4. Istnieje kilka możliwości lokalizacji podmiotów gospodarczych, przy czym każda firma może osiedlić się tylko w jednym wybranym miejscu. Poza tym przyj muje się dwa regiony, w których można dokonać lokalizacji. A5. Wszyscy konsumenci posiadają takie same preferencje, które odnajdują swo je odzwierciedlenie w funkcji użyteczności typu Cobba-Douglasa postaci: ^ = M MA 1 ~ 11
(1)
gdzie: M - ilość ró żn y ch d ó b r p rzem y sło w y ch , A - ilo ść d o b ra ro ln eg o , p - sta ła czę śc io w a ela sty c z n o ść u ży teczn o ści, o d d ająca (o d tw arz a) u p o d o b a n ia k o n su m e n tó w .
P r z y k ł a d l i c z b o w y . Celowe wydaje się przedstawienie praktycznego za stosowania modelu opartego na uproszczonym przykładzie liczbowym7. Nazwijmy jeden z dwóch regionów Wschodem, a drugi Zachodem. Całkowity popyt na różne 4 G. I. P. O ttaviano, T. Tabuchi, J. F. Thisse, A gglom erationand Traderevisited, „International Econom ic Review” 2002, vol. 43, s. 409—435. 5 M. Fujita, J. F. T hisse, D oes Geographical Agglom eration fo ste r Econom ic G rowth? A n d who G ains an d Loses fro m ift, „Japanese Econom ic Review” 2003, vol. 54, s. 121-145. 5 M. Fujita, P. K rugm an, A. J. Venables, The Spatial Economy: Cities, R egions a n d International Trade, Cambridge, M ass.-L o n d o n 1999. 7 Zob. S. B rakm an, H. G arretsen, C. van M arrewijk, A n Introduction to G eographical E conom ics, C am bridge, M ass. 2001.
148
K laus Scholcr
go rodzaju dobra przemysłowe, wynoszący 10 jednostek, jest egzogeniczny i dzieli się następująco: zapotrzebowanie na 4 jednostki zgłaszane jest przez pracowników sektora przemysłowego, natomiast zapotrzebowanie na 6 jednostek zgłaszają praco wnicy sektora rolnego. Dodatkowo egzogeniczny podział rolnictwa na Wschód i Zachód jest tego rodzaju, że na Zachodzie istnieje zapotrzebowanie na 4 jednostki, a na Wschodzie na 2 jednostki dóbr przemysłowych. Założenie to zapewnia istnie nie dodatniego popytu na dobra przemysłowe w każdym rozpatrywanym regionie. Zakładamy trzy możliwe scenariusze wyboru miejsca i lokalizacji przemysłu: 1) cały przemysł znajduje się na Zachodzie; 2) cały przemysł znajduje się na Wschodzie; 3) 1/4 przemysłu zlokalizowana jest na Zachodzie, a 3/4 na Wschodzie. Dokonuje my wyboru takiego rozmieszczenia, aby osiągnąć jednakowych rozmiarów popyt na Wschodzie i na Zachodzie. Z tabeli 1 da się wyciągnąć wnioski o regionalnym rozłożeniu popytu. T a b ela 1. R ozm ieszczenie przem ysłu Lokalizacja przem ysłu
Popyt Zachód
Popyt W schód
Całość na Z achodzie
4+4= 8
2
10
Całość na W schodzie
4
4+2=6
10
1+4 = 5
3+2= 5
10
Zachód - 25% W schód - 75%
Popyt całkowity
Przypuśćmy, że dana jest firma, która wchodzi na rynek lub chce dokonać zmia ny dotychczasowej lokalizacji i ma możliwość wyboru miejsca prowadzenia działalności gospodarczej na Zachodzie lub na Wschodzie. Racjonalne i ekonomi cznie uzasadnione byłoby zlokalizowanie zakładu w tym regionie, który zminimali zowałoby koszty transportu F tej firmy. Przyglądając się tabeli 1 i wynikającym z niej kosztom transportu, związanym z przewozem jednostek produktu do drugiego regionu, oczywiste staje się, że najniższe koszty transportu dla dwóch pierwszych przypadków powstają w regionie, w którym zlokalizowany jest cały przemysł, jedy nie w trzecim przypadku wynik jest obojętny. T a b ela 2. R ozm ieszczenie kosztów transportu L okalizacja przem ysłu
P opyt Zachód
P opyt W schód
Całość na Z achodzie
2
4+4= 8
Zachód
Całość na W schodzie
4+ 2=6
4
W schód
Zachód - 25% W schód - 75%
3+ 2= 5
1+4 = 5
(obojętne)
F ■
Za pomocą prostych założeń oraz przykładów liczbowych opisane przestrzenne rozmieszczenie przemysłu i rolnictwa wykazuje trzy następujące właściwości: 1. Jeżeli, tak jak w pierwszym i drugim przypadku, wytworzyły się aglomeracje przemysłowe, to dla przystępujących do branży lub przenoszących się firm najko rzystniejszy będzie wybór tych właśnie aglomeracji na miejsce prowadzenia swojej
Procesy transform acyjne a N ow a G eografia Ekonom iczna
149
działalności. W trzecim przypadku wybór miejsca lokalizacji siedziby firmy jest indyferentny - koszty transportu na Zachodzie i na Wschodzie są takie same, dlate go w tym przypadku o wyborze miejsca lokalizacji przesądzać będą przyczyny nieujęte w modelu. Jeżeli firma wybierze region wschodni, to koszty transportu na Wschodzie zostaną zredukowane i dla firm stacjonujących na Zachodzie korzystniej będzie, jeżeli swoją działalność również przeniosą na Wschód, wskutek czego trze ci przypadek przekształci się w przypadek drugi. Jeżeli przedsiębiorstwo wybierze region zachodni, powodując redukcję kosztów transportu na Zachodzie, to dla przedsiębiorstw działających dotychczas na Wschodzie bardziej ekonomiczne bę dzie przeniesienie produkcji na Zachód i przypadek trzeci staje się przypadkiem pierwszym. 2. Wszystkie trzy przypadki przedstawiają sytuacje równowagi, przy czym przy padki pierwszy i drugi to stany równowagi stabilnej - małe zmiany prowadzą wciąż na nowo do wskazanego stanu równowagi - a w przypadku trzecim mamy do czy nienia z niestabilnym stanem równowagi, co pokazano w punkcie 1. 3. Mimo to, że przypadki pierwszy i drugi przedstawiają równowagę stabilną, umiejscawianie całego przemysłu na Wschodzie (przypadek drugi) z kosztami transportu rzędu 4 w porównaniu z utworzeniem aglomeracji przemysłowej na za chodzie (przypadek pierwszy) i kosztami transportu rzędu 2 nie jest optymalne. Przytoczony przykład można odnieść do realiów niemieckich, poprzez doliczenie do popytu niemobilnych gospodarstw rolnych sześciu jednostek dóbr przemy słowych, na które swój popyt zgłosiły osoby niepracujące (dzieci, emerycie i renci ści, bezrobotni itp.). Ponadto pierwszy przypadek tego przykładu bardzo dobrze od zwierciedla - biorąc pod uwagę wszelkie możliwe uproszczenia - rozmieszczenie przemysłu na terenie Niemiec w roku 1990. Wprawdzie przemysł fizycznie znajdo wał się w Niemczech Wschodnich - na tych terenach znajdowały się hale fabryczne i magazyny wyrobów gotowych, maszyny i instalacje przemysłowe - to jednak w sensie ekonomicznym przemysł przestał istnieć wraz z przystąpieniem do strefy walutowej marki niemieckiej, a więc z chwilą otwarcia się NRD dla handlu świato wego. Korzystając z protekcji handlu na terenie państwa, realizowano produkcję, która nie mogła jednak zaspokoić pod względem jakościowym i ilościowym krajo wego, ale również międzynarodowego popytu. Procesy produkcyjne nie były wydaj ne, a zakres produkcji był zbyt duży, co mogło oznaczać tylko jedno: zakłady w NRD tylko w nieznacznym stopniu uczestniczyły w wewnątrzkrajowym, jednak przede wszystkim międzynarodowym podziale pracy. Pozostałe sektory, jak chociaż by rolnictwo i usługi (turystyka i kultura), lepiej zniosły otwarcie rynku wewnętrz nego. Rolnictwo mogło wykorzystać efekty skali wielkich przedsiębiorstw i jest za bezpieczone wysokimi i typowymi dla tego sektora kosztami transportu; w obrębie sektora usług wytwarzane są dobra, których nie da się sprzedać w skali międzyre gionalnej. Na Zachodzie w chwili zjednoczenia istniała szeroko rozbudowana struktura przemysłowa, obejmująca swym zasięgiem wiele branż, jednak zdolności produk
150
K laus Schólcr
cyjne przedsiębiorstw nie były w pełni wykorzystywane. Z tego powodu niekorzy stne (ekonomicznie nieracjonalne) było przejmowanie zakładów ze Wschodu i dys trybuowanie ich produkcji w obrębie całej gospodarki narodowej; w myśl koncepcji minimalizacji kosztów transportu - jak pokazuje przykład liczbowy - bardziej sen sowne z ekonomicznego punktu widzenia było wykorzystanie zachodnioniemieckich zdolności produkcyjnych z jednoczesnym zaspokojeniem potrzeb na Wscho dzie. Jeśli pominiemy bodźce, które przemawiały za tym, by nie podejmować pro dukcji przemysłowej w Niemczech Wschodnich, to odpowiedzialne za zlokalizowa nie przemysłu w tym właśnie regionie i przejmowanie firm z tego regionu mogą być trzy przyczyny, których nie udało się uwzględnić w naszym uproszczonym przykładzie liczbowym: 1. Przy dystrybucji pewnej części produkcji przemysłowej powstają koszty trans portu, które w stosunku do wartości towarów mogą zostać zaniedbane. W ten spo sób można by wyjaśnić zlokalizowanie fabryk chipów w Dreźnie. 2. Cel polityczny zachowania centrów przemysłowych w Niemczech Wschod nich doprowadził do udzielenia olbrzymich subwencji na lokalizację działalności produkcyjnej w tej właśnie części Niemiec. Stąd wyjaśnione może zostać powstanie zakładów Volkswagena w Mosel i wielu innych podmiotów gospodarczych. 3. W niektórych przypadkach o lokalizacji przemysłu na terenie Niemiec Wschodnich mogły zadecydować niższe koszty czynników produkcji, w szczegól ności koszty płac i wynagrodzeń. Możliwe, że za przykład takiej sytuacji można uznać inwestycję Porsche w Lipsku. Nie zważając na te trzy powody gospodarczego ożywienia Wschodu, można stwierdzić, iż regiony te do dnia dzisiejszego nie osiągnęły takiego natężenia prze mysłu, jakie miało miejsce na tym obszarze w okresie przedwojennym. Otrzymany wynik daje się powiązać na gruncie teorii Nowej Geografii Ekonomicznej, z przed stawionym przykładem liczbowym. Powstaje jedynie pytanie, czy empiryczne ob serwacje zgadzają się z podstawowym modelem NGE, uwzględniającym różnice w płacach pomiędzy regionami, korzyści skali produkcji, jak również różne, regio nalne poziomy cen. Zagadnieniem tym zajmiemy się w następnym rozdziale.
Standardowy model NGE S t r o n a p o p y t o w a . W niniejszym rozdziale wypracowana ma zostać podsta wowa struktura prostego standardowego modelu NGE. W tym celu nawiązujemy do funkcji użyteczności typu Cobba-Douglasa (1) z rozdziału poprzedniego i maksy malizujemy ją, biorąc pod uwagę ograniczenie budżetowe konsumentów: y = A + PM g dzie: P - w sk a ź n ik cen d ó b r p rzem y sło w y ch , y - d o ch ó d , p o zo stałe o z n a c z e n ia ja k ( 1 ).
(2)
Procesy transform acyjne a Nowa G eografia E konom iczna
151
Wskaźnik cen produktów rolnych przyjmujemy na poziomie 1. Aby wyznaczyć ekstremum warunkowe, stosujemy funkcję Lagrange’a w postaci: L =
"" + M y - A - PM)
(3)
Wyprowadzamy z niej następujące pochodne cząstkowe i przyrównujemy je do zera: Lm =H M ^ ~ XA 1^ - XP = o
(4 )
La = M>‘ (1 - p)A-* - 1 = 0
( 5)
Lx = y - A - P M = 0
(6)
Powyższy układ trzech równań z trzema niewiadomymi można rozwiązać po przez wstawienie stosunku (4) i (5), tj.: f.iM M-\ i\-H M h (1 - f i) A '
XP_ ' X
(V)
lub krócej: PM =
1 - //) A
( 8)
do (6): a
= (i - ft) y
( 9)
Konsument osiąga optimum użyteczności w punkcie, w którym udział produk tów rolnych wynosi p, a produktów przemysłowych (1 - /i), co wynika z właściwo ści funkcji użyteczności typu Cobba-Douglasa. Całkowita (łączna) ilość dóbr M, ro zumiana jako ciąg n różnych rodzajów dóbr przemysłowych m(i), i e [1 \ ri], które można podsumować przy pomocy funkcji produkcji CES, wynosi: n
M = | m(i)p di
Y, P e (0,1)
(lOa)
P e (0.1)
(lOb)
lub przy użyciu znaku sumy: M =
przy czym parametr p wyraża chęć nabycia różnych produktów. Gdy wartość p jest bliska 1, to mamy przed sobą niemal homogeniczne produkty; w przypadku wartoś ci p bliskiej zeru produkty są spostrzegane jako bardzo różne. Elastyczność miesza na popytu dla dwóch dowolnych dóbr i oraz j wynosi cs:
152
K laus Scholer
O-
cl(m(i) / m( j))
m(i) / m(j)
d{dm(i) / dm(j)) dm{i) / dmij)
1- p
Przyjmijmy, że mamy jednakowe ilości wszystkich rodzajów produktów: m(i) = m. Wówczas równanie (lOb) można zapisać w następujący sposób: M=
Zw
y.
n" m = n W - inrri)
(lOc)
W równaniu (lOc) widać wyraźnie, że wraz z rosnącą liczbą rodzajów produktów n wzrasta M. Wzrastająca wartość tego wyrażenia, zawartego w funkcji użyteczno ści, zwiększa użyteczność konsumpcji. Zatem różnorodność produktów zwiększa użyteczność konsumpcji, na skutek czego rośnie popyt na dobra przemysłowe M — = H y . Taki stan rzeczy został uwzględniony w rachunku optymalizacyjnym użytecz ności konsumentów. Wielkość dochodu fiy, jaką przeznaczamy na poszczególne rodzaje dóbr, w ra mach ilości M, zależy od wysokości cen p(i) tych dóbr. Wobec tego wszystkie ceny p(i) uwzględniane są w ograniczeniu budżetowym dla dóbr przemysłowych: ( 11)
YjPi. i)m(i)=t*y
Szukamy ekstremum funkcji użyteczności CES określonej wzorem (lOb), pod wa runkiem (11). Funkcja Lagrange’a ma następującą postać:
y
( 12)
+k z pochodnymi cząstkowymi liczonymi względem y-tej zmiennej:
LJ =
m(jyp~ - k pij) =0,
Z m(i)f
i * j e [1, «]
(13)
Warunki (13) są konieczne do istnienia ekstremum. Stosunek dwóch dowolnych wariantów dóbr i oraz j można zapisać w postaci: mi j ) P mii)p
'
Pij)
•
■
n
i
(14)
P i i)
lub równoważnie: mij) = m(i)[p(i) / p (j)]U(l~p)
lub
tnij) = m(i)[p(i) / p(J)]a
(15)
Procesy transform acyjne a N ow a G eografia Ekonom iczna
153
przy czym należy uwzględnić a = 1 - p
Ostatnie wyrażenie wstawiamy do równania ograniczenia budżetowego (11), skąd otrzymujemy: = Z Pti)m(i) [Pi’) / PO')]" = y=i
Ż y=i
/* y e [ł,rc ]
(16)
= p(/)° m (i)Y ^ p (jy -° = p (i)a m{i)P'~a = juy j=\
z wyrażeniem: P = Z K / ) '~ J=1
(17)
dla poziomu cen produktów przemysłowych. Im mniejsza jest elastyczność miesza na popytu o - to znaczy im większe jest p - tym większa jest ilość produktów prze mysłowych i tym wyższa jest redukcja wskaźnika cen towarów i usług poprzez wzrastającą liczbę rodzajów produktu. Po przekształceniu (16) otrzymujemy: m{i) = fiyp(i)~° P a~', i e [1, n]
(18)
popyt na i-ty rodzaj produktu, zdefiniowany nie tylko przez cenę p(i), ale również przez poziom cen P oraz jako wielkość egzogeniczna przez dochód}1. Jest ona izoelastyczna względem ceny p(i). Podstawiamy wynik (18) do równania (lOb), skąd otrzymujemy:
y.
K M =
Z ^ (o p
= Ysiyypi'Yapa~l) p
= HyP°
Z /* 0 ' (19)
= nyPc
Z pWx~°
= /uyPa~'P~° = n y ! P
Załóżmy, że wszystkie ceny przemysłowe są równe i wynoszą p(M), wówczas (17) redukuje się do: P = Z ^ ( o 1_a
(20)
Uproszczenie to okazuje się być pożyteczne. O d n i e s i e n i e p r z e s t r z e n n e . Zastosowanie modelu Dixita-Stiglitza do zagadnień przestrzennych dotyczących centrów i peryferii wymaga zachowania sfor mułowanych na wstępie założeń (A1)-(A5) i ich uzupełnienia. Model zostaje rozsze rzony do rozważań przestrzennych poprzez uwzględnienie zakładów produkcyjnych
154
Klaus Scholcr
rozmieszczonych punktowo na danym obszarze8. Produkt każdego zakładu przemy słowego przetransportowany zostaje z miejsca produkcji r e R do miejsca jego kon sumpcji c e C, przy czym odległość pomiędzy tymi miejscami oznaczamy in deksem rc. A 3 \ Koszty transportu w sektorze rolnym wynoszą zero; w sektorze prze mysłowym w transporcie zastosowana zostaje technologia góry lodowej; jednostka dobra transportowanego z r do c wykazuje na miejscu przeznaczenia c wartość MFrc. Jeżeli z punktu r do c transportujemy jednostkę produktu, to do miejsca konsum pcji, przy założeniu A3’, dociera tylko pewna jej część, a mianowicie \IFrc jednost ki (Frc > 1). Cena wyprodukowanych dóbr przemysłowych w miejscu produkcji, tj. p(M)r, jest niższa niż cena w miejscu konsumpcji p(M)c: p(M)c = p(M)r Fn
(21)
przez co wskaźnik cen dóbr przemysłowych jest różny w różnych miejscach kon sumpcji. Przy użyciu (20) otrzymujemy regionalny wskaźnik cen dóbr Pc w postaci: (22)
P. =
Zatem popyt w miejscu konsumpcji c wynosi p.yc(p(M),Fr^)a P ° ~ \ przy czym y c przedstawia dochód na miejscu konsumpcji. Aby zaoferować taką ilość dóbr, nale ży rozprowadzić jej F rc-krotność. Stąd łączny popyt q(M)r obszarów konsumpcji c, które zaopatrywane są z miejsca r, wynosi: q { M ) r = ^ y c( p ( M ) rFKy p r ' F K C=
(23)
1
Wielkość popytu na dobro przemysłowe zależy od wielkości regionalnych do chodów oraz od wskaźnika cen towarów i usług, jak również od wysokości kosztów transportu i ceny loko zakład. Niezależnie od przestrzennego rozmieszczenia obsza rów konsumpcji, elastyczność cenowa popytu dla każdego produktu przemysłowe go jest - względem cen loko zakład i całkowitego popytu rynkowego - stała i wy nosi a. S t r o n a p o d a ż o w a . Zgodnie z założeniem (A l) produkcja rolna charakte ryzuje się stałymi efektami skali oraz produkt rolny sprzedawany jest na rynku homogenicznym; produkcję przemysłową charakteryzują rosnące efekty skali. Ten opis technologii odnosi się do wszystkich obszarów w przestrzeni. W produkcji przemysłowej użyty zostaje jedynie czynnik pracy fi, przy czym pewna jego część / M. Fujita, P. K rugm an, A. J. V enablcs, The Spatial Economy: Cities, R egions a n d International Trade, Cam bridge (M ass.)—London 2002; K. Schóler, Raum wirtschaftstheorie, M iinchen 2005.
Procesy transform acyjne a N ow a G eografia E konom iczna
155
jest niezależna od ilości wyjściowej (output), inna natomiast zmienia się wraz z ilością produktów vq(M): H = l + vq(M)
(24)
Każde przedsiębiorstwo produkuje dokładnie jeden rodzaj produktu w jednym zakładzie, czym wyklucza się przedsiębiorstwa produkujące więcej niż jeden rodzaj produktu, podobnie jak multiplant firms. Funkcja zysku przedsiębiorstwa, działającego w miejscu r, przy egzogenicznych płacach wr i cenie p(M)r, wyraża się wzorem: n r = p(M)r q{M)r - wr(l + vq(M) r)
(25)
Po uwzględnieniu (23) w funkcji zysku, warunek konieczny istnienia ekstremum funkcji zysku (maksimum zysku) w odniesieniu do ceny ma postać:
dp{M )r
= - n p { M ) r°
gdzie:
zc (ovwr + p ( M ) r (a - 1)) = 0
(26)
c Zc = V y F rc ' - a P c° ~ ' / j Sc
Stąd wynika: (27) a -l Warunek wystarczający do istnienia maksimum jest spełniony. Zatem podsta wiając cenę do funkcji zysku (25), otrzymujemy zysk: (28) Przedsiębiorstwa wchodzące na rynek i wycofujące się z rynku tworzą długo okresową równowagę rynkową z zerowymi zyskami, przy tym wielkość produkcji firmy wynosi: q \M ) r = /(o - l)/v
(29)
a nakłady pracy są następujące: {*= v*(M)r + /= la
(30)
Oznaczając liczbę pracowników przemysłowych w miejscu r symbolem L(M)r oraz liczbę przedsiębiorstw przemysłowych w miejscu r symbolem nr, otrzymujemy:
156
K laus Scholcr
nr = L { M ) j f = L(M)r/(la)
(31)
W miejscu r, w sytuacji zysku zerowego, ilość produkowanych dóbr, gdy nie są one magazynowane, równa jest wielkości popytu (23): q ( M ) r = n ' Z y A p ( M ) rFKy ° P c°-'F K
(32)
c -1
Rozwiązując to równanie względem ceny:
p{M y'
Q ( M )r c-l
(33)
i stosując równanie (27), otrzymujemy w końcu równanie wynagrodzenia:
wr ( M ) =
a -1
H I ycK - ° P r
(34)
Równanie wynagrodzenia zachodzi dla wszystkich firm, o ile spełniony jest wa runek niemagazynowania i warunek dotyczący zysku przedsiębiorstwa. Wynagro dzenia są zatem tym wyższe, im wyższy jest dochód y c na rynku c, im niższe są ko szty dotarcia na rynek (koszty transportu) FIC i im wyższy jest poziom cen Pc. (Poziom cen Pc spada zgodnie z równaniem (20) wraz z rosnącą liczbą n wariantów produktu, ponieważ o > 1). Załóżmy dalej (ponadto), że w warunkach długookreso wej równowagi przedsiębiorstwa ze wszystkich miejsc nie osiągają zysków. W koń cu, podana w (34), stawka wynagrodzenia powinna obowiązywać również w miejs cach, w których nie występuje produkcja przemysłowa. Wynagrodzenia realne co(M)r otrzymuje się poprzez deflację wynagrodzeń nominalnych za pomocą wskaź nika cen towarów i usług konsumpcyjnych a>(M)r =w ( M) rP~f‘ . S t a n d a r y z a c j a . Opracowany model można teraz uprościć pod różnymi względami, dokonując standaryzacji. Ilości wyjściowe mogą być ustalone dowolnie w sztukach lub wagowo. Jeżeli dokona się standaryzacji ilości wyjściowej (output) w taki sposób, że wartość odwrotna produktywności pracy v = (a - l)/er, to z rów nania (27) wynika, że p{M)r = wn natomiast z równań (29) i (30) mamy q* = H*. Niezależny od ilości nakład pracy powinien zostać znormalizowany, tak by / = fi/a, a ilość przedsiębiorstw w jednym miejscu nr równa była przemysłowej sile roboczej L{M)r (tj. liczbie pracowników przemysłowych), podzielonej przez czynnik n, tzn. nr = L(M)Ąi. Wstawiając do równania (29) postaci q*(M)r = l{a ~l)/v, tj. równania wielkości produkcji z zerowym zyskiem, najpierw / = fi/a, a następnie v = (a - 1)/a, otrzymujemy q* = = /u.
Procesy transform acyjne a Now a G eografia Ekonom iczna
157
Stosując przedstawioną standaryzację w równaniu poziomu cen (22), redukuje się je do postaci: 1/(1-a)
l/(l- 1 ist.) Es wird femer angenommen, dass im langfristigen Gleichgewicht die Firmen an allen Orten keinen Gewinn erzielen. SchlieBlich soli der in (34) angegebene Lohnsatz auch an den Orten gelten, an denen keine in-
180
K laus Scholcr
dustrielle Produktion angesiedelt ist. Die Reallohne co{M)r erhalt man durch die Deflationierung der Nominallohne mit dem Preisindex fur alle Konsumguter S t a n d a r d i s i e r u n g . Das entwickelte Modeli kann nun in vielfaltiger Hinsicht durch Standardisierung vereinfacht werden. Die Outputmengen, in Stiickzahl oder Gewicht gemessen, konnen beliebig festgesetzt werden. Wird die Outputmenge so standardisiert, dass der Kehrwert der Arbeitsproduktivitat v = (er- 1)/a ist, so folgt aus Gleichung (27)p(M)r = w, und aus den Gleichungen (29) und (30) q* = d* Der mengenunabhangige Arbeitseinsatz soli derart standardisiert werden, dass gilt 1 = ju/tr und die Anzahl der Firmen an jedem Ort nr sei gleich den gewerblichen Arbeitskraften L(M)n dividiert durch den Gewichtungsfaktor pi, also nr — L{M)Jp. Setzt man in die Gleichung fur die Produktionsmenge bei Null-Gewinn (29) q *(M)r = = /(er —l)/v zunachst 1= /j/a und dann v = (er - l)/er, so erhalt man g* = £* = //. Verwendet man die dargestellten Standardisierungen in der Preisniveaugleichung (22), so reduziert sich diese auf 1/(1— cr) P. = X « c(p (M )cJF „ ) '- “
- t Lc^cpcry-a
(35)
und die Lohngleichung (34) auf: (7 — 1
OV
—* , ^, — y v f '~a p ° - ] ,\ Z-j S c rc * c q (M )r „i (36)
t/ * syc F'~ap arc c Die beiden Gleichungen (35) und (36) sind - wie noch zu zeigen sein wird - von elementarer Bedeutung fur das Modeli. Nimmt man zunachst zwei Orte ókonomischer Aktivitaten (Standorte) an, so konnen die Preisgleichungen ais:
p'~a = [ L y r + l 2(w2f)'-° j / h (37) P2'-° =[L2w\-a +JL,(W12F ) 1- ] /
h
und die Lohngleichungen ais:
-a
(38)
T ransform ationsprozcssc und Neue Ó konom isehe G eographie..
181
geschrieben werden. Wie man leicht sieht, sind die beiden Gleichungspaare symmetrisch und fiir Z,, = L2 und)*, = y 2 erhalt man P , = P2 und w, = w2. Der Transportkostenterm lautet dann: 1= F
= (ju/L)(P/w)'~° = (w/y)(P/w){-a
(39)
Zur weiteren Entwicklung des raumlichen Dixit-Stiglitz-Modells sollen die Annahmen A l und A2 genauer formuliert werden: A172’: In einer Ókonomie mit zwei Sektoren sind L(A) Beschaftigte in der Landwirtschaft und L(M) Beschaftigte in der Industrie tatig, wobei an einem Ort r der Anteil der Beschaftigten an allen landwirtschaftlichen Arbeitem 6r und an allen industriellen Arbeitem Xr betragt. Der Nominallohnsatz w(A)r im landwirtschaftli chen Sektor am Ort r sei ais Num'eraire auf 1 standardisiert und der durchschnittliche Reallohn im industriellen Sektor betragt a> = E Die Wandemng der in dustriellen Arbeitskrafte die landwirtschaftlichen Arbeiter wandern annahmegemaB nicht - orientiert sich an der Differenz zwischen dem an einem Ort gezahlten Reallohn und dem durchschnittlichen Reallohn. Die Veranderung des Anteils der industriellen Arbeitskrafte Xr am Ort r, bezogen auf den Anteil der industri ellen Arbeitskrafte am gleichen Ort, wird wie folgt formuliert: *r =Y(a>r ~(0)Xr
(40)
Das Gleichgewicht der gesamten Ókonomie kann durch 4 x R Gleichungen beschrieben werden, wobei fur jede der R Regionen die Gleichungen fiir Einkommen, Preisniveau, Lohnsatz und Reallohn verwendet werden. Das Einkommen setzt sich aus industriellem und landwirtschaftlichem Einkommen zusammen: y r = f d rwr + (1 - n)9r
(41)
Der Preisindex fur industrielle Giiter am Ort r lautet unter Verwendung von Gleichung (35) und Lc =/iXr: (42)
pr = C —1
Die Nominallóne im industriellen Sektor am Ort r betragen gemaB (35): \ l/a
(43) Die Reallóhne ergeben sich aus den mit dem Preisindex deflationierten Nominallohnen unter Berticksichtigung von p(A)r = 1: o)r =wrp;»
(44)
182
K laus Scholcr
An dieser Stelle soli - wie schon zuvor - die Reduktion des Modells auf zwei Orte oder Regionen, r = 1,2, vorgenommen werden. Die Landwirtschaft ist auf beide Regionen jeweils zur Halfte aufgeteilt und verursacht keine Transportkosten. Der Anteil der industriellen Produktion in Region 1 ist X (in Region 2 also 1 - X) und die Transportkosten zwischen den beiden Regionen sind F. Die Modellgleichungen fur Einkommen, Preisindex, Nominał- und Reallohne sind nachfolgend zusammengestellt: y x - /uXw\ + (1 - p)/2
(45)
= fi (1 - X)w2 + (1 - n)/l
(46)
P = [Xw\-° + (1 - X \ w 2F ) x-° ]1/(,-ff)
(47)
P = [A (w ,F )'-a + (1 - X)w\-° ]1/(1-a)
(48)
+ y 2p2a- 'F '- a y la
(49)
™2 = ( y A a" F ^ + y 2r r ' y ,a
(50)
COx
=
W \P ff‘
C02 = W2P
(51) (52)
M o d e l l ó s u n g . Obwohl das Modeli auf zwei Regionen reduziert wird, kann wegen der simultan zu lósenden nichtlinearen Gleichungen eine allgemeine analytische Lósung nicht angegeben werden. Wie immer in solchen Fallen bietet die numerische Simulation einen Ausweg aus dem Problem. Ziel der Uberlegungen ist es, den Zusammenhang zwischen den Reallohndifferenzen hinsichtlich Region 1 und 2, co\ - co2, und der Aufteilung der industriellen Produktion auf Region 1 mit X herzustellen. Ais Simulationsmethode wird die seąuentielle Iteration vorgeschlagen9, wobei zunachst die Koeffizienten a und ^ numerisch festgelegt und die Variable F vorgegeben werden mussen. Die Kurve im (coi - co2) - A-Diagramm wird dann punktweise durch die Vorgabe von X iterativ ermittelt, wobei die Iteration folgende Schritte durchlauft: 1) Zunachst werden Startwerte fur die nominalen Lóhne angenommen (beispielsweise w, = 1 und w2 = 1) und in die Einkommensgleichungen (45) bis (46) und die Preisindexgleichungen (47) bis (48) eingesetzt. 2) Mit Hilfe der Resultate aus diesen vier Gleichungen kónnen die Nominallohnsatze aus den Gleichungen (49) und (50) errechnet werden. 3) Erfullen die Unterschiede zwischen den zunachst verwendeten Lohnsatzen und den Ergebnissen aus (49) und (50) ein Abbruchkriterium nicht, so wird eine weitere Iteration durchgefuhrt. 9
S. Brakm an, H. G arrctscn, C. van M arrew ijk, A n Introduction to G eographical E conom ics, Cambridge (M ass.) 2001.
T ransform ationsprozessc und Neue Ó konom isehe Geographie.
183
4) Wird das Abbruchkriterium erfiillt, so ermittelt man mit Hilfe der Preisindexgleichungen und den Nominallohnen aus dem letzten Iterationsschritt die Differenz der Reallóhne nach Gleichung (51) und (52). Ais Abbruchkriterium bei v Iterationsschritten wahlt man einen Grenzwert i//, der wie folgt formuliert werden kann: ¥ = \(wr,y ~ wr^\)lwry-\\> mit r = 1,2, der fiir die nachstehenden Ausfiihrungen mit W = 0,0001 verwendet wird. Gibt man die Koeffizienten a = 5, fi = 0,4 sowie altemativ die Transportkosten F ~ 2,1, F = 1, 5 und F = 1,7 vor, so erhalt man die nachstehenden Abbildungen 1 bis 3. Im Falle von F = 2,1 ist die Reallohndifferenz fur 0 < X < 0,5 positiv und fur 0,5 < X < 1 negativ (Abb. 1). Dieser Sachverhalt bedeutet, dass bei einer geringen Industrialisierung der Region 1 industrielle Arbeiter aus Region 2 aufgrund der positiven Reallohndifferenzen zuwandern werden. Bei einer hohen Industrialisierung der Region 1 werden, ausgelóst durch eine negative Reallohndifferenz, Arbeiter in Region 2 abwandem. Bei gleichen Reallohnen in beiden Regionen bleiben Wanderungen aus; dieses Gleichgewicht ist bei einer symmetrischen Verteilung der indu striellen Produktion auf beide Regionen (X = 1/2) gegeben. Der vorgegebene Transportkostensatz lasst keine industrielle Agglomeration entstehen. Nimmt man in einem zweiten Fali F = 1,5 an (Abb. 2), so steigt die Reallohndif ferenz mit der Konzentration der Industrie in Region 1. Das Gleichgewicht bei 1 = 1 / 2 ist instabil, da eine geringfiigig gróBere Konzentration der Industrie in Region 1 so wohl zu hóheren Nominallohnen ais auch zu einem sinkenden Preisindex durch die Einsparung von Transportkosten fiihrt. Daher wandem alle Industriearbeiter der positiven Reallohndifferenz folgend in Region 1 ein. Diese Reallohndifferenz bleibt bestehen, es bilden sich eine Industrieagglomeration in Region 1 und ein landwirtschaftliches Hinterland in Region 2 heraus. Das Ergebnis kehrt sich um, wenn in der Umgebung des instabilen Gleichgewichts die Reallohndifferenz negativ ist; die Wanderungen der Industriearbeiter in die entgegengesetzte Richtung lasst Region 1 zum landwirtschaftlichen Hinterland und Region 2 zur Industrieagglomeration werden. In Abbildung 3 wird ein Transportkostensatz von F = 1,7 angenommen, der zu fiinf Gleichgewichten fiihrt. Die Werte X = 0, X = 0,5 und X = 1 erzeugen stabile Gleichgewichte, wobei im ersten Fali wiederum eine vollstandige Konzentration der Industrie in Region 2, im dritten Fali in Region 1 und im zweiten Fali eine Gleichverteilung der Industrie auf beide Regionen erzeugt wird. Die Gleichgewichte XA und XB sind instabil: Wird die Reallohndifferenz in der Umgebung von ^ (-0 ,1 7 ) negativ oder in der Umgebung von 1B(«0,83) positiv, so folgt daraus eine vollstandige Konzentration der Industrie in einer der beiden Regionen. Wird die Re allohndifferenz in der Umgebung von XA positiv oder in der Umgebung von XB negativ, so erhalt man eine Gleichverteilung der Industrie auf beide Regionen. Zusammenfassend kann gesagt werden, dass sich mit steigenden Transportkosten die Industrie gleichmaBig auf die Regionen verteilt und geringe Transportkosten die Herausbildung von industriellen Agglomerationen hervorrufen, genauer gesagt, die Konzentration der gesamten Industrie in einer Region bewirken.
184
K laus Scholer
Verwendet man die numerischen Werte a = 5 und // = 0,4, so kann man zeigen, dass fur den Wertebereich F > 1,63 die Bedingung fur ein stabiles symmetrisches Gleichgewicht dco/dX < 0 gegeben sind. Die untere Grenze des Wertebereichs F , die ais „sustain point” bezeichnet wird, steigt mit zunehmendem /u und mit sinkendem er. Unter Anwendung der gleichen numerischen Werte fur a und p ist femer fur den Wertebereich 0 < F < 1,81 die Bedingung einer dauerhaften Agglomeration gege ben. Die obere Grenze des Wertebereichs F , die ais „break point” bezeichnet wird, steigt mit zunehmendem /u und mit sinkendem a. Diese Grenzen kónnen in einem X - F-Diagramm fur ein Kontinuum von Transportkosten verdeutlicht werden (vgl. Abb. 4), wobei in der graphischen Darstellung alle durchgezogenen Linien stabile Gleichgewichte miteinander verbinden und alle gepunkteten Linien instabile Gleichgewichte. Die gesamten Wertebereiche betragen X e [0,1] und F e [1, oo], Ein stabiles raumliches Gleichgewicht erhalt man fur den Wertebereich der Trans portkosten 0 < F < F und F < F < co, (F < F), wobei im F ersten Bereich die ge samte Industrie entweder in Region 1 oder 2 (X = 1 oder X = 0) angesiedelt ist und im F zweiten Bereich eine Gleichverteilung auf beide Regionen stabil ist. Soweit die Darstellung des Standardmodells der Neuen Ókonomischen Geographie. M o d e l l d i s k u s s i o n . Betrachtet man das vorgestellte Modeli, so lassen sich folgende Eigenschaften und Sachverhalte zusammenfassend feststellen: Die Industriearbeiter wandem zu jener Region hin, die positive Reallohndifferenzen aufweist, wobei die industriellen Standorte diese raumliche Bewegung simultan nachvollziehen. Die Reallóhne entstehen durch die Gewichtung der Nominallóhne mit dem regionalen Preisniveau der industriellen Erzeugnisse. Die regionalen Preisniveaus enthalten ihrerseits neben den Nominallóhnen beider Regionen, die auf die
0,0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
X Abb. 1. R eallohndifferenzen bei hohen Transportkosten {F = 2,1)
0,7
0,8
0,9
1,0
T ransfonnationsprozesse und Neue Ó konom isehe Geographie.
Abb. 2. Reallohndifferenzen bei niedrigen T ransportkosten {F = 1,5)
X Abb. 3. Reallohndifferenzen bei m ittleren T ransportkosten (F = 1,7)
185
186
K laus Schóler
0,5 -
0
« F
F
A b b . 4. R aum lichc G leichgew ichte bei altem ativen Transportkosten
Guterpreise zuriickgefiihrt werden kónnen, femer die Transportkosten, mit denen die importierten Giiter belastet sind. Ein hoher Anteil importierter Giiter bedeutet ein hohes Preisniveau und niedrige Reallóhne. Ein hoher Anteil importierter Waren geht aber auch einher mit einer geringen industriellen Produktion in der Importregion und mit einer geringen Realisierung steigender Skalenertrage, was wiederum zu hohen Gliterpreisen, zu einem hohen Preisniveau und niedrigen Reallóhnen fiihrt. Eine Agglomeration aller industriellen Standorte in einer Region findet bei niedri gen Transportkosten statt, wahrend hohe Transportkosten eine Gleichverteilung der Standorte auf beide Regionen erzeugen. Die Agglomeration aller industriellen Standorte in einer Region und die industri elle Entleerung der anderen Region findet - wie man aus Abb. 2 erkennen kann bei niedrigen Transportkosten statt, die im Beispiel mit F = 1,5 angenommen wer den. Im Sinne des Eisberg-Theorems bedeutet das, dass 2/3 der Waren in der Zielregion ankommen oder, anders gesagt, die Ressourcen, die fiir den Transport aufgewendet werden miissen, betragen 50% der zu transportierenden Giiter. (Im Fali von F = 2,1 sind es 110%.) In der Realitat durften aber kaum Transportkosten auftreten - auch nicht bei Baumaterial, iibergroBen Spezialmaschinen oder Stahlkonstruktionen die 50% des Ab-Werk-Preises iibersteigen. (Man kann einwenden, dass die Simulationsergebnisse auch von den numerischen Werten von er und ju abhangen; jedoch sind beide Werte nicht extrem unwahrscheinlich gewahlt.) Ist F sehr nahe 1, streben also die Transportkosten gegen Nuli, wie dieses im Chip-Fabrik-Beispiel angenommen wird, so wirken lediglich die steigenden Skalenertrage auf eine Industrieagglomeration hin. Im Lichte dieser Uberlegungen muss das erste Beispiel aus Abschnitt 2 vermutlich dem Subventionsfall zugerechnet werden. Mit Blick auf die Regionen Ost- und Westdeutschland kann - bei weiterer An nahme niedriger Transportkosten (im Modeli F < 1,63) - festgehalten werden:
Transform ationsprozesse und Ncuc Ó konom ischc G eographie.
187
1) Ein stabiles raumliches Gleichgewicht stellt sich ein, wenn alle Industrieunternehmen im Westen angesiedelt sind, da die Westregion positive Reallohndifferen zen aufweist (vgl. Tabelle 3 und 4). Diese Argumentation wird verstarkt durch den Sachverhalt, dass das Dixit-Stiglitz-Modell keine Unterbeschaftigung und Lohnersatzleistungen kennt und man den wanderungswirksamen Nominallohn im Modeli durch ein niedrigeres Aggregat aus Nominallóhnen und Transferzahlungen in der Realitat ersetzen miisste. Es ist unbestritten, dass anhaltende Reallohndifferenzen zu dauerhaften Ost-West-Wanderungen fuhren und die ostdeutschen Regionen nicht nur einen Verlust von Industriestandorten, sondem auch einen Bevólkerungsverlust zu verzeichnen haben. In Abschnitt 2 wird darauf hingewiesen, dass niedrige Lóhne in Ostdeutschland zu einzelnen Industrieansiedlungen gefuhrt haben. Diese Aussage steht nicht im Widerspruch zum Modeli, da die perfekte Mobilitat der Arbeitskrafte, die der Ansatz annimmt, in der Realitat nicht vorhanden ist. 2) Im politischen Sinne beunruhigender ist ein zweites Ergebnis des Modells. Selbst wenn die Reallohndifferenzen Nuli sein wurden und die Industrien auf West und Ost gleichverteilt waren X = 1/2, wiirde dieses Gleichgewicht bei niedrigen Transportkosten kein stabiles Gleichgewicht sein. Eine geringfiigig gróBere Konzentration der Industrie im Westen wiirde dort zu hóheren Nominallóhnen, zu ei nem geringeren Preisniveau durch die Einsparung von Transportkosten und letztlich zur Konzentration der gesamten Industrie in Westdeutschland fuhren (Dieser Prozess gilt auch fur den Osten, wenn die industrielle Konzentration dort infinitisimal ansteigen wiirde). T abelle 3. D urchschnittliche B ruttolohne der A rbeiter im produzierenden G ew erbe Jahr
Bruttolohn W est
Bruttolohn Ost
O st/W est
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 1003 2004 2005
2202 2234 2285 2340 2409 2440 2480 2546 2594 2626
1626 1657 1691 1728 1759 1795 1833 1874 1920 1960
0,74 0,74 0,74 0,74 0,73 0,74 0,74 0,74 0,74 0,75
Quelle: Statistisches Bundesam t Deutschland, 2006.
Die genannten Reallohnunterschiede sollen durch die Tabellen 3 und 4 empirisch unterstiitzt werden, in denen die durchschnittlichen Bruttolohne mannlicher und weiblicher Arbeitnehmer in Ost und West aufgefuhrt sind. Zwei Korrekturen wer den in den Tabellen nicht beriicksichtigt. Zum einen handelt es sich um Nominallóhne; das Preisniveau in Ostdeutschland diirfte in vielen Regionen niedriger sein ais in der Mehrzahl der westdeutschen Regionen. Zum anderen ist die wóchentliche Arbeitszeit im Osten um etwa 5% hóher ais im Westen. Beide gegenlaufig
188
K laus Scholcr
wirkende Korrekturen konnen aber nicht die Nominallohnlticke des Ostens von etwa 25% in eine Reallohnliicke des Westens verwandeln. T ab elle 4. D urchschnittliche B ruttoióhnc der A ngestellten im produzierenden G ew erbe, H andel, K redit- und V crsichcrungsgew erbc Jahr
Bruttolohn W est
B ruttolohn Ost
Ost/W est
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 1003 2004 2005
2778 2832 2899 2984 3071 3167 3285 3389 3470 3538
1993 2061 2 12 2 2184 2242 2321 2415 2511 2572 2626
0,72 0,73 0,73 0,73 0,73 0,73 0,74 0,74 0,74 0,74
Quelle: Statistisches B undesam t Deutsehland, 2006.
Brakman, Garretsen und Schramm10 geben fur 1995 einen Nominallohnunterschied von 35% im Bereich des Bergbaus und des verarbeitenden Gewerbes an. Ihre empirischen Untersuchungen legen den Schluss nahe, dass 1/3 dieses Unterschiedes auf die Verteilung der okonomischen Aktivitaten in Deutsehland zuriickgefiihrt, d.h. im Sinne des dargestellten Modells erklart werden kann. Der NOG-Ansatz ist offensichtlich in der Lage, einen Beitrag zur Begriindung der industriellen Standortverteilung in Deutsehland zu liefem. Es verbleibt noch die kritische Beurteilung des Modells aus theoretischer Sicht. M o d e l l k r i t i k . Die theoretische Bewertung des Standardmodells der Neuen Ókonomischen Geographie kann in zwei Stufen erfolgen. Zunachst ist das raumlose Dixit-Stiglitz-Modell zu betrachten und dann die raumwirtschaftliche Variante der NOG. Die Vorziige des Dixit-Stiglitz-Modells sind zweifellos in der eindrucksvollen Verbindung der Markte fur Industriegiiter, auf denen monopolistische Konkurrenz herrscht, mit einem mikrookonomischen Totalmodell bzw. einem allgemeinen Gleichgewichtsmodell zu sehen. Das dabei alle Firmen eines Sektors und alle Haushalte ais identisch angenommen werden, ist eine sinnvolle und ubliche Vereinfachung, wobei, wie in jedem Modeli der monopolistischen Konkurrenz mit reprasentativen, d.h. gleichartigen Firmen, die Heterogenitat der hergestellten Giiter keine Kostenunterschiede zur Folgę haben diirfen (Beispiel: Eine Firma stellt rote Regenschirme her, die andere griine, wobei die Farbunterschiede kostenneutral sind). Auf die fehlende Modellierung der einzelnen Firmen und die fehlende Móglichkeit ihres strategischen Verhaltens weist Neary" nachdriicklich hin. Die Nutzenfunktion (1) S. B rakm an, H. G arretsen, M. Schram m , The E m pirical R elevance o f the new E conom ic Geography: Testing f o r a Spatial Wagę Structure in G erm any, „CESifo W orking Paper” Nr. 395, M unchen 2000. J. P . N eary, O f H ype a n d H yperbolas: Introducing the N ew Econom ic G eography, „Journal o f Econo mic Literature” 2001, vol. 39, S. 536-561.
Transform ationsprozcssc und Ncuc Ó konom ischc Geographie.
189
vom Cobb-Douglas-Typ mit einem Element fur Industriegiiter, das einer CES-Funktion folgt, ist sehr speziell, aber, wie in der Literatur12 gezeigt wird, sind auch andere Funktionstypen móglich und mit dem Modeli vereinbar. Ais eine Einschrankung des Modells muss jedoch die isolelastische Nachfragefunktion (15) beziiglich einzelner industrieller Giitervarianten angesehen werden, die eine kon stantę Preiselastizitat der Nachfrage von -a aufweist. Ein wesentlicher Marktmechanismus wird damit auBer Kraft gesetzt; Preisanderungen bewirken keine Ausgabenbzw. Umsatzanderungen bei den einzelnen Gtitervarianten. In der raumwirtschaftlichen Version des Modells sind die Transportkosten, um die Beriicksichtigung eines Transportsektors zu vermeiden, nach dem beschriebenen Eisberg-Theorem formuliert. Damit verzichtet man sowohl auf die fixen, mengenunabhangigen Transportkosten ais auch auf die geographische Entfemung in den Modellen. Mehr noch, die Regionen, die klein sein konnen, aber auch Teile ei nes Landes oder sogar einzelne Volkswirtschaften umfassen konnen, haben keine raumliche Dimension. Innerhalb einer Region entstehen folglich keine Transportko sten, ungeachtet der Tatsache, daB diese hóher sein konnen ais die, die zwischen den Regionen anfallen. Damit folgt der Ansatz der traditionellen AuBenhandelstheorie, die - wenn iiberhaupt - Transportkosten nur zwischen zwei geographischen Punkten beriicksichtigt. Innerhalb der industriellen Agglomeration konnen die Transportkosten durch die Uberauslastung der Infrastruktur steigen und innerhalb des Hinterlandes auf Grund einer fehlenden leistungsfahigen Infrastruktur hoch sein. Im Standardmodell verursacht die nur innerhalb der Region anbietende Landwirtschaft ebenfalls keine Transportkosten. Diese Annahme ist bei der Art der Giiter ebenso unwahrscheinlich wie die Unterstellung einer landwirtschaftlichen Produktion mit konstanten Skalenertragen. Femer ist das Preisniveau innerhalb einer Region einheitlich hoch; eine Folgę der fehlenden Transportkosten fur landwirtschaftliche und/oder industrielle Giiterstróme innerhalb einer Region. Schon Lósch13 hat in seiner Kritik an der Ricardianischen AuBenhandelstheorie auf die Uneinheitlichkeit intraregionaler Preisindizes hingewiesen und von der Móglichkeit sich raumlich, innerhalb der Lander fortpflanzender Preiswellen gesprochen. SchlieBlich sind die Gleichgewichte (im Standardmodell X = 0,1 und/oder 1/2) Alles-oder-Nichts-Losungen, die vollstandige Entleerung in einer und Industrieagglomerationen in einer anderen Regi on oder die vollige Gleichverteilung der Standorte auf beide Regionen erzeugen. Es fehlt ein gegenlaufiger Modellmechanismus (Staukosten etwa), der eine - auch in der Realitat zu beobachtende - Mehr-oder-Weniger-Lósung entstehen lasst. Aber: Bei aller Kritik im Detail ist die theoretische Begriindung von Industrieagglomerationen aus einem allgemeinen totalanalytischen und raumlichen Gleichgewichtsmodell ohne die Einbeziehung positiver physischer externer Effekte - durchaus eindrucks12 G. I. P. Ottaviano, T. T abuchi, J. F. Thisse, A gglom eration an d Trade revisited, „International Econo mic Review” 2002, vol. 43, S. 409-435. 13 A. Lfisch, E ine neue Theorie des internationalen H andels, „W eltw irtschaftliches A rchiv” 1939, Bd. 50, S. 308-326.
190
K laus Scholcr
voll; sie seheint geeignet zu sein, einen Teil der unterschiedlichen Industrieentwicklung im Osten und Westen Deutschlands zu erklaren.
Zusammenfassung In diesem Beitrag wird versucht, die industrielle Entwicklung nach der Wiedervereinigung in Deutschland aus einem Standardmodell der Neuen Ókonomischen Geo graphie zu erklaren. Dabei ist bemerkenswert, dass auf positive exteme Effekte der Produktion ais Ursache von Agglomerationen verzichtet werden kann und die Frage, ob eine Agglomeration-Hinterland-Situation entsteht, von der Hóhe der Transportko sten abhangt: Hohe Transportkosten bewirken eine symmetrische Verteilung der In dustrie auf die Regionen und geringe Transportkosten rufen die Konzentration der gesamten Industrie in einer Region (industrielle Agglomerationen) und die Entleerung der anderen Region (Hinterland) hervor, in der lediglich die landwirtschaftliche Pro duktion verbleibt. Gesteuert wird der Mechanismus durch raumlich mobile Industriearbeiter, dereń Wanderungen zwischen den Regionen von positiven Reallohndifferen zen abhangen, die wiederum von den Preisniveaus in den Regionen bestimmt werden. Ein Preisindex ist umso niedriger, je weniger industrielle Giiter unter Aufwendung von Transportkosten - die landwirtschaftlichen Giiter verursachen annahmegemaB keine Transportkosten - in eine Region importiert werden miissen. Es liegt die Vermutung nahe, dass ein Teil der industriellen Entleerung des Osten Deutschlands und der innerdeutschen Ost-West-Wanderungen von Arbeitskraften durch die Theorie der Neuen Ókonomischen Geographie erklart werden kann. Literatur BRAKMAN S., GARRETSEN H., MARREWIJK C. van, An Introduction to G eographical Econom ics, Cam bridge
(M ass.) 2001. BRAKMAN S ., GARRETSEN H., SCHRAMM, M., The E m pirical R elevance o f the new Econom ic Geography:
T estin g fo r a Spatial Wage Structure in Germany, „CESifo W orking Paper” Nr. 395, M unchen 2000. DlXIT A. K., STIGLITZ J. E., M onopolistic Competition an d Optimum P roduct D iversity, „A m erican Econo m ic R eview ” 1977, vol. 67. FUJITA M., THISSE J.F ., Econom ics o f Agglom eration, Cam bridge (M ass.)-L ondon 2002. FUJITA M ., THISSE J. F., D oes G eographical Agglom eration fo s te r E conom ic G rowth? A n d who G ains and
L oses fr o m it?, „Japancse Econom ic Rcview” 2003, vol. 54. FUJITA M ., KRUGMAN P., VENABLES A. J., The Spatial E conom y: Cities, R egions a n d International Trade,
C am bridge (M ass.)-L ondon 1999. KRUGMAN P. R., G eography a n d Trade, Cambridge (M ass.) 1991. LÓSCH A., Wo g ilt die Theorie d er kom parathen Kosten?, „W eltw irtschaftliches A rchiv” 1938, Bd. 48.
LÓSCH A., Eine neue Theorie des intemationalen Handels, „Weltwirtschaftliches Archiy” 1939, Bd. 50. NEARY J. P., O f H ype a n d H yperbolas: Introducing the New Econom ic G eography, „Journal o f Econom ic Li teraturę” 2001, No. 39. OHLIN B., Interregional a n d International Trade, Cam bridge (M ass.) 1933. OTTAVIANO G . I. P., TABUCHI T., THISSE J. F., A gglom eration a n d Trade revisited, „International Econom ic
Review ” 2002, vol. 43. SCHÓLER K., R aum w irtschaftstheorie, M unchen 2005.
Maria Bucka Uniwersytet Opolski
Klastry innowacyjne jako zintegrowana forma przedsiębiorstw w regionie
Wprowadzenie Zmiany w polskiej gospodarce w okresie transformacji systemowej niewątpliwie wpłynęły na kształt i sposób pracy sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). Przedsiębiorstwa te znalazły się w nowych warunkach działania, w których musiały sprostać wielu trudnościom i barierom pojawiającym się w ich funkcjono waniu i na drodze rozwoju. Trudności owe dodatkowo pogłębiło przystąpienie Pol ski do Unii Europejskiej oraz procesy globalizacyjne w gospodarce. W związku z tym małe i średnie przedsiębiorstwa zmuszone zostały do poszuki wania sposobów i form działań, zapewniających im utrzymanie i funkcjonowanie na rynku ukształtowanym pod wpływem opisanych zmian. Niewątpliwie wśród po dejmowanych wielu działań na pierwszy plan wysuwają się te, które zmierzają do utrzymania i ciągłego zwiększania konkurencyjności i innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw. Konkurencyjność i innowacyjność są bowiem w dzisiej szej rzeczywistości gospodarczej podstawowym wymogiem przetrwania, funkcjo nowania i rozwoju przedsiębiorstw w otwartej gospodarce rynkowej. Tym bardziej jest to istotne, że przedsiębiorstwa zaliczane do sektora małych i średnich przedsię biorstw odgrywają bardzo ważną rolę w gospodarce każdego kraju. Również w Pol sce sektor MSP uważany jest za jeden z podstawowych elementów transformacji gospodarczej kraju. Dlatego małe i średnie przedsiębiorstwa, ze względu na swoją niewielką siłę działania w pojedynkę w zdobywaniu przewagi konkurencyjnej i po dejmowaniu działań innowacyjnych, decydują się na współpracę. Współpraca ta może przejawiać się w różnych formach.
192
M aria Bucka
Artykułu ma przybliżyć współczesną, coraz częściej stosowaną w praktyce formę współpracy małych i średnich przedsiębiorstw, jaką jest powiązanie sieciowe, okreś lane w literaturze jako klastry.
Definicje i cechy klastrów Małe i średnie przedsiębiorstwa to wiodący sektor gospodarki w Polsce. Stano wią one 99,8% wszystkich przedsiębiorstw w kraju. Liczba aktywnych przedsię biorstw wynosi ponad 1 650 000, z czego 99,02% to przedsiębiorstwa małe, a 0,81% stanowią przedsiębiorstwa średnie1. W Polsce małe i średnie przedsiębiorstwa za trudniają ponad połowę pracujących, szybko przystosowują się do nowych warun ków rynkowych, są źródłem technologicznego rozwoju. Aktualnie wytwarzają ponad 50% PKB i to, co najważniejsze - umożliwiają aktywne przejmowanie wol nych zasobów siły roboczej występujących w tych regionach, w których wielkie procesy restrukturyzacyjne doprowadziły do masowych zwolnień i likwidacji przedsiębiorstw. Podstawowe wskaźniki ilościowe charakteryzujące sektor małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce są podobne do unijnych. Jednakże z chwilą wejścia Polski do Unii Europejskiej to nie wskaźniki ilościowe decydować będą o konkurencyjno ści i powodzeniu na rynkach unijnych. Na konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw wpływa bowiem wiele czynników jakościowych, i od ich efektyw nego wykorzystania zależeć będzie w przyszłości pozycja polskich MŚP w Europie. Niewątpliwie do czynników tych możemy zaliczyć: 1. O t o c z e n i e p r a w n e prowadzenia działalności gospodarczej. Chodzi nie tylko o tworzenie korzystnych warunków rozwoju aktywności ekonomicznej, ale także zapewnienie stabilności obowiązujących przepisów. 2. D o s t ę p n o ś ć o r a z r ó ż n o r o d n o ś ć ź r ó d e ł f i n a n s o w a n i a . W tym przypadku dużą rolę powinny odegrać fundusze poręczeniowe, ułatwiające dostęp do kredytu, jak i system funduszy pożyczkowych, dzięki którym małe i śred nie przedsiębiorstwa, oprócz pozyskania kapitału, mogą uzyskać wiarygodność kre dytową. 3. O t o c z e n i e i n s t y t u c j o n a l n e związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Są to organizacje, które skutecznie wspierają międzynarodowe kontak ty handlowe, pośredniczą w transferze technologii, organizują odpowiednie szkole nia dla swoich członków, przyczyniając się do wzrostu poziomu wiedzy, często bar dzo specjalistycznej dla danego sektora. Mogą one także przyczyniać się do upowszechniania wśród firm z branży standardów i norm światowych, jak również wdrażania przez małe i średnie firmy systemów zarządzania jakością oraz zgodności towarów i usług ze światowymi normami. 1 R aport o stanie sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2001-2002. Red. A. Rybiń ska, A. Tokaj-K rzew ska, W arszaw a 2003, s. 31.
K lastry innow acyjne jako zintegrow ana form a przedsiębiorstw w regionie
193
4. K l a s t e r i n g i s i e c i o w a n i e powodujące, że małe i średnie przedsiębio rstwa powiązane ze sobą w grupy mają większe szanse na zwiększenie swojej konkurencyjności, niż działając w pojedynkę. Wymienione czynniki są często wskazywane jako te, które mają decydujący wpływ na konkurencyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Od niedawna zarówno w literaturze, jak i praktyce gospodarczej coraz częściej wskazuje się na klastry, które mogą mieć duże znaczenie w procesie wzrostu i zwiększania konkurencyjności nie tylko sektora małych i średnich przedsię biorstw, ale w ogóle całej gospodarki. Pojecie „klaster” od niedawna funkcjonuje w literaturze ekonomicznej. Po wszechnie przyjmuje się, że w znaczeniu ekonomicznym słowo to po raz pierwszy zostało użyte w pracach Michaela E. Portera, skąd przetłumaczone jako „klaster” lub „grono” trafiło do polskiej terminologii zarządzania2. Według definicji Portera, klaster to geograficzne skupisko w zajem n ie p ow iąza nych firm , wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w po szczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpra cujących. Klastry osiągające masę krytyczną (niezbędna liczba firm i innych instytucji tworząca efekt aglomeracji) i odnoszące niezwykłe sukcesy konkurencyjne w okreś lonych dziedzinach działalności są uderzającą cechą niemal każdej gospodarki na rodowej, regionalnej, stanowej a nawet wielkomiejskiej, głównie w krajach gospo darczo rozwiniętych3. Obok przedstawionej definicji w literaturze funkcjonują inne, wskazujące na nie które lub wszystkie cechy charakteryzujące klastry. Jedną z częściej przytaczanych jest definicja zaproponowana przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Roz woju (OECD), według której kalstry definiowane są, jako miniaturowe narodowe system y innow acyjności (reduced - scalę national irtnovation systems). Klaster ekonomiczny to nic innego, jak sieć silnie wzajemnie zależnych od siebie firm (łącznie z wyspecjalizowanymi dostawcami), powiązanych ze sobą w łańcuchu tworzenia wartości dodanej. W niektórych przypadkach klastry obejmują strategicz ne alianse z uniwersytetami, instytutami badawczymi, wysoko wyspecjalizowanymi usługami, konsultantami i klientami. W OECD przyjmuje się, że rozwój klastrów jest niezbędnym warunkiem innowacyjności firm, a w efekcie zwiększenia konku rencyjności gospodarki. Stąd też wiele krajów wykorzystuje analizę klastrów jako źródło informacji o rozwoju innowacyjności w gospodarce. 2 A. Grycuk, K oncepcja gron w teorii i praktyce zarządzania, „O rganizacja i K ierow anie” 2003, nr 3, s. 4. T. Brodzicki, S. Szultka, K oncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw , „O rganizacja i K iero w anie” 2002, nr 4, s. 45.
13 - Polityka regionalna.,
194
M aria Bucka
Klaster może być definiowany także jako sieć o charakterze krzyżow ym , tj. ciągnąca się przez różne sektory i/lub obejmującą gałęzie poboczne. Skupia on w so bie firmy, które są całkowicie do siebie niepodobne, lecz komplementarne i wyspe cjalizowane w tworzeniu danego łańcucha wartości4. Podobną w treści definicję przytacza Den Hertog, według którego klaster to grupa firm, ich dostawców, klien tów oraz ośrodków wiedzy posiadających komplementarne koncepcje oraz uczest niczących w jednym łańcuchu tworzenia wartości (procesie produkcyjnym), któ rych celem działania jest poprawa jakości procesów i dóbr finalnych. Mogą one tworzyć między sobą powiązania sieciowe, umożliwiające dyfuzję innowacji i wspólne rozwijanie nowych technologii5. Inne definicje traktują klaster jako system produkcyjny. Tutaj klaster określany jest jako lokalny system produkcyjny (LSP), geograficzne skupisko firm powiąza nych ze sobą sektorów, między którymi występuje wymiana wiedzy i współpracy. Klastry obejmują także kontakty i współpracę przedsiębiorstw z instytucjami naukowo-badawczymi i władzami publicznymi6. Jak wynika z przytoczonych definicji, w lokalnych systemach produkcyjnych istotne jest występowanie kooperacyjnych i konkurencyjnych powiązań, czyli sie ciowanie, przy założeniu, że współpraca w pewnych aspektach stymuluje zarówno konkurencję, jak i konkurencyjność podmiotów, i sprzyja rozwojowi lokalnemu lub regionalnemu. Klaster może być także zdefiniowany jako sieć innow acyjna. Charakteryzuje się relacją opartą na współpracy - zazwyczaj na podstawie formalnej umowy - pomię dzy wchodzącymi w ich skład członkami. Sieci innowacyjne różnią się jednak od tradycyjnych lokalnych systemów produkcyjnych tym, że istotne jest tam partner stwo i współpraca nie tylko między przedsiębiorstwami, ale także między przedsię biorstwami oraz światem nauki i badań. Instytuty badawcze oraz uniwersytety są więc w klastrach istotnymi podmiotami, które wchodzą w sieci powiązań i inter akcje ze współpracującymi między sobą przedsiębiorstwami danego systemu pro dukcyjnego. O takich systemach często mówi się, że stanowią one lokalne systemy innowacyjne. Przyjmując taką definicję klastrów, postrzegamy gospodarkę jako sieć wzajem nie powiązanych podmiotów gospodarczych i instytucji, warunkującą zajście synergicznych efektów współpracy. Dlatego poza instytucjami generującymi wiedzę i in nowacje, jak przedsiębiorstwa, sfera badawczo-rozwojowa czy instytucje pośredniczące w transferze innowacji, dostrzega się znaczenie różnorodnych interakcji za chodzących między nimi. 4
M. Jagiełło, R ozw ój klastrów a konkurencyjność gospodarki p a ń stw kandydujących do Unii E uropej skiej, „W spólnoty E uropejskie” 2002, nr 9. 5 Ibidem. 6 E. W ojnicka, R ola klastrów innowacyjnych w Unii E uropejskiej, „W spólnoty E uropejskie” 2002, nr 5.
Klastry innow acyjne jak o zintegrow ana form a przedsiębiorstw w regionie
195
OECD wyróżnia cztery formy powiązań w systemie innowacyjnym7: - powiązania p rzed sięb iorstw o-p rzed sięb iorstw o, w tym powiązania z komer cyjnymi wiedzochłonnymi usługami dla biznesu; - powiązania p rzed sięb io rstw o -sfera nauki i badań oraz publiczne instytucje transferu technologii (wspólna działalność B+R); - rynkow y tran sfer technologii - dyfuzja wiedzy i innowacji drogą np. zakupu maszyn, urządzeń, licencji (wydatki pośrednie na B+R); - m obilność pracow nik ów oraz transfer wiedzy ukrytej, nieutożsamionej. Definicja klastrów, wskazująca jak pojemne jest to pojęcie i jaki szeroki zasięg posiada, mówi, że jest to geograficzne skupisko firm działających w pokrewnych sek torach, kooperujących lub w inny sposób powiązanych ze sobą lub też świad czących wobec siebie komplementarne usługi i korzystających z tej samej infrastruk tury, a także wyspecjalizowanych dostawców. Operują one na tym samym rynku pra cy (lokalnym), napotykając w swoich działaniach na podobne szanse i zagrożenia8. Jak wynika z dokonanego przeglądu definicji, klaster jest determinowany takimi elementami, jak sektorowa i geograficzna koncentracja przedsiębiorstw lub też opar ciem na jakiejś innej wspólnej trajektorii, np. bazie wiedzy, technologii czy wzajem nej wymianie wiedzy i współpracy między podmiotami. Aby mówić o klastrze, oba te warunki musza być spełnione. Gdy oba nie są spełnione, tj. występuje tylko kon centracja i bliskość geograficzna, można mówić o aglom eracji, a nie o klastrze9. W świetle tego możemy stwierdzić, że nie ma jednej powszechnie stosowanej i za akceptowanej definicji klastra. Niezależnie jednak od przyjętej definicji, podstawą koncepcji klastrów jest wytworzenie połączeń kooperacyjnych pomiędzy firmami, dostawcami surowców i materiałów, sprzętu, podwykonawcami, klientami oraz usługodawcami. Kooperacja przy jednoczesnej specjalizacji daje grupie przedsię biorstw większą wspólną efektywność, zwiększa zdolność do modernizacji proce sów i produktów. Zamiast bezwzględnej konkurencji pomiędzy firmami, przedsię biorstwa tworzące klaster współzawodniczą między sobą, ale także pracują wspólnie nad poszukiwaniem nowych rozwiązań problemów wynikających z pokonywania barier infrastrukturalnych, związanych z dostawą surowców oraz zwiększaniem do stępu do rynków zbytu. Taka kombinacja konkurencji i kooperacji przyczynia się do znajdowania nowych rozwiązań. Przytoczone definicje wskazują na najczęściej wskazywane cechy klastrów10: - koncentracja geograficzna (przestrzenna) - bliskość sprzyja rozprzestrzenianiu się innowacji, współpracy, a także nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktów między partnerami; 7 O pracow ano n a podstaw ie [www. klastry.pl; http://pw sz.w sz.tarnow .pl/plastvalley]. 8 E. W ojnicka, R ola klastrów..., op.cit. 9 Ibidem. 10 A. G rycuk, K oncepcja gron..., op.cit.
196
M aria Bucka
- współpraca (konkurencja) —pozwala na osiąganie przez członków klastra efek tów synergii oraz wzmacnia ich potencjał innowacyjny; - koncentracja sektorowa - uczestnicy klastra pochodzą z jednego lub kilku po krewnych sektorów; - specjalizacja - charakterystyczna jest obecność dużej grupy wyspecjalizowa nych firm i organizacji; - współzależność - pomiędzy uczestnikami klastra zachodzą dynamiczne inter akcje, których jakość i intensywność determinują sukces ekonomiczny. Ważne tu może być poczucie regionalnej wspólnoty oraz wspólna wizja funkcjonowania klastra; - eksploatowanie tych samych rynków, technologii lub wspólnej bazy wiedzy. Możemy więc podjąć próbę zdefiniowania klastrów z punktu widzenia małych i średnich przedsiębiorstw. K laster to przestrzen n e skupisko zespołu m ałych i średnich przedsiębiorstw oraz innych organ izacji, takich ja k stow arzyszenia, instytucje okołobiznesow e, uczelnie w yższe oraz centra naukow o-badaw cze, pow iązanych ze sobą w spólną trajektorią rozw oju, jednocześnie konkurujące i kooperujące w różnych aspek tach działania w celu poszukiw ania now ych rozw iązań p roblem ów w yni kających z p ok onyw an ia barier rozw oju i przyczyniających się do w zm ocnie nia ich pozycji na rynku.
Tak definiowany klaster charakteryzuje się intensywnym przepływem informacji i wiedzy, oraz znacznym poziomem konkurencji i jednocześnie kooperacji. Stwo rzenie powiązań kooperacyjnych pomiędzy małymi i średnimi przedsiębiorstwami, dostawcami, klientami i innymi organizacjami, mającymi wpływ na działalność tego sektora, powoduje, że zamiast konkurować w sposób bezwzględny między sobą, tworząc klaster, przedsiębiorstwa wchodzące w jego skład wprawdzie współzawodniczą, ale przede wszystkim współpracują. Przedstawiona definicja wskazuje, że w klastrach istotne, z punktu widzenia małych i średnich przedsię biorstw, jest partnerstwo i współpraca nie tylko między firmami, ale także między firmami a instytucjami naukowo-badawczymi. W klastrach tego typu instytuty ba dawcze oraz uniwersytety powinny być istotnymi podmiotami wchodzącymi w sie ci powiązań i interakcji ze współpracującymi między sobą małymi i średnimi przed siębiorstwami danego systemu. Klastry o takiej strukturze wewnętrznej mogą stanowić lokalne systemy innowacyjne. Kompleks instytucji i łączących je po wiązań stanowi dla gospodarki obszaru (region, województwo, aglomeracja), na którym funkcjonuje, istotne źródło generowania i dyfuzji wiedzy, a przez to źródło rozwoju. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład klastra odznaczają się zazwyczaj dużą innowacyjnością, która może być dodatkowo wspierana przez władze lokalne i regionalne. Te z kolei mogą tworzyć takie instytucje, jak inkubatory przedsiębior czości, parki technologiczne czy fundusze poręczeniowe. W pobudzaniu innowacyj ności niezwykle ważne może być prowadzenie dialogu przez przemysł, naukę i władze publiczne, celem podniesienia efektywności i atrakcyjności terenu, na któ rym dany klaster funkcjonuje. Należy jednak zaznaczyć, że powstawanie klastrów
K lastry innow acyjne jak o zintegrow ana form a przedsiębiorstw w regionie
197
powinno być efektem oddolnej, prywatnej inicjatywy, a nie władz publicznych (sa morządów terytorialnych), których rola jest tu ograniczona. Chociaż z drugiej stro ny w wielu publikacjach na temat klastrów możemy spotkać się z poglądem, że w naszych polskich warunkach to właśnie władza publiczna powinna być elemen tem inspirującym współpracę pomiędzy podmiotami. Uwzględniając cechy klas trów, i z punktu widzenia ich efektywnego funkcjonowania, wydaje się, że należy jednak przyjąć pierwszy pogląd na temat ich tworzenia. Powstanie klastrów może i raczej powinno być zainicjowane przez małe i średnie przedsiębiorstwa albo przez silny uniwersytet lub inną uczelnię działającą na danym terenie. Małe i średnie przedsiębiorstwa powiązane ze sobą w klastry mają większe moż liwości rozwoju, niż działając w pojedynkę. Poprzez łączenie się w klastry, małe i średnie przedsiębiorstwa ponadto mogą: - zyskać silniejszą pozycję na rynku; - konkurować z innymi przedsiębiorstwami, a nawet utrzymywać przewagę konkurencyjną; - zwiększać elastyczność i szybciej reagować na zapotrzebowanie ze strony rynku; - mieć lepszy dostęp do innowacji technicznych i informacji, a przez to zwię kszać swoją innowacyjność; - szybciej i łatwiej pozyskiwać coraz to nowsze źródła finansowania działalnoś ci gospodarczej; - szybciej kreować nowe miejsca pracy przez wzrost liczby nowych przedsię biorstw. Klastry są zjawiskiem złożonym, wielowymiarowym i dynamicznym, mogącym zmieniać się w czasie, w zależności od warunków otoczenia, a także wpływać na to otoczenie, powodując również wiele efektów zewnętrznych": - wzrost dostępności specjalistycznych usług okołobiznesowych; - inwestycje w infrastrukturę; - zwiększenie dochodów ludności; - przyczyniać się do rozwoju regionalnego. Wymienione cechy wskazują, że łączenie się małych i średnich przedsiębiorstw, instytucji okołobiznesowych, instytucji usługowych, naukowych może przynieść określone efekty w postaci dodatkowych zysków, większego udziału w rynku, inno wacji w produkcji, usługach lub zarządzaniu. Takie powiązania przedsiębiorstw i instytucji nazywamy klastrem, gronem lub lokalnym systemem produkcyjnym, których liczba rośnie wraz z rozwojem gospodarki12. Ze względu na swoje cechy klastry małych i średnich przedsiębiorstw mogą przyczyniać się nie tylko do gene rowania i utrzymania konkurencyjności wchodzących w ich skład przedsiębiorstw, 11 R aport o sianie..., op.cit, s. 219. 12 B. Szym oniak, K lastry w iejskie na Lubelszczyżnie - praktyka grupow ej przedsiębiorczości, „O rganiza cja i K ierow anie” 2003, nr 2 .
198
M aria Bucka
ale także mogą stanowić elementy dodatnio wpływające na koniunkturę gospo darczą oraz aktywizować lokalne środowiska.
Rodzaje klastrów Klastry mogą w praktyce wystąpić jako: - skoncentrowana geograficznie forma działalności ekonomicznej grupy firm z jednego lub pokrewnych sektorów, często związanych z ośrodkami wiedzy, taki mi jak uniwersytety lub inne centra naukowo-badawcze; - zintegrowane pionowo łańcuchy produkcyjne, czyli pewna wybrana grupa sek torów, w których sąsiadujące ze sobą etapy procesu produkcyjnego tworzą centrum klastra; czasami obejmują także jednostki naukowe, usługi okołobiznesowe oraz in stytucje pośredniczące; - całe sektory lub branże, tworzące na przykład „klaster chemiczny”, „klaster rolno-spożywczy”; - specyficzna forma powiązań pomiędzy podmiotami, oparta na wzajemnych współzależnościach, kooperacji i zaufaniu; tego typu forma może, lecz nie musi, być skoncentrowana przestrzennie. Małe i średnie przedsiębiorstwa, ze względu na swoją niewielką siłę przy działaniu w pojedynkę, mogą zdecydować się na współpracę w pewnych aspektach, wybierając jedną z wymienionych form. Klastry obejmują kontakty i współpracę przedsiębiorstw z instytucjami nauko wo-badawczymi i instytucjami publicznymi. Według OECD klastry możemy podzielić na: - oparte na wiedzy - skupiające przedsiębiorstwa, dla których istotny jest bez pośredni dostęp do badań podstawowych i publicznych instytucji badawczych oraz uczelni wyższych, (chemia, elektronika); - oparte na korzyściach skali - skupiające przedsiębiorstwa powiązane z insty tutami technicznymi i uniwersytetami, prowadzące własne badania na ograniczoną skalę (przetwórstwo materiałów masowych, przemysł samochodowy, maszynowy); - uzależnione od dostawcy - skupiające przedsiębiorstwa importujące technolo gie w formie dóbr kapitałowych i półproduktów, których działalność innowacyjna determinowana jest zdolnością do współdziałania zarówno z dostawcami, jak i usłu gami (przemysł meblarski i metalowy, rolnictwo, leśnictwo, jak również usługi); - wyspecjalizowanych dostawców - skupiające przedsiębiorstwa kładące nacisk na innowacje produktowe (sprzęt i oprogramowanie komputerowe). Klastry mogą tworzyć małe i średnie przedsiębiorstwa, zarówno sektora prze mysłowego, jak i usługowego, a także sektora wysokich technologii oraz tradycyj nych. Polskie małe i średnie przedsiębiorstwa tworząc klastry, mogą wzorować się na strukturach organizacji klastrowych występujących w innych krajach, w których tego typu organizacje mają już pewną tradycję działania.
Klastry innow acyjne jako zintegrow ana form a przedsiębiorstw w regionie
199
Do najbardziej znanych należą: - model włoski (Terza Italia)-, - model duński; - model holenderski. W łoski m odel klastra ukształtował się w wyniku konkurowania z wchodzącymi na rynek sieciami supermarketów. Sytuacja taka zmusiła właścicieli drobnych skle pów i punktów usługowych do znalezienia skutecznych sposobów obniżenia ko sztów działalności. Powstające struktury, weryfikowane przez rynek, stały się wzor cem dla większych organizacji, obejmujących swym zasięgiem także sferę pro dukcyjną. Na tworzenie się włoskiego klastra duży wpływ miały także uwarunko wania kulturowe: bliskie związki rodzinne w ramach i pomiędzy firmami; silne za leżności i powiązania lokalne; wysoki poziom regionalnej tożsamości; długa trady cja silnych cechów rzemieślniczych; duży stopień uzależnienia od rządu centralnego. Na bazie tych uwarunkowań powstały lokalne systemy produkcyjne - dystrykty przemysłowe. Włoskie dystrykty przemysłowe to lokalne skupiska rodzinnych przed siębiorstw powiązanych przemysłów, z których część z czasem rozrosła się, pozo stając firmami własnymi rodzin, ale często tylko w części przez nie zarządzanymi. Obecnie te duże firmy współpracują z małymi i średnimi przedsiębiorstwami, które zazwyczaj są ich podwykonawcami lub współpracującymi specjalistami, cza sem działającymi wewnątrz dużej firmy, korzystającej z ich usług, dając im zaple cze i jednocześnie udzielając gwarancji13. Tego typu klastry charakteryzują się: bra kiem sformalizowanych struktur, brakiem powiązań kapitałowych, bliskimi związkami rodzinnymi w firmach i pomiędzy firmami, silnymi zależnościami i powiązaniami lokalnymi, wysokim poziomem regionalnej tożsamości. D uński m odel klastra charakteryzuje się innymi uwarunkowaniami kulturowy mi niż włoski, oparty na powiązaniach rodzinnych. W związku z tym liczne kraje członkowskie Unii Europejskiej rozpoczęły wypracowywanie własnych modeli klas trów, bardziej przystających do ich lokalnej sytuacji i priorytetów gospodarczych. Na tym tle wyraźnie rysuje się duński program sieciowania - program realizowany w latach 1988-1993. W modelu duńskim istotne jest wspomaganie z zewnątrz pro cesu tworzenia klastrów. Tutaj istotny jest program rządowy, koordynujący działania na szczeblu krajowym. Główną rolę w klastrach duńskich odgrywa neu tralny broker sieciowy, który inicjuje i ułatwia kontakty między partnerami, ułatwia dostęp do środków diagnostycznych i analitycznych, pomaga rozwiązywać proble my oraz doradza, w jaki sposób wdrażać nowe idee. W modelu duńskim wyraźnie jest sprecyzowana strategia działania klastrów, czego nie zauważamy w modelu włoskim. Model duński zastosowano w takich krajach jak: Wielka Brytania, USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia. H olenderski m odel klastra jest udoskonaloną wersją modelu duńskiego. Holen drzy założyli ścisłą współpracę z placówką naukową lub instytutem naukowo-badaw 13 E. W ojnicka, R ola klastrów ..., op.cit., s. 34.
200
M aria Bucka
czym, zapewniającym wsparcie w zakresie dostępności do nowych technik i tech nologii. Powstawanie klastrów może być zainspirowane przez uniwersytet, który podejmuje politykę tworzenia sieci z lokalnymi przedsiębiorstwami. Dla osiągnię cia sukcesu istotna jest wykwalifikowana kadra, a więc główny nacisk położono na rozwój zaplecza edukacyjnego i badawczego. Stworzenie takiego zaplecza jest waż ne, zwłaszcza jeśli dążymy do rozwoju np. lokalnego klastra, opartego na klastrach innowacyjnych. Ścisła współpraca z placówka naukową zapewnia przedsiębior stwom wchodzącym w skład klastra lepszy i tańszy dostęp do nowych technik i tech nologii, a także do zasobów informacji i wiedzy oraz aparatury naukowo-badaw czej, jaką dysponuje placówka naukowa. Umożliwia to obniżenie kosztów, podnie sienia atrakcyjności produkowanych wyrobów, a tym samym podniesienie konku rencyjności oferowanych przez klaster usług. W związku z tym, przyjmując wielkość i strukturę własności przedsiębiorstw na leżących do klastrów, możemy wyróżnić następujące ich typy14: 1. Klastry pokrewne włoskim dystryktom przemysłowym, których najbardziej znanym przykładem jest Dolina Krzemowa. Ten typ klastra charakteryzuje się m.in. dominacją małych i średnich przedsiębiorstw, silną specjalizacją oraz silną wza jem ną rywalizacją z jednoczesnym systemem powiązań sieciowych opartych przede wszystkim na zaufaniu. Występowanie tych czynników umożliwia elastyczną spe cjalizację, wysoką produktywność oraz kreuje znaczący potencjał innowacyjny. 2. Klaster hub-and-spoke, charakteryzujący się współistnieniem na danym tere nie dużych przedsiębiorstw powiązanych hierarchicznie z rozległą grupą firm sekto ra małych i średnich przedsiębiorstw (np. Toyota City). Klaster tego typu bazuje w dużym stopniu na sile wielkich kooperacji, charakteryzując się jednocześnie ela stycznością działania oraz wykorzystaniem przewagi kosztowej. 3. Klaster satelitarny z dominującym udziałem małych i średnich przedsię biorstw, uzależnionych od firm zewnętrznych, którego przewaga lokalizacyjna opiera się z reguły na niższych kosztach. Klastry można klasyfikować według różnych, innych niż wymienione, kryteriów. Należą do nich15: - stadium rozwoju - według tego kryterium można wyróżnić klastry embrional ne, wzrostowe, dojrzałe oraz schyłkowe; - zdolność do kreowania miejsc pracy - klastry o rosnącym, stabilnym bądź ma lejącym zatrudnieniu; - zasięg terytorialny - w zależności od umiejscowienia wzajemnie powiązanych podmiotów tworzących klaster możemy wyróżnić klastry o zasięgu lokalnym, re gionalnym, krajowym, ponadnarodowym; - liczba horyzontalnie powiązanych sektorów - klastry wąskie bądź szerokie; 14 T. Brodzicki, S. Szultka, K oncepcja klastrów..., op.cit., s. 49. 15 R aport o stanie..., op.cit., s. 220.
K lastry innow acyjne jak o zintegrow ana form a przedsiębiorstw w regionie
201
- liczba stadiów łańcucha produkcyjnego - w ramach tego kryterium wyróżnia my klastry głębokie, obejmujące zazwyczaj wszystkie etapy łańcucha produkcyjne go; klastry płytkie, obejmujące jeden lub kilka etapów; - pozycja konkurencyjna - klastry będące liderami światowymi, krajowymi, lub posiadające przeciętną lub słabą pozycję konkurencyjną; - znaczenie technologii - klastry wysokich, średnich lub niskich technologii. Obecnie w literaturze przedmiotu i praktyce gospodarczej wskazuje się szereg czynników, które wpływają na kształt i różnicują rozwój poszczególnych małych i średnich przedsiębiorstw. Działanie tych czynników powoduje, że możemy wyróż nić dwie płaszczyzny działania małych i średnich przedsiębiorstw. Na jednej znaj dują się firmy z udziałem kapitału zagranicznego, a na drugiej polskie małe i śred nie przedsiębiorstwa. Polskie przedsiębiorstwa są słabsze kapitałowo, kadrowo i technologicznie. W tej sytuacji konieczne wydaje się podjęcie takich działań, by te przedsiębiorstwa mogły skutecznie i efektywnie nie tylko funkcjonować, ale i kon kurować zarówno na rynkach lokalnych, jak i globalnych.
Podsumowanie Jednym z narzędzi, dzięki którym małe i średnie przedsiębiorstwa mogą stać się konkurencyjne oraz ekonomicznie stabilne, mogą być klastry, których istota i zna czenie zostały przedstawione w artykule, a których tworzenie obserwujemy także w Polsce. Działanie w obrębie klastra może pomóc małym i średnim przedsiębior stwom w rozwiązywaniu wielu problemów, a także pokonywaniu barier ich rozwoju. Klastry wobec małych i średnich przedsiębiorstw mogą spełniać szereg funkcji, takich jak: - ukierunkowującą - traktowana jako punkt odniesienia przez wszystkich uczestników klastra określa kierunki szczegółowych programów działania; - stabilizującą - gwarantuje przedsiębiorstwom w dłuższym okresie stabilność reguł gry i zasad funkcjonowania; - uwiarygadniającą- może stanowić gwarancję w przypadku pozyskiwania ze wnętrznych źródeł finansowania; - integrującą - zwłaszcza z otoczeniem; - inspirującą - duży wpływ na tworzenie innowacji. Mając na uwadze wymienione funkcje, małe i średnie przedsiębiorstwa mogą do strzegać w tworzeniu klastrów szansę na lepszy rozwój, a w szczególności wza jemną pomoc i współdziałanie poszczególnych MŚP w rozwiązywaniu problemów produkcyjnych, finansowych, logistycznych, kadrowych itp. Klastry mogą zapew nić małym i średnim przedsiębiorstwom zdecydowanie lepszą pozycję w negocja cjach i współpracy z dużymi, silnymi przedsiębiorstwami. Przede wszystkim po zwolą MSP lepiej dostosować się do specyfiki współczesnej gospodarki. Aby jednak to zapewnić, małe i średnie przedsiębiorstwa same muszą decydować o for mie i zasadach współpracy z innymi przedsiębiorstwami, współpracującymi z nimi
202
M aria Bucka
jednostkami badawczo-rozwojowymi, zespołami doradców, instytucjami finansowmi. Ponadto należy wspomóc w tych działaniach sektor MŚP, poprzez wprowadze nie w życie instrumentów polityki skierowanej na stymulowanie rozwoju klastrów —zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym, tym bardziej że, jak dowodzi praktyka, odnoszą one zazwyczaj duże sukcesy konkurencyjne w określonych dzie dzinach działalności i są elementem, który towarzyszy niemal każdej gospodarce, głównie w krajach rozwiniętych. Podsumowując można stwierdzić, że klastry są pewnym sposobem koncentrowa nia w jednym miejscu wiedzy i pełnego jej wykorzystania w praktyce. Mogą także stanowić narzędzie polityki służące do sterowania przez państwo zmianami społecznymi. L iteratura BRODZICKI T ., SZULTKA S., K oncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw , „O rganizacja i K ierowa
nie” 2002, nr 4. G r y c u k A., Koncepcja gron w teorii i praktyce zarządzania, „O rganizacja i K ierow anie” 2003, nr 3. JAGIEŁŁO M ., R ozw ój klastrów a konkurencyjność gospodarki państw kandydujących do Unii E uropejskiej
„W spólnoty E uropejskie” 2002, nr 9. R aport o stanie sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2001-2002. Red. A Rybińska A. T okaj-K rzew ska, W arszaw a 2003. SZYMONIAK B ., K lastry w iejskie na L ubelszczyżnie - praktyka grupow ej przedsiębiorczości,
O rganizacia
i K ierow anie” 2003, nr 2 . W l a d y n i a k A ., M ałe i średnie fir m y w Unii Europejskiej, krajach EFTA i państw ach kandydujących do UE
„W spólnoty E uropejskie” 2002, nr 9. WOJNICKA E., R ola klastrów innowacyjnych w Unii Europejskiej, „W spólnoty E uropejskie” 20 0 2 , nr 5.
Maria Bucka Universitat in Opole
InnovationscIuster ais Form der regionalen Integration von Untemehmen
Einfuhrung Der in der polnischen Wirtschaft infolge der politischen Wende vollzogene Wan del beeinflusste zweifellos auch die Gestalt und Funktionsweise der kleinen und mittleren Untemehmen. Die Untemehmen in diesem Sektor agierten unter ganz neuen Verhaltnissen, sie hatten viele Schwierigkeiten zu bewaltigen und mussten zahlreiche Hindemisse in Bezug auf ihre wirtschaftliche Tatigkeit und auf dem Wege ihrer Entwicklung uberwinden. Diese Schwierigkeiten wuchsen noch weiter angesichts der folgenden Transformationsprozesse - des Beitritts Polens zur Euro paischen Union sowie der Globalisierungsprozesse in der Weltwirtschaft. Im Zusammenhang damit waren die kleinen und mittleren Untemehmen gezwungen, nach einer Handlungsweise und Tatigkeitsform zu suchen, die ihnen ein Uberleben und Agieren auf dem durch diese Prozesse beeinflussten Markt ermóglichen wurden. Unter den vielen in dieser Richtung untemommenen Aktivitaten sind sicherlich diejenigen die wichtigsten, die das Ziel verfolgen, die Wettbewerbsfahig keit und Innovativitat kleiner und mittlerer Untemehmen zu gewahrleisten und standig zu steigem. Die Wettbewerbsfahigkeit und das Innovationspotential sind in der heutigen Wirtschaft zu einer grundlegenden Voraussetzung des Uberlebens, der Ta tigkeit und der Entwicklung von Untemehmen in der offenen Marktwirtschaft geworden. Das ist insofem von Bedeutung, ais den kleinen und mittleren Untemeh men in der Wirtschaft eines jeden Landes eine wichtige Rolle zukommt. Auch in Polen wird diese Sparte ais eines der Hauptelemente der hiesigen wirtschaftlichen Transformation angesehen. Angesichts ihres geringeren wirtschaftlichen Gewichts ais Einzelfirmen entscheiden sich kleine und mittlere Untemehmen fur die Zusam menarbeit mit dem Ziel der Erringung eines Wettbewerbsvorteils und der Durch-
204
M a ria B u ck a
ftihrung von InnovationsmaBnahmen. Diese Zusammenarbeit kann verschiedene Formen annehmen. Der vorliegende Beitrag hat zum Ziel, jene in der Praxis immer haufiger zur Anwendung kommende und in vielen Fallen schon erfolgreich funktionierende Form er Zusammenarbeit kleiner und mittlerer Untemehmen vorzustellen, die ais Netzwerk bzw. in der Literatur auch oft ais Cluster bezeichnet wird.
Definition des Clusters und seiner Ziele Man kann feststellen, dass kleine und mittlere Untemehmen eine fuhrende Rolle m der polnischen Wirtschaft spielen. Sie reprasentieren 99,8% aller Untemehmen in o en. Die Gesamtzahl der tatigen Untemehmen belauft sich auf iiber 1.650.000, wovon 99,02% kleine Untemehmen und 0,81% mittlere Untemehmen sind1 In Po len beschaftigen die KMU iiber die Halfte aller Arbeitnehmer. Sie passen sich schnell an neue Marktbedingungen an. Sie sind die Trager des technologischen Fortschntts. Sie erwirtschaften zur Zeit iiber 50% des Bruttoinlandsproduktes und, was noch wichtiger ist, sie ermóglichen die aktive Aufnahme frei gewordener Humanressourcen in denjenigen Regionen, in denen groBe Umstmkturiemngsprozesse zu Massenentlassungen von Arbeitskraften und zur SchlieBung von Untemehmen fiihrten. Die den Sektor der kleinen und mittleren Untemehmen in Polen kennzeichnenden quantitativen Indikatoren gleichen denen anderer EU-Mitgliedsstaaten. Mit dem Beitritt Polens zur Europaischen Union werden die Zahlen fiir Wettbewerbsfahigkeit und Erfolg auf den Markten der Europaischen Gemeinschaft ausschlaggebend. Die Wettbewerbsfahigkeit kleiner und mittlerer Untemehmen beeinflussen eine ganze Reihe von qualitativen Faktoren. Von der effizienten Nutzung dieser Fakto ren hangt in Zukunft die Position der kleinen und mittleren Untemehmen in Europa ab. Unter den Faktoren sind zu nennen: 1. gesetzliche Regelungen hinsichtlich der Wirtschaftstatigkeit - hier handelt es sich mcht nur um die Schaffung giinstiger Bedingungen fur die Existenzgriindung sondem auch um die Gewahrleistung von Rechtssicherheit, 2. Verfiigbarkeit und Vielfalt der Finanzierungsąuellen - hier geht es insbeson dere um Burgschaftsfonds, die den Zugang zu Krediten erleichtem, sowie das Sy stem der Darlehensfonds, dank derer kleine und mittlere Untemehmen neben dem Grundkapital zusatzliche Kreditfahigkeit bekommen kónnen, 3. das institutionelle Umfeld fiir Wirtschaftstatigkeit und’ Existenzgrundung ler handelt es sich um Orgamsationen, die effizient intemationale Handelskontakte lordem, bei Technologietransfers vermitteln, entsprechende FortbildungsmaBnahmen fur eigene Mitglieder veranstalten und dadurch Wissen und Kenntnisse fordem Ra p ° n o stanie sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 200 1 -2 0 0 2 Red A R ybiń ska, A. Tokaj-K rzew ska, W arszaw a 2003 S. 31.
InnovationscIuster ais Form der regionalen Integration von U ntem ehm en
205
(oft geht es um das Know-how in bestimmten Wirtschaftszweigen). Sie kónnen auch einen Beitrag zur Verbreitung der Standards und Weltnormen unter den Branchenfirmen leisten sowie die Implementierung der Qualitatsmanagementsysteme in kleinen und mittleren Untemehmen in Ubereinstimmung mit den weltweit anerkannten Normen der Qualitatssicherung fiir bestimmte Giiter und Dienstleistungen fordem, 4. die Bildung von Clustem und die Vemetzung tragen dazu bei, dass die KMU, wenn sie sich in gróBeren Gruppen zusammenschlieBen, groBere Chancen fur die Verbesserung ihrer Wettbewerbsfahigkeit haben ais dies im Alleingang der Fali ist. Auf die vorstehend genannten Erfolgsfaktoren wird oft hingewiesen, wenn es um die Starkung der Wettbewerbsfahigkeit im Bereich der kleinen und mittleren Unternehmen geht. In jiingster Zeit trifft man sowohl in der Literatur ais auch in der Wirtschaftspraxis immer ófter auf das Phanomen der Cluster, die einen groBen Anteil am Wachstumsprozess und an der Verbesserung der Wettbewerbsfahigkeit nicht nur im Be reich kleiner und mittlerer Untemehmen, sondem sogar fur die gesamte Wirtschaft haben kónnen. Der Begriff Cluster hat erst in jiingster Zeit Eingang in die ókonomische Litera tur gefunden. Man nimmt ubereinstimmend an, dass der Begriff Cluster im volkswirtschaftlichen Sinne zum ersten Mai in den Arbeiten von Michael E. Porter auftaucht. In der Ubersetzung ais „Kluster” oder „Traube” fand er Eingang in die Fachterminologie der polnischen Managementlehre2. Porter defmiert einen Cluster ais geographische K onzentration m iteinander verbundener U n tem eh m en , Zulieferem spezieller Einsatzgiiter, Dienstleistem, Untemehmen und Institutionen in einem bestimmten Wirtschaftszweig (zum Bei spiel Universitaten, Einrichtungen fiir Normung und Branchenverbande) oder auf einzelnen Fachgebieten, die miteinander konkurrieren, aber gleichzeitig auch zusammenarbeiten. Historisch gewachsene Cluster sind typisch fur jede Volkswirtschaft, jede regionale Wirtschaft, fiir jede Wirtschaft auf einer raumlich gesehenen Mikroebene oder auch auf der Ebene von GroBstadten, und zwar grundsatzlich in allen wirtschaftlich entwickelten Landem, die eine bestimmte kritische Masse erreicht haben (notwendige Zahl von Firmen und anderen Einrichtungen, die einen Agglomerationseffekt erzeugen) und die im Wettbewerb entlang einer bestimmten Wertschopfungskette auBerordentlich erfolgsreich sind3. Neben der vorstehend angefuhrten Defmition kursieren in der Fachliteratur andere Begriffsbestimmungen, die einige oder alle Merkmale der Cluster beriicksichtigen. Eine der am haufigsten zitierten Begriffsbestimmungen wurde von der OrganiA. Grycuk, K oncepcja gron w teorii i praktyce zarządzania, „O rganizacja i K ierow anie” 2003, nr 3, S. 4. T. Brodzicki, S. Szultka, K oncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw , „O rganizacja i K iero w anie” 2002, nr 4, S. 45.
206
M aria Bucka
sation fur wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung (OECD) vorgeschlagen, die Cluster ais reduzierte nationale In novationssystem e (reduced-scale national innovation systems) definiert. Cluster werden aus ókonomischer Sicht ais ein Netzwerk von Untemehmen (einschlieBlich spezialisierter Zulieferer) verstanden, die entlang einer Wertschópfungskette in enger Beziehung zueinander stehen. In einigen Fallen umfassen Cluster auch den strategischen Zusammenschluss von Universitaten, Forschungs- und Entwicklungseinrichtungen, hochspezialisierten Dienstleistem, Beratem und Kunden. Die OECD nimmt an, dass die Entwicklung von Clustem eine Voraussetzung fur die Untemehmensinnovation und demzufolge der Erhóhung der Wettbewerbsfahigkeit der Wirtschaft ist. Deshalb wird die Clusteranalyse in vielen Landem ais Informationsąuelle fiir die Entwick lung der Innovation in der Wirtschaft genutzt. Cluster konnen auch ais vertikale und horizontale N etzw erk e verstanden wer den, das heifit ais ein sektorales Netzwerk, das Nebenzweige einbezieht. Hier schlieBen sich Firmen zusammen, die sich ganzlich voneinander unterscheiden, aber einander erganzen und sich auf eine bestimmte Wertschópfungskette spezialisiert haben4. Eine ahnliche Definition wird von Den Hertog angefuhrt, bei dem es heiBt, ein Cluster ist eine Gruppe von Firmen mit Zulieferem, Kunden sowie Wissenszentren mit komplementaren Konzepten und Beteiligung an anderen Wertschópfungsketten (Produktionsprozessen), die sich zum Ziel gesetzt haben, die Qualitat ihrer Produktionsprozesse und Endprodukte zu verbessem. Sie konnen sich miteinander vemetzen und dadurch ihre betriebliche Innovationsfahigkeit steigem und die gemeinsame Entwicklung neuer Technologien fordem5. In anderen Definitionen spricht man von einem Cluster ais von einem Produktionssystem . Diese Definition lasst sich darauf zuriickfuhren, dass ein Cluster ein lokales Produktionssystem (LSP) ist, ein geografischer Standortverbund mit verbundenen Sektoren, zwischen denen Austauschbeziehungen im Bereich des Wissens und der Zusammenarbeit bestehen. Cluster umfassen auch die Kontakte und Zusammenarbeit von Untemehmen mit Forschungs- und Entwicklungsinstitutionen und óffentlichen Behorden6. Wie der angefuhrten Definition zu entnehmen, ist bei lokalen Produktionssystemen wichtig, dass Verknupfungen auf der Kooperations- und Wettbewerbsebene in Form einer Vemetzung bestehen. Es wird angenommen, dass die Zusammenarbeit in bestimmten Bereichen sowohl den Wettbewerb ais auch die Wettbewerbsfahig keit der Untemehmen stimuliert und die lokale bzw. regionale Entwicklung begiinstigt. Ein Cluster lasst sich auch ais Inn ovation sn etzw erk definieren. Es zeichnet sich dadurch aus, dass Kooperationsbeziehungen zwischen den Akteuren existieren, die 4 M. Jagiełło, R ozw ój klasterów a konkurencyjność gospodarki p a ń stw kandydujących do Unii Euro pejskiej, „W spólnoty E uropejskie” 2002, nr 9. Ibidem. 6 E. W ojnicka, R ola klastrów innowacyjnych w Unii E u ro p ejskiej, „W spólnoty E uropejskie” 2002, nr 5.
Innovationscluster ais Form der regionalen Integration von U ntem ehm en
207
iiblicherweise durch formelle Vertragsverhaltnisse begrtindet werden Die Innovationsnetzwerke unterscheiden sich jedoch von den herkommlichen lokalen Produktionssystemen dadurch, dass hier eine partnerschaftliche Zusammenarbeit nicht nur zwischen Untemehmen, sondem auch zwischen Untemehmen und Forschungsoder Bildungseinrichtungen besteht. Forschungsinstitute und Universitaten bilden Eckpfeiler der Cluster, die sich in die Netzwerke und Interaktionen mit den zusammenarbeitenden Untemehmen eines gegebenen Produktionssystems einfugen. Von diesen Systemen sagt man oft, dass sie lokale Innovationssysteme darstellen. Nimmt man eine solche Definition der Cluster an, dann kónnen wir die Wirt schaft ais ein Netzwerk verbundener Untemehmen und Institutionen betrachten, das Synergieeffekte bewirkt. Daraus ergibt sich auch die Bedeutung der Untemehmen ais Innovationstrager neben den klassischen Ausbildungs- und Forschungseinrichtungen. Insbesondere im Forschungs- und Entwicklungsbereich gewinnt die Zusam menarbeit zwischen den verschiedenen am Innovationstransfer beteiligten Akteuren an Bedeutung. Die OECD unterscheidet zwischen vier Formen der Interdependenz in einem Innovationssystem7: - Beziehungen U n ternehm en-U nternehm en - hier geht es um Beziehungen zu kommerziellen Dienstleistem im Bereich der Vermittlung von Know-how fiir Un temehmen, - Beziehungen U n tem eh m en - F orschung und E n tw ick lu n g sowie óffentlich-rechtliche, den Technologietransfer fordemde Institutionen (gemeinsame Tatigkeit FuE), - m arktbedingter T ech n ologietransfer ist die Verbreitung des Wissens und der Innovation, beispielsweise durch Beschaffung von Maschinen, Anlagen, Lizenzen (indirekte Ausgaben fur FuE), - M obilitat der M itarb eiter sowie Transfer des versteckten Wissens, nicht identifiziert. Die Begriffsbestimmung der Cluster lasst erkennen, wie vielschichtig dieser Begriff ist. Es lasst sich daraus ableiten, dass es um geografische Standortverbunde geht, die in ahnlichen Wirtschaftszweigen tatig sind, die miteinander kooperieren oder auf die eine oder andere Art miteinander verflochten sind oder einander erganzende Dienstleistungen erbringen und dieselbe Infrastruktur in Anspruch nehmen sowie spezialisierte Lieferanten haben. Sie agieren auf demselben Arbeitsmarkt (lo kal) und stofien in ihren Aktivitaten auf ahnliche Chancen und Gefahren8. Der vorstehende Uberblick iiber die verschiedenen Definitionen legt die Schlussfolgerung nahe, dass Cluster durch das Merkmal der sektoralen und geographischen Konzentration von Untemehmen gekennzeichnet sind, erganzt durch eine weitere Gemeinsamkeit wie zum Beispiel immaterielle Ressourcenbasis oder Technologie 7 B earbeitet nach [w w w .klastry.pl., http://pw sz.w sz.tarnow .pl/plastvalley]. 8 E. W ojnicka, R ola klastrów..., op.cit.
208
M aria Bucka
sowie gegenseitiger Erfahrungsaustausch und Zusammenarbeit zwischen den Teilnehmem. Um uberhaupt von einem Cluster reden zu kónnen, sollten beide Bedingungen erfullt sein. Ist dies nicht der Fali und sind nur die Merkmale Konzentration und geographische Nahe gegeben, so sprechen wir von einer A gglom eration und nicht von einem Cluster9. Angesichts dessen gilt es auch festzuhalten, dass bisher keine allgemein anerkannte und universell angewandte Defmition des Clusters vorliegt. Unabhangig aber von der Defmition eines Clusters bildet die Grundlage fur das Clusterkonzept die Schaffung von Verflechtungen in der Kooperation zwischen Fir men, Roh- und Betriebsstofflieferanten, Lieferanten von Ausriistung, Subuntemehmem, Kunden und Dienstleistungsuntemelimen. Kooperation bei gleichzeitiger Spezialisierung verbessert die gemeinsame Effizienz der Untemehmen in einer Gruppe und erhóht die Modemisierungsfahigkeit in Bezug auf Prozesse und Produkte. An Stelle eines riicksichtslosen Wettbewerbs zwischen den Firmen konkurrieren die Fir men nun aus der Position des Clusters heraus und suchen gemeinsam nach neuen Problemlósungen bei der Bewaltigung von Hindemissen in der Infrastruktur, bei Rohstofflieferungen sowie der ErschlieBung der Absatzmarkte. Eine solche Kombination der Konkurrenz und der Kooperation erlaubt es, neue Lósungen zu finden. Die genannten Defmitionen flihren haufig folgende Eigenschaften von Clustem an10: - geographische Konzentration (Raum) - die Nahe fórdert die Verbreitung der Innovation, Zusammenarbeit und auch die Herstellung und Pflege der Kontakte zwischen den Partnem; - Zusammenarbeit (Konkurrenz) lasst die Akteure in einem Cluster die Synergieeffekte nutzen und starkt das Innovationspotential; - sektorale Konzentration —die Mitglieder der Cluster entstammen einem oder mehreren verwandten Sektoren, - Spezialisierung - charakteristisch ist die Prasenz einer groBen Menge spezialisierter Firmen und Organisationen; - die Interdependenzen zwischen den Beteiligten innerhalb eines Clusters sind dynamisch und interaktiv, ihre Qualitat und Intensitat entscheidet iiber den ókono mischen Erfolg des Clusters. Wichtig kann hier das Gefiihl der regionalen Gemeinschaft sowie gemeinsame Leitvorstellungen iiber die Funktion eines Clusters sein; - ErschlieBung derselben Markte, Technologien oder gemeinsame Wissensgrundlage. In Zusammenhang damit kónnen wir nun den Versuch untemehmen, eine Defmi tion des Clusters im Hinblick auf kleine und mittlere Untemehmen zu formulieren. Ein C luster ist die raum liche K onzentration einer G ruppe kleiner und m ittlerer U n tem eh m en sow ie anderer O rganisationen w ie V erbande, w irtschaftsnaher O rgan isationen, H ochschulen oder F orschungs- und E ntw icklungseinrichtungen, die eine gem einsam e E ntw icklungsrichtung verfolgen und dabei 9 Ibidem. A. G rycuk, Koncepcja gron..., op.cit.
Innovationscluster ais Form der regionalen Integration von U ntem ehm en
209
gleichzeitig m iteinander konkurrieren und in versch iedenen H andlungsaspekten kooperieren, um nach neuen Losungen in V erbindung m it der U berw indung von E ntw icklungshin dern issen zu suchen und ihre P osition a u f dem M arkt zu starken.
Ein so definiertes Cluster zeichnet sich aus durch intensive Informationsstróme und Wissensvermittlung sowie durch einen starken Wettbewerb und gleichzeitige Kooperation. Die Schaffung gegenseitiger Kooperationsnetzwerke zwischen klei nen und mittleren Untemehmen, Zulieferem, Kunden und anderen Organisationen, die einen Einfluss auf die Funktion des Sektors haben, hat zur Folgę, dass die ein Cluster bildenden Untemehmen zwar miteinander wetteifem, dabei aber statt rticksichtslos miteinander konkurrieren auch bis zu einem gewissen Grade zusammenarbeiten. Die vorstehende Definition weist darauf hin, dass in Clustem aus Sicht kleiner und mittlerer Untemehmen die Partnerschaft und Zusammenarbeit nicht nur zwischen Firmen, sondem auch zwischen Untemehmen und Forschungs- oder Entwicklungsinstituten funktioniert. Forschungseinrichtungen sowie Universitaten sollten in Clustem zu relevanten Akteuren und Bestandteilen der Vemetzung und Interaktion mit den kleinen und mittleren Untemehmen des Systems werden. Cluster mit einem solchen intemen Aufbau eignen sich besonders ais lokale Innovationssysteme. Das Btindel der Institutionen und ihre Verflechtungen stellt fur die Wirtschaft des betreffenden Gebiets (Region, Woiwodschaft, Agglomeration), auf dem es tatig ist, eine relevante Quelle fur die Gewinnung und Vermittlung von Wissen dar und wird dadurch zum Motor der Entwicklung. Die Untemehmer in einem Cluster zeichnen sich tiblicherweise durch Innovativitat aus. Die Untemehmensinnovativitat kann zusatzlich noch durch órtliche und regionale Organe der óffentlichen Verwaltung gefórdert werden, z.B. durch Griindung verschiedener Einrichtungen wie zum Beispiel Zentren fiir Existenzgriinder, Technologieparks oder Wirtschaftsfórderungsstellen. Bei der Entwicklung von Innovativitat kann der Dialog zwischen In dustrie, Wissenschaft und óffentlicher Verwaltung von auBerordentlicher Bedeutung sein, um die Effizienz und Vorteile des Gebietes zu steigem, auf dem ein Cluster angesiedelt wurde. Es ist jedoch hervorzuheben, dass die Clusterbildung das Ergebnis einer privaten Initiative von unten und nicht der óffentlichen Verwaltung (territorialen Selbstverwaltung) sein sollte, dereń Einfluss hier beschrankt ist. In zahlreichen Veróffentlichungen zur Clusterthematik wird diesbezuglich eine gegenteilige Auffassung vertreten, indem gefórdert wird, dass unter den gegebenen Verhaltnissen in Polen gerade die óffentliche Verwaltung eine Zusammenarbeit zwi schen den Subjekten initiieren sollte. Unter Beriicksichtigung der polnischen Cluster und im Hinblick auf eine effiziente Funktionsweise derselben erscheint es aber ratsam, der erst genannten Ansicht zum Thema Clusterbildung zuzustimmen. Die Entstehung von Clustem kann und sollte besser durch kleine und mittlere Un temehmen selbst oder durch eine handlungsstarke Universitat oder eine andere auf dem Gebiet fungierende Hochschule initiiert werden. 14 - Polityka regionalna..
210
M a ria B u ck a
Die im Rahmen eines Clusters fungierenden kleinen und mittleren Untemehmen haben ein gróBeres Entwicklungspotential ais sie es im Alleingang hatten. Durch das gemeinsame Handeln in einem Cluster kónnen die KMU dariiber hinaus: - eine starkere Position auf dem Markt gewinnen, - sich dem Wettbewerb mit anderen Untemehmen stellen und sogar einen Wettbewerbsvorteil erlangen, - ihre Flexibilitat verbessem und schneller auf die Marktbedurfnisse reagieren, - einen besseren Zugang zu technischen Innovationen und Informationen erhalten und dadurch die eigene Innovativitat verbessem, - schneller und leichter an neue Finanziemngsąuellen fiir die eigene Betriebstatigkeit kommen, - durch den Anstieg von Neugriindungen schneller neue Arbeitsplatze schaffen. Cluster sind eine zusammengesetzte, mehrdimensionale und dynamische Erscheinung, die sich im Laufe der Zeit je nach dem Umland verandem und das Umfeld auch beeinflussen kónnen, wobei viele positive Begleiterscheinungen auftreten kónnen": - Verbessemng der Verfiigbarkeit spezieller wirtschaftsnaher Dienstleistungen, - Investitionen in die Infrastmktur, - Einkommenserhóhung der Bevólkerung, - Fórderung der Regionalentwicklung. Die genannten Merkmale zeigen, dass der Zusammenschluss kleiner und mittle rer Untemehmen, wirtschaftsnaher Institutionen, Dienstleistungsunternehmen und wissenschaftlicher Einrichtungen bestimmte positive Effekte haben kann und zu zusatzlichen Gewinnen, steigenden Marktanteilen, Innovationen in Produktionsprozessen und Dienstleistungen oder im Management fuhren kann. Eine solche Verflechtung von Untemehmen und Institutionen nennen wir Cluster, „Traube” oder lokales Produktionssystem, dereń Zahl mit der Wirtschaftsentwicklung steigt12. Cluster kleiner und mittlerer Untemehmen kónnen wegen ihrer Eigenschaften nicht nur einen Beitrag zur Entstehung und Erhaltung der Wettbewerbsfahigkeit der Akteure leisten, sondem auch zu einem Motor fiir die Wirtschaftskonjunktur werden und der Aktivierung der lokalen Gemeinschaft dienen.
Clusterarten Cluster kónnen in der Praxis in folgenden Formen vorkommen: - ais geografische Konzentration der Wirtschaftstatigkeit einer Gruppe von Un temehmen eines bestimmten oder verwandter Wirtschaftszweige, die oft durch Wissenszentren wie Universitaten oder andere Forschungs- und Entwicklungseinrichtungen miteinander verbunden sind, 11 R aport o stanie... , op.cit, S. 219. 12
B. Szym oniak, K lastry w iejskie na Lubelszczyźnie — praktyka grupow ej przedsiębiorczości, „O rgani zacja i K ierow anie” 2003, nr 2.
Innovationscluster ais Form der regionalen Integration von U ntem ehm en
211
- ais vertikal integrierte Produktionsketten - also eine ausgewahlte Gruppe von Wirtschaftszweigen, dereń Produktionprozesse sich wie eine Kette erganzen und den Clusterkem bilden. Gelegentlich schlieBen sie auch Forschungseinrichtungen oder wirtschaftsnahe sowie Vermittlungsinstitutionen ein, - ais gesamte Wirtschaftszweige oder Branchen wie „Chemie-Cluster”, „Agro-Food-Cluster” etc., - ais spezifische Form von Verflechtungen zwischen Cluster-Akteuren, die auf Interdependenz, Kooperation und Vertrauen basiert. Diese Form kann, muss aber nicht raumlich konzentriert sein. Kleine und mittlere Untemehmen kónnen sich sinnvollerweise fur die Zusam menarbeit in bestimmten Aspekten entscheiden, weil sie, wenn sie allein handeln, nur geringe Durchsetzungskraft besitzen. Sie werden eine der vorstehend genannten Formen wahlen. Cluster schlieBen Kontakte und verschiedene Formen der Zusammenarbeit der Untemehmen mit Forschungs- und Entwicklungseinrichtungen und óffentlich-rechtlichen Institutionen mit ein. Die OECD unterscheidet zwischen folgenden Cluster-Gruppen: - wissensbasierte Cluster - diese biindeln Untemehmen, fiir die der direkte Zugang zur Grundlagenforschung und zu óffentlichen Forschungseinrichtungen sowie Hochschulen wichtig ist (Chemie, Elektronik), - auf Skaleneffekten basierende Cluster - diese biindeln Untemehmen, die mit technischen Instituten und Universitaten verbunden sind und in beschranktem Umfang eigene Forschungsarbeiten ftihren (verarbeitendes Gewerbe, Automobilindustrie, Maschinenbauindustrie), - zuliefererabhangige Cluster - diese biindeln Untemehmen, die Technologie in Form von Kapitalgtitem und Halbprodukten importieren, dereń Innovationstatigkeit durch die Fahigkeit bestimmt wird, sowohl mit Zulieferem ais auch mit Dienstleistem zusammenzuwirken (Móbelindustrie, Metallindustrie, Landwirtschaft, Forstwirtschaft wie auch Dienstleistungen), - Cluster spezialisierter Zulieferer - diese biindeln Untemehmen, die ihren Schwerpunkt auf Produktinnovativitat legen (Hardware und Software in der IT-Branche). Cluster kónnen von kleinen und mittleren Untemehmen gebildet werden. Es kann sich dabei um Industrie- und Dienstleistungsuntemehmen wie auch um Tech nologie- und herkómmliche Untemehmen handeln. Kleinen und mittleren Untemehmen in Polen stehen bei der Bildung von Clustem Musterlósungen von Clusterkonzepten aus anderen Landern zur Verfugung, mit denen diese Organisationen schon gewisse Erfahrungen gesammelt haben. Die bekanntesten sind: - das „italienische” Cluster-Modell (Terza Italia), - das „danische” Cluster-Modell, - das „niederlandische” Cluster-Modell.
212
M aria Bucka
D as „ italien isch e” C luster-M odell wurde durch den Wettbewerb der auf den Markten auftauchenden GroBhandelketten gepragt. Diese Situation zwang die Inhaber kleiner Lebensmittelgeschafte und Dienstleistungsbetriebe, erfolgreiche Methoden zur Herabsetzung der Betriebskosten zu finden. Die entstandenen, markterprobten Strukturen wurden zum Muster fur gróBere Organisationen, die auch im Produktionsbereich tatig waren. Kulturelle Faktoren bestimmten nachhaltig das ita lienische Cluster: Enge familiare Beziehungen innerhalb der Untemehmen und zwi schen den Untemehmen, enge Wechselbeziehungen und lokale Verbindungen in Zusammenhang mit einem stark ausgepragten Regionalbewusststein, eine lange Tradition starker Ziinfte sowie eine groBe Abhangigkeit von der Zentralregierung. Diese Gegebenheiten wurden zur Grundlage fur die Entstehung lokaler Produktionssysteme - sogenannter Industriedistrikte. Italienische Industriedistrikte sind lo kale Konzentrationen von Familienbetrieben, Gewerbebetrieben, die mit der Zeit groBer geworden, aber weiter in Familienbesitz geblieben sind, oft jedoch nur noch teilweise von diesen Familien verwaltet wurden. Gegenwartig arbeiten die groBen Betriebe mit kleinen und mittleren Untemeh men zusammen, die iiblicherweise ais Subuntemehmen tatig sind oder ais eingesetzte Fachkrafte, die mit der Zeit innerhalb einer groBen Firma fungieren, die ihre Dienstleistungen in Anspruch nimmt, Unterstutzung gewahrt und gleichzeitig Garantien erteilt13. Fiir diese Art von Cluster ist kennzeichnend, dass er keinen formalisierten Aufbau hat, keine Kapitalverkniipfungen aufweist, uber enge familiare Be ziehungen sowohl in den Firmen selbst ais auch zwischen den Firmen verfugt, starkę Abhangigkeiten und lokale Anbindung besitzt und ein stark ausgepragtes regionales Bewusstsein pflegt. Das „ d an isch e” C lusterm odell: Die Anwendung des auf Familienbeziehungen basierenden italienischen Modells auf andere Lander war kaum móglich, da diese andere kulturelle Gegebenheiten aufwiesen. Im Zusammenhang damit waren zahl reiche Mitgliedslander der Europaischen Union bestrebt, eigene Cluster-Konzepte auszuarbeiten, die besser an die Situation und wirtschaftlichen Schwerpunkte im eigenen Land angepasst waren. Vor diesem Hintergrund ist vor allem das danische Netzwerkprogramm bemerkenswert, das in den Jahren 1988-1993 entwickelt wur de. In diesem Modeli kommt die Unterstutzung der Clusterbildungsprozesse von auBen. Hier ist das Regierungsprogramm ausschlaggebend, das die MaBnahmen auf Landesebene koordiniert. Die Hauptrolle in den danischen Clustem wurde einem neutralen Netzwerkbroker zugewiesen, der die Kontakte zwischen den Partnem initiiert und erleichtert, den Zugang zu den diagnostischen und analytischen Mitteln ermoglicht, bei der Problemlosung behilflich ist und berat, wie die neuen Ideen umzusetzen sind. Im „danischen” Clustermodell wird die Handlungsstrategie fiir Clu ster deutlich prazisiert, was im „italienischen” Modeli kaum zu beobachten ist. 13 E. W ojnicka, R ola klastrów ..., op.cit., S. 34.
Innoyationscluster ais Form der regionalen Integration von U ntem ehm en
213
Das damsche Modeli findet Anwendung in Landem wie GroBbritannien, den Yereinigten Staaten, Kanada, Australien und Neuseeland. Das „niederlandische” C lusterm odell ist eine erweiterte Version des danischen Modells. Es setzt eine enge Zusammenarbeit mit einer Ausbildungseinrichtung oder einem Forschungs- und Entwicklungsinstitut voraus, das Unterstiitzung beim Zugang zu neuer Technik und Technologie anbietet. Die Grundung eines Clusters kann auf Veranlassung einer Universitat, die eine Vemetzung mit lokalen Untemehmen anstrebt, geschehen. Fur den Erfolg eines solchen Clusters ist ąualifiziertes Personal notwendig. Der Schwerpunkt liegt bei diesem Modeli also auf der Entwicklung einer Ausbildungs- und Forschungsbasis. Die Schaffung einer solchen Basis ist u.a. wichtig, wenn man eine lokale Entwicklung in Anlehnung an ein Innoyationscluster anstrebt. Die enge Zusammenarbeit mit einer Forschungseinrichtung gewahrt den Cluster-Akteuren einen besseren Zugang zu neuen Techniken und Technologien sowie zu den Informationsbestanden, dem Wissen und der Forschungsausrustung, mit der die Forschungseinrichtung ausgestattet ist. Dies fiihrt wiederum zum Kostenabbau und verbessert die Wettbewerbsfahigkeit der hergestellten Produkte sowie auch die Wettbewerbsfahigkeit der durch das Cluster angebotenen Dienstleistungen. Damit kónnen wir nun unter Beriicksichtigung der GróBe und der Struktur der Eigentumsverhaltnisse in den im Rahmen des Clusters tatigen Untemehmen folgende Typen unterscheiden14:
1. Cluster nach Art der italienischen Industriedistrikte - bekanntestes Beispiel hierflir ist das Silicon Valley. Dieser Cluster-Typ zeichnet sich unter anderem durch die Dominanz kleiner und mittlerer Untemehmen aus, durch starkę Spezialisierung sowie einen intensiven Wettbewerb bei gleichzeitiger Systemvemetzung auf der Basis gegenseitigen Vertrauens. Das Auftreten dieser Faktoren schafft die Bedin gungen flir eine flexible Spezialisierung sowie hohe Produktionselastizitat und fiihrt zu einem erheblichen Innovationspotential. 2. Cluster des Typs „Hub-and-Spoke” - die charakteristische Eigenschaft dieser Cluster ist die Existenz groBer Untemehmen auf dem Gebiet, die hierarchisch mit einander sowie mit einer umfangreichen Gruppe von kleinen und mittleren Unternehmen verbunden sind (zum Beispiel Toyota City). Diese Cluster basieren zum gróBten Teil auf der Starkę groBer Kooperationen und weisen gleichzeitig die Merkmale der Flexibilitat im Handeln und der Nutzung von Kostenvorteilen auf. 3. Satelliten-Cluster, in denen kleine und mittlere Untemehmen dominieren, die von extemen Firmen abhangen und dereń Standortvorteil in der Regel auf niedrigen Kosten basiert. Cluster lassen sich nach verschiedenen Merkmalen klassifizieren, auch nach an deren ais den vorstehend genannten. Dazu zahlen15: 14
T. Brodzicki, S. Szultka, K oncepcja klastrów..., op.cit., S. 49. 15 R aport o sta n ie..., op.cit., S. 220.
214
M aria Bucka
- der Entwicklungsstand: nach diesem Kriterium unterscheiden wir zwischen Embryo-Clustem, Wachstums-Clustem, reifen Clustem und absteigenden Clustern; - die Fahigkeit zur Schaffung neuer Arbeitsplatze - Cluster mit steigender, stabiler und sinkender Beschaftigungszahl; - die raumliche Reichweite eines Clusters - je nach dem Standort miteinander verbundener Cluster-Untemehmen unterscheiden wir zwischen lokalen, regionalen, nationalen und intemationalen Clustem; - die Zahl der horizontal verbundenen Sektoren - enge oder weite Cluster; - die Zahl der Stadien einer Produktionskette - anhand dieses Kriteriums unter scheiden wir tiefe Cluster, die alle Etappen einer Produktionskette abdecken, und flachę Cluster, die nur eine oder mehrere Etappen abdecken; - die Wettbewerbsposition - Cluster ais Weltmarktfuhrer, nationale Marktfuhrer oder mit einer durchschnittlichen bzw. schwachen Wettbewerbsposition; - der Grad der technologischen Entwicklung - Cluster mit fortschrittlicher, durchschnittlicher oder einfacher Technologie. Sowohl in der Fachliteratur ais auch in der wirtschaftlichen Praxis wird heutzutage auf eine ganze Reihe von Merkmalen hingewiesen, die den Typ und die Ent wicklung kleiner und mittlerer Untemehmen pragen. Anhand dieser Kriterien konnen wir zwei Handlungsebenen kleiner und mittlerer Untemehmen unterscheiden. Auf der einen Ebene befinden sich Firmen mit auslandischer Kapitalbeteiligung, auf der anderen Ebene rein polnische KMU. Die polnischen Untemehmen sind kapitalund personalmaBig sowie technologisch schwacher. In dieser Lage erscheint es dringend notwendig, MaBnahmen zu ergreifen, damit die Untemehmen nicht nur erfolgreich und effizient fungieren, sondem auch dem Wettbewerb auf den lokalen und globalen Markten standhalten kónnen.
Zusammenfassung Ein wirksames Mittel zur Fórderung der Wettbewerbsfahigkeit und wirtschaftli chen Stabilitat kleiner und mittlerer Untemehmen sind Cluster. Was darunter zu verstehen ist und welche Rolle sie spielen, wurde oben dargestellt. In Polen ist der betreffende Sektor der Wirtschaft gerade dabei, sich entsprechend zu formieren. Wirtschaftiches Handeln in einem Clusterverband kann kleinen und mittleren Un temehmen bei der Lósung vieler Probleme und bei der Uberwindung diverser Entwicklungshindemisse von Nutzen sein. Cluster kónnen fur kleine und mittlere Untemehmen eine ganze Reihe von Funktionen erfiillen wie zum Beispiel: - eine richtungsgebende Funktion - ein Cluster gilt ais Bezugspunkt fiir alle ihm angehórenden Akteure und ist richtungsweisend fiir die Entwicklung grundlegender Handlungsprogramme, - eine stabilisierende Funktion - ein Cluster garantiert den Untemehmen auf langere Zeit Stabilitat in Bezug auf Regelwerke und Funktionsprinzipien,
Innoyationscluster ais Form der regionalen Integration von U ntem ehm en
215
- Verleihung von Kreditwiirdigkeit - Cluster iibemehmen eine Biirgschaftsfunktion bei der Gewinnung extemer Finanzierungsąuellen, - eine integrierende Funktion - insbesondere im Hinblick auf das Umfeld, - eine ideengebende Funktion — groBer Einfluss auf die Innovation. Unter der Beriicksichtigung der vorstehenden Funktionen sollten kleine und mittlere Untemehmen in der Bildung von Clustem eine Chance fiir eine bessere Ent wicklung sehen und insbesondere eine Móglichkeit, sich bei der Lósung von Produktions-, Finanzierungs-, Personal- und logistischen Problemen mit anderen KMU auszutauschen und sich gegenseitig zu helfen. Cluster konnen kleinen und mittleren Untenehmen eine deutlich bessere Position bei Verhandlungen und bei der Zusam menarbeit mit GroBuntemehmen verschaffen. Insbesondere ermóglichen sie kleinen und mittleren Untemehmen, sich an die Gegebenheiten der modemen Wirtschaft anzupassen. Um dies jedoch gewahrleisten zu konnen, miissen kleine und mittlere Untemehmen selbst uber die Form und die Grundsatze der Zusammenarbeit mit an deren Untemehmen, mitarbeitenden Forschungs- und Entwicklungseinrichtungen, Beratungsteams oder Finanzierungsinstitutionen entscheiden. Dariiber hinaus ist es wichtig, kleine und mittlere Untemehmen in dieser Hinsicht zu fordem, beispielsweise durch die Einfuhrung politischer Instrumente zum Zwecke der Stimulation der Clusterbildung und -entwicklung auf regionaler und nationaler Ebene, zumal sie, wie die Praxis gezeigt hat, in der Regel groBe Wettbewerbserfolge in bestimm ten Handlungsbereichen erzielen und sie Bestandteil praktisch jeder Wirtschaft, auf jeden Fali aber der Wirtschaften entwickelter Lander, sind. Zusammenfassend ist festzuhalten, dass Cluster ohne Zweifel dazu dienen, Wissen, Know-how und dereń Umsetzung in wirtschaftliche Produktivitat und Konzen tration in einem Zielgebiet zu fordem. Daher konnen sie auch ais politisches Instru ment betrachtet werden, das der Steuerung gesellschaftlicher Anpassungsprozesse durch den Staat dient. Literatur B r o d z ic k i T „ S z u l t k a S., Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw , „O rganizacja i K ierow a
nie” 2002, nr 4. GRYCUK A ., K oncepcja gron w teorii i praktyce zarządzania, „O rganizacja i K ierow anie” 2003, nr 3. JAGIEŁŁO M., R ozw ój klasterów a konkurencyjność gospodarki państw kandydujących do Unii E uropejskiej
„W spólnoty Europejskie” 2002, nr 9. R aport o stanie sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2001-2002. Red. A. Rybińska A. T okaj-K rzew ska, W arszaw a 2003. SZYMONIAK B., K lastry w iejskie na lu b elszczyżn ie - praktyka grupow ej przedsiębiorczości, .O rg an izacja i K ierow anie” 2003, nr 2. WLADYNIAK A ., M ałe i średnie fir m y w Unii Europejskiej, krajach EFTA i państw ach kandydujących do UE
„W spólnoty E uropejskie” 2002, nr 9. WOJNICKA E., R ola klastrów innowacyjnych w Unii Europejskiej, „W spólnoty E uropejskie” 2002, nr 5.
'V •••
•w
Część II
Marketing i logistyka w polityce regionalnej
Teil II
Marketing und Logistik in der Regionalpolitik
u
'j
Sabina K auf Uniwersytet Opolski
Transformacja systemowa a marketing terytorialny
Transformacja systemowa i jej konsekwencje dla polityki regionalnej Od początku lat 90. pojęcie transformacji systemowej dotyczy charakterystyki wszelkich procesów przemian, odbywających się w krajach postkomunistycznych, i oznacza ogół zmian społecznych, gospodarczych i politycznych dokonujących się w krajach Europy Środkowo-Wschodniej1. Chodzi szczególnie o przekształcenia zmierzające w kierunku adaptacji zachodnich wzorców systemów społecznych, tzn. o przejście z gospodarki centralnie sterowanej do decentralnie zorganizowanej gos podarki rynkowej, od dyktatury partyjnej - do porządku demokratycznego2. Proces transformacji systemowej uwidacznia się m.in. w decentralizacji za rządzania państwem. Już w latach 90. zapoczątkowano tworzenie i rozwijanie struk tur samorządowych oraz oddelegowywanie wielu kompetencji planistycznych oraz decyzyjnych na poziom powiatu i gminy3. Przy czym na szczeblach tych tworzone są zespoły (gremia) do spraw rozwoju, niezbędne w koordynacji i realizacji nowych zadań samorządów terytorialnych. Dotyczy to także formułowania strategii i ade kwatnego instrumentarium, umożliwiającego kształtowanie wizerunku miasta czy regionu. W konsekwencji niezbędna jest gotowość indywidualnego uczenia się wszystkich zainteresowanych grup4. 1 R. K ollm ergen, A u f der Suche nach Theorien der Transformalion, S tuttgart 1994, s. 385. 2 Zob.: B. N ytko-W oloszczuk, M ałe m iasta O polszczyzny w okresie transform acji system ow ej, [w:] Rozwój m iast i zarządzanie gospodarką miejską. Red. nauk. J. Slodczyk, O pole 2004, s. 174. 3 S. M alarski, Stan organizacyjno-praw ny sam orządu terytorialnego i kierunki przem ian, [w:] F unkcjono wanie sam orządu terytorialnego. Red. nauk. S. Dolata, O pole 1997, s. 21. 4 R. Putz, P olen im Transform ationsprozess, „G eographische Rundschau” 1998, H. 1, s. 4 i nn.
Proces transformacji systemowej zaznaczył się zatem ewolucją w odniesieniu do miast i regionów - samorządów regionalnych, które miały sprostać wymogom gos podarki rynkowej. W aspekcie struktur osiedleńczych transformacja systemowa do prowadziła do5: - rozwoju nowych centrów —rozbudowa sieci kolejowej i drogowej doprowa dziła do wyraźnego wzrostu znaczenia regionów, które dzięki znacznym inwesty cjom zagranicznym oraz dynamicznie rozwijającym się sektorem prywatnym roz budowały swoje stolice. W konsekwencji metropolie, takie jak Praga, Budapeszt czy Bratysława, stały się polami wzrostu gospodarki narodowej; - suburbanizacji - procesy suburbanizacyjne w Europie Wschodniej i Środko wej zaobserwować można od lat 1989—1990. W krajach objętych procesem transfor macji, na peryferiach większych miast powstały centra handlowe i ośrodki kulturalno-rozrywkowe. Rzadko jednak obszary te przeznaczone były na zabudowę jed norodzinną - „odprzemysłowienia” miast przemysłowych - likwidacja przedsiębiorstw przemysłowych prowadzi do odpływu młodych ludzi, a zarazem młodych konsu mentów i wykwalifikowanej siły roboczej. To z kolei stanowi barierę lokalizacji nowych przedsiębiorstw; przykładem mogą być Starachowice; - powrotu dysproporcji Wschód-Zachód - regiony graniczące z państwami za chodnimi charakteryzują się większą dynamiką rozwojową. Tereny przygraniczne są również preferowane pod względem lokalizacji inwestycji. Miasta wzdłuż granic zachodnich rozwijają się szybciej od tych przy granicy wschodniej. Transformacja systemowa, a także wzrost tendencji globalizacyjnych i integracyj nych pociągają za sobą przemiany gospodarcze. Ich efektem jest wejście regionów krajów postkomunistycznych, w tym także polskich, na wolny rynek wraz z wszyst kimi konsekwencjami wynikającymi z gry rynkowej. To powoduje, że regiony i miasta funkcjonują w warunkach ryzyka i niepewności, a także poddane są ostrej walce konkurencyjnej6. Zaobserwowane tendencje i zmiany pozwalają stwierdzić, że mechanizmy prze kształceń strukturalnych w regionach oparte są na podstawach mechanizmów ryn kowych, gdyż popyt wywołał określone reakcje podażowe, tworząc rynek lokaliza cji. Ich substytucyjność i związana z tym elastyczność decyzji przedsiębiorstw poszukujących najlepszych regionów, umożliwiających maksymalizację korzyści, zaowocowała nasileniem walki konkurencyjnej między regionami (podaż regionów przewyższa na nie popyt). To zaś spowodowało konieczność rozpatrywania każdej przestrzeni jako produktu będącego przedmiotem wymiany. W konsekwencji czyn 5 H. Fassm ann, Veranderungen des Stadtesystem s In O stm itteleuropa, [w:] P rozesse u n d P erspektiven der S/adtentw icklung in O stm itteleuropa, (H rsg.) Z. Kovacs, R. WieBner, „M Unchener G eographische Hefte” 1997, H. 76, s. 60. 6 J. Kram er, M arketingow e otoczenie regionów, [w:] M arketing terytorialny, m ożliw ości aplikacji, kierun ki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005, s. 17.
Transform acja system ow a a m arketing terytorialny
221
niki lokalizacji traktować należy jako produkty rynkowe uczestniczące w procesach wymiany, co wymaga poszerzenia dotychczasowych ustaleń teorii lokalizacji o ele menty teorii marketingu7.
Marketing terytorialny - przegląd definicji Marketing terytorialny jest dziedziną względnie nową i mało rozwiniętą. Do dziś w literaturze zamiennie stosuje się różne określenia marketingu terytorialnego, wśród których wymienić można m.in.: marketing usług publicznych, marketing usług terytorialnych, marketing regionalny, marketing miasta, marketing lokalizacji i marketing komunalny. Marketing terytorialny podkreśla swoją specyfikę przejawiającą się złożonością produktu regionalnego, tzn. miejsca, które jest źródłem wartości dla partnerów wy miany, a także mnogości podmiotów marketingowych8. Marketing terytorialny jako koncepcja teoretyczne rozwinął się na początku lat 80., kiedy to podejmowano pró by efektywniejszego wykorzystania przedsiębiorstw użyteczności publicznej, w któ rych region występował w roli ąuasi-przedsiębiorstwa. Wówczas wykorzystanie koncepcji marketingu sprowadzało się do bezpośredniego przejęcia klasycznego in strumentarium marketingu mix. Obecnie zakres wykorzystania koncepcji marketin gu uległ znacznemu poszerzeniu, a swoim zasięgiem objął zarówno częściową pry watyzację przedsiębiorstw użyteczności publicznej, jak i cały region. W konsekwencji marketing lokalizacji oznacza kompleksowy i długookresowy rozwój9. W tym sensie powinien być rozumiany jako zintegrowana polityka rozwo ju regionalnego, ukierunkowana zarówno na poprawę jakości lokalizacji dla przed siębiorstw, wzrost jakości życia mieszkańców, podniesienie atrakcyjności centrum, jak i podniesienie efektywności organów administracji samorządowej i ugrupowań politycznych. Zawieranie kooperacji pomiędzy samorządem regionu, przedsiębior stwami, mieszkańcami i innymi grupami zainteresowanych lokalizacją w regionie powinno minimalizować nieporozumienia między nimi i przyczyniać się do realiza cji efektów synergicznych. Przy czym marketing lokalizacji stanowi instrument ko munikacji, kooperacji i koordynacji w regionie. Pojęcie „marketing lokalizacji” nie zostało jeszcze do końca określone, tak że w literaturze można spotkać wiele definicji. Jedna z nich brzmi: M a rk etin g lo k alizacji je s t z ap lan o w a n y m p ro cesem , sta n o w iący m su m ę w sz y stk ic h zad ań i działań , za p o m o c ą k tó ry ch z arząd zan e je s t p rzed sięb io rstw o - reg io n . M a rk e tin g lo k alizacji stw a-
7 R. Roszkiew icz, Strategie m arketingu przestrzennego w gm inach i regionach, [w:] Funkcjonow anie sa m orządu terytorialnego - diagnozy i perspektyw y. Red. nauk. S. Dolata, O pole 1997, s. 507. 8 K. Rupik, R ozw ój koncepcji m arketingu terytorialnego - analiza historyczna, [w:] M arketing terytorial ny..., op.cit., s. 23. g J. A. M eyer, R egionalm arketing: Grundlagen, K onzepte u n d Anw endung, M ilnchen 1999, s. 31 i nn.
222
Sabina K auf
rza m o ż liw o ść o p ra c o w a n ia d la w szy stk ich sk u p io n y c h w reg io n ie g ru p zain tereso w an y ch wspól n y ch w izji i celó w ro zw o ju , b ęd ący c h p o c h o d n ą in d y w id u aln y ch ży c z e ń o raz interesów . Możliwe j e s t to d zięk i n iezak łó co n ej i stałej k o m u n ik a c ji10.
A. Szromnik definiuje marketing terytorialny jako celową i systematyczną działalność administracji samorządowej, zmierzającej poprzez procesy wymiany i oddziaływania do rozpoznania, kształtowania i zaspokojenia potrzeb oraz pragnień społeczności lokalnej. Marketing regionu jest filozofią osiągania założonych celów przez przestrzenne jednostki osadnicze w warunkach konkurencji o ograniczone za soby, u podstaw której leży przekonanie o decydującym wpływie na rezultaty właściwej orientacji na „klientów-partnerów”11. Według H. Mefferta marketing lo kalizacji obejmuje analizę, planowanie i kontrolę programów, których celem jest osiągniecie pożądanych procesów wymiany z wybranymi rynkami, względnie gru pami odbiorców12. Marketing regionalny stanowi również kompleksowy splot zależności reprezen tujących różne interesy. Oznacza to, że podejmowane przez region działania powin ny być pozytywnie postrzegane nie tylko przez polityków i administrację sa morządową, ale także inicjowane przez mieszkańców, przedstawicieli życia gospo darczego i inne grupy zainteresowanych. Działania te powinny stanowić podstawę konstruktywnego dialogu i współudziału całej społeczności lokalnej w tworzeniu wizerunku regionu. Wiele pożądanych efektów polityki prowadzonej przez region może zostać osiągnięte jedynie dzięki ich gotowości do współpracy. Jeżeli władze samorządowe nie uwzględnią potencjału organizacyjnego, finansowego i intelek tualnego wszystkich środowisk, bez względu na wielkość, skłonnych do zaangażo wania się na rzecz regionu, wówczas zasób ten zostanie zaprzepaszczony. Brak ko ordynacji działań może doprowadzić do powstania wielu strat i negatywnie wpływać na wizerunek regionu, a na to nie stać nikogo. Można zatem pokusić się 0 stwierdzenie, że kształtowanie oddzielnych koncepcji rozwoju, np. komunikacji, budownictwa mieszkaniowego czy też wspierania przedsiębiorczości, nie sprosta wymogom nasilającej się konkurencji między regionami. Efektywna polityka regionalna coraz silniej powinna więc być zorientowana na realizację koncepcji kompleksowych i strategicznych, dających w końcu efekty synergiczne. Zasadniczym celem marketingu jest zatem podniesienie jakości życia mieszkańców i poprawa wizerunku regionu, by stał się on bardziej interesujący dla potencjalnych inwestorów. Optymalna realizacja tak sformułowanego celu wymaga myślenia długookresowego i systematycznego działania. Akcje populistyczne 1 krótkookresowe nie przynoszą długotrwałej poprawy strukturalnej. Dokonując 10 H. Pfaff-Schley, Stad/m arketing u n d kom m unales Audit, Chance fiir eine ganzheitliche Stadtentwicklung, Berlin 1997, s. 26. A. Szrom nik, M arketing terytorialny - geneza, cechy i cele, [w:] M arketing w rozw oju regionu Red nauk. J. K arw ow ski, Szczecin 2002, s. 16. H. M effert, S ta d tm arketing - P flicht oder Kur, „Planung und A nalyse” 1988, Nr. 8, s. 275.
T ransform acja system ow a a m arketing terytorialny
223
charakterystyki marketingu lokalizacji rozumianego jako proces permanentny, nale ży zwrócić uwagę na jego główne cechy13: - orientację na nabywców wyznaczającą podstawowe kierunki działań; - komunikację, pod pojęciem której rozumiane są wszelkie procesy wymiany informacji na zewnątrz i do wewnątrz; - konsensus, gdyż jest on podstawą opracowania wizji miasta, strategii rozwoju jak i środków realizacji; - kooperację umożliwiająca realizację efektów synergicznych i usprawnienie procesów; - kreatywność, tzn. przełamywanie starych struktur i poszukiwanie nowych dróg i środków; - koncepcję, tzn. formułowanie jasnych, zrozumiałych celów, a także organiza cyjne przygotowanie; - ciągłość oznaczająca realizację strategii długookresowych.
Marketing terytorialny i jego rozwój Prowadzenie działalności marketingowej na poziomie powiatów i gmin nie jest zjawiskiem powszechnym, a koncepcje rynkowe w planach komunalnych ujmowa ne są często niechętnie. Wzrost zainteresowania marketingiem jest, jak się wydaje, konsekwencją prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i przejęcia części mienia komunalnego przez osoby prywatne. Przyjęcie orientacji rynkowej przez samorządy terytorialne wymaga14: - ujęcia ekonomicznego; nasilanie się walki konkurencyjnej pomiędzy lokaliza cjami pociąga za sobą wzrost znaczenia zdolności konkurencyjnych regionów. Poza tym obserwuje się tendencje do realizacji „polityki wielkich wydarzeń”, której ce lem jest przyciągnięcie do regionu kapitału, ludzi i mediów; - zmiany systemu wartości; obserwowany jest wzrost znaczenia nowych form kooperacji między prywatnymi i komunalnymi uczestnikami życia gospodarczego. Zdaniem krytyków tendencje te mogą prowadzić do powstania grup lobbystycz nych, co w konsekwencji zmniejszy znaczenie i wpływ samorządów terytorialnych. Zwolennicy natomiast oczekują wzrostu możliwości partycypacji i integracji wszyst kich grup zainteresowanych w realizację wspólnych celów; - zmiany warunków funkcjonowania; wyzwania takie, jak: przemiany struktural ne, deficyt ekologiczny, innowacje technologiczne itp. powodują konieczność do stosowywania ofert i świadczonego serwisu zarówno przez samorządy terytorialne, 13 U. Schaller, C ity-M anagem ent, City-M arketing, Stadtm arketing, A llh eilm ittelfiir die Innenstadtentw icklung?, Bayreuth 1993, s. 21 i nn. B. G rabov, B. H oIIach-Grom ig, Stadtm arketing — eine kritische Zw ischenbilanz, „D ifu B eitrage zur Stadtforschung 1998, H. 25, s. 13 i nn.; U. Funke, Vom Stadtm arketing zu r Stadtkonzeption, „D ifu Beitrage zur Stadtforschung” 1994, H. 68.
Sabina K au f
jak i przedsiębiorstwa do wymagań rynku. Wprowadzenie komunalnych modeli zarządzania, instrumentów sterowania (m.in. budżetowanie, controlling), integracji inwestorów prywatnych w działalność komunalną (public-private partnership), a także zmiana sposobu myślenia burmistrzów, którzy coraz częściej czują się me nedżerami regionu (Urban Manager) pozwoliło na wykorzystanie koncepcji marke tingu na wszystkich etapach rozwoju regionalnego. Niejednokrotnie koncepcja mar ketingu traktowana jest jako innowacyjny i kreatywny instrument umożliwiający efektywne wykorzystanie ograniczonych środków finansowych. Transformacja systemowa wymusiła dostosowanie się również jednostek terytorial nych krajów postkomunistycznych do zmiany warunków działania, które coraz częściej konfrontowane są z krajową i międzynarodową konkurencją, przejawiającą się m.in. w walce o inwestorów. Miejsca pracy i mieszkańcy nie są już, jak w czasach realnego socjalizmu, „nakazywane”, lecz samorządy terytorialne - przez kształtowanie otoczenia i lokalnych warunków lokalizacji przedsiębiorczości —współuczestniczą w rozwoju re gionu i pozyskiwaniu inwestorów. Jednakże większość gmin polskich w dalszym ciągu nie jest przygotowana do konkurowania, co wynikać może z mentalności „minionej epoki , w której rozwiązania systemowe „oduczyły” władze samorządowe i mieszkań ców od aktywnego wykorzystania możliwości lokalnych i inicjatyw społecznych. Cen tralna kontrola działalności władz lokalnych, a także odgórna alokacja zasobów elimi nowały wówczas pojęcie „konkurencyjność regionów”. Jednak w połowie lat 90. minionego stulecia warunki funkcjonowania jednostek terytorialnych diametralnie się zmieniły. Niezbędne stało się nowe spojrzenie na zagadnienia zarządzania terytorialne go i poszukiwanie nowych koncepcji, umożliwiających podniesienie konkurencyjności regionu. W warunkach rozwoju samorządności lokalnej15 niezwykle przydatna staje się koncepcja marketingu terytorialnego. W Polsce dorobek teoretyczny i praktyczny w zakresie marketingu terytorialnego jest jeszcze stosunkowo niewielki, aczkolwiek niektóre elementy rozwijane są od wielu lat. Geneza opracowywania koncepcji marketingu terytorialnego sięga początku lat 80., kiedy podejmowano próby efektywniejszej eksploatacji przedsię biorstw użyteczności publicznej, w których region występował w roli quasi-przedsiębiorstwa. Wówczas wykorzystanie koncepcji marketingu sprowadzało się do bezpośredniego przejęcia klasycznego instrumentarium marketingu mix. Obecnie zakres wykorzystania koncepcji marketingu uległ znacznemu poszerzeniu, a swoim zasięgiem obejmuje zarówno częściową prywatyzację przedsiębiorstw użyteczności publicznej, jak i cały region. Transformacja systemowa i zmiany warunków funkcjonowania miast, gmin, po wiatów i województw doprowadziły do zainteresowania się całościową koncepcją marketingu, a nie tylko jej elementami. W takim ujęciu marketing terytorialny rozu miany jest jako nowoczesny instrument zarządzania, kreujący rozwój regionu i do 15 Rozwój sam orządności lokalnej je s t konsekw encją reform y podziału terytorialnego z 1989 r. i w prow a dzenia trójstopniow ego podziału jednostek sam orządu terytorialnego: gm iny, pow iaty, województwa.
Transform acja system ow a a m arketing terytorialny
225
starczający nowych impulsów do kształtowania strategii rozwojowych, wspierający przedsiębiorczość i promujący lokalizacje. Podstawową przyczyną zainteresowania się regionów działalnością marketingową jest przede wszystkim konieczność „wy bicia się” regionu na tle innych oraz presja gospodarcza przejawiająca się wzmo żoną rywalizacją o inwestorów czy też klientów ze sfery handlu.
Transformacja koncepcji marketingu w sektor publiczny Od wielu lat zadajemy sobie pytanie, czy koncepcję marketingu można zaadapto wać na potrzeby samorządów terytorialnych. Krytycy marketingu terytorialnego uważają że pojęcia takie, jak: „orientacja rynkowa”, „dystrybucja”, „reklama”, „poli tyka produktu” itp. opracowane zostały dla sfery konsumpcji, a co za tym idzie nie posiadają wystarczającego potencjału asocjacyjnego dla kontekstu przestrzenne go16. Praktyka, w szczególności krajów zachodnich, pokazuje jednak, że po niewiel kich modyfikacjach istniejące instrumentarium marketingowe można wykorzystać również w sektorze niekomercyjnym17. Marketing terytorialny jest w pewnym stop niu pochodną marketingu społecznego i pozwala na wyróżnienie społeczności lokal nej jako beneficjenta działań18. Marketing oznacza kompleksowy i systematyczny sposób myślenia i działania, który obejmuje szersze spektrum działań niż tylko reklamę i sprzedaż produktów. Takie rozumienie marketingu pozwala stwierdzić, że również marketing terytorial ny oznacza więcej niż reklamę regionu. Jego istotą jest kompleksowy i długookre sowy rozwój regionu19. Powinien być rozumiany jako zintegrowana polityka roz woju zorientowana zarówno na poprawę jakości lokalizacji dla przedsiębiorstw, wzrost jakości życia mieszkańców, podniesienie atrakcyjności centrum, jak i pod niesienie efektywności organów administracji samorządowej i ugrupowań politycz nych. W tym kontekście marketing regionalny nie powinien być traktowany jako zadanie statyczne, lecz proces dynamiczny składający się z kilku powiązanych ze sobą faz. Jak wynika z danych zawartych w tab. 1, największe podobieństwa w wy korzystaniu marketingu regionalnego i klasycznego widoczne są w szczególności w realizowanych etapach procesu marketingu, a także wykorzystywanych instru mentach. A że w aspekcie konkurencyjnym region może być traktowany jedynie jako ąuasi-przedsiębiorstwo (będąc udziałowcem przedsiębiorstw użyteczności pub licznej) lub miejsce lokalizacji jego odbiorców, z góry określa granice możliwości 16 S. Spies, M arketing fiir R egionen - A nw endungsm dglichkeilen im Standortw ettbew erb, W iesbaden 1998, s. 112 i nn. 17 H. R affe, K. P. W iedm ann, N icht-K om m erzielles M arketing - ein G renzgebiet des M arketing?, „B etriebsw irtschaftliches Forschung” 1990, Nr. 2, s. 82. 18 K. Błoński, M. W iścicki, M ożliw ości oceny skuteczności i działań w ram ach m arketingu terytorialnego, [w:] M arketing terytorialny..., op.cit., s. 190. 19
J. A. M eyer, Regionalm arketing: Grundlagen..., op.cit., s. 31 i nn.
15 - Polityka regionalna...
226
Sabina K auf
wykorzystania klasycznej koncepcji marketingu. Dotyczy to również zakresu i ob szarów wykorzystania instrumentów marketingu mix20. Tabela 1. Podobieństw a i różnice pom iędzy m arketingiem terytorialnym i klasycznym W ym iar
M arketing regionalny
M arketing klasyczny
Cele
popraw a atrakcyjności regionu i usług prze zeń św iadczonych; lepsze w ykorzystanie za sobów ; rozwój społeczno-gospodarczy; po p raw a im age’u; w zrost zadow olenia „odbiorców ” regionu
m aksym alizacja zysków ; um ocnienie pozycji konkurencyjnej; w zrost udziałów w rynku; w zrost wartości przedsiębiorstw a
Horyzont czasow y
orientacja długookresow a, z określeniem ce lów cząstkow ych średnio- i krótkookreso w ych
kom binacja celów średnio- i krótkookreso wych
Odbiorcy
m ieszkańcy, inw estorzy w ew nętrzni i ze w nętrzni, turyści
odbiorcy rynkowi; klienci indywidualni i instytucjonalni zgłaszający popyt na ofero w ane produkty i usługi
Kierunki działań i cele cząstkow e
ustalane w porozum ieniu z wszystkim i zain teresow anym i grupam i, w przypadku w ystąpienia konfliktu interesów konsensus je s t trudny do osiągnięcia
określane prze kierow nictw o, zarząd lub rady nadzorcze przedsiębiorstw
Interakcje
m ałe, z niew ielkim i m ożliw ościam i nałożenia regulow ane um ow am i, których niedotrzym a sankcji nie zw iązane je s t z konsekw encjam i np. fi nansowym i, zw olnieniam i sam orządy terytorialne; przedsiębiorstw a kierow nictw o; kom órki funkcjonalne (np. użyteczności publicznej; kom unalne dział m arketingu); pracow nicy
Uczestnicy Finansow anie
budżet sam orządu terytorialnego; budżet pań budżet przedsiębiorstw a stwa, środki pom ocow e EU; sponsorzy pry watni i instytucjonalni
Polityka produktu
wszystko co region m a do zaoferowania produkty i usługi oferow ane na rynku i dla (w artości m aterialne i niem aterialne), łącznie jeg o potrzeb, z reguły konkurujące z innymi z produktam i m ającym i rzadko konkurencję produktam i znajdującym i się na rynku na danym rynku
P olityka cen
koszty regionu (podatki, opłaty, itp.)
produkty i usługi
Polityka dystrybucji
infrastruktura
strategie sprzedaży; prezencja rynkow a; spo soby dostarczania produktów do odbiorców
Polityka kom unikacji
służby kom unalne; grupy lobbystyczne,
klasyczne kam panie prom ocyjne; reklam a; kom unikacja z odbiorcam i
Fazy procesu m arketingu
analiza sił i słabości regionu; stw orzenie pro analiza rynku; ustalenie celów; opracow anie filu regionu; opracow anie strategii i konkret strategii; określenie środków realizacji; orga nych środków realizacji; m odyfikacja organi nizacja; kontrola zacji jed nostek sam orządow ych; realizacja i kontrola
Z akres w szystkie sfery życia publicznego oddziaływ ania
całe przedsiębiorstw o
Kultura zarządzania
kreow ana przez zarząd
nieform alna, kształtująca opinię; grupy lobsystyczne
Źródło: N a podstaw ie: B. G rabov, B. Hollach-G rom ig, Stadtm arketing - eine kritische Zw ischenbilanz Beitrage zur Stadtforschung” 1998, H. 25, s. 23 i nn.
Difu
20 Zob.: S. Kauf, M arketing m iast ja k o oparta na kooperacji koncepcja rozw oju m iast, [w:] P olityka zrów now ażonego rozw oju oraz instrum enty zarządzania miastem. Red. J. Słodczyk, D. Rajchel, O pole 2006.
T ransform acja system ow a a m arketing terytorialny
227
Adaptacja koncepcji marketingu na potrzeby polityki regionalnej i jednostek sa morządu terytorialnego napotyka wiele ograniczeń. Jednak działania antycypacyjne mogą częściowo ograniczenia te wyeliminować21. W konsekwencji podstawowe założenie realizacji koncepcji marketingu - miano wicie: orientacja rynkowa odnosząca się do funkcjonowania na rynkach zbytu, dążenie do podniesienia konkurencyjności wobec innych uczestników gry rynko wej, elastyczność kształtowania oferty rynkowej, zaspokajania i kształtowanie po pytu - mogą jedynie w formie ograniczonej zostać wykorzystane przez samorządy terytorialne, tzn. mogą dotyczyć zadań obowiązkowych, realizowanych przez regio ny (wynikających np. z prawa suwerenności). Szerokie spektrum możliwości zastosowania koncepcji marketingu przez sa morządy terytorialne, a także konieczność osiągnięcia porozumienia między pod miotami działającymi w regionie powodują powstawanie konfliktów. Powstają one szczególnie ze względu na różnorodność pojmowania marketingu, wynikającą, jak się wydaje, z różnych doświadczeń i różnego definiowania pojęcia „marketing”. Często zdarza się, że pojęcie to inaczej rozumiane jest przez przedsiębiorców, a ina czej przez polityków i pracowników samorządowych. Bezkompromisowe i konsek wentne wdrażanie celów przez pojedyncze podmioty może niejednokrotnie zaprze paścić opracowaną wspólnie kompleksową koncepcję marketingu terytorialnego. W tym aspekcie nieistotne jest posługiwanie się terminem „marketing terytorial ny”, lecz jego prawidłowe rozumienie przez wszystkich zainteresowanych i współ tworzących region, tzn. ujmowanie go jako formułowanie celów, strategii i środków realizacji wykorzystywanych w sektorze publicznym. Na potrzeby marketingu re gionalnego należy dokładnie określić wymiar merytoryczny i przestrzenny, a także rolę, zadania i wkład poszczególnych uczestników rynku w urzeczywistnianie kon cepcji marketingu regionalnego22. W teorii realizacja koncepcji marketingu przez samorządy terytorialne jest bar dzo prosta i pozwala na uzyskiwanie przewagi konkurencyjnej. W praktyce jednak regiony borykają się z wieloma problemami związanymi z wprowadzeniem jej w życie. Spektrum pojawiających się problemów może rozciągać się, jak już wspo mniano, od nieprawidłowo zrozumianej istoty marketingu poprzez niewystarczające zdefiniowanie warunków, w jakich ma on być realizowany, aż po brak motywacji i błędy „konstrukcyjne” (w sensie niewłaściwego rozdziału zadań i podziału kom petencji). Wiele samorządów zmaga się z tymi samymi problemami, które są nie tyl ko typowe dla marketingu terytorialnego, ale przede wszystkim związane są z bra kiem odpowiedniej kooperacji. Sukces wdrożenia marketingu przez samorządy terytorialne uzależniony jest od tego, jak dalece ich władze będą w stanie zaangażować własnych pracowników, przedstawicieli grup społecznych, grupy lobbystyczne, a także osoby prywatne we 21
B. G rabov, B. H ollaeh-G rom ig, Stadtm arketing..., op.cit., s. 33 i nn. Zob.: A. Baum er, R. H esse, Cilym anagem enl, „R aum planung” 1999, Nr. 89, s. 56 i nn.
228
Sabina K auf
wdrożenie opracowanej koncepcji marketingu. Dotyczy to nie tylko wsparcia inte lektualnego kapitału ludzkiego ale także - a może przede wszystkim - finansowe go. W rezultacie oznacza to, że realizacja kompleksowej koncepcji marketingu po winna być dla władz samorządowych priorytetem, a nie koniecznością. Barierą są niewątpliwie problemy finansowe, nękające samorządy terytorialne. Dlatego też niezbędne wydaje się wypracowanie, w perspektywie średniookreso wej, stabilnego budżetu, który zasilać mogą zarówno zasoby samorządów, jak i pry watnych inwestorów. Zachętą dla tych ostatnich może być jasne określenie możli wych do osiągnięcia korzyści. Problemom tym można jednak zapobiec, przynajmniej w znacznym stopniu, wówczas kiedy samorząd: będzie dysponował czytelnym i profesjonalnym systemem komunikacji, który przekona wszystkich zainteresowanych do działania; zaangażuje doradców w niezbędnych sferach i będzie rozszerzać swoje kom petencje, tam gdzie to możliwe; - będzie posiadał odpowiedni kapitał intelektualny, odpowiednie środki finanso we i wyraźnie rozgraniczone obszary kompetencji; — będzie odpowiednio sterował przyjętymi do realizacji działaniami. Reasumując: transformacja systemowa spowodowała konieczność konkurowania regionów, co skłania do interpretacji problemów ich funkcjonowania w kategoriach rynku. Konieczność urynkowienia działań samorządów terytorialnych wymusza po szukiwania nowych metod i sposobów zarządzania zorientowanego na klienta-partnera. Takim sposobem jest koncepcja marketingu terytorialnego. Nie jest ona je dyną skuteczną formą zarządzania, ale można przyjąć, że obecnie samorządy nie dysponują innymi rozwiązaniami alternatywnymi. L iteratura B a u m e r A ., H e s s e R., C itym anagem ent, „R aum planung” 1999, Nr. 89. B ł o ń s k i K ., W iś c ic k i M ., M ożliw ości oceny skuteczności i działań w ram ach m arketingu terytorialnego,
[w:] M arketing terytorialny, m ożliw ości aplikacji, kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce M. Florek' Poznań 2005. FASSMANN H., Veranderungen des Stadtesystem s in Ostm itteleuropa, [w:] P rozesse un d P erspektiven der
S ta d tertw icklu n g in O stm itteleuropa, (Hrsg.) Z. Kovacs, R. Wiefiner, „M Unchener G eographische Hefte” F u n k e u ., Vom Stadtm arketing zu r Stadtkonzeption, „D ifu Beitrage zur Stadtforschung” 1994, H. 68. GRABOV B„ HOLLACH-GROMIG B., Stadtm arketing - eine kritische Zwischenbilanz, „Difii Beitrage zur Stadt
forschung” 1998, H. 25. K a u f S., M arketing m iast ja k o oparta na kooperacji koncepcja rozw oju miast, [w:] Polityka zrów now ażonego rozw oju oraz instrum enty zarządzania miastem. Red. J. Słodczyk, D. Rajchel, O pole 2006. KOLLMERGEN R., A u f der Suche nach Theorien der Transformation, S tuttgart 1994. K r a m e r }., M arketingow e otoczenie regionów, [w:] M arketing terytorialny, m ożliw ości aplikacji, kierunki
rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005. M a l a r s k i S., Stan organizacyjno-praw ny sam orządu terytorialnego i kierunki przem ian, [w:] Funkcjonow a nie sam orządu terytorialnego. Red. nauk. S. Dolata, O pole 1997. MEFFERT H., S ta d tem arketing - P flicht oder Kur, „Planung und A nalyse” 1989, Nr. 8.
T ransform acja system ow a a m arketing terytorialny
229
MEYER J. a . , R egionalm arketing: Grundlagen, K onzeple u n d A nw endung, M tlnchen 1999. NYTKO-WOŁOSZCZUK B., M ałe m iasta O polszczyzny w okresie transform acji system ow ej, [w:] R ozw ój m iast i zarządzanie gospodarką miejską. Red. nauk. J. Słodczyk, O pole 2004. PFAFF-SCHLEY H ., Stadtm arketing un d kom m unales Audit, Chance fiir eine ganzheitliche Stadtentw icklunz
Berlin 1997. PUTZ R., Polen im Transform ationsprozess, „G eographische Rundschau” 1998, H. 1. RAFFE H., WIEDMANN K. P., N icht-K om m erzielles M a r k e tin g - ein G renzgebiet des M arketing?
Betriebs-
wirtschaftliches F orschung” 1990, Nr. 2. ROSZKIEWICZ R., Strategie m arketingu przestrzennego w gm inach i regionach, [w:] F unkcjonow anie sa m orządu terytorialnego - diagnozy i perspektyw y. Red. nauk. S. Dolata, O pole 1997. RUPIK K „ R ozw ój koncepcji m arketingu terytorialnego - analiza historyczna, [w:] M arketing terytorialny, m ożliw ości aplikacji, kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005. SCHALLER U., C ity-M anagem ent, City-M arketing, Stadtmarketing, A llheilm ittel f u r die Innenstadtentw icklung?, Bayreuth 1993. SPIES S., M arketing fiir Regionen - A nw endungsm óglichkeiten im Standortw ettbew erb, W iesbaden 1998, SZROMNIK A., M arketing terytorialny - geneza, cechy i cele, [w:] M arketing w rozw oju regionu. Red. nauk. J. K arwowski, Szczecin 2002.
Sabina K auf Universitat in Opole
Systemtransformation und territoriales Marketing
Systemtransformation und ihre Folgen fiir die Regionalpolitik Zu Beginn der 90er Jahre bezog sich der Begriff der Systemtransformation auf die Charakteristik aller Prozesse des Wandels in den ehemaligen kommunistischen Staaten und bezeichnete die Gesamtheit der gesellschaftlichen, wirtschaftlichen und politischen Veranderungen in Ostmitteleuropa1. Es handelt sich hier insbesondere um die Umwandlungen in Richtung der Annahme eines gesellschaftlichen Systems nach westlichem Muster, das heiBt um den Wechsel von einer zentral gesteuerten Wirtschaft zu einer dezentral aufgebauten Marktwirtschaft, politisch gesehen um die Umwandlung von der Parteidiktatur in eine demokratische Ordnung2. Der Prozess der Systemtransformation vollzieht sich unter anderem durch eine Dezentralisierung der Staatsverwaltung. Schon in den 90er Jahren begann man mit dem Aufbau und der Entwicklung kommunaler Selbstverwaltungsstrukturen sowie der Delegation vieler Planungs- und Entscheidungskompetenzen auf Kreis- und Gemeindeebene3. Auf diesen Ebenen wurden Gruppen (Gremien) fur die Belange der Entwicklung gebildet, die bei der Koordinierung und Umsetzung neuer Aufgaben der territorialen Selbstverwaltung unentbehrlich sind. Dies betrifft auch die Ausarbeitung der Strategie und eines geeigneten Instrumentariums zur Gestaltung des Image einer Stadt bzw. Region. Folgerichtig wird die Bereitschaft, sich individuelR. K ollm ergen, A u f d er Suche nach Theorien d er Transform ation, S tuttgart 1994, S. 385 2 Vergl. B. N ytko-W ołoszczuk, M ałe m iasta O polszczyzny w okresie transform acji system ow ej, [in:l R ozwój m iast i zarządzanie gospodarką miejską. Red. nauk. J. Słodczyk, O pole 2004, S. 174. 3 S. M alarski, Stan organizacyjno-praw ny sam orządu terytorialnego i kierunki przem ian, [in:] F unkcjono wanie sam orządu terytorialnego. Red. nauk. S. D olata, O pole 1997, S. 21.
232
Sabina K au f
len Lemprozessen zu unterziehen, fur alle Gruppen von Betroffenen zur Notwendigkeit4. Der Transformationsprozess verlief in Stadten und Regionen - den Gebietskórperschaften der Selbstverwaltung die unter marktwirtschaftlichen Bedingungen handeln sollten, evolutionar. Im Hinblick auf die Siedlungsstrukturen flihrte die Systemtransformation zu folgenden Phanomenen5: - Entwicklung neuer Zentren - der Ausbau des Eisenbahn- und StraBenverkehrsnetzes steigerte deutlich die Bedeutung der Regionen, die dank erheblicher auslandischer Investitionen sowie einer dynamischen Entwicklung im privaten Sek tor zum Ausbau der Hauptstadte gefuhrt haben. Demzufolge wurden Metropolen wie Prag, Budapest oder Pressburg (Bratislava) zu Wachstumsmotoren ihrer jeweiligen Volkswirtschaften; - Suburbanisierung - Suburbanisierungsprozesse in Ostmitteleuropa beobachtet man seit der Wende 1989/90. In den durch den Transformationsprozess betroffenen Landem sind in den Randbereichen groBer Stadte Einkaufszentren sowie Kulturund Freizeiteinrichtungen entstanden. Selten bestimmte man diese Flachen fiir die Bebauung mit Einfamilienhausem; - „Entindustrialisierung” der Industriestadte - der Abbau der Industrie fuhrte zur Abwanderung der jugendlichen Arbeitsnehmer und damit der jugendlichen Verbraucher und Fachkrafte. Dies stellt wiedemm ein Hindemis dar fiir die Standortwahl und fur Neugriindungen. Ais Beispiel kann man hier Starachowice anfiihren; - Riickkehr des Ungleichgewichts zwischen Ost und West - die an westliche Lander grenzenden Regionen sind durch eine gróBere Entwicklungsdynamik gekennzeichnet. Grenzregionen werden auch ais Standorte bevorzugt. Die entlang der westlichen Landesgrenzen liegenden Stadte entwickeln sich schneller ais die an der Ostgrenze. Die Systemtransformation und die Globalisierungs- und Integrierungstendenzen erzwingen den Wandel in der Wirtschaft. Das fuhrt zu einer ErschlieBung des freien Marktes durch die Regionen der postkommunistischen Staaten, darunter auch Po lens, mit allen Konseąuenzen, die der freie Markt mit sich bringt. Regionen und Stadte fungieren demzufolge unter Risiko- und Unsicherheitsbedingungen und sind auch einem starken Wettbewerbskampf ausgesetzt6. Die zu beobachtenden Tendenzen und Umwandlungen lassen die Feststellung zu, dass die Mechanismen des Strukturwandels in den Regionen auf den Grundlagen der Marktmechanismen aufbauen, weil die Nachfrage ein bestimmtes Angebotsverhalten hervorgerufen hat und dadurch ein neuer Standortmarkt entstanden ist. Die 4 R. Putz, P olen im Transform ationsprozess, „G eographische Rundschau” 1998, H. 1, S. 4 ff. H. Fassm ann, Y eranderungen des Stadtesystem s in Ostm itteleuropa, [in:] P rozesse u n d P erspekti\en der Stadtentw icklung in O stm itteleuropa, (Hrsg.) Z. K ovacs, R. WieBner, „M Unchener G eographische Hefte” 1997, H. 76, S. 60. 6 J. Kram er, M arketingow e otoczenie regionów, in: M arketing terytorialny, m ożliw ości aplikacji, kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005, S. 17.
S ystem transform ation und territoriales M arketing
233
Substituierung und damit verbundene Flexibilitat der Unternehmerentscheidungen auf der Suche nach geeigneten Regionen mit optimalen Bedingungen fuhrte zu ei ner Forcierung des Wettbewerbs zwischen den Regionen (die Zahl der sich anbietenden Regionen iibersteigt die Nachfrage). Infolgedessen ist es notwendig geworden, jeden Raum ais austauschbares Produkt zu behandeln. Das fuhrt dazu, dass man Standortfaktoren ais Marktprodukte behandeln muss, die an den Austauschprozessen teilnehmen. Aus dieser Betrachtungsweise folgt die Notwendigkeit, die bisherigen Feststellungen der Standorttheorie um Elemente der Marketingtheorie zu erweitem7.
Territoriales Marketing - Begriffsbestimmung Territoriales Marketing ist ein relativ neuer Forschungsbereich und bisher wenig entwickelt. Bis heute begegnet man in der Literatur verschiedenen sinn- und sachverwandten Bezeichnungen flir territoriales Marketing, wie z.B. Verwaltungsmarketmg, territoriales Marketing, regionales Marketing, raumbezogenes Marketing, Regionalmarketing, Stadtmarketing, Standortmarketing und kommunales Marketing. Territoriales Marketing setzt sich typischerweise mit der Zusammensetzung des Regionalproduktes auseinander, das heifit, des Standortes, der Quelle der Wertschopfung flir die Teilnehmer des Austausches und der Vielfalt der Marketingteilnehmer ist8. Territoriales Marketing wurde ais theoretisches Konzept Anfang der 80er Jahre entwickelt, ais Versuche untemommen wurden, kommunale Untemeh men effektiver auszulasten, in denen die Region ais Quasiuntemehmen vertreten ist. Damals wurde die Anwendung des Marketingkonzeptes auf die unmittelbare Ubernahme der klassischen Werkzeuge des Marketing-Mix eingeschrankt. Inzwischen hat sich der Einsatzbereich des Marketingkonzeptes erheblich erweitert und geht nun bis zur Teilprivatisierung kommunaler Untemehmen wie auch der gesamten Region. Stadtmarketing bedeutet folgerichtig komplexe und langfristige Entwicklung9. In diesem Sinne sollte es ais integrierte Politik der Regionalentwicklung verstanden werden, die auf eine Verbesserung der Standortąualitat, Erhóhung des Lebensstandards und der Lebensąualitat der Einwohner, eine Verbesserung der Attraktivitat der Innenstadte sowie letztlich auf die Verbesserung der Effizienz der Selbstverwaltungsorgane und Parteigruppierungen abzielt. Mit dem Abschluss von Kooperationsvertragen zwischen Region, Untemehmen, Einwohnem und anderen Interessengruppen, die in der Region handeln, sollte ein Beitrag zum Abbau von Missver■7
R. Roszkiew icz, Strategie m arketingu przestrzennego w gm inach i regionach, [in:] Funkcjonow anie sa m orządu terytorialnego - diagnozy i perspektyw y. Red. nauk. S. D olata, O pole 1997, S. 507. K. Rupik, Rozwój koncepcji m arketingu terytorialnego - analiza historyczna, [in:] M arketing terytorial ny..., op.cit., S. 23. 9 J. A. M eyer, Regionalm arketing: Grundlagen, Konzepte un d Anw endung, MUnchen 1999, S. 31 ff.
234
Sabina K auf
standnissen zwischen den Interessengruppen und zur Erzielung von Synergieeffekten geleistet werden. Das Standortmarketing stellt dabei ein Instrument der Kommunikation, Kooperation und Koordination in der Region dar. Es gibt keine klare Definition des Standortmarketing, so dass wir in der Fachliteratur mehrere Begriffsbestimmungen nebeneinander antreffen konnen. E in e d e r D e fin itio n e n lau tet, S tan d o rtm ark etin g sei ein g ep lan ter P rozess, d e r die S um m ę aller A k tiv itaten u n d M aB nahm en darstellt, m it denen ein U n te m e h m e n - h ie r die R egion - verw a!tet w ird . S tan d o rtm ark etin g sc h afft d ie M ó g lich k e it, g em ein sam e, fur alle B e te ilig ten g elten d e Leitbild er u n d E n tw ic k lu n g sz ie le au fzu stellen , die sich aus in d iv id u ellen W iin sch en un d In teressen ableiten lassen . D ies ist n u r bei u n g e sto rte r u n d k o n tin u ierlich e r K o m m u n ik atio n m ó g lic h 10.
Szromnik definiert territoriales Marketing ais zweckgebundene und systematische Aktivitaten der Selbstverwaltung, die durch Austauschprozesse und Einwirkung die Erkennung, Gestaltung und Befriedigung der Bediirfnisse und Wiinsche der lokalen Gemeinschaft anstreben. Regionalmarketing ist eine Philosophie zur Erreichung festgesetzter Ziele durch raumliche Ansiedlungseinheiten unter Konkurrenzverhaltnissen im Hinblick auf beschrankte Ressourcen und mit der dem Konzept zugrunde liegenden Uberzeugung, dass eine angemessene Orientierung an den „Kunden-Partnem” einen erheblichen Einfluss auf die Ergebnisse hat". Nach Meffert schlieBt Standortmarketing auch die Analyse, Planung und Kontrolle der Programme ein, die der Initiierung der gewiinschten Austauschprozesse mit den gewahlten Markten beziehungsweise Kundengruppen dienen12. Regionalmarketing stellt komplexe Zusammenhange dar und wird durch verschiedene Interessenvertretungen erschlossen. Das bedeutet, dass die durch die Re gion vorgenommenen Aktivitaten nicht nur durch die Politiker und die Selbstverwaltung positiv bewertet werden, sondem auch, dass die Bewohner selbst sie schatzen und die Vertreter der Wirtschaft und andere Interessengruppen durch sie angeregt werden. Die Aktivitaten sind ais der Ausgangspunkt fur den konstruktiven Dialog und fiir das Zusammenwirken aller an der Imagebildung der Region interessierten Kreise zu verstehen. Viele der durch die Regionalpolitik angestrebten Veranderungen konnen ausschlieBlich durch Bereitschaft zur Zusammenarbeit realisiert werden. Wenn es den Verantwortlichen in der Selbstverwaltung nicht gelingt, das organisatorische, finanzielle und intellektuelle Potential aller in der Region lebenden Betroffenen zu aktivieren, werden sie das Ziel nicht erreichen. Wenn es aber nicht gelingt, die Aktivitaren zu koordinieren, kann dies erheblichen wirtschaftli chen Schaden anrichten und das Image der Region auf Dauer schadigen, was sich wiederum keiner der Beteiligten leisten kann. Es bleibt also festzuhalten, dass sich 10 H. P faff-Schley, Stadtm arketing und kom m unales Audit, Chance f u r eine ganzheitliche Stadtentwicklung, Berlin 1997, S. 26. A. Szrom nik, M arketing terytorialny - geneza, cechy i cele, [in:] M arketing w rozw oju regionu Red nauk. J. K arw ow ski, Szczecin 2002, S. 16. 12
H. M effert, S tadtem arketing - P flicht oder Kur, „Planung und A nalyse” 1998, Nr. 8, S. 275.
System transform ation und territoriales M arketing
235
die Ausarbeitung separater Entwicklungskonzepte beispielsweise in den Bereichen Verkehrswesen, Wohnungsbau oder Untemehmensfórderung angesichts des immer starker werdenden Wettbewerbs zwischen den Regionen auf keinen Fali bewahren wird. Deshalb gilt es eine effektive Regionalpolitik immer mehr an der Umsetzung komplexer und strategischer Konzepte auszurichten, die zur Erzielung von Synergie-Effekten fiihren. Das Hauptziel des Marketing ist also die Steigerung der Lebensąualitat der Einwohner und die Verbesserung des Image der Region, damit sie fur potentielle Investoren an Anziehungskraft gewinnt. Die erfolgreiche Verwirklichung dieses Ziels verlangt langfristiges Planen und systematisches Handeln. Populistische und kurzfristige Aktionen bringen keine strukturelle Verbesserung auf Dauer. Folgende Merkmale sind u.E. unabdingbar, wenn es um die Bestimmung des Standortmarketing ais eines permanenten Prozesses geht13: - Kauferorientierung, ais grundlegendes Prinzip fiir die Festlegung der Handlungsrichtlinien, - Kommunikation, im Sinne aller Informationsaustauschprozesse nach auBen wie nach innen, - Konsens, da dieser Grundlage fur die Entwicklung des Leitbildes einer Stadt, einer Entwicklungsstrategie wie auch der Umsetzungswerkzeuge ist, - Kooperation ermóglicht die Erzielung von Synergie-Effekten und eine Prozessoptimierung, - Kreativitat, das heiBt Sprengung alter Strukturen und Suche nach neuen Wegen und Mitteln, - Konzept, das heiBt Formulierung klarer, transparenter Ziele wie auch Organisationsfahigkeit, - Durchhaltevermógen - in Bezug auf die Umsetzung langfristiger Strategien.
Territoriales Marketing und Entwicklungsgriinde Die Verfolgung von Marketingkonzepten auf Kreis- und Gemeindeebene ist kei ne verbreitete oder anerkannte Praxis und infolgedessen stósst der Vorschlag, Marketingideen in kommunale Planungsvorgange einzubeziehen, nicht selten auf Widerwillen bei den betroffenen Stellen. Das steigende Interesse an Marketingkonzep ten ist aber, wie es scheint, eine unausweichliche Konsequenz aus der Privatisierung staatlicher Untemehmen und der Ubemahme eines Teils des kommunalen Vermógens durch private Personen. Die Umsetzung der Marktorientierung durch die territoriale Yerwaltung verlangt deswegen nach14: 13 U. Schaller, City-M anagem ent, City-M arketing, Stadtmarketing, A llh e ilm ille tfu r die Innenstadtentw icklung?, Bayreuth 1993, S. 21 ff. B. Grabov, B. Hollach-Gromig, Stadtmarketing —eine kritische Zwischenbilanz, „Difu Beitrage zur Stadtforsehung” 1998, H. 25, S. 13 ff.; U. Funke, Vom Stadtmarketing zur Stadtkonzeption, „Difu Beitrage zur Stadtforschung” 1994, H. 68.
236
Sabina K au f
- okonomischer Sichtweise - was bedeutet, dass die Verscharfung des Wettbewerbs zwischen den Standorten zur Steigerung der Bedeutung der Konkurrenzfahigkeit der Regionen fiihrt. Dartiber hinaus beobachtet man eine Tendenz zur Realisierung einer „Politik der groBen Ereignisse”, die zum Ziel hat, Kapitał, Menschen und Medien in die Region zu locken, - Veranderung des Wertesystems - man beobachtet, dass neue Formen der Kooperation zwischen den privaten und kommunalen Teilnehmem des Wirtschaftslebens an Bedeutung gewinnen. Nach Auffassung der Kritiker fuhren diese Differenzen zur Entstehung von Lobbying-Gruppen, was auf eine Verringerung der Bedeutung und des Einflusses der Selbstverwaltung hinauslauft. Die Befurworter der Idee erwarten hingegen eine weitere Steigerung der Beteiligungsmóglichkeiten und der Integration aller an der Verfolgung gemeinsamer Ziele interessierten Gruppen, - Veranderung der Funktionsweise - dies bedeutet, dass Herausforderungen wie Strukturwandel, okologisches Defizit, technologische Innovation usw. es notwendig machen, dass das Angebot und die Dienstleitungen der territorialen Selbstverwaltung und der Untemehmen an die Marktanforderungen angepasst werden. Die Einftihrung kommunaler Managementmodelle und Steuemngsinstmmente (unter ande rem Haushaltsentwurf, Controlling), die Beauftragung privater Investoren mit kommunalen Aufgaben (public-private partnership) sowie die Veranderung des Selbstverstandnisses von Burgermeistem, die immer mehr die Rolle eines Regionalmanagers („Urban Manager”) einnehmen, lasst mehr und mehr Marketingelemente in den Prozess der regionalen Entwicklung einflieBen. Oft wird das Marketingkonzept ais ein innovatives und kreatives Instrument behandelt, das eine effektivere Verwendung der „kargen” Finanzmittel ermoglicht. Die Systemtransformation erzwingt AnpassungsmaBnahmen auf Seiten der terri torialen Selbstverwaltung in den postkommunistischen Landem, welche immer mehr im nationalen und intemationalen Wettbewerb steht, den sie unter anderem in der Abwerbung von Investoren zu spiiren bekommt. Arbeitsplatze und Bewohner werden nicht mehr „verwaltet und angeordnet”, wie es in Zeiten des realen Sozialismus der Fali war, vielmehr mlissen sich die Gemeinden an der Gestaltung des kom munalen Umfeldes und der lokalen Standortbedingungen beteiligen und wirken auf diese Weise mit an der Entwicklung der Region und der Gewinnung von Investoren. Die Mehrheit der polnischen Kommunen steht dieser Konkurrenzsituation im mer noch unvorbereitet gegenuber, was damit zu tun haben mag, dass die regiona len Verantwortungstrager und die Einwohner der Regionen immer noch „nostalgischen” Verfahrensweisen anhangen und es nicht verstehen, lokale Potentiale und gesellschaftliche Initiativen aktiv zu nutzen. Die zentrale Kontrolle aller Aktivitaten durch die lokalen Behórden und auch die von oben angeordnete Yertei lung der Ressourcen hat den Begriff der Konkurrenzfahigkeit der Regionen vóllig aus dem Bewusstsein eliminiert. Mitte der 90er Jahre des vergangenen Jahrhunderts veranderten sich die Bedingungen, unter denen die Selbstverwaltung ihre Aufgaben erfullt. Eine neue Herangehensweise fiir die teritoriale Yerwaltung und die Suche
System transform ation und territoriales M arketing
237
nach neuen Konzepten, die die Wettbewerbsfahigkeit der Regionen verbessern kónnten, wurde notwendig. Unter den Bedingungen der sich neu entwickelnden lo kalen Selbstverwaltung15 konnte das Konzept des Stadtmarketing guten Nahrboden finden. In Polen steckt die Forschung und praktische Erfahrung mit dem Thema des Re gionalmarketing noch in den Kinderschuhen, auch wenn sich in mancherlei Beziehung in den letzten Jahren einiges getan hat. Die Anfange einer Ausarbeitung des Konzeptes „territoriales Marketing” reicht zurnck in die friihen 80er Jahre, ais Versuche einer wirtschaftlich rentablen Betreibung gemeinniitziger Untemehmen angestellt wurden, die quasi wie private Untemehmen agierten. Damals bestand die Nutzung des Marketingkonzeptes in der Ubemahme der klassischen Instrumente des Marketing-Mix. Heute reicht die Anwendung des Marketingkonzeptes erheblich weiter und erstreckt sich nun sowohl auf die Teilprivatisierung kommunaler Unternehmen ais auch auf die gesamte Region. Die Systemtransformation und der Wandel im Umfeld der Stadte, Gemeinden, Kreise und Woiwodschaften hatte zur Folgę, dass man nun auch ein ganzheitliches Marketingkonzept und nicht nur Elemente eines Konzeptes ais lokales Handlungsprogramm in Betracht zog. In diesem Sinne versteht man nun territoriales Marke ting ais modemes Instrument der Verwaltung, das der regionalen Entwicklung dient und dem Prozess der Gestaltung von Entwicklungsstrategien, Wirtschaftsforderung und der Standortforderung neue Impulse verleiht. Der wichtigste Grund fur das Interesse der Regionen an den Marketingaktivitaten liegt in der Notwendigkeit der Profilierung einer Region gegenuber ihren Wettbewerbem und im wirtschaftlichen Druck, welcher sich in Form eines verstarkten Wettbewerbs um Investoren bzw. Kunden im Bereich des Handels manifestiert.
Umsetzung des Marketingkonzeptes in der óffentlichen Verwaltung Seit vielen Jahren fragen wir uns, ob das Marketingkonzept auf die Bedurfnisse der territiorialen Selbstverwaltung anwendbar ist. Die Kritiker des territorialen Marketings geben an, dass Konzepte wie Marktorientierung, Werbung, Produktpolitik usw. fiir den Verbrauchermarkt ausgelegt seien und dariiber hinaus nicht geniigend Relevanz fur den kommunalen Bereich besafien'6. Die Praxis insbesondere der westlichen Lander zeigt jedoch, dass nach Durchfuhrung einiger Modifikationen das bestehende Instrumentarium des Marketing auch im nichtkommerziellen BeDie Entw icklung der Idee der Selbstverwaltung entstand in Polen aus der V erw altungsreform und Neugliederung des Staates im Jahre 1989 und der Einfuhrung einer dreistufigen A ufteilung in drei T ypen von selbstverw alteten GebietskOrperschaften, nam lich G em einden, K reisen und W oiw odschaften. 16 S. Spies, M arketin g f u r Regionen - A nw endungsm óglichkeiten im Standortw ettbew erb W iesbaden 1998, S. 112 ff.
238
Sabina K auf
reich erfolgreich angewandt werden kann17. Regionalmarketing ist von daher gewissermaBen ais ein Ableger des sozialen Marketing anzusehen, wobei die lokale Gemeinschaft ais Nutzniesser seiner Aktivitaten zu verstehen ist18. Marketing beinhaltet eine komplexe und systematische Denk- und Handlungsweise, ein weiteres Spektrum an Aktivitaten, also ais nur Werbung und Absatz von Produkten. Ein solches Marketingverstandnis erlaubt uns die Feststellung, dass auch Regionalmarketing mehr ist ais nur Werbung fur eine Region. Sein Wesen besteht in der komplexen und langfristigen Entwicklung der Region19. Es sollte ais integrierte Entwicklungspolitik verstanden werden, dereń Ziel in der Verbesserung der Standortąualitat, des Lebensstandard der Einwohner, einer Erhóhung der Attraktivitat des Zentrums sowie einer Steigerung der Effizienz der Selbstverwaltungsorgane und politischen Gruppierungen besteht. In diesem Sinne sollte Regio nalmarketing nicht ais eine statische Aufgabe, sondem ais ein dynamischer Prozess gesehen werden, der sich aus mehreren miteinander verbundenen Etappen zusammensetzt. Wie den Angaben in Tabelle Nr. 1 zu entnehmen ist, besteht die gróBte Ahnlichkeit zwischen der Verwendung des Regionalmarketing und des klassischen Marketing insbesondere in den realisierten Etappen des Marketingprozesses, aber auch in den eingesetzten Instrumenten. Die Tatsache, dass im Hinblick auf die Wettbewerbsfahigkeit die Region nur ais Quasiuntemehmen (Anteilseigner der kommunalen Untemehmen) oder Standort der Abnehmer betrachtet werden kann, legt schon im Voraus die Grenzen fiir die Anwendung des klassischen Marketing konzeptes fest. Dasselbe bezieht sich auf den Umfang und die Einsatzbereiche der Instrumente des Marketing-Mix20. Die Anpassung des Marketingkonzeptes an die Bedurfnisse der Regionalpolitik und der territorialen Selbstverwaltungsorgane stóBt auf viele Schwierigkeiten. Antizipierende MaBnahmen kónnen diese Beschrankungen jedoch teilweise eliminieren21. Grundlegende Prinzipien des Marketingkonzeptes wie Marktorientiemng im Hinblick auf die Prasenz auf den Absatzmarkten, Anstrengungen zur Verbesserung der Konkurrenzfahigkeit gegeniiber anderen Marktteilnehmem, Flexibilitat bei der Gestaltung des Angebotes, Befriedigung und Stimulierung der Nachfrage, kónnen nur beschrankt auf lokale Verwaltungen iibertragen werden, das heiBt, sie kónnen sich auf die Pflichtaufgaben beziehen, die durch die Regionen realisiert werden (sie ergeben sich zum Beispiel aus den Souveranitatsrechten). 17 H. R affe, K. P. W iedm ann, N icht-K om m erzielles M arketing - ein G renzgebiet des M arketing?, „Betriebsw irtschaftliches F orschung” 1990, Nr. 2, S. 82. 18 K. B łoński, M. W iścicki, M ożliw ości oceny skuteczności i działań w ram ach m arketingu terytorialnego, [in:] M arketing terytorialny..., op.cit., S. 190. 19 J. A. M eyer, R egionalm arketing: Grundlagen, Konzepte u n d Anw endung, MUnchen 1999, S. 31 ff. 20
S. Kauf, M arketing m iast ja k o oparta na kooperacji koncepcja rozwoju miast, [in:] Polityka zrównow ażo nego rozwoju oraz instrumenty zarządzania miastem. Red. J. Słodczyk, D. Rajchel, O pole 2006, S. 233 ff. B. G rabov, B. H ollach-G rom ig, Stadtm arketing — eine kritische Zwischenbilanz, „D ifu Beitrage zur S tadtforschung” 1998, H. 25, S. 33 ff.
System transform ation und territoriales M arketing
239
T ab elle 1. A hnlichkeiten und U nterschiede zwischen territorialem und klassischem M arketing Dim ension
Regionalm arketing
K lassisches M arketing
Ziele
V erbesserung der A ttraktivitat der Region G ew innm axim ierung, Starkung der W ettund der dort angebotenen Dienstleistunbew erbsposition, ErhOhung des M arktangen, bessere N utzung der Ressourcen, ge- teiles, S teigerung der U nternehm ensw erte sellschaftliche und Okonomische Entw ick lung, Verbesserung des Image, Steigerung der Zufriedenheit der „A bnehm er” in der Region
Zeitbezug
L angfristige Orientierung, m it Festsetzung K om bination aus m ittel- und kurzfristigen von Teilzielen in m ittel- und kurzfristiger Zieleń Sicht
Zielgruppe bzw. A bnehm er
B ew ohner, intraregionale und externe Investoren, Touristen
Handlungsrichtungen und Teilziele
V ereinbart im Einvernehm en m it allen In Von der G eschaftsleitung bestim m t, Vorteressengruppen, bei Eintritt eines Interes- stand oder A ufsichtsrat der U ntem ehm en senkonfliktes ist die Erzielung eines Konsens schw ierig
interaktionen
kleine, geringe M óglichkeiten zur Auferle- Vertraglich geregelt, aus der N ichterfulgung von Sanktionen lung der V ertrage w erden K onsequenzen gezogen, zum Beispiel finanzieller Art, Entlassungen
Teilnehm er
Selbstverw altung, gem einntltzige, komm unale U ntem ehm en
Finanzierung
Offentliche Hand, EU-FOrdermittel, private H aushalt eines U nternehm ens und institutionelle Spender
Produktpolitik
A lles, w as in der Region angeboten w er den kann (m aterielle und im m aterielle W erte), selten m it K onkurrenz a u f dem je w eiligen M arkt
Preispolitik
„K osten” der Region (A bgaben, Gebuhren Produkte und D ienstleistungen usw.)
Politik der Distribution
Infrastruktur
V erkaufsstrategien, M arktprSsenz, D istri bution der Produkte an die Kunden
Politik der K om m unikation
K om m unale Dienste, Lobbying
Klassische W erbekam pagnen, W erbung, K om m unikation m it K unden
Etappen des M arketingprozesses
- A nalyse der Schwachen und Starken der Region - P rofilierung der Region - A usarbeitung der Strategie und Um setzungsm assnahm en - M odifizierung der Organisation der Selbstverw altungsorgane - U m setzung und Kontrolle
-
Um fang der Ausw irkung
A lle Bereiche des Óffentlichen Lebens
Gesam tes U ntem ehm en
M anagem entkultur
inform ell, m einungsbildend, Lobbying
Vom Y orstand bestim m t
M arktkunden, individuelle und institutio nelle K unden, die die N achfrage nach den angebotenen Produkten und D ienstleistungen erzeugen
G eschaftsfilhrung, Fachstellen (zum B ei spiel M arketingabteilung), M itarbeiter
M arktpalette an Produkten und D ienstleistungen, die in der Regel m it anderen a u f dem M arkt vorhandenen Produkten kon kurrieren
M arktanalyse Teilvorgabe A usarbeitung der Strategie Bestim m ung der U m setzungsm ittel O rganisation Kontrolle
Quelle: nach B. G rabov, B. H ollach-G rom ig, Stadtm arketing..., op.cit., S. 23 ff.
240
S a b in a K a u f
Eine Quelle potentieller Konflikte verbirgt sich im breiten Einsatzbereich des Marketingkonzeptes fur die territoriale Selbstverwaltung sowie in der Notwendigkeit, einen Konsens zwischen den in der Region tatigen Untemehmen zu finden. Konflikte entstehen immer durch Differenzen im Verstandnis des Begriffs Marke ting, die sich, wie es scheint, aus verschiedenen Erfahrungen und verschiedenen Definitionen ergeben. Oft kommt es vor, dass dieser Begriff durch Untemehmer, Politiker und Angestellte der óffentlichen Verwaltung ganz unterschiedlich aufgefasst wird. Eine kompromisslose und konseąuente Umsetzung der Ziele durch einzelne Subjekte kann nicht selten das gemeinsam erarbeitete komplexe Konzept des territorialen Marketing gefahrden. Unter diesem Aspekt ist nicht so sehr die Benutzung des Begriffes „territoriales Marketing” entscheidend ais vielmehr das richtige Verstandnis desselben seitens al ler Betroffenen und Interessengruppen in der Region, das heiBt die gemeinsame Uberzeugung, dass damit die Gesamtheit aller Ziele, Strategien und Umsetzungsmittel des óffentlichen Sektors gemeint ist. Fiir die Bedurfnisse des Marketing in ei ner bestimmten Region sind die sachbezogene und raumbezogene Dimension wie auch die Rolle, Aufgabenbereiche und der Beitrag der einzelnen Marktteilnehmer zur Umsetzung des Konzeptes des Regionalmarketing unbedingt genau zu bestimmen22. In der Theorie ist die Umsetzung des Marketingkonzeptes durch die territoriale Selbstverwaltung ganz einfach und fuhrt zu einem Wettbewerbsvorteil. In der Praxis haben jedoch die Regionen eine groBe Menge von Problemen in Verbindung mit der Verwirklichung des Konzeptes zu bewaltigen. Das Spektrum der auftauchenden Probleme kann sich, wie man schon weiB, von falschem Marketingverstandnis iiber eine unzureichende Definition der Bedingungen, in denen es umgesetzt werden kann, bis hin zu fehlender Motivation und „Konstruktionsfehlem” (im Sinne einer nicht sinnvollen Aufgaben- und Kompetenzenverteilung) erstrecken. Viele Selbstverwaltungen haben dieselben Probleme, die zwar fur territoriales Marketing nicht unbedingt typisch sind, aber oft mit einer unzureichenden Koordination zusammenhangen. Der Erfolg bei der Umsetzung des Marketing durch die Selbstverwaltung hangt davon ab, inwieweit die regionalen Entscheidungstrager eigene Mitarbeiter, Vertreter der gesellschaftlichen Gruppen, Lobbying-Gruppen sowie auch Privatpersonen in die Umsetzung des aufgestellten Marketingkonzeptes einbeziehen. Das bezieht sich nicht nur auf die intellektuelle Unterstiitzung der Personalressourcen, sondern auch - wenn nicht vor allem - auf die finanzielle Unterstutzung. Folgerichtig be deutet dies, dass die Durchsetzung eines komplexen Marketingkonzeptes durch die Organe der Selbstverwaltung in den Mittelpunkt der regionalpolitischen Arbeit gertickt werden muss und keinesfalls nur ais lastiges Beiwerk behandelt werden darf. Siehe auch A. Baum er, R. Hesse, Cilymanagemenl, „R aum planung” 1999, Nr. 89, S. 56 ff.
System transform ation und territoriales M arketing
241
Ais Hindemis bei der Umsetzung des Marketingkonzeptes haben sich zweifels°hne Finanzprobleme erwiesen, von denen die Selbstverwaltungen betroffen sind. Deshalb scheint es notwendig zu sein, mittelfristig einen stabilen Haushalt auszuarbeiten, der sowohl der Selbstverwaltung ais auch beteiligten Privatpersonen die nótigen Mittel sichert. Privatpersonen sind durch die klare Festlegung potentieller Vorteile zu motivieren. Die genannten Probleme kónnen, zumindest in den meisten Fallen, vermieden werden, wenn die Selbstverwaltung: - iiber ein professionelles Kommunikationssystem verfugt, das imstande ist, alle Betroffenen zum Handeln zu bewegen, - Berater in allen Bereichen einsetzt, in denen dies erforderlich wird, und eigene Kompetenzen entwickelt, wo das nur moglich ist, - iiber entsprechendes intellektuelles Kapitał, notwendige Finanzmittel und deutlich abgegrenzte Kompetenzbereiche verfugt, und - die anvisierten MaBnahmen in effektiver Weise umsetzt.
Zusammenfassung Der Systemwandel fiihrte zu der Notwendigkeit, sich dem Wettbewerb zwischen den Regionen zu stellen. Dies fiihrte dazu, dass die auftretenden Probleme in Marktkategorien interpretiert werden. Die Notwendigkeit einer Vermarktung der Aktivitiiten der territorialen Selbstverwaltung erzwingt wiederum die Suche nach Methoden und Vorgehensweisen beim integrierten Management auf der Ebene Kunde-Partner. Das Marketingkonzept gilt ais die hier angemessene Vorgehensweise. Sie ist nicht die einzige wirksame Managementform, aber man kann annehmen, dass die Selbstverwaltung aktuell iiber keine anderen Altemativlosungen verfugt. Literatur BAUMER A ., HESSE R ., C itym anagem ent, „ R a u m p la n u n g ” 1999, N r. 89. BŁOŃSKI K „ W iś c ic k i M ., M ożliw ości oceny skuteczności i dzia/ań w ram ach m arketingu terytorialnego, [in:] M arketing terytorialny, m ożliw ości aplikacji, kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce M . Florek Poz
nań 2005. F a s s m a n n H „ Verancierungen des Stadtesystems in Ostmitteleuropa, [in:] Prozesse u n d Perspektiven der Stad-
^
0stm iU eleuropa' (H rs g ) Z - K ovacs> R - WieBner, „M Unchener G eographische H efte”
FUNKE U., Vom Stadtm arketing zu r Stadtkonzeption, „Difu Beitrage zur Stadtforschung” 1994, H. 68. G r a b o v B., HOLLACH-GROMIG B., Stadtm arketing - eine kritische Zw ischenbilanz, „D ifu Beitrage zur
Stadtforschung” 1998, H. 25. K a u f S „ M arketing m iast ja k o oparta na kooperacji koncepcja rozw oju m iast, [in:] P olityka zrów now ażone
g o rozw oju oraz instrum enty zarządzania miastem. Red. J. Słodczyk, D. R ajchel, O pole 2006. KOLLMERGEN R ., A u f d er Suche nach Theorien der Transformation, S tu ttg a rt 1994. K r a m e r J„ M arketingow e otoczenie regionów, [in:] M arketing terytorialny, m ożliw ości aplikacji, kierunki
rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005.
16 - Polityka regionalna..
242
S abina K auf
MALARSKI S., Stan organizacyjno-praw ny sam orządu terytorialnego i kierunki przem ian, [in:] Funkcjonowa
nie sam orządu terytorialnego. Red. nauk. S. Dolata, Opole 1997. M EFFERT
H., Stadtem arketing - P jlicht oder Kur, „Planung und A nalyse” 1998, Nr. 8.
MEYER J. a . , R egionalm arketing: Grundlagen, K onzepte und Anwendung, M iin ch en 1999. NYTKO-WOŁOSZCZUK B., M ałe m iasta O polszczyzny w okresie transform acji system ow ej, [in:] R ozw ój m iast
i zarządzanie gospodarką miejską. Red. nauk. J. Słodczyk, O pole 2004. PFAFF-SCHLEY H ., Stadtm arketing u n d kom m unales Audit, Chance fiir eine ganzheitliche Stadtentwicklung,
Berlin 1997. PUTZ R., P olen im Transform ationsprozess, „G eographische Rundschau” 1998, H. i. RAFFE H., WlEDMANN K. P., N icht-K om m erzielles M arketing - ein G renzgebiet des M arketing?, „Betriebs-
w irtschaftliches Forschung” 1990, Nr. 2. ROSZKIEWICZ R., Strategie m arketingu przestrzennego w gm inach i regionach, [in:] Funkcjonowanie sa m orządu terytorialnego — diagnozy i perspektyw y. Red. nauk. S. Dolata, O pole 1997. RUPIK K., R ozw ój koncepcji m arketingu terytorialnego - analiza historyczna, [in:] M arketing terytorialny, m ożliw ości aplikacji, kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005. SCHALLER U ., City-M anagem ent, City-M arketing, Stadtmarketing, A llheilm ittel f u r die Innenstadtentwick-
lung?, B ayreuth 1993. SPIES S., M arketing fiir R egionen - A nw endungsm óglichkeiten im Standortw ettbewerb, W iesbaden 1998. SZROMNIK A., M arketing terytorialny - geneza, cechy i cele, [in:] M arketing w rozw oju regionu. Red. nauk.
J. K arw ow ski, Szczecin 2002.
Anna Bruska Uniwersytet Opolski
Wizerunek jako przejaw i narzędzie kształtowania konkurencyjności regionu
Konkurencyjność regionu - przesłanki i istota Upowszechnianie się wiedzy i świadomości marketingowej z jednej strony oraz nieustanna ewolucja środowiska społeczno-ekonomicznego, w jakim działają insty tucje publiczne z drugiej, doprowadziły do pojawienia się i rozwoju koncepcji mar ketingu terytorialnego. Jego możliwości szybko zostały dostrzeżone przez badaczy i praktyków konfrontowanych z problemami wynikającymi z funkcjonowania spo łeczności w rozmaitych układach terytorialnych. Jako bezpośredni „użytkownicy” do robkiem marketingu terytorialnego zainteresowani są przede wszystkim przedstawi ciele instytucji organizujących życie społeczności lokalnych na różnych szczeblach samorządu terytorialnego lub administracji publicznej. O zainteresowaniu tym świad czyć może rosnąca liczba badań prowadzonych z inspiracji bądź przy współudziale jednostek samorządowych w ciągu ostatnich lat na świecie i w Polsce1. Najczęściej przedmiotem podejmowanych badań są podstawowe szczeble układu terytorialnego (miasto, gmina). Jednak, jak zauważa J. Kramer, dla marketingo wych działań strategicznych głównym układem odniesienia powinno być wojewódz two, które stanowi „podstawową, w pełni kompetentną organizację zdolną do efek tywnych działań marketingowych”2. Jego potencjał pozwala na podejmowanie działań o charakterze długofalowym, które wymagają znacznego zaangażowania Zob. m.in. badania zam ieszczone w pracach zbiorowych; M arketing terytorialny. M ożliw ości aplikacji — kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005; M arketing terytorialny. Red. T. M arkowski, „Studia KPZK PA N ”, t. 116, W arszaw a 2006. 2 J. Kram er, M arketingow e otoczenie regionów, [w:] M arketing terytorialny. M ożliw ości aplikacji..., op.cit., s. 15.
244
A nna Bruska
zasobów. Region stanowi podstawową jednostkę terytorialną w Unii Europejskiej, będąc zarazem głównym beneficjentem pozyskiwanych środków rozwojowych. Niepowtarzalne możliwości rozwoju, jakie akcesja Polski do UE otworzyła regio nom, wymagają przygotowania instytucji samorządowych do właściwego pozyski wania i zagospodarowywania środków w ramach regionalnych programów struktu ralnych, tak by w kolejnych latach tworzyły one warunki do budowy stabilnej przyszłości regionów. Globalizacja i wzrost mobilności zasobów, z którymi w różnoraki sposób kon frontowane są regiony, wymuszają na nich wzrost konkurencyjności w celu utrzy mania istniejących przedsiębiorstw i przyciągania nowych, co G. Kerr uznaje za podstawowe zadanie marketingu terytorialnego3. Podobnie twierdzi T. Markowski: „[...] konkurencyjność regionów w sensie rynkowym jest także odpowiedzią na określoną podaż, jaką zgłasza mobilny kapitał, turystyka, wielkie wydarzenia świa towe, potrzeba ulokowania nowoczesnej infrastruktury”4. W warunkach polskich konkurencyjność regionów oznacza także zdolność do niwelowania różnic wzglę dem innych regionów UE oraz przekształcania posiadanych zasobów, tak by wspie rały ich dalszy rozwój. Rozważając konkurencyjność regionów przez pryzmat rywalizacji o zasoby jako zdolność do osiągania przez regiony sukcesów we współzawodnictwie gospodar czym, uznać ją należy za nieodzowny atrybut zarządzania jednostką terytorialną ze względu na5: - urynkowienie gospodarki mające swoje odniesienia m.in. do układów wyodrę bnionych przestrzennie jednostek; - zdecentralizowany system zarządzania państwem, którego przejawem jest de centralizacja decyzji lokacyjnych i dyspozycji środkami pieniężnymi; - świadomość i zdolność artykulacji lokalnych interesów ekonomicznych i spo łecznych, a także odmienności kulturowych. Budowanie konkurencyjności regionów stanowi obecnie i w najbliższych latach podstawowe wyzwanie dla władz i instytucji lokalnych6, tym bardziej że wciąż jeszcze znajdujemy się na etapie początkowym absorpcji wiedzy z zakresu efektyw nego działania na wolnym rynku oraz przenoszenia tej wiedzy na coraz niższe szczeble administracji publicznej i samorządowej. 3 G. Kerr, From destination brand to location brand, „B rand M anagem ent” 2006, vol. 13, april-june, s. 278. 4 T. M arkow ski, M arketing miasta, [w:] M arketing terytorialny..., op.cit., s. 114. K. A ndruszkiew icz, K reow anie konkurencyjności regionów p rze z sam orządy terytorialne, [w:] M arke ting terytorialny. M ożliw ości aplikacji..., op.cit., s. 135. 6 W śród zadań sam orządu w ojew ództw a ustaw a w ym ienia podnoszenie poziom u konkurencyjności i inno wacyjności gospodarki województwa. U stawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o sam orządzie województwa z później szym i zm ianam i; za: J. M arak, M arketing terytorialny w strategiach rozw oju w ojew ództw , A cta Universitatis Lodziensis 179: M arketing - m odel - konsum pcja w globalnym społeczeństw ie inform acyjnym , t. 1, Ł ódź 2004, s. 307.
W izerunek ja k o przejaw i narzędzie kształtow ania konkurencyjności regionu
245
Źródła i mechanizm kształtowania konkurencyjności regionu Ze względu na złożoność regionu jako systemu społeczno-gospodarczego probem kształtowania jego konkurencyjności okazuje się stwarzać liczne wyzwania które można ująć w czterech grupach. E. Zeman-Miszewska wskazuje, iż , co raz częściej regiony poprzez swoje reprezentacje zachowują się jak ąuasi-przedsiębiorstwa i rywalizują w sposób bezpośredni o kapitał, zainteresowanie instytucji finansowych, turystów, kuracjuszy, kapitał intelektualny, a także rozmaite środki wyrównawcze i pomocowe”7. Podstawowym wyzwaniem staje się zatem wyważe nie udziału władz lokalnych w budowaniu konkurencyjności regionu M E Porter podkreśla, że warunkiem skuteczności działań administracyjnych (władz państwo wych, regionalnych itp.) w tworzeniu przewagi konkurencyjnej narodu czy regionu jest tworzenie „środowiska sprzyjającego zdobywaniu przez firmy przewagi konku rencyjnej” , a me bezpośrednie angażowanie się w ten proces. Kolejne wyzwanie związane jest z równoważeniem działań skierowanych na zewnątrz, obliczonych na przyciągnięcie inwestorów, turystów i innych beneficjentów zewnętrznych oraz aktywności wewnętrznych, budujących odpowiedni poziom życia mieszkańców i właściwe warunki funkcjonowania pozostałym obecnym w danym regionie bene ficjentom. Następna komplikacja tkwi w wielości rynków, z którymi mamy do czy nienia w regionie, dla których konieczne jest tworzenie optymalnych warunków rozwoju . Pochodną tej różnorodności jest również rozmaitość interpretacji i odbio ru korzyści oferowanych przez region, co w istotny sposób wpływa na jego postrze ganie. Ostatnim wyzwaniem jest ograniczoność zasobów, która bezpośrednio wynia z istoty konkurencji; zasobów, o jakie region rywalizuje z innymi tym silniej, im większe podobieństwo łączy konkurentów10. Zgodnie z podejściem M. E. Portera, konkurencyjność regionu zależy od czte rech kluczowych czynników (tab. 1). M. E. Porter, identyfikując źródła konku rencyjności regionu, przyjmuje perspektywę przedsiębiorstwa podejmującego decyzję o lokalizacji działalności, dlatego za najbardziej atrakcyjne uznaje takie regiony, fW:] ^ r° wnowa^ ony rozw ój regionalny
W M. E. Porter, P orter o konkurencji, W arszaw a 2001, s. 230.
9 Dla obszarów m etropolitalnych A. Szromnik i T. M arkow ski identyfikują w sum ie 17 rvnków- u , k a ń ró w z rtto iy m T T h nil? W '7 tytUCj‘ ' PrZCdS'ębi0rSlW sam orządow ych i działaczy, centralny rynek m iesze m sK ,Uc y, n , S : : . h m^ (r T l ’ r f an,0Wym’ USł^ ° w y m ) , rynek nieruchom ości, J e w n ę t r z ^ r y -
E. Z em an-M iszew ska, R egiony wobec..., op.cit. s. 130.
A nna Bruska
246
które dają możliwość zwiększania przewagi konkurencyjnej podmiotom inwes tującym11. T a b e la 1. Ź ródła przew agi konkurencyjnej regionu z perspektyw y potencjalnego inw estora
K ontekst strategii i rywalizacji firm
O ddziaływ anie
Istota
Ź ródło przewagi
- m iejscow y kontekst zachęcający do od - silna konkurencja lokalna w pływ a stym ulująco na efektyw ność firm , które pow iednich rodzajów inwestycji działają na danym terenie i ciągłego podnoszenia poziom u - nasilona konkurencja m iędzy m iejsco - ry w alizacjao dostępne nakłady dotyczy niskich kosztów całkowitych wym i rywalam i
W arunki czynników - jakość i koszt czynników produkcji (nakładów ) produkcji - jakość czynników (nakładów) - specjalizacja czynników
- jak o ść nakładów w ynika z dostępu do wiedzy i unikatow ych kom petencji - w yspecjalizow ane czynniki produkcji oraz instytucje, które je tw orzą i odna wiają, stanow ią o przew adze danej lo kalizacji.
W arunki popytu
- w yrafinow ani i w ym agający m iejscow i - unikatow y popyt daje m ożliw ość ciągłego doskonalenia podaży klienci - potrzeby klientów w yprzedzające takie, które pojaw iają się gdzie indziej - niezw ykły m iejscow y popyt w sekto rach w yspecjalizow anych, które m ożna obsługiw ać w skali globalnej
Sektory pokrew ne i w spom agające
- obecność na m iejscu zdolnych dostaw - obecność potencjalnego zaplecza do tw orzenia sieci dostaw um ożliw ia syców nergiczne rozw iązyw anie problem ów - obecność konkurencyjnych pokrewnych podaży sektorów
Źródło: O pracow anie w łasne na podstawie: M . E. Porter, P orter o konkurencji, W arszaw a 2001, s. 263-265.
Według R. M. Kantera trwała przewaga konkurencyjna zależy od: kluczowych kompetencji, kompresji czasu, nieustannego doskonalenia się opartego na procesie uczenia oraz więzi i współpracy z innymi podmiotami12. Natomiast w ocenie Świa towego Forum Ekonomicznego oraz International Institute for Management Development o konkurencyjności danego obszaru decydują: konserwatywne i otwarte metody gospodarowania, atrakcyjność i agresywność, zasoby naturalne i zdolności przywódcze, a także zdolności do indywidualnego ryzyka, powiązane ze spokojem społecznym13. W pewnym uproszczeniu można przyjąć, że konkurencyjność zależy od istniejącej w regionie zdolności do nieustannej adaptacji, wspartej dostępnymi zasobami informacji i wiedzy14. 11 M. E. Porter, P orter o konkurencji..., op.cit., s. 207. 12 R. M. Kanter, O n the fro n tie rs o f m anagem ent, H arvard 1997, s. 29 i nn.; za: Zarządzanie łańcuchem dostaw kluczow ą kom petencją w osiąganiu przew agi konkurencyjnej fir m - wyniki badań, [w:] Logistyka przedsiębiorstw w w arunkach przem ian. Red. J. W itkow ski, W rocław 2002, s. 211. 13 E. Z em an-M iszew ska, R egiony w obec..., op.cit., s. 131-132. 14 Ibidem , s. 130.
W izerunek ja k o przejaw i narzędzie kształtow ania konkurencyjności regionu
247
O c e n a ry n k o w e j s k u t e c z n o ś c i p o t e n c ja ln y c h s tr a t e g ic z n y c h c z y n n ik ó w k o n k u re n c y jn o ś c i re g io n u
Ź r ó d ła k o n k u r e n c y jn o ś c i: • kultu ra i t ra d y c ja • p o d m io ty d e c y z y jn e • s y s t e m s p o łe c z n o e k o n o m ic z n y • z a r z ą d z a n i e re g io n e m ( c e le i s tr a t e g ie ) • m a t e ria ln e z a s o b y re g io n u
i
.1
. P o t e n c ja ln e c z y n n ik i k o n k u re n c y jn o ś c i:
K o rzyści z w ią z a n e , z p o z y c ją
• in fra stru k tu ra :
k o n k u re n c y jn ą :
b e n e fic je n tó w
- in s ty tu c jo n a ln a ,
( a t r a k c y jn o ś ć o fe rty re g io n u )
re g io n u
- in te le k tu a ln a ,
• k o r z y ś c i z tytułu
- m a te ria ln a ,
• u słu g i r e g io n a ln e
. R e z u lt a t y : • z a d o w o le n ie
• lo ja ln o ś ć b e n e fic je n tó w
d y fe r e n c ja c ji oferty
( r e g io n a ln y p rod uk t-m ix)
• k o s z ty d o s t ę p u d o u s łu g re g io n u
• s p ó jn o ś ć w e w n ę t r z n a • z r ó ż n ic o w a n ie w z g lę d e m o t o c z e n ia
I • u d z ia ł w s t r a t e g ic z n y c h d la re g io n u ry n k a c h • zró w n o w ażo n y ro z w ó j • w iz e r u n e k
_
J a k o ś ć w d r o ż e n ia o fe rty
W y b ó r s t r a t e g ic z n y c h c z y n n ik ó w k o n k u re n c y jn o ś c i
R e la t y w n y p o z io m in w e s ty c ji
Ryc. 1 . M odel korzyści z tytułu konkurencyjności regionu m f w ? s " r r o o 7 s,aS37C, nl ^ g r o w a n e g o za r w a n ia , łJl Z T ) , , • J ,7 Ą' , Sm alec’ kształtow anie wizerunku gm iny ja k o w arunek konkurencyjności 2005, s 3 5 7 -3 6 4 .^ M ozllw °śc i aplikacji - kierunki rozwoju. Red. H. Szulce, M. Florek, Poznań
Adaptacja ta wymaga nieustannego przekształcania czynników konkurencyjności regionu w pożądane efekty (ryc. 1). Źródłami konkurencyjności mogą być zarówno wszelkiego rodzaju potencjały, jakimi dysponuje dany region, jak i relacje w obrę bie tych potencjałów (spójność) oraz łączące je z otoczeniem (zróżnicowanie). Za leżnie od rynkowej oceny skuteczności i adekwatności działań, jakie region podej muje w oparciu o posiadane źródła konkurencyjności, najbardziej istotne z nich stają się potencjalnymi czynnikami konkurencyjności. Atrakcyjnosc oferty regionu, bazującej na wybranych strategicznych czynnikach onkurencyjnosci - rozpatrywanej jako pewna wartość dla beneficjentów, czyli ze staw charakterystycznych korzyści uzyskiwanych po określonym czasie (dostęp do oterty) - zależy w efekcie od jakości jej wdrożenia. Rezultaty (efekty rynkowe) przedstawionego mechanizmu transformacji źródeł konkurencyjności w korzyści związane z pozycją konkurencyjną obejmują m. in. wizerunek regionu. Porównanie
248
A nna Bruska
pożądanych (cele zarządzania regionem) i rzeczywistych (rezultaty) efektów opisy wanej transformacji prowadzi nie tylko do oceny skuteczności podejmowanych działań, ale również umożliwia wyznaczenie koniecznego poziomu i struktury in westycji kształtujących potencjał (źródła) konkurencyjności w regionie.
W izerunek regionu - uwarunkowania i właściwości Wizerunek regionu stanowi odzwierciedlenie różnorodnych konstrukcji pojęcio wych, tworzonych przy różnym stanie wiedzy i doświadczenia odbiorcy wizerunku (a właściwie jego współtwórcy). Kategoria ta odgrywa szczególną rolę w turystyce, dlatego znaczna część badań w tym zakresie poświęcona jest wpływowi wizerunku na wybór miejsca pobytu15. Dopiero dalszy rozwój kierunków badań nad wizerun kiem związany był z określaniem jego wpływu na przyciąganie inwestorów. Analiza elementów składowych wizerunku ujawnia liczne jego warstwy, których wzajemne relacje przedstawiono na ryc. 2. Stanowią one układ odniesienia do działań, jakie mo żna podjąć w regionie, w celu kształtowania pożądanego wizerunku i dają możliwość pogłębionej interpretacji zarówno wizerunku istniejącego, jak i jego źródeł.
Ryc. 2. K ształtow anie i relacje elem entów w izerunku Źródło: O pracow anie w łasne na podstawie: A. T herkelsen, Im agining places, image fo rm a tio n o f tourists and its consequence f o r destination prom otion, „Scandinavian Journal o f H ospitality and T ourism ” 2003, vol. 3, No. 2; M. Selby, N. J. M organ, R econstruing p lace image. A case study o f its role in destination m arket research, „T ourism M anagem ent” 1996, vol. 17, No. 4.
15 A. T herkelsen, Im agining places, image fo rm a tio n o f tourists a n d its conseąuence f o r destination p ro motion, „Scandinavian Journal o f H ospitality and Tourism ” 2003, vol. 3, No. 2; M. Selby, N. J. M organ, Re construing p la ce image. A case study o f its role in destination m arket research, „T ourism M anagem ent” 1996, vol. 17, N o. 4.
W izerunek jak o przejaw i narzędzie kształtow ania konkurencyjności regionu
249
Rozróżnienie podstawowych wymiarów wizerunku, takich jak wizerunek organi czny, indukowany i zweryfikowany, wprowadził C. Gunn. Odmienności wizerunku organicznego i indukowanego upatrywał w źródłach informacji o danym obszarze: „organiczność” wiązał ze skojarzeniami tworzonymi pod wpływem mediów i kultu ry popularnej, natomiast „indukowanie” łączył z oddziaływaniem źródeł komercyj nych, takich jak np.: broszury promocyjne wydawane przez lokalną administrację bądź przez agencje turystyczne. Wizerunek „zweryfikowany” stanowi natomiast re zultat kontaktu z miejscem, modyfikując pierwotną jego percepcję i wynikające z tego preferencje odnośnie wyboru miejsca. M. Selby i N. J. Morgan uzupełniają spostrzeżenia C. Gunna o kategorię wize runku naiwnego, w której ujęli jego wymiar organiczny i indukowany. Ponieważ wizerunek naiwny powstaje bez kontaktu z rzeczywistością regionu, stąd może go wyartykułować każdy mieszkaniec danego kraju, a w odniesieniu do miejsc funk cjonujących szerzej w świadomości masowej także obcokrajowcy. Nieco odmiennie elementy wizerunku naiwnego traktuje A. Therkelsen, która wprowadza pojęcie wizerunku kulturowego, istniejącego w świadomości zbiorowej, a tworzonego poprzez kulturę danej zbiorowości propagowaną zarówno przez me dia, jak i system edukacji. Podstawą tej analizy jest relacja ,j a ”-„inny”, którą iden tyfikuje autorka na poziomie zbiorowości w konfrontacji z innymi miejscami (zbiorowościami). Istniejący w kulturze obraz określonego miejsca budują wrażenia, postawy i wartości. Wrażenia dotyczące miejsca bazują na aktualnych wydarze niach, które dzieją się w danej kulturze i są komentowane. Ponieważ działania takie nie są na ogół podejmowane w sposób ciągły, budowane przez nie wrażenia są ra czej nietrwałe. Jedynie powtarzanie się wydarzeń w dłuższym czasie może dopro wadzić do ukształtowania pewnych postaw względem generującego je miejsca, któ re ujawniają zarówno poznawczy (kognitywny), jak i afektywny wymiar wizerunku. Relatywnie silny afektywny element reprezentują wartości, które służą opisowi własnej tożsamości względem „innego” oraz emocjonalnemu wartościowaniu. Z tego też powodu poziom wartości bywa aktywowany jedynie, gdy „inny” zna cząco odbiega od ,ja ”. W kontekście kształtowania wizerunku regionu istotne jest rozróżnienie wizerun ku i tożsamości danego obszaru, które pozostają ze sobą w związku przyczyno wo-skutkowym. Pierwotny charakter możemy przypisać tożsamości, którą A. Viken opisuje w odniesieniu do osoby jako to, co ją „wyróżnia i czyni odmienną od in nych”16. Związek samoidentyfikacji osoby i regionu wynika z faktu, że miejsce współkształtuje indywidualną oraz zbiorową tożsamość17. Tożsamość regionu bu A. V iken, Tourism a n d Sam i identity — an analysis o f the tourism -identity nexus in a Sam i com m unity, „Scandinavian Journal o f H ospitality and Tourism ” 2006, vol. 6, No. 1, s. 10. 17 J. N. Entrikin, P lace a n d region 3, „Progress in Hum ań G eography” 1997, vol. 21, No. 2, s. 263. Sze roką analizę relacji m iejsca i tożsam ości przedstaw ia również: S.-E. K arlsson, The social a n d the cultural C a p ita l o f a place a n d their influence on the production o f tourism —A theoretical reflection bassed on an illustrative case study, „Scandinavian Journal o f H ospitality and T ourism ” 2005, vol. 5, N o. 2, s. 102-115.
250
A nna Bruska
duje wszystko to, co jest dla niego charakterystyczne i stanowi o identyfikacji z nim zamieszkującej dany teren społeczności. Uzasadnia to M. Sandel, który traktuje toż samość jako czynnik spajający daną społeczność i budujący lokalną solidarność, de finiując ją jako trwałą jakość relacji międzyludzkich, która pozostaje silna pomimo znacznej presji globalizacji18. Jeszcze dobitniej relację osoby, zbiorowości i miejsca określa M. Walzer, dla którego o specyfice danej społeczności decydują wspomnie nia —zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i pamięci zbiorowej. Miejsce staje się w tym ujęciu swoistym repozytorium pamięci i sceną tworzenia specyficznych więzi w obrębie danej społeczności19. Tożsamość jako zestaw atrybutów danego regionu, w konfrontacji z przekonania mi i indywidualnymi cechami odbiorcy staje się podstawą kształtowania w jego świa domości wizerunku regionu. Świadomość specyfiki regionu coraz częściej wzmac niana jest celowymi działaniami włodarzy regionów, zmierzającymi do promowania marek regionalnych. Relacje trzech głównych kategorii opisujących region: tożsamo ści, wizerunku i marki porządkuje J. Altkom w ramach dwuczynnikowej klasyfikacji determinant wizerunku regionu. Do czynników niezależnych zalicza historię regionu, wizerunek mieszkańców i wizerunki konkurencyjnych marek terytorialnych, czynniki zależne zaś związane są z tożsamością marki, definiowaną przez właściciela marki i komunikowaną przez instrumenty marketingu terytorialnego20. Różnorodne funkcje, jakie pełni wizerunek regionu, sprawiają że może być trakto wany zarazem jako jedno z narzędzi budowania jego konkurencyjności (wizerunek pożądany), jak również przejaw osiągniętej pozycji konkurencyjnej (wizerunek rze czywisty). W tym drugim znaczeniu szczególną rolę pełnią funkcje ułatwiające po tencjalnym beneficjentom podejmowanie decyzji o skorzystaniu z oferty regionu21: - ontologiczna - wizerunek stanowi nośnik charakteru (tożsamości) regionu oraz czynnik wyboru dla potencjalnych beneficjentów; - redukująca - wizerunek „zakotwicza” uproszczone informacje o regionie, któ re są najbardziej istotne z punktu widzenia jego odbiorcy; - porządkująca - informacje o regionie są dzięki wizerunkowi systematyzowane w logiczną całość; - różnicująca - wizerunek staje się kryterium pozycjonowania regionu wzglę dem innych, poprzez manifestowanie charakterystycznych cech tożsamości; M. Sandel, D em ocracy's discontent: A m erica in research o f a p ublic philosophy, C am bridge 1996, s. 343; za: S.-E. K arlsson, The social and..., op.cit. J. N. Entrikin, P lace a n d region 3..., op.cit., s. 264. 20
“ J. A ltkom , Strategia m arki, W arszaw a 1999, s. 3 8-41; za: K. Janiszew ska, M ożliw ości wykorzystania technik kreow ania tożsam ości m arki w koncepcji m arki terytorialnej, [w:] M arketing terytorialny. M ożliwości aplikacji..., op.cit., s. 335. 21
A. Łuczak, W izerunek ja k o elem ent strategii m arketingow ej m iasta, |w :l M a rketin s terytorialny op.cit., s. 169-171. r '" ’
W izerunek ja k o przejaw i narzędzie kształtow ania konkurencyjności regionu
251
- hierarchizująca - umożliwia subiektywne różnicowanie miast i ich subproduktów; - wspomagania decyzji i minimalizowania ryzyka - przez zwiększenie wiary godności (trafność i realność wizerunku) ułatwia podejmowanie decyzji; - dodatkowych korzyści - np. prestiż wynikający z relacji z danym regionem; - budowania lojalności - względem władz regionu, produktów regionalnych lub innych elementów, cech bądź aspektów regionu; - promocyjna - wizerunek umożliwia wykorzystanie synergii między poszcze gólnymi elementami regionalnego produktu-mix oraz regionem jako całością. Sprzężenie zwrotne występujące między wizerunkiem rzeczywistym i pożąda nym wyrażają funkcje stymulowania rozwoju gospodarki lokalnej i wspomagania zarządzania regionem. Rzeczywisty wizerunek przyciąga bądź odpycha nowych in westorów, zmieniając tym samym parametry gospodarki regionalnej, a w konsek wencji jakość oferty regionu. Jakiekolwiek rozbieżności między zdefiniowanym wi zerunkiem pożądanym a rzeczywistością stają się podstawą podejmowania decyzji, których uzasadnianie i wdrażanie jest łatwiejsze w oparciu o wyrazisty wizerunek. Korzyści, jakie odnosi dana jednostka osadnicza z tytułu poprawy wizerunku, bardzo przekonująco sformułował w 1893 r. Board of Park and Boulevard Comissioners z Kansas City, stwierdzając, co następuje: Z aczęliśm y zd aw a ć sobie spraw ę, że up ięk szając n asze m iasto , czy n ią c j e p rz y je m n y m d la o k a i p ełn y m u ro k u m iejsce m zam ieszk an ia, o b fitu jący m w tow ary, k tó re d o d a ją rad o ści życiu, n ie tylko w y p ełn im y n asz o b o w iązek w zg lę d e m n aszy ch o byw ateli, ale w y tw o rz y m y w ś ró d n aszy ch m ie sz k ań có w se rd ec zn e p rzy w ią z a n ie do m iasta, w z b u d z im y d u m ę o b y w atelsk ą, je d n o c z e ś n ie u z u p ełn iając i ro zw ijając n asze k o rzy ści b izn eso w e i zw ięk szając je g o [m iasta - A .B .] zd o ln o ść p rz y ciąg an ia p rzed sięb io rstw i lu d n o ści22.
Ze względu na złożony charakter stosunków społeczno-ekonomicznych za chodzących w regionie, jego wizerunek jest budowany głównie poprzez powiązane ze sobą elementy oferty, trafiające do różnych odbiorców. Znajduje to odzwiercied lenie w następujących cechach wizerunku23: - niejednorodności, czasem ambiwalencji, zależnie od punktu widzenia odbiorcy; - subiektywności, która w sytuacji wyboru zastępuje lub uzupełnia obiektywne przesłanki podejmowania decyzji; - niematerialności, która tworzy wartość dodatkową regionu lub jego produktów; - dualizmie, bowiem kształtują go zarówno czynniki wewnętrzne (indywidual ne), jak i zewnętrzne (zbiorowe); - wieloaspektowości, bowiem stanowi sumę wielu zmiennych, w tym efektów działań regionu tworzącego swój obraz na użytek zewnętrzny. Jako wskazówkę przydatną do analizy wizerunku regionu, w powiązaniu z jego subproduktami, można potraktować kontekstowe wizerunki produktu-miejsca (CPPI D. B. Hess, T ransportation beautiful. D id the C ity B eautiful M ovem ent im prove urban transportation?, „Journal o f Urban H istory” 2006, vol. 32, No. 4, s. 511. 23 A. Ł uczak, W izerunek..., op.cit., s. 168-169.
252
Anna Bruska
- contextualized product-places image)2*. Katalog subproduktów terytorialnych obejmuje regionalne produkty-mix: turystyczny, inwestycyjny, mieszkaniowy, so cjalny, handlowo-usługowy, oświatowo-kulturalny, targowo-wystawienniczy, re kreacyjno-sportowy, publiczny25. Pojęcie produkt-mix odnosi się do złożoności struktury każdego z subproduktów regionalnych, które obejmują wiele różnych elementów, np. produkt-mix mieszka niowy składa się z dostępnych nieruchomości różnych typów o odmiennych stan dardach i oferowanych różnym grupom potencjalnych odbiorców (mieszkania ko munalne, spółdzielcze, apartamenty, domy jednorodzinne itp.). CPPI regionu, dla każdego z subproduktów, rozpatrywany może być w czterech wymiarach (kontekstach): produktu, historii, rynku i stosowania. W kontekście pro duktu region jest postrzegany jako pewien zestaw specyficznych walorów i zaso bów, uwzględniających zarówno walory geograficzno-przyrodnicze, zdrowotne, infrastmkturalne, jak i społeczne (jakość zasobów ludzkich). W kontekście historii region jest postrzegany przez pryzmat zbioru faktów i opowieści, których znaczenie nadaje sens pojęciu „pochodzenia z danego regionu”, a które budują jego dziedzic two, kulturę itp. Ten wymiar łączy również region z krajem, w którym on leży, jako jednostką nadrzędną tworzącą ramy wizerunku regionu. Kontekst rynkowy odbierany jest w znaczeniu pozycji, jaką dany region zajmuje względem innych regionów na rynkach poszczególnych subproduktów regionalnych oraz w świadomości zbiorowej kształtowanej przez media. Kontekst stosowania związany jest z konsumpcją oferty regionu i oznacza zestaw korzyści osiąganych z tytułu relacji z regionem, obejmujących również element kreowania siebie (autoekspresja beneficjenta regionu). W przypadku regionu ujawnia się - o wiele silniej niż w odniesieniu do produktu - dwoistość wymiarów jego wizerunku, który postrzegany jest z jednej strony przez mieszkańców (beneficjentów wewnętrznych), a z drugiej przez otoczenie regionu. Zatem każdy z czterech wymiarów powinien być rozpatrywany zarówno z perspek tywy wewnętrznej, jak i zewnętrznej.
Podsumowanie W artykule podjęto próbę ukazania wizerunku regionu jako przejawu a zarazem narzędzia kształtowania jego konkurencyjności. Budowanie konkurencyjności re gionu przez rozwój jego potencjału stanowi jedno z głównych zadań samorządu Kontekstow y w izerunek produktu-m iejsca w sensie pierwotnym obejmuje następujące wymiary: produktu (jego m iejsca w ram ach danej kategorii w yrobów ), m iejsca (relacji przestrzennych opisyw anych np. pojęciem kraju pochodzenia, a także relacjam i typu globalny-lokalny, krajow y-zagraniczny itp.), rynku (pozycji w zglę dem konkurentów oraz w kanałach dystrybucji), stosow ania (korzyści, które uw zględniają także relację pro d u k t- ,ja ”); G. Ger, S. A skegaard, A. C hrystansen, E xperiential naturę o f product-place images: image as a narrative, „A dvances in C onsum er R esearch” 1999, vol. 26, s. 165. A. Szrom nik, K oncepcja produktu w m arketingu terytorialnym, [w:] M arketing terytorialny. M ożliw ości aplikacji..., op.cit., s. 203.
W izerunek ja k o przejaw i narzędzie kształtow ania konkurencyjności regionu
253
wojewódzkiego. Ze względu na rynkowy charakter tego zadania wymaga ono za stosowania koncepcji marketingu terytorialnego, który umożliwia zwiększenie efek tywności podejmowanych działań oraz wydatkowanych środków. Konkurencja do tyczy przyciągnięcia pożądanych nabywców wszystkich składników oferty regionu oraz budowania trwałej przewagi względem innych regionów. Złożony charakter regionalnego produktu-mix sprawia, że konieczne staje się poszukiwanie właściwej proporcji działań skierowanych na odbiorców zewnętrznych i mieszkańców, rozwi janie subproduktów regionalnych, zaangażowanie władz lokalnych w budowaniu konkurencyjności, a wszystko to w kontekście ograniczonych zasobów, o które to czy się rywalizacja między regionami. Koncepcje źródeł i czynników konkurencyj ności lokalizacji wskazują szczególną rolę potencjału adaptacji regionu (zasoby in formacji i wiedzy), ułatwiającego elastyczne dostosowanie produktów regionalnych do wymogów poszczególnych rynków. Wynikiem ciągłych dostosowań oferty re gionu i jej determinant jest osiąganie przez region szeregu korzyści (rezultatów transfonnacji), wśród których znajduje się wizerunek regionu jako odzwierciedlenie poglądów, wrażeń i postaw odbiorców względem regionu: jego oferty, tożsamości, cech. Wizerunek jest kategorią wielowymiarową na którego kształtowanie wpły wają złożone uwarunkowania o charakterze obiektywnym i subiektywnym. Odpo wiedni wizerunek stanowi narzędzie konkurencji wspierające realizację celów re gionu. Różnorodność rynków produktów regionalnych i ich uczestników wpływa na faktyczną różnorodność elementów wizerunku i konieczność prowadzenia jego analizy dla poszczególnych subproduktów oraz segmentów docelowych z osobna. Narzędziem takiej analizy może być kontekstowy wizerunek produktu-miejsca (re gionu). Literatura ALTKORN J., Strategia marki, W a rsz a w a 1999. A n d r u s z k ie w ic z K ., K reow anie konkurencyjności regionów p rze z sam orządy terytorialne, [w :l M arketing
terytorialny. M ożliw ości a p lik a c ji-k ie r u n k i rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005. ENTRIKIN J. N., P lace a n d region 3, „Progress in Hum ań G eography” 1997, vol. 21, No. 2. GER G ., ASKEGAARD S., CHRISTANSEN A ., E xperiential naturę o f product-place images: image as a narrati-
ve, „A dyances in C onsum er R esearch” 1999, vol. 26. Transportation beautiful. D id the C ity B eautiful M OVem ent im prove urban transportation? „Journal o f Urban H istory” 2006, vol. 32, No. 4.
HESS D. B
JANISZEWSKA J., M ożliw ości w ykorzystania technik kreow ania tożsam ości m arki w koncepcji m arki terytoria
lnej, |w :] M arketing terytorialny. M ożliw ości aplikacji - kierunki rozwoju. Red. nauk H Szulce M Florek, Poznań 2005. K a NTER R. M., On the fro n tie rs o f managem ent, Harvard 1997. KARLSSON J -E „ The so cia l a n d the cultural Capital o f a place an d their influence on the production o fto u -
n s m - a theoretical reflection bassed on an illustratw e case study, „Scandinavian Journal o f H ospitality and Tourism 2005, vol. 5, No. 2. KERR G ., From destination b rand to location brand, „B rand M anagem ent” 2 0 0 6 , vol. 13, april-june. KRAMER J„ M arketingow e otoczenie regionów, [w:] M arketing terytorialny. M ożliw ości aplikacji - kierunki
rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005.
254
A nna Bruska
ŁUCZAK a . , W izerunek ja k o elem ent strategii m arketingow ej miasta, [w:] M arketing terytorialny. Red.
T. M arkow ski, „S tudia K PZK PA N ”, t. 116, W arszaw a 2006. MARAK J., M arketing terytorialny w strategiach rozw oju w ojew ództw , A cta U niversitatis L odziensis 179:
M arketing - m o d el - konsum pcja w globalnym społeczeństw ie inform acyjnym , t. 1, Ł ódź 2004. M arketing terytorialny. Red. T. M arkowski, „Studia KPZK PA N ”, t. 116, W arszaw a 2006. M arketing terytorialny. M ożliwości aplikacji - kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek Poznań 2005. MARKOWSKI T., M arketing m iasta, [w:] M arketing terytorialny. Red. T. M arkow ski, „Studia KPZK PA N ”, t. 116, W arszaw a 2006. PORTER M. E., P orter o konkurencji, W arszaw a 2001.
SANDEL M., D em o cra cy’s discontent: A m erica in research o f a p u b lic philosophy, C am bridge 1996. SELBY M ., MORGAN N. J., R econstruingplace image. A case study o f its role in destination m arket research, „Tourism M anagem ent” 1996, voI. 17, No. 4. SZROMNIK a . , K oncepcja p roduktu w m arketingu terytorialnym , [w:] M arketing terytorialny. M ożliw ości ap
likacji - kierunki rozw oju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005. THERKELSEN A., Im agining places, image fo rm a tio n o f tourists an d its consequence f o r destination prom otion, „S candinavian Journal o f H ospitality and Tourism ” 2003, vol. 3, No. 2 VlKEN A ., Tourism a n d Sam i identity- an analysis o f the tourism -identity nexus in a Sam i community, „Scan-
dinavian Journal o f H ospitality and T ourism ” 2006, vol. 6, No. 1. Zarządzanie łańcuchem dostaw kluczow ą kom petencją w osiąganiu p rzew a g i konkurencyjnej fir m - wyniki badań, [w:] L ogistyka przedsiębiorstw w w arunkach przem ian. Red. J. W itkow ski, W rocław 2002. ZEMAN-MISZEWSKA E ., R egiony wobec integracji europejskiej, [w :] Z rów now ażony rozw ój regionalny
w aspekcie integracji europejskiej, Bytom 2002.
Anna Bruska Universitat in Opole
Das Image ais Ausdruck und Werkzeug der Wettbewerbsfahigkeit einer Region
Wettbewerbsfahigkeit - Voraussetzungen und Defmition Die Verbreitung des Marketingwissens und -bewusstseins einerseits sowie die permanente Weiterentwicklung des sozioókonomischen Umfeldes, in der die óffent lichen Einrichtungen tatig sind andererseits, fiihrten zum Entstehen und zur Ent wicklung des Konzepts des territorialen Marketing. Das Potential dieses Konzepts wurde schnell durch Wissenschaftler wie auch durch Praktiker erkannt, die sich schon immer mit Fragen des Funktionierens einer Gemeinschaft in verschiedenen raumbezogenen Systemen auseinandergesetzt haben. Ais direkt „Betroffene” bekunden ihr Interesse am territorialen Marketing vor allem Vertreter der Organisatio nen, die das Leben der Ortsgemeinschaften auf verschiedenen Stufen der territoria len Selbstverwaltung und der óffentlichen Verwaltung gestalten. Dieses besondere Interesse spiegelt sich darin wider, dass in den letzten Jahren weltweit und auch in Polen immer mehr Forschungsarbeiten auf Initiative und unter Mitwirkung der órtlichen Verwaltungsbehórden durchgefuhrt wurden1. Am haufigsten werden die unteren Verwaltungsebenen (Stadt, Gemeinde) zum Gegenstand von Forschungsprojekten. Wie J. Kramer bemerkte, sollte ais primare BezugsgróBe fur strategische Marketingaktivitaten die Woiwodschaft gewahlt wer den, die eine „grundlegende, allein kompetente Organisation darstellt, die effektiv Marketingaktivitaten untemehmen kann”2. Ihr Potential ermóglicht langfristige Vgl. unter anderem die Ergebnisse der Forschungsarbeiten in folgenden Sam m elarbeiten: M arketing te rytorialny. M ożliw ości aplikacji - kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005' M arke ting terytorialny. Red. T. M arkow ski, „Studia KPZK PA N ”, t. 116, W arszaw a 2006. 2 J. Kram er, M arketingow e otoczenie regionów, in: M arketing terytorialny. M ożliw ości aplikacji - kierun ki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005, S. 15.
256
A nna Bruska
MaBnahmen, die erhebliche Ressourcen binden konnen. Die Region stellt die wichtigste territorialpolitische Einheit der Europaischen Union dar und ist gleichzeitig die bei der Verteilung von Entwicklungsfórdermitteln am haufigsten begiinstigte Institution. Die einmalige Chance, die sich den Regionen durch den Beitritt Polens zur Europaischen Union bot, einen entwicklungspolitischen Sprung nach vome zu tun, machte es notwendig, dass sich in den kommunalen Institutionen auf die richtige Beantragung und Verwendung der Mittel im Rahmen regionaler Strukturprogramme vorzubereiten, damit in nachsten Jahren die Grundlagen fur den Aufbau der stabilen Zukunft in den Regionen geschaffen werden. Die Globalisierung und steigende Mobilitat der Ressourcen, die fur die Regionen in vielfaltiger Hinsicht eine groBe Herausforderung darstellten, machen eine Verbesserung der Wettbewerbsfahigkeit unumganglich, um die bestehenden Standorte aufrechtzuerhalten und neue zu grunden, was G. Kerr ais Hauptaufgabe des territorialen Marketing definiert3. Derselben Auffassung ist T. Markowski: „Die Wettbe werbsfahigkeit der Regionen bedeutet in Marktverhaltnissen auch die Antwort auf bestimmte Nachfrage, die durch mobiles Kapitał, Touristik, groBe Weltereignisse, die Notwendigkeit der Schaffung einer modemen Infrastruktur stimuliert wird”4. In Bezug auf die Verhaltnissen in Polen bedeutet Wettbewerbsfahigkeit der Regionen auch die Fahigkeit, Ungleichgewichte im Verhaltnis zu anderen Regionen in der Europaischen Gemeinschaft auszugleichen sowie verfugbare Ressourcen so einzusetzen, dass sie der weiteren Entwicklung fórderlich sind. Betrachtet man die Wettbewerbsfahigkeit der Regionen unter dem Blickpunkt des Kampfes um den besten Zugang zu den Ressourcen ais die Fahigkeit der Regio nen, Vorteile im wirtschaftlichen Wettbewerb zu erringen, so ist sie ais unabdingbares Element der Regional- und Lokalpolitik anzusehen, und zwar im Hinblick auf: - das wirtschaftliche Marketing in Bezug unter anderem auf raumlich abgegrenzte Verwaltungseinheiten, - ein dezentralisiertes System der Verwaltung, was sich in einer Dezentralisie rung in Bezug auf Standortentscheidungen und Mittelverwendung widerspiegelt, - das Bewusstsein und die Fahigkeit lokale ókonomische und gesellschaftliche Interessen zu vertreten, sowie auch das Bewusstsein der kulturellen Vielfalt. Die Entwicklung der Wettbewerbsfahigkeit der Regionen stellt momentan und auch in den kommenden Jahren die Hauptherausforderung fur die óffentliche Verwaltung und lokalen Institutionen dar6, zumal wir uns erst auf der Anfangsetappe 3 G. Kerr, From destination brand to location brand, „Brand M anagem ent” 2006, vol. 13, april-june, S. 278. T. M arkow ski, M arketing miasta, [in:] M arketing terytorialny. Red. T. M arkow ski, „S tudia KPZK PA N ”, t. 116, W arszaw a 2006, S. 114. 5 K. A ndruszkiew icz, K reow anie konkurencyjności regionów p rzez sam orządy terytorialne, [in:] M arke ting terytorialny. M ożliw ości aplikacji - kierunki rozwoju. Red. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005, S. 135. U nter den A ufgaben der Selbstverw altung der W oiw odschaft nennt das G esetz die Verbesserung der W ettbew erbsfahigkeit und der Innovation der W irtschaft in der W oiw odschaft. G esetz vom 5. Juni 1998 Uber die Selbstverw altung der W oiw odschaft m it spateren Anderungen, hier: J. M arak, M arketing terytorialny
--------------------- D a sjm a g e ais A u sd m c k u n d W erkzeug der W etlbew erbsfóhigkeit einer Region
257
emes Um prozesses befmden, was die Formen effektiven Handelns auf dem freien sowie den Transfer des Wissens auf die unteren Stufen der óffentlichen Ver waltung und der Selbstverwaltung angeht. oiientiichen Ver-
Quellen und Mechanismen des Aufbaus der W ettbewerbsfahigkeit einer Region s c h a S e n ^ KOmplexit3t der ReSion als ^nes gesellschaftlichen und wirt-
S a s ein w t ^ deSAufbaUSVOnWettbewerbsfahig keit ein Bundel ganz unterschiedlicher Herausforderungen, die sich in vier Gruppen untertei en lassen. E. Zeman-Miszewska weist darauf hin daSS “ h die Regionen durch ihre Vertretungen immer ófter ais Quasiunternehmen verhalten und sich direkt dem Wettbewerb um Kapitał stellen, sich um die A u flrk sa m k e it der orderungseinrichtungen, Touristen, Kurgaste, intellektuelles Kapitał sowie auch m yerschiedene Ausgleichsmittel und Fordermittel bemuhen”7. Die Hauptheraus ^ f GeW1ChtUng d6r MhwirkunS der Skaleń Y e ^ n g e n beim Aufbau der Wettbewerbsfahigkeit der Region werden. M. E. Porter hebt her vor dass die Voraussetzung fiir die Wirksamkeit der MaBnahmen der VerwaltunK Lorteils e i s°T ner Mation Na8tionao d ° r§ane 'Wettbewerbseiner oder einer TRegion abzielen, ^die ElTingUng SchaffungdeS eines Umfeldes das die Gewmnung eines Wettbewerbsvorteils durch die Untemehmen begunstigt , und nicht eine direkte Einmischung in den Prozess ist Eme a ^ e re rausforderung ist mit dem Ausgleich der nach auBen gerichteten MaBnahmen verbunden, der darauf abzielt, Investoren, Touristen und andere e x t ^ e B e g t o s Z b e Z a td T rf fflrd T eT Aktr 5' Z“ W eben und dadllrd’ emsprechenden Leoensstandard fur die Einwohner und entsprechende Handlungsraume fiir die ande m der Region agierenden Begunstigten zu gewahrleisten. Ein weiteres Hinder e
falk
H ^ des Ma* « s' d“ - d« zu verwal,e„ is, Z Z d '„ erforderhch, optimale Entwicklungsbedingungen zu gewahrleisten gil,’ - konsum pcja
'
»
sr**m**■—*■»■ -«*-*
M. E. Porter, P orter o konkurencji, W arszaw a 2001, S. 230.
1T
r ski insgesamt 17 Markte--
Einw ohner m it verschiedenen Submflrkten (Arbeitsm arkt W o h "16" U" ^ ultlpllkatoren’ zentraler M arkt der enm arkt, interner M arkt l o k a l e r I n T t k m f o n e ^ T T ? - D 'enstleistungsm arkt), Im m obilider Forschungs- und Entw ieklungsdienstleistunaen Markt ^ ^ B lldungsd len st|eistungen, M arkt Markt interner T ouristen, M a r i r t S ™ Z T y t “ CT Investoren’ M arkt externer Touristen, v°n G utem und D ienstleistungen M arkt externer Diensilpivt.m M igr‘“|' tC|n ’ M arkt externer Lieferanten potentieller M arkt hochqualifizierter Faehkrafte Markt ei Ungsnf* m er’ M arkt der T echnologielieferanten, markt. T. M arkow ski, ,nStitutl0" e " ’ Verm ittlungs-
17 - Polityka regionalna..
258
A nna Bruska
Natiirliche Folgę ist eine Vielfalt an Interpretationen und Wahmehmungen der Vorteile, die die Region bietet, was die Betrachtungsweise der Region gravierend beeinflusst. Die letzte Herausforderung in diesem Zusammenhang ist die Beschranktheit der Ressourcen, die sich unmittelbar aus dem Wesen des Wettbewerbs um die Ressourcen ergibt, um die sich eine Region in Konkurrenz zu anderen bewirbt10. Nach M. E. Porter hangt die Wettbewerbsfahigkeit einer Region von vier Schlusselelementen ab (siehe Tabelle 1). M. E. Porter versetzt sich bei der Begriffsbestimmung der Wettbewerbsąuellen einer Region in die Lage eines Untemehmens vor einer bevorstehenden Standortentscheidung. Deshalb gelten ais attraktiv solche Regionen, die die Erzielung eines Wettbewerbsvorteils fur investierende Untemeh men gewahrleisten11. T ab elle I. GrUnde der W ettbew erbsvorteile einer Region aus der Perspektive eines potentiellen Investitionstragers G rund des VorteiIs
W esen
S trategiekontext und Ó rtlicher K ontext ais A nregung far entU nternehm ensw ett- sprechende Investitionsarten und standige bewerb Steigerung des N iveaus V erstarkter W ettbew erb zw ischen den ortlichen Teilnehm ern
A usw irkung Starker lokaler W ettbew erb stim uliert die H andlungseffizienz der U ntem ehm en, die a u f einem bestim m ten G ebiet tatig sind K onkurrenz um verfUgbare Bestande bezieht sich a u f niedrige G esam tkosten
Umfeld der ProduQ ualitat und KostenhOhe der Produktions- Q ualitat des A ufw andes ergibt sich aus ktionsfaktoren (Auf- faktoren (A ufw endungen) dem Z ug riff a u f W issen und Kernkom pewendungen) Q ualitat der Faktoren tenzen S pezialisierung der Faktoren Spezifische Produktionsfaktoren sow ie In stitutionen, die sie schaffen bzw. wiederherstellen, m achen den Standortvorteil aus V oraussetzungen A nspruchsvolle und strenge Ortliche Kun- einm aliger B ed arf gibt die MOglichkeit der der N achfrage den standigen V erbessem ng des Angebots Einm alige Bediirfnisse der Kunden Einm alige Ortliche N achfrage in spezialisierten B ereichen, die sich global betreuen lassen V erw andte W irtschaftszw eige und S upport
O rtliche Prasenz leistungsfóhigerZ uIieferer Prasenz w ettbew erbsfahiger verw andter W irtschaftszw eige
Prasenz einer potentiellen Basis fur die B ildung von Z ulieferernetzw erken zur E rzeugung von Synergieeffekten bei der LOsung von Lieferproblem en
Quelle: eigene B earbeitung nach M. E. Porter, P orter o konkurencji, W arszaw a 2001, S. 263-265.
Nach R. M. Kanter hangt ein dauerhafter Wettbewerbsvorteil ab von Kemkompetenzen, Zeitkompression, Fortbildung, Weiterbildung sowie der Bundelung und Zusammenarbeit mit anderen Untemehmen12. Nach Einschatzung des Weltwirt10 E. Zem an-M iszew ska, R egiony w obec..., op.cit., S. 130. M. E. Porter, P orter o konkurencji, W arszaw a 2001, S. 207. 12 R. M. Kanter, On the fro n tie rs o f management, H arvard 1997, S. 29 ff. hier: Zarządzanie łańcuchem dostaw kluczow ą kom petencją w osiąganiu przew agi konkurencyjnej fir m - w yniki badań, [in:] Logistyka p rzedsiębiorstw w w arunkach przem ian. Red. J. W itkow ski, W rocław 2002, S. 211.
Das Im age ais A usdruck und W erkzeug der W ettbew erbsfahigkeit einer Region
259
schaftsforums sowie des International Institute for Management Development sind fur die Wettbewerbsfahigkeit eines Gebietes folgende Elemente entscheidend: konservative und offene Wirtschaftsmethoden, Attraktivitat und Aggressivitat, Rohstoffe und Verarbeitungskapazitaten sowie auch individuelle Risikobereitschaft in Verbindung mit gesellschaftlicher Ruhe13. Vereinfacht kann man auch sagen, dass die Wettbewerbsfahigkeit von der Fahigkeit der Region abhangt, sich auf der Basis verfiigbarer Informationen und verf!igbaren Wissens kontinuierlichen Anpassungsprozessen zu unterwerfen14. Diese Anpassung erfordert die fortgesetzte Umsetzung der Wettbewerbsfaktoren der Region in die gewiinschten Erfolge (Abb. 1).
Evaluation der Marktwirksamkeit potentielle Wettbewerbsfaktoren der Region
Ouellen der Wettbewerbsfahigkeit • Kultur und Tradition • Entscheidungstrager • gesellschaftliches und ókonomisches System • Regionalmanagement (Ziele und Strategien) • Ressourcen der Region • Inteme Koharenz • Differenzierung zum Umfeld
Potentiell Faktoren der WettbewerbsfahigkeitT"
Wettbewerbsvorteile des Standortes: (Attraktivitat des regionalen Angebotes) • Vorteile der Differenzierung des Angebotes • Erschlieliungskos ten der Dienstleistungen der Region
• Infrastruktur: - materiell, - institutionell, - intelektuell, • regionale Dienstleistungen (regionaler Produkt-Mix)
L
Ergebnisse: » Zufriedenheit der Begunstigten in der Region ' Bindung der Begunstigten
I • Anteil an den fiir die Region strategischen Markten • ausgewogene Entwicklung • Image
Qualitat der Angebotsumsetzung
Wahl strategischer Wettbewerbsfaktoren
Relatives lnvestitionsvolumen
A bb. 1 . Modeli der W ettbew erbsvorteile einer Region ? r le, C‘e-7C,n e ABr bT tUng naCh P - Blaik’ LogiStyka- K° nceP 'J ° zintegrow anego zarządzania, W arszaw a UU1 , 371, A. Sm alec, K ształtow anie wizerunku gm iny ja k o w arunek konkurencyjności, [in l M arketing ^ ' t o n a l n y M ożliw ości aplikacji, kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005, O . J J /— j J O .
E. Z em an-M iszew ska, R egiony wobec..., op.cit., S. 131-132. 14 Ibidem , S. 130.
260
Anna Bruska
Quellen der Wettbewerbsfahigkeit kónnen sowohl die Potentiale einer Region ais auch Beziehungen zwischen den Potentialen (Koharenz) sowie Anbindungen an das Umfeld (Differenzierung) sein. Je nach der Marktbeurteilung der Wirksamkeit und der Eignung der MaBnahmen, die in einer Region je nach den verftigbaren Quellen der Wettbewerbsfahigkeit ergriffen wurden, werden die wichtigsten von ihnen zu potentiellen Wettbewerbsfaktoren. Von der Qualitat der Umsetzung eines Angebotes, das auf ausgewahlten strategischen Faktoren der Wettbewerbsfahigkeit basiert, hangt die Attraktivitat des Angebotes der Region ab, das ais Orientierungswert fur die Begunstigten verstanden wird, also ein Bundel charakteristischer Vorteile, die zu bestimmten Kosten gewonnen wurden (Erschliefiung des Angebotes). Die Ergebnisse (Markteffekte) des beschriebenen Transformationsmechanismus der Wettbewerbsąuellen, der auf die Position eines Wettbewerbsvorteils hinauslauft, schlieBen unter anderem das Image der Region ein. Der Vergleich zwischen den gewiinschten und tatsachlichen Effekten der beschriebenen Transformation (zwi schen den Zieleń und den Ergebnissen des Management der Region) erlaubt nicht nur die Bewertung der Wirksamkeit der getroffenen MaBnahmen, sondem er ermóglicht auch die Bestimmung des notwendigen Volumens und der Struktur der Investition, die das Potential (Quelle) der Wettbewerbsfahigkeit in der Region gestaltet.
Das Image der Region - Voraussetzungen und Eigenschaften Das Image der Region spiegelt verschiedene Vorstellungen wider, die auf verschiedenen Erkenntnis- und Erfahrungsetappen auf Seiten des Betrachters (eigentlich des Mitgestalters) eines Image entstehen. Die Kategorie des Image spielt eine besondere Rolle in der Touristik, deshalb wurde ein groBer Teil der wissenschaftlichen Arbeiten zum Thema Image der Frage des Einflusses desselben auf die Wahl des Wohnortes gewidmet15. Erst die spatere Imageforschung beschaftigte sich mit der Untersuchung des Einflusses des Image auf die Gewinnung von Investoren. Die Analyse der Bestandteile eines Image zeigt, dass es sich aus zahlreichen Schichten zusammensetzt, dereń gegenseitige Beziehungen in Abb. 2 dargestellt sind. Sie bilden einen Bezugspunkt fur die Anstrengungen, die man in einer Region untemeh men kann, um das erwunschte Image zu schaffen, und geben die Móglichkeit einer vertieften Interpretation des bestehenden Image wie auch seiner Ursachen. Die Differenzierung der Dimensionen eines Image nach den Kategorien organisches Image, induziertes Image und verifiziertes Image wurde von Gunn (1988) 15 A. T herkelsen, Im agining places, image fo rm a lio n o f tourists a n d ist consequence f o r destination promotion, „Scandinavian Journal o f Hospitality and T ourism ” 2003, vol. 3, No. 2; M. Selby, N. J. M organ, Reconstruing p la ce image. A case study o f its rote in destination reaserch, „Tourism M anagem ent” 1996, vol. 17, No. 4.
Das Im age ais A usdruck und W erkzeug der W ettbewerbsfithigkeit einer Region
261
A bb. 2 . G estaltung und W echselbeziehungen der Im ageelem ente Quelle: eigene Bearbeitung nach A. Therkelsen, Im aginingplaces, image fo rm a /io n o fto u ris ts a n d des,m aU on Prom ° " o n , „Scandinavian Journal o f H ospitality and T ourism ” 2003 vo! M. Selby, N J M organ, R eco n struingplace image. A case study o fits rote in destination reaserch, M anagem ent 1996, vol. 17, No. 4 . .
ist conse3 N o 2Tourism . . »
eingefuhrt. Den Unterschied zwischen organischem und induziertem Image sieht er in den Informationsąuellen: Das „organische Merkmal” verbindet er mit Assoziationen, die durch Medien und die populare Kultur verbreitet werden, wahrend er die Induzierung eines Image mit der Wirkung kommerzieller Quellen wie zum Beispiel Werbebroschuren verknupft, die durch die ortliche Verwaltung oder durch Touristikagenturen herausgegeben werden. Das verifizierte Image (Einstellung) ergibt sich hingegen aus dem Kontakt mit dem Ort, wodurch die primare Wahmehmung und auch die daraus resultierenden Praferenzen hinsichtlich der Ortswahl modifiziert werden. Selby und Morgan (1996) erganzen die Feststellungen von Gunn um die Katego rie des naiven Image, das mit der organischen und induzierten Dimension des Image in Zusammenhang steht. Da das naive Image ohne Kontakt zur Wirklichkeit einer Region entsteht, kann jeder beliebige Einwohner des Landes und, wenn es um allgemein bekannte Orte geht, die im Massenbewusstsein prasent sind, sogar ein Auslander Trager dieses Image sein. Eine von diesem Verstandnis des naiven Image etwas abweichende Komponente nennt A. Therkelsen bei der Einfuhrung des Begriffes des Kulturbildes (1999), das im kollektiven Bewusstsein verankert ist, durch die Kultur des gegebenen Kollektivs geschaffen und sowohl durch die Medien ais auch durch das Bildungssystem multipliziert wird. Grundlegend fur diese Analyse ist die Beziehung „ich”-„andere” aufgrund derer auf der Ebene des Kollektivs in der Konfrontation mit anderen Orten (Kollektiven) eine Identifikation stattfindet. Das Image eines bestimmten Ortes, das
262
A nna Bruska
in der Kultur besteht, bestimmen Eindrucke, Einstellungen und Wertungen. Die Eindrucke von einem Ort basieren auf aktuellen Ereignissen, die in der Kultur verfolgt und kommentiert werden. Da dies im Allgemeinen nicht kontinuierlich geschieht, bleiben die hierbei gesammelten Eindrucke nicht nachhaltig. Lediglich die Wiederholung der Ereignisse in einem langeren Zeitraum kann zur Herausbildung gewisser Einstellungen gegentiber einem Ort fuhren, die sowohl die erkenntnismaflige (kognitive) ais auch die affektive Dimension des Image erzeugen. Ein relativ starkes affektives Element sind die Werte, die der Beschreibung der eigenen Identitat gegeniiber dem „Anderen” sowie der emotionalen Wertung dienen. Deshalb schaltet sich die Wertung nur dann ein, wenn der „Andere” erheblich vom „ich” abweicht. Im Hinblick auf die Gestaltung des Image einer Region ist die Unterscheidung zwischen dem Image und der Identitat eines Gebietes von Bedeutung. Die beiden Begriffe stehen zueinander in einem Ursache-Wirkung-Verhaltnis. Urspriinglich wird unter Identitat das verstanden, was A. Viken in Bezug auf eine Person wie folgt definiert: Das, was sie „unterscheidet und anders”16 macht. Das Verhaltnis der Selbstidentifizierung einer Person und einer Region ergibt sich aus der Tatsache, dass ein Ort sowohl die individuelle ais auch die kollektive Identitat mitgestaltet17. Die Identitat einer Region macht alles das aus, was fur sie kennzeichnend ist und die Identitat der in der Region ansassigen Gemeinschaft pragt. M. Sandel begriindet dies damit, dass die Identitat ein die Gemeinschaft verbindendes und lokale Solidaritat erzeugendes Element ist, das ais dauerhaftes Element interpersonaler Bezie hungen definiert wird und auch dem Globalisierungsdruck zu widerstehen vermag18. Noch deutlicher beschreibt M. Walzer das Verhaltnis von Person, Gemein schaft und Ort. Seiner Meinung nach sind fur die Eigenart einer gegebenen Gemein schaft Erinnerungen - seien es individuelle oder kollektive - ausschlaggebend. Der Ort wird dabei zum ausschliefilichen Erinnerungstrager und zur Biihne, auf der die spezifische Bindung innerhalb einer Gemeinschaft entsteht19. Die Identitat im Sinne eines Bundels der Attribute einer Region wird in der Gegeniiberstellung mit den Uberzeugungen und individuellen Merkmalen eines Betrachters zur Basis fur die Bildung des Image dieser Region in seinem Bewusstsein. Das Bewusstsein der Spezifik der Region wird immer mehr durch zweckmaBige 16 A. V iken, Tourism a n d Sam i identity- an analysis o f the tourism -identity nexus in a Sam i community, „Scandinavian Journal o f H ospitality and T ourism ” 2006, vol. 6, No. 1, S. 10. 17 J. N. Entrikin, Place a n d region 3, „Progress in Hum ań G eography” 1997, vol. 21, No. 2, S. 263. Eine um fangreiche A nalyse der W echselheziehung zwischen dem Ort und Identitat fiihrt auch S.-E. Karlsson durch, The social a n d the cultural Capital o f a place a n d their influence on the production o f tourism - a theoretical reflection b a ssed on an illustrative case study, „Scandinavian Journal o f H ospitality and Tourism ” 2005, vol. 5, N o. 2, S. 102 ff. 18 M. Sandel, D em ocracy's discontent: A m erica in reserach o f a p u b lic philosophy, C am bridge 1996, S. 343, hier: E. K arlson, The social and..., op.cit. 19 J. N. Entrikin, Place a n d R egion 3..., op.cit., S. 264.
Das Im age ais A usdruck und W erkzeug der W ettbew erbsfahigkeit einer Region
263
Handlungen der Entscheidungstrager in einer Region forciert, die den Bekanntheitsgrad regionaler Marken steigem sollten. Das Verhaltnis der drei Kategorien zur Beschreibung einer Region - Identitat, Image und Markę - wurde von J. Altkom im Rahmen einer zweistufigen Klassifizierung der Determinanten des Image einer Re gion analysiert. Zu den unabhangigen Faktoren zahlt er die Geschichte der Region, das Image der Einwohner und die Images der in der Region konkurrierenden Mar ken. Die abhangigen Faktoren sind mit der Identitat einer Markę verbunden, die durch den Eigentumer der Markę definiert und durch die Instrumente des territorialen Marketing kommuniziert werden20. Die verschiedenartigen Funktionen, die das Image der Region auslibt, haben zur Folgę, dass es zugleich ais eines der Werkzeuge zur Entfaltung seiner Wettbe werbsfahigkeit (gewiinschtes Image) wie auch ais Ausdruck einer erzielten Wettbewerbsposition (reales Image) behandelt werden kann. In dem zweiten Sinne wurde ihnen eine besondere Rolle zugewiesen, die den potentiellen Begtinstigten die Entscheidung fur die Inanspruchnahme des Angebots der Region erleichtem sollten21: - eine ontologische Rolle - das Image ist Charaktertrager (Identitat) der Region sowie Wahlfaktor fur potentielle Begiinstigte; iiber dank
eine reduzierende Rolle - das Image „verankert” vereinfachte Informationen die Region, die aus der Sicht des Abnehmers am wichtigsten sind; eine ordnungsgebende Rolle - die Informationen iiber die Region werden dem Image logisch systematisiert;
eine differenzierende Rolle - das Image wird durch die Unterstreichung charakteristischer Identitatsmerkmale zum Kriterium der Positionierung der Region gegeniiber anderen Regionen; - eine hierarchiegebende Rolle - ermóglicht eine subjektive Differenzierung der Stadte und dereń Subprodukte; - eine entscheidungsunterstiitzende und risikoverteilende Rolle - durch die Erhóhung der Glaubwiirdigkeit (zutreffendes und reales Image) wird die Entscheidung erleichtert; - zusatzliche Vorteile - zum Beispiel Prestige aufgrund der Beziehungen zu ei ner bestimmten Region; - eine Loyalitat aufbauende Rolle - gegeniiber der offentlichen Verwaltung der Region, regionalen Produkten oder anderen Elementen, Merkmalen oder Aspekten der Region; - eine den Bekanntheitsgrad steigemde Rolle - das Image ermóglicht die Nutzung der Synergieeffekte zwischen einzelnen Bestandteilen des regionalen Produkt-Mix sowie der Region ais Gesamtheit. 20
J. A ltkom , Strategia m arki, W arszaw a 1999, S. 38-4 1 , hier: K. Janiszew ska, M ożliw ości w ykorzystania technik kreow ania tożsam ości m arki w koncepcji m arki terytorialnej..., op.cit., S. 335. W izerunekJako elem ent strategii m arketingow ej miasta, in: M arketing terytorialny..., op.cit., O.
107— 1/ 1.
’
26 4
A n n a B ru sk a
Die zwischen dem gewiinschten und dem realen Image entstehende Riickkopplung driickt sich in den Funktionen Beschleunigung der Entwicklung der lokalen Wirtschaft und Unterstutzung des Managements der Region aus. Ein reales Image zieht neue Investoren an beziehungsweise vertreibt sie und andert dadurch die Parameter der regionalen Wirtschaft und ais Folgę die Qualitat des Angebotes der Regi on. Wenn die Abweichungen zwischen dem gewiinschten und definierten Image und dem realen Image Grundlage fiir das Treffen von Entscheidungen darstellen, dann ist dereń Begriindung und Implementierung leichter, wenn man von einem klaren Image ausgehen kann. Die Vorteile, die eine Siedlungseinheit wegen der Verbesserung des Image erzielt, wurden im Jahre 1893 tiberzeugend durch das Board of Park and Boulevard Comissioners aus Kansas City formuliert, wo es heiBt: U n s w u rd e a llm a h lic h klar, d ass w ir, w en n w ir u n se re S tad t sc h o n er, a n g e n e h m e r durch den SuBeren S ch ein u n d zu ein em re iz v o lle n W o h n stan d o rt m ach en , w o es G u te r in F iille u n d H iille gibt, d ie d em L eb en F reu d e b e re ite n k o n n en , n ich t n u r u n sere P flich t geg en iib er den M itb u rg e m erftillen, so n d e m au ch u n ter u n se re n S tad tb ew o h n em eine herzliche G eb u n d en h e it an d ie S tad t se lb st erzeugen u n d den b iirg e rlich en S to lz w eck e n und gleich zeitig u n se re g esch aftlich en V o rteile vergróB em , w o d u rch die C h a n c e n d e r S tad t w ach sen , U n tem eh m en u n d B e v o lk e ru n g an zu zieh e n 22.
Wegen des komplexen Charakters der sozioókonomischen Verhaltnisse, die in einer Region herrschen, setzt sich das Image grundsatzlich aus miteinander verbundenen Elementen des Angebotes zusammen, die an verschiedene Abnehmer gerichtet sind. Dies spiegelt sich wieder in folgenden Imagemerkmalen23: - nicht homogen, manchmal ambivalent, je nach dem Standpunkt des Abnehmers, - Subjektivitat, die in einer Situation der zutreffenden Wahl objektive Voraussetzungen fiir das Treffen einer Entscheidung ersetzt oder erganzt, - immateriell, macht den Mehrwert der Region oder ihre Produkte aus, - Dualismus, wird durch inteme (individuelle) und auch durch exteme (kollektive) Faktoren gestaltet, - Vielfaltigkeit, es handelt sich um die Summę mehrerer Variablen, darunter auch der Handlungseffekte der Region, die an der Imagebildung fiir die Ausstrahlung nach auBen wirken. Fur die Analyse des Image der Region kann man in Verbindung mit ihren Subprodukten das in Kontext gesetzte Image des Produktes „Standort” (CPPI - contextualized product-places image)24 anwenden. Der Produkt-Mix einer bestimmten Re 22
D. B. Hess, Transportation beautiful. D id the City B eautiful M ovem ent improve urban transportation?, „Journal o f Urban H istory” 2006, vol. 32, No. 4, S. 511. 23 A. Łuczak, W izerunek..., op.cit., S. 168-169. 24 Das in einen K ontext gesetzte Im age des Produktes Standort um fasste im urspriinglichen Sinne folgende Dim ensionen: P rodukt (sein O rt im Rahmen einer Kategorie der E rzeugnisse), Standort (in Raum verhaltnissen beschrieben zum Beispiel durch Begriffe wie: Herkunftsstaat, und auch m it der V erhaltnissen global-Iokal, national-international, usw .), M arkt (Positionierung gegenUber anderen W ettbew erbem sow ie Absatzkanale), A nw endung (Y orteile, die auch die Beziehung P rodukt-„ich” berUcksichtigen), G. G er, S. Askegaard,
Das Im age ais A usdruck und W erkzeug der W ettbew erbsfahigkeit einer Region
265
gion umfasst eine Listę territorialer Subprodukte aus folgenden Bereichen: Touristik, Investitionen, Wohnstandort, Besonderheiten, Handel- und Dienstleistun gen, Bildung und Kultur, Messen und Ausstellungen, Freizeit und Sport, óffentlich-rechtlicher Bereich25. Der Begriff Produkt-Mix wird auf die Komplexitat der Struktur eines jeden der regionalen Subprodukte bezogen, die viele regionale Elemente umschlieBen. Der Produkt-Mix Wohnstandort z.B. setzt sich aus den verfugbaren Immobilien mit verschiedenen Zweckbestimmungen und abweichenden Standards zusammen, die verschiedenen potentiellen Kundengruppen angeboten werden (Kommunalwohnungen, Wohnungsgenossenschaften, Appartments, Einfamilienhauser usw.). Das CPPI der Region kann in Bezug auf jedes Subprodukt in vier Dimensionen (Kontexten) betrachtet werden: Produkt, Geschichte, Markt und Anwendung. Im Produktkontext betrachtet man eine Region ais ein gewisses Biindel von Kemkompetenzen und Potentialen, wobei sowohl geographische und nattirliche, gesundheitliche, infrastrukturelle ais auch soziale Vorteile (Qualitat der Humanressourcen) beriicksichtigt werden. Im historischen Kontext betrachtet man eine Region durch das Prisma der Anhaufung von Fakten und Geschichten, dereń Bedeutung den Sinn des Begriffes der „Abstammung aus einer Region” pragt und die das Kulturerbe der Region ausmacht. Diese Dimension verbindet die Region auch mit dem Land, in dem sie sich befindet, ais tibergeordnete Einheit. Der Marktkontext wird wie eine Positiion empfunden, die eine Region gegeniiber anderen Regionen auf den Markten einzelner regionaler Subprodukte sowie im kollektiven, durch die Medien gepragten Bewusstsein hat. Der Kontext der Anwendung ist mit der Inanspruchnahme der Angebote der Region verbunden und bedeutet ein Set von Vorteilen, die man aus den Beziehungen zu der Region schopft, wie auch das Element der Selbstkreierung (Auto-Expression eines Begunstigten der Region). Bei einer Region zeigt sich —viel deutlicher ais beim Produkt —die Ambivalenz der Imagedimension. Das Image wird einerseits durch die Bewohner wahrgenommen (inteme Begiinstigte) und andererseits durch das Umfeld der Region. Also soll te jede der vier Dimensionen sowohl aus der intemen ais auch aus der extemen Perspektive behandelt werden.
Zusammenfassung Im vorliegenden Beitrag wurde der Versuch einer Begriffsbestimmung des Image einer Region ais Ausdruck und zugleich Werkzeug der Gestaltung ihrer Wettbewerbsfahigkeit untemommen. Der Aufbau der Wettbewerbsfahigkeit einer A. Christansen, E xperien tia l naturę o f produkt-place images: image as a narratire, „A dvances in C onsum er Research” 1999, voI. 26, S. 165. A. Szrom nik, K oncepcja produktu w marketingu terytorialnym, [in:] M arketing terytorialny. M ożliw ości aplikacji..., op.cit., S. 203.
266
A nna Bruska
Region durch die Entwicklung ihres Potentials ist eine der Hauptaufgaben der Selbstverwaltung auf der Ebene der Woiwodschaft. Wegen des Marktcharakters dieser Aufgabenstellung erfordert sie die Anwendung des Konzeptes des territorialen Marketing, das eine Steigerung der Effizienz der vorgenommenen MaBnahmen sowie der verwendeten Mittel beinhaltet. Der Wettbewerb betrifft die Gewinnung von Interessenten fur alle Bestandteile des Angebotes der Region sowie den Aufbau eines dauerhaften Vorsprunges im Vergleich zu anderen Regionen. Die Komplexitat des regionalen Produkt-Mix hat zur Folgę, dass nach einem angemessenen Verhaltnis der an die externen Abnehmer und Einwohner gerichteten MaBnahmen zu suchen ist, dass regionale Subprodukte zu entwickeln sind und die ortlichen Verwaltungen sich fiir den Aufbau der Wettbewerbsfahigkeit zu engagieren haben, und das alles unter dem Vorzeichen beschrankter Ressourcen, um die die Regionen kon kurrieren. Die Konzepte der Quellen und Faktoren der Standortwettbewerbsfahigkeit weisen auf die besondere Rolle des Anpassungspotentials der Region hin (Informations- und Wissensbestande), das die flexible Anpassung der Regionalprodukte an die Anforderungen einzelner Markte ermóglicht. Ais Ergebnis der permanenten Anpassung des Angebotes der Region und der Determinanten erreicht die Region eine ganze Reihe von Vorteilen (Ergebnisse der Transformation), darunter auch das Regionalimage ais Spiegelbild der Anschauungen, Eindrucke und Einstellungen der Abnehmer gegeniiber der Region, ihr Angebot, ihre Identitat und Merkmale. Das Image ist ein mehrdimensionaler Begriff und sein Gestaltungsprozess wird durch komplexe objektive und subjektive Bedingungen beeinflusst. Dementsprechend ist das Image ein Werkzeug des Wettbewerbs, das die Verwirklichung der Ziele der Region unterstutzt. Die Vielfalt der Markte regionaler Produkte und ihrer Teilnehmer wirkt sich auf die tatsachliche Vielfalt der Elemente eines Image aus und hat die Notwendigkeit der Durchfuhrung einer separaten Imageanalyse fiir einzelne Subprodukte sowie Zielsegmente zur Folgę. Ais Analysewerkzeug kann das in Kontext gesetzte Image des „Produktes” Standort (Produkt-Region) dienen. L iteratur ALTKORN J., Strategia marki, W arszaw a 1999. ANDRUSZKIEWICZ K., K reow anie konkurencyjności regionów p rzez sam orządy terytorialne, [in:] M arketing
terytorialny. M ożliw ości aplikacji - kierunki rozwoju, wissenschaftliche. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005. E n t r i k i n J. N ., P lace a n d region 3, „Progress in Hum ań G eography” 1997, vol. 21 No. 2. GER G., ASKEGAARD S., CHRISTANSEN A ., E xperientialnaturę o f produkt-place images: image as a narratire, „A dyances in C onsum er Research” 1999, vol. 26. HESS D. B., Transportation beautiful. D id the C ity B eautiful M ovem ent im prove urban transportation?, „Journal o f Urban H istory” 2006, vol. 32, No. 4. JANISZEWSKA J., M ożliw ości w ykorzystania techniki kreowania tożsam ości m arki w koncepcji m arki teryto rialnej, [in:] M arketin g terytorialny. M ożliw ości aplikacji — kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005. KANTER R. M ., On the fro n tie rs o f m anagem ent, Haryard 1997.
Das Im age ais A usdruck und W erkzeug der W ettbew erbsfahigkeit einer Region
267
KARLSSON S.-E., T he so cia l a n d the cultural Capital o f a place a n d their influence on the production o f tou
rism- a theoretical reflection bassed on an illustrative case study, „Scandinavian Journal o f Hospitality and T ourism ” 2005, vol. 5, No. 2. KERR G., From destination b rand to location brand, „Brand M anagem ent” 2006, vol. 13, april-june. KRAMER J., M arketingow e otoczenie regionów, [in:] M arketing terytorialny. M ożliw ości aplikacji - kierunki
rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005. ŁUCZAK A., W izerunek ja k o elem ent strategii m arketingowej m iasta, [in:] M arketing terytorialny. Red. nauk.
T. M arkow ski, „Studia K PZK PAN” t. 116, W arszaw a 2006. MARAK J., M arketing terytorialny w strategiach rozwoju w ojew ództw , A cta U niversitatis L odziensis 179: M arketing - m o d el - konsum pcja w globalnym społeczeństwie inform acyjnym , t. 1, Ł ódź 2004. M arketing terytorialny. Red. T. M arkowski, „Studia KPZK PA N ”, t. 116, W arszaw a 2006. M arketing terytorialny. M ożliw ości aplikacji - kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005. MARKOWSKI T., M arketing m iasta, [in:] M arketing terytorialny. Red. T. M arkow ski, „S tudia K PZK PA N ”,
t. 116, W arszaw a 2006. PORTER M. E., Porter o konkurencji, W arszaw a 2001. SANDEL M., D em ocracy's discontent: A m erica in reserach o f a p ublic philosophy, C am bridge 1996. SELBY M ., MORGAN N . J., R eco nstruingplace image. A case study o f its rote in destination reaserch, „T ou
rism M anagem ent” 1996, vol. 17, No. 4. SZROMIK A., K oncepcja p ro d u ktu w m arketingu terytorialnym, [in:] M arketing terytorialny. M ożliw ości apli
kacji
kierunki rozwoju. Red. nauk. H. Szulce, M. Florek, Poznań 2005.
THERKELSEN a . , lm a g in in g places, image fo rm a tio n o f tourists an d ist consequence fo r destination prom o-
tion, „Scandinavian Journal o f Hospitality and Tourism ” 2003, vol. 3, N o. 2. VlKEN A ., Tourism a n d Sam i identity- an analysis o f the tourism -identity nexus in a Sam i com m unity, „Scan-
dinavian Journal o f H ospitality and Tourism ” 2006, vol. 6, No. 1. Zarządzanie łańcuchem dostaw kluczow ą kom petencją w osiąganiu p rzew agi konkurencyjnej fir m - wyniki badań, [in:] L ogistyka przedsiębiorstw w warunkach przem ian. Red. J. W itkow ski, W rocław 2002. ZEMAN-MlSZEWSKA E., R egiony w obec integracji europejskiej, [in:] Z rów now ażony rozw ój regionalny w aspekcie integracji europejskiej, Bytom n 2002.
Piotr Blaik Uniwersytet Opolski
Identyfikacja determinant rozwoju i zmian w systemie logistyki Systematyka czynników determinujących rozwój logistyki Zainteresowanie logistyką ma bogaty rodowód, a dotychczasowe etapy i kierunki jej rozwoju na świecie mają swoje historyczne podłoże i wielorakie uwarunkowa nia. Stały rozwój logistyki i wzrost jej znaczenia w teorii i w praktyce wiąże się w zasadniczej mierze ze zmianami warunków wewnętrznych i zewnętrznych, w których funkcjonują poszczególne przedsiębiorstwa i jednostki gospodarcze. Kon kretne uwarunkowania społeczno-gospodarcze, rynkowe, technologiczne, ekologicz ne itp. stymulują bądź ograniczają długofalowe trendy rozwojowe w logistyce. Dla zobrazowania różnorodności ujęć oraz systematyki czynników determi nujących rozwój logistyki i przemiany wewnątrz koncepcji logistyki warto przyto czyć, w formie syntetycznego przeglądu, znane w literaturze propozycje strukturyzacji i hierarchizacji podstawowych determinant rozwoju logistyki na świecie (tab. I)1. J. S. Krulis-Randa2, analizując charakterystyczne w początkowym okresie trendy rozwojowe logistyki w Europie, tj. do połowy lat 70. XX w., wymienia sfery od działywania otoczenia na proces przepływów i wymiany towarowej w przedsiębior stwie, które determinowały w nich stopień kompleksowości, przyczyniając się tym samym do nowego, w sensie funkcjonalnym, systemu przedsiębiorstwa, w ramach którego zrodziła się koncepcja logistyki marketingowej. Koncepcja ta rozumiana była jako funkcjonalny i zintegrowany podsystem w przedsiębiorstwie - obej mujący logistyczne aspekty w dziedzinach zaopatrzenia i dystrybucji - w którym poprzez zsynchronizowany sposób sterowania częściowymi czynnościami wspom Zob.: Ł. Blaik, T endencje rozwojowe logistyki i przejaw y je j integracji w zarządzaniu przedsiębiorstwem [praca licencjacka, m aszynopis], Opole 2006, s. 23-30. 2 J. S. K rulis-Randa, M arketing-Logistik. Eine system theoretische K onzeption d er betrieblichen W arenverteilung u n d W arenbeschaffung, B ern-S tuttgart 1977, s. 13-24.
270
Piotr Blaik
nianej całości można optymalizować przepływy z uwzględnieniem preferencji klientów. W szczególności coraz bardziej przejrzyste sytuacje rynku nabywcy wywoływały po stronie klientów wzrost wymogów co do jakości oraz niezawodno ści dostaw, określających tym samym nowe wyzwania i cele systemu logistyki. Ten sam autor3, analizując stan rozwoju logistyki 15 lat później (na początku lat 90.), stwierdza, że dalszy wzrost znaczenia logistyki i coraz szerszy zakres jej wdrożenia w praktyce odbywa się w ramach charakterystycznych dla tego okresu warunków otoczenia, określanych, dla nadania im znaczenia, mianem „megatrendów”, tj.: globalizacji (internacjonalizacji rynków), indywidualizacji preferencji, wzrostu zrozumienia otoczenia i rozwoju technologii informatycznej. T a b ela 1. Przegląd podstaw ow ych propozycji hierarchizacji czynników determ inujących rozwój logistyki Autorzy
J. S. K rulis-R anda
W. Darr
Czynniki determ inujące rozwój logistyki - zm iany rynku producenta na rynek nabywcy - przyw iązyw anie coraz w iększej wagi do kształtow ania się kosztów produkcji i dys trybucji - rozw ój teorii system ów - rozw ój logistyki w ojskow ej i stosowanie ilościowych technik do rozw iązyw ania pro blem ów ekonom icznych w przedsiębiorstw ach - rozw ój i zm iany w technologii w sferze transportu, kom unikacji - globalizacja (internacjonalizacja rynków) - indyw idualizacja preferencji - w zrost zrozum ienia otoczenia - rozw ój technologii inform atycznej
-
zm iany w kierunku rynku nabywcy zróżnicow anie i indyw idualizacja segm entów nabyw ców w zrost w ym ogów w zakresie dodatkow ych korzyści zw iązanych z produktem , w szczególności na kurczących się i stabilnych segm entach rynku skrócenie cyklu życia produktu liberalizacja branż o tw arcie dostępu na rynki w zrost znaczenia ekologicznych aspektów rynku internacjonalizacja i globalizacja rynku nowe technologie inform acji i kom unikacji
J. Coyle, E. Bardi, C. Langley Jr.
-
zm ienny charakter rynku zm iana struktury kanałów dystrybucji i partnerstw o globalizacja gospodarki i rynków zm iany i postęp w technologii polityka rządu i deregulacja
A. Kuhn, B. H elingrath
-
globalizacja versus regionalizacja o rientacja na klienta dostępność zasobów kooperacja (w spółpraca) orientacja na usługi technologia inform acji i kom unikow ania
-
-
3 J. S. K rulis-R anda, M egalrends u n d Logistik-M anagem ent, [w:] M egatrends ais H erausforderungfilr das Logistik-M anagem ent, B ern-S tuttgart 1992, s. 14-24.
Identyfikacja determ inant rozwoju i zm ian w system ie logistyki
271
T ab ela 1. cd. Autorzy
Czynniki determ inujące rozwój logistyki
M. C hristopher
-
gw ałtow ny w zrost znaczenia obsługi klienta kom presja czasu globalizacja przem ysłu integracja organizacyjna
E. W ollfgram
-
rosnące w ym agania klientów oraz kluczowe kryteria zakupu presja na skracanie cyklu tworzenia produktu i czasu dotarcia do ostatecznego odbiorcy globalizacja konsolidacja partnerstw o w łańcuchu dostaw presja podw yższania wydajności i efektywności w zrost św iadom ości dotyczącej ochrony środow iska
Źródło: O pracow anie na podstawie: J.S. Krulis-Randa, M arketing-Logistik. E ine system theoretische Konzeption der betrieblichen W arenverteilung und W arenbeschaffung, B ern-S tuttgart 1977; W. D arr, Integrierte M arketing-Logistik. A uftragsabw icklung ais E lem ent d er m arketing-logistischen Slruklurplanung, W iesbaden 1992; J. Coyle, E. Bardi, C. Ł angley Jr., Zarządzanie logistyczne, W arszaw a 2002; A. K uhn, H. Hellingrath, Supply Chain M anagem ent. O ptim ierte Zusam m enarbeit in der W ertschópfungskette, B erlin-H eidelberg 2002; M. Christopher, Logistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw, W arszaw a 2000; E. W ollfgram , P roces in tegrowania łańcucha dostaw — dotychczasow e tem po i przew idyw ane kierunki zm ian w E uropie (na podstaw ie badań A .T K earney i European Logistics A ssociation), [w:] Zarządzanie łańcuchem dostaw . M ateriały konfe rencyjne, Logistics '98, Poznań 1998.
Kombinacje wymienionych megatrendów stwarzają rzeczywiste i długotrwałe wyzwania dla logistyki i zarządzania logistycznego. Oznacza to m.in., że kształto wanie i realizacja celów, potencjału, struktur i zdolności reagowania systemów lo gistycznych musi uwzględniać każdorazowo kombinacje megatrendów. Przytoczo ne megatrendy ujawniają się równocześnie, lecz oddziałują na rozwój logistyki w określonych sytuacjach ze zróżnicowaną intensywnością. Przedsiębiorstwa mu szą zatem formułować w danych warunkach własne, specyficzne kombinacje strate gii poprzez strategiczną analizę i ocenę sytuacji. Znaczenie zintegrowanej logistyki marketingowej jako szczególnie istotnego kie runku rozwojowego logistyki, zwłaszcza z punktu widzenia rozwoju strategii kon kurencji w przedsiębiorstwie, podkreśla także W. Darr4. Wyróżnione przez niego czynniki wpływają nie tylko na rozwój i zmiany w logistyce i marketingu, ale także determinują znaczenie i coraz większy stopień integracji marketingu i logistyki jako koncepcji zarządzania w przedsiębiorstwie oraz strategiczne instrumenty wzrostu konkurencyjności tych przedsiębiorstw. J. J. Coyle, E. J. Bardi i C. J. Langley Jr., opisując zmiany w gospodarce amery kańskiej i światowej w latach 80. i 90. XX w., określanych niekiedy jako dekady wstrząsów i zmian, upatrują ich źródeł przede wszystkim w czynnikach zewnętrz nych (tab. 1), które wpłynęły nie tylko na logistykę, lecz także na inne obszary funk 4 W. Darr, Integrierte M arketing-Logistik. A uftragsabw icklung ais E lem ent der m arketing-logistischen Strukturplanung, W iesbaden 1992, s. 30-31.
272
Piotr Blaik
cjonalne w przedsiębiorstwach5. Wspomniani autorzy podkreślają, że czynniki te stanowią główne siły napędowe kształtujące logistykę i wpływające na rozwój logis tycznych łańcuchów dostaw w ostatnich dekadach XX w. i jako takie będą od działywać także na ewolucję łańcuchów dostaw w XXI w. Zdaniem A. Kuhna i H. Hellingratha6, współczesne łańcuchy dostaw, szczegól nie ich rozwój i znaczenie, kształtują się pod wpływem szeregu nośników przemian społeczno-gospodarczych, naukowo-technicznych itp., określanych mianem „sił na pędowych zmian w logistyce”. Problemy i procesy globalizacji, orientacji na klien ta, kooperacji i orientacji na usługi, rozwój technologii informacji i komunikacji, zmieniająca się dostępność zasobów wpływają na zmiany współczesnych procesów i struktur logistycznych, wspomagając realizację podstawowych celów logistyki (ter minowość i niezawodność obsługi, pożądany stopień gotowości i elastyczności do staw itp.). Wspomniane determinanty rozwoju i zmian w logistyce wykazują z jed nej strony w swym oczekiwanym rozwoju bezpośredni i trwały wpływ na zdolność świadczeń logistyki w aspekcie rynkowo zorientowanych wymagań (np. wymogi stawiane przed logistyką przez globalną gospodarkę i przemiany na rynku), z dru giej zaś strony stwarzają podstawę i warunek rozwoju oraz osiągnięcia logistyczne go potencjału świadczeń (np. rozwój technologii informacji i komunikacji). Na rolę przemian w otoczeniu konkurencyjnym, niosących z sobą nowe wyzwa nia i problemy w sferze zarządzania, w tym istotne zmiany w logistyce, zwraca uwagę również M. Christopher7. Liczne wyzwania i problemy natury strategicznej i organizacyjnej, jakie muszą rozwiązać na obecnym etapie rozwoju zarządzania i konkurencji współczesne przedsiębiorstwa w obszarze logistyki, związane są, zda niem wspomnianego autora, przede wszystkim z gwałtownym wzrostem znaczenia obsługi klienta, presją czasu, globalizacją przemysłu i integracją organizacyjną. Na zakończenie prezentowanego przeglądu, specyfikacji przesłanek i czynników determinujących rozwój i zmiany w logistyce oraz zarządzaniu logistycznym warto przytoczyć wyniki badań przeprowadzonych przez Instytut A. T. Keamey’a i Euro pejskie Towarzystwo Logistyki (ELA) w latach 1987-1998 w zakresie zmian w dziedzinie logistyki. Na uwagę zasługują też wyniki kolejnych badań nad deter minantami rozwoju logistyki w wymiarze międzynarodowym prowadzonych sukce sywnie w latach 1988-1999 przez Technische Universitat w Berlinie i Niemiecki Związek Logistyki (BVL). Badania wskazują na wiele różnorodnych obszarów determinujących zdolność przedsiębiorstwa do rozwoju oraz skutecznego konkurowania na rynku, przy czym każdy z tych obszarów wymaga ciągłych zmian w procesie logistyki. 5 J. Coyle, E. Bardi, C. Langley Jr., Zarządzanie logistyczne, W arszaw a 2002, s. 34—40. 6 A. K uhn, H. H ellingrath, Supply Chain M anagement. W ertschópfungskette, B erlin-H eidelberg 2002, s. 1-9, 270-276.
O ptim ierte
Zusam m enarbeit
7 M. C hristopher, Logistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw, W arszaw a 2000, s. 22.
in
der
Identyfikacja determ inant rozwoju i zm ian w system ie logistyki
273
E. Wollfgram , bazując na badaniach Instytutu A.T. Kemey’a, wyróżnia jako główne te determinanty, które istotnie wpływają na organizację procesów logistycz nych oraz integrację łańcuchów dostaw: rosnące wymagania klientów, presję na skracanie cyklu tworzenia produktu i czasu dotarcia do ostatecznego odbiorcy, glo balizację, konsolidację, partnerstwo, presję na podwyższanie efektywności oraz wzrost świadomości ekologicznej. Każdy z wymienionych czynników, jak podkreśla E. Wollfgram, generuje po trzebę zmian w logistyce, stwarzając tym samym wiele wyzwań i możliwości dla europejskich przedsiębiorstw. Sukces rynkowy osiągną te przedsiębiorstwa, które najlepiej wykorzystają powstające szanse i możliwości oraz sprostają nowym wy zwaniom i przezwyciężą rodzące się problemy w zarządzaniu zintegrowanymi pro cesami. Decydującym warunkiem i nowym wyzwaniem dla przedsiębiorstw wcho dzących w XXI w. jest i będzie, zdaniem autorki, zdolność przedsiębiorstwa do kompleksowego i efektywnego zarządzania kluczowymi procesami biznesowymi, w tym zintegrowanym procesem logistycznym. W świetle przedstawionego przeglądu znanych w literaturze specyfikacji czynni ków warunkujących rozwój logistyki lub wywołujących określone tendencje zmian w sferze logistyki, za podstawowe determinanty jej rozwoju można przyjąć —w uję ciu ogólnym i w skali całego jej okresu rozwoju - wymienione w tab. 2 kluczowe procesy i zjawiska. Na podstawie tab. 1 i 2 można, w sensie umownym, wyróżnić - z uwagi na okre ślone kryteria (np. charakter, trwałość, skuteczność i zasięg działania itp.) - różne możliwe grupy czynników. Całokształt zaprezentowanych i możliwych elementów determinujących rozwój i zmiany w logistyce można rozpatrywać i interpretować z uwagi na ich odmienny charakter w klasycznym układzie, tj. w podziale na czynniki: - ekonomiczne; - społeczne; - rynkowe; - technologiczne; - ekologiczne; - prawno-polityczne. Przy strukturyzacji i ocenie jednym z możliwych ujęć wspomnianych elementów jest specyfikacja z punktu widzenia kierunku i skuteczności ich oddziaływania. W tym istotnym zakresie można, jak się wydaje, wyróżnić w szczególności nastę pujące grupy czynników: - stymulujące i kreujące rozwój logistyki w ogóle; - stwarzające nowe (potencjalne) możliwości rozwoju logistyki; - określające rosnące wyzwania pod adresem logistyki i zarządzania w ogóle; g
E. W ollfgram , P roces integrow ania łańcucha dostaw - dotychczasow e tem po i przew idyw ane kierunki zm ian w E uropie (na p o d sta w ie badań A. T K earney i E uropean L ogistics Association), [w:] Z arządzanie łań cuchem dostaw. M ateriały konferencyjne, Logistics '98, Poznań 1998, s. 204-209.
18 - Polityka regionalna..
274
Piotr Blaik
- wymuszające realną konieczność rozwoju logistyki i radykalnych zmian w trak towaniu przepływów; - hamujące lub ograniczające rozwój i zmiany w logistyce. T a b ela 2. Podstaw ow e czynniki determ inujące rozwój i zm iany w logistyce - ujęcie syntetyczne -
zm iana rynku producenta na rynek nabywcy w zrost stopnia zróżnicow ania i indywidualizacji preferencji oraz segm entów nabywców w zrost w ym agań oraz nasilająca się konkurencja w zakresie poziom u i jakości usług oraz obsługi klientów w zrost kosztów w sferze przepływ ów i potrzeba racjonalizacji ich struktury presja na podw yższanie spraw ności i efektyw ności gospodarow ania i zarządzania rosnąca presja na skracanie cyklu tw orzenia produktu i czasu dotarcia do ostatecznego odbiorcy globalizacja (regionalizacja) i internacjonalizacja gospodarki i rynku zm iana struktury kanałów zaopatrzenia i dystrybucji oraz tendencja do w zm acniania partnerstw a w łańcu chu dostaw - integracja procesów gospodarczych oraz integracja organizacyjna i procesów decyzyjnych (dążenie do w ykorzystania zależności synergicznych i rozwój strategii integracji zorientow anych na kreow ania poten cjałów efektów i w artości) - zm iany i postęp w technologii informacji i kom unikacji (w zrost znaczenia system ów inform acji w zarządzaniu, w zrost św iadom ości inw estycyjnej w sferze technologii, integracja inform acji, rozwój autom atycznej identyfikacji i e-biznesu) - w zrost przedsiębiorczości i innow acyjności w działalności gospodarczej i rynkowej - rozwój i coraz szersze stosow anie rynkow o zorientow anego zarządzania przedsiębiorstw em i procesami gospodarczym i - w zrost znaczenia aspektów ekologicznych w działalności rynkowej - rozwój nauki (teorii zintegrow anego zarządzania, teorii system ów , teorii procesów , teorii synergii, teorii potencjałów itp.) Źródło: O pracow anie w łasne.
Kolejnymi możliwymi przekrojami klasyfikacji, według których można identyfi kować poszczególne grupy i rodzaje czynników, są podziały oparte na takich umow nych kryteriach jak: skala powszechności i zasięgu ich działania, związek z samymi przepływami i zainteresowanymi przedsiębiorstwami, czy też czas i trwałość od działywania. W pierwszym wypadku, tj. z uwagi na skalę i zasięg działania, można interpreto wać determinanty rozwoju logistyki w ramach grup o charakterze i zasięgu: - ogólnoświatowym; - regionalnym; - lokalnym (narodowym). Biorąc za podstawę realny i potencjalny związek z procesami przepływów oraz z zainteresowanymi ogniwami i podmiotami w strukturze przepływów, można iden tyfikować całokształt możliwych czynników determinujących rozwój logistyki według ich następującego podziału na: - egzogeniczne w stosunku do przepływów; - endogeniczne w odniesieniu do przepływów; - niezależne od konkretnych ogniw i przedsiębiorstw; - zależne od decyzji konkretnych podmiotów w strukturze przepływów.
Identyfikacja determ inant rozwoju i zm ian w system ie logistyki
275
Wreszcie, mając na uwadze czas i trwałość oddziaływania elementów wpływających na rozwój logistyki, można je identyfikować w układzie następujących grup: - o długim horyzoncie działania; - działające w sposób permanentny (ponadczasowy); - o krótkim horyzoncie działania (czynniki koniunkturalne). Kompleksowa i pogłębiona identyfikacja rzeczywistych i możliwych determi nant rozwoju logistyki, a tym samym bliższa znajomość ich genezy i charakteru oraz kierunku i skuteczności oddziaływania, ma istotne znaczenie w skutecznym wykorzystaniu oraz kształtowaniu konkretnego i potencjalnego rozwoju logistyki w aspekcie wzrostu przewagi konkurencyjnej, co ma miejsce w krajach zachodnich, lub pozwalającego na strategiczne przyspieszenie rozwoju bądź dokonanie radykal nych zmian w sferze logistyki, jak w przypadku aktualnej sytuacji w Polsce.
Czynniki kształtujące zmiany w logistyce w świetle badań w krajach zachodnich Problem znaczenia i oceny wpływu podstawowych determinant na rozwój i zmia ny w logistyce w krajach zachodnich był i jest nadal przedmiotem wielu badań em pirycznych (ankietowych i sondażowych) oraz analiz w Europie (zwłaszcza w Niem czech) i USA. Mam tu na myśli przede wszystkim systematyczne badania prowa dzone w tym zakresie przez następujące ośrodki i grupy badawcze9: - Technische Universitat w Berlinie i Bundesvereinigung Logistik (BVL) —ba dania prowadzone pod kierunkiem H. Baumgartena; - Ohio State University i Council of Logistics Management (CLM) - badania prowadzone pod kierunkiem B. LaLonde; - A.T. Keamey i European Logistics Association (ELA); - Philipps-Universitat Marburg - badania prowadzona pod kierunkiem I. Gópfert. Powtarzalność wspomnianych badań oraz oparcie ich na opiniach menedżerów w różnych przedsiębiorstwach, jak również ekspertów będących członkami krajo wych i międzynarodowych towarzystw i związków logistyki, pozwala - mimo róż nic w uzyskanych ocenach badanych trendów rozwojowych i ich odmiennych uwa runkowań - na relatywne porównania. Syntetyczne wyniki badań, dotyczące strategicznego znaczenia podstawowych czynników determinujących rzeczywistą rolę i rozwój logistyki w przedsiębior stwach w krajach zachodnich, przeprowadzonych w różnych okresach w Niemczech i USA oraz w układzie międzynarodowym (triada: Europa, Ameryka Płn. i Azja) prezentują tab. 3-5 i ryc. 1. 9
Zob. H. Ch. Pfohl, Standiger Wandel. A nderung der O rganisations- un d p erso n a lstru ktu r ais Yoraussetzun g zu r L ogistikexzellenz, [w:] Logistik 2000plus. Visionen — M arkte — Ressourcen, D arm stadt 1999, s. 177-178; Logistik der Z ukunft - Logistics fo r the Futurę, (Hrsg.) I. G O pfert, W iesbaden 2001, s. 316-332.
276
Piotr Blaik
T ab ela 3. Z naczenie podstaw ow ych czynników determ inujących rozwój logistyki w przedsiębiorstwach w N iem czech (w św ietle badań*) Lata Determ inanty (przesłanki) rozw oju logistyki
1987
1990
|
1996
2000**
skala ważności: Koszty logistyki O bsługa (w ym agania) klientów Rozwói system ów inform acii i kom unikacji K onkurencja m iędzynarodow a (alobalnal C zas przepływ u (konkurencja czasem) Integracja europejska Innow acje produktu i procesu jego tw orzenia Zarzadzanie zapasam i Z m iana głębokości produkcji Rozwói specjalistycznych usług logistycznych Rozwói transportu Ekologia W arunki i ograniczenia prawne
1-7
1-10
0 -4
0 -4
4.6 4.3 2,8 2.4
8,3 8,8 4.8 6.3 7.6 3,6 5,2 7.3 4.9 3,7
3.7 3.6 1.9 0.8 1,6 1.2 1.2
3.4 3.8 2.5 1.2 1.6 1.3 1.5
___ ___
1.4 4.4 ___ _ ___
___
—
—
___
0.6
0,7
___
1,0 0.9 0,9
1.2 1.2 1,0
* B adania sondażow e w przedsiębiorstw ach zrzeszonych w Bundesvereinigung Logistik: w 384 przedsiębior stwach (1987 r.); w 341 (1990 r.) i w 640 przedsiębiorstw ach (lata 1996, 2000); ** W edług przewidywań w ram ach badań w 1996 r. Źródło: H. Baumgarten, Trends in der L ogistik - Basis fiir Unternehmensstrategien (Kurzfassung), Deutscher Logistik-KongreB ’90, Bundesvereinigung Logistik, MUnchen 1991, s. 449-450; H. Baumgarten, Trends m d Strategien in der Logistik 2000. Analysen-Potentiale-Perspektiyen, Kurzergebnisse, Berlin 1996, s. 1; H. Baum garten, R. Zibell, Trends in Logistik, Miinchen 1988, s. 86; P. Blaik, Logistyka. Koncepcja zintegrowanego zarządzania, W arszaw a 2001, s. 34—35; L. Blaik, Tendencje rozwojowe logistyki i przejawy jej integracji w zarządzaniu przedsiębiorstwem [praca licencjacka, m aszynopis], Opole 2006, s. 32. T ab ela 4. Z naczenie podstaw ow ych czynników determ inujących rozwój logistyki w przedsiębiorstwach w USA (w św ietle badań*) L ata D eterm inanty (przesłanki) rozw oju logistyki
1988
1990
1996
1998
odpowiedzi w [%] badanej zbiorow ości przedsiębiorstw O bsługa (w ym agania) klientów N acisk na koszty T echnologie inform acii G lobalizacja W zrost zakresu działalności gospodarczei W zrost znaczenia zarzadzania Integracja N acisk na konkurencie Postęp techniczny Just-in-Tim e Zarzadzanie łańcuchem dostaw (SCM ) O utsourcing Inne
15 15 18 5 8 6 5
20 22 ____
5 4 ____
6
3 7 15 7
____
____
—
____
____ ____
17
17
11 8 21 11 2 6 8
8 12 34 9
15 6 12
21
6
_ _ _
10
* Badania sondażowe w przedsiębiorstwach zrzeszonych w Council o f Logistics M anagement: w 201 (1988 r.); w 216 (1990 r.); w 196 (1996 r.) i w 145 przedsiębiorstw ach (1998 r.) Źródło: H. Ch. Pfohl, S tandiger Wandel. A nderung der O rganisations- un d personalstruktur ais Yoraussetzu n g zu r L ogistikexzellenz, [w:] Logistik 2000plus. Visionen - M arkte - R essourcen, D arm stadt 1999, s. 205; Ł. Blaik, T endencje rozw ojow e..., op.cit., s. 33; P. Blaik, Logistyka..., op.cit., s. 36.
Identyfikacja determ inant rozwoju i zm ian w system ie logistyki
277
T ab ela 5. Z naczenie podstaw ow ych czynników determ inujących rozwój logistyki i strategii w przedsiębior stwach Europy, A m eryki Pin. i A zji (w św ietle badań*) Lata Determ inanty rozw oju logistyki i strategii przedsiębiorstw a
1999
2005** skala ważności:
1-5
1-5
N acisk na koszty
4,46
4,68
W ym agania klientów
4,31
4,66
System y inform acji
3,84
4,58
Orientacja na procesy
3,62
4,42 4,30
Time to Custom er
3,62
Integracja klientów
3,50
4,17
Time to M arket
3,47
4,21
Supply Chain M anagem ent
3,13
4,19
Internet
3,01
4,36
* Badania sondażow e w 700 przedsiębiorstw ach tzw. triady (Europy, A m eryki Pin. i A zji); ** W edług prze widywań w ram ach badań w 1999 r. Źródło: H. B aum garten, St. W alter, Trends un d Strategien in d er Logistik, [w. ] L ogistik-M anagem ent. Strategien-K onzepte - Praxisbeispiele, (Hrsg.) H. Baumgarten, H. W iendahl, J. Z entes, Berlin 2001, Tl. 3.05.01, s. 13; Ł. Blaik, T endencje rozw ojow e..., op.cit., s. 34. Czynniki:
1 9 9 9 r.
2 0 0 0 r.
In te g rac ja w e w n ą trz Unii E uropejskiej
y
L ib e ra lizac ja ha ndlu ś w iatow ego
v
K ryzys azja ty c ki i połud n io w o -a m ery k ań s ki
___ _
In te rn ac jo n a liza cja klientów W z ro s t z n a c z e n ia k onkurencji c za s e m W zro s t z n a c z e n ia k onkurencji w z a k re s ie k osztów W z ro s t z n a c z e n ia konkurencji ja k o ś c ią In d y w id u a liza c ja ży c z e ń klientów
\
G lo b a liza c ja popytu D a ls zy rozw ój technologii inform acji i kom unikacji D a ls z y rozw ój technologii produkcji
\
S ta n techniki transportu i infrastruktury
y
Lokalizacja R o zw ó j k o m pleksow ości produktu
\
R o zw ó j kom p eten c ji d ostaw ców
/
R o s n ą c e te m p o innow acyjności b a rdzo d u że
d u że
Z n a c z e n ie czynników : ś red n ie
m a łe
ża d n e
Ryc. 1. Z naczenie w ybranych czynników dla strategicznych zachow ań przedsiębiorstw w sferze logistyki Źródło: L ogistik d e r Z ukunft - Logistics fo r the Futurę, (Hrsg.) I. GOpfert, W iesbaden 2001, s. 326.
278
Piotr Blaik
Przytoczone w tabelach 3-5 i na ryc. 1 wyniki badań przeprowadzonych w latach 1987-2000 w przedsiębiorstwach niemieckich i amerykańskich oraz w określonym zakresie także w wybranych przedsiębiorstwach europejskich i azjatyckich pozwa lają na sformułowanie następujących wniosków10: - zauważalne jest przede wszystkim pewne zróżnicowanie zidentyfikowanego przez przedsiębiorstwa w badanych krajach spektrum podstawowych czynników determinujących rozwój i zmiany w logistyce oraz nieco odmienna gradacja ich roli; - badania potwierdziły zasadniczy wpływ na wzrost znaczenia i na rozwój logi styki przede wszystkim takich elementów, jak: nacisk na racjonalizację kosztów w sferze przepływów, wzrost wymagań w zakresie obsługi klientów, rozwój syste mów informacji i komunikowania się, nasilająca się konkurencja w czasie, procesy integracji, zarządzanie łańcuchem dostaw oraz globalizacja, przy równoczesnej zmianie znaczenia poszczególnych czynników w badanych okresach; - badania wskazują na wzrost znaczenia poziomu i elastyczności serwisu logis tycznego, zwłaszcza w aspektach czasowych, jakościowych, pełnej i wiarygodnej informacji, niezawodności dostaw itp.11; zasadniczy wzrost korzyści i przewagi konkurencyjnej jest determinowany poprawą serwisu logistycznego (45% przedsię biorstw w Niemczech), przy wyraźnie mniejszym wpływie obniżki kosztów logistycz nych (23% ankietowanych przedsiębiorstw); - zaostrzająca się sytuacja w zakresie konkurencji (międzynarodowej) wymaga coraz ściślejszego powiązania przedsiębiorstw z rynkiem; wraz z rozszerzaniem się i integracją rynku europejskiego (światowego) przedsiębiorstwa są zmuszane coraz częściej do elastycznej reakcji wobec zróżnicowanych logistycznie preferencji klientów; - decydujące znaczenie rosnących wymagań klientów, nacisku na racjonalizację kosztów, rozwoju systemów informacji oraz konkurencji w czasie w aspekcie roz woju logistyki oraz strategii przedsiębiorstw potwierdzają badania przeprowadzone w 1999 r. w wybranych przedsiębiorstwach tzw. triady (zob. tab. 5), jak również dwukrotnie w latach 1999 i 2000 w przedsiębiorstwach w Niemczech (zob. ryc. 1), wskazując ponadto na możliwość wzrostu ich znaczenia w przyszłości; - w trakcie badań przeprowadzonych w grupie wspomnianej triady zakładano znaczący wzrost znaczenia determinant zorientowanych na integrację z klientami, 10 P. Blaik, Logistyka. K oncepcja zintegrow anego zarządzania, W arszaw a 1996, s. 3 2 -3 7 ; H. Baum garten, St. W alter, Trends u nd Strategien in der Logistik, [w:] Logistik-M anagem ent. Strategien- Konzepte - Praxisbeispiele, (H rsg.) H. Baum garten, H. W iendhal, J. Zentes, Berlin 2001, Tl. 3.05.01, s. 12-13. 11 Podstaw ow ą rolę determ inant kształtow ania poziom u obsługi logistycznej i zw iązanych z tym prioryte tów logistycznych w obliczu postępującej integracji rynku europejskiego potw ierdzały w yniki badań przepro wadzonych w 1991 r. w e Francji. W śród przew idyw anych przez ekspertów i m enedżerów francuskich priory tetów logistycznych n a czterech czołow ych miejscach znalazły się: respektow anie term inów , w zrost konkurencji w zakresie w arunków dostaw, rozwój wym iany inform atycznej związanej z obsługą oraz realiza cja dostaw w czasie krótszym niż konkurencja; zob. P. D ornier, P le in flu x s u r l ’entreprise, Paris 1991, s. 117.
Identyfikacja determ inant rozwoju i zm ian w system ie logistyki
279
procesy, komunikację oraz na czas; najwyższy wzrost znaczenia przewidywano w sferze rozwoju i wykorzystania intemetu (przyrost o 1,35% w latach 1999-2005) oraz zarządzania łańcuchem dostaw (przewidywany wzrost znaczenia o 1,06 punkta); - w przypadku przedsiębiorstw amerykańskich decydujący i rosnący wpływ na zmiany logistyki miały w latach 90. XX w. i według przewidywań ekspertów po winny mieć także w przyszłości następujące czynniki (zob. tab. 4): dynamiczny roz wój technologii informacji i komunikacji (eksponowany w latach 1996-1998 odpo wiednio przez 21 i 34% badanych przedsiębiorstw), wdrażanie zarządzania łańcuchem dostaw (15 i 21% odpowiedzi), nacisk na koszty (8 i 12% odpowiedzi), globalizacja rynku ( l i i 9%) oraz wymogi związane z obsługą klientów (11 i 8% dpowiedzi przedsiębiorstw); - na podstawie analiz praktycznych przejawów wdrażania i rozwoju logistyki w przedsiębiorstwach amerykańskich w II połowie lat 90. XX w. B. LaLonde i J. Masters1- dochodzą do wniosku, że najważniejszymi strategiami logistyki w USA są i będą w przyszłości strategie dotyczące łańcuchów dostaw (,Supply Chain Mana gement) i strategie oparte na kryterium redukcji czasu (Cycle Time Compressions); rozwój i strategiczne znaczenie łańcuchów dostaw determinowane są przez nasilającą się tendencję do skracania czasu; logistyka, zdaniem J. Coyla, E. Bardi i C. Langleya Jr., odgrywa i będzie odgrywała coraz ważniejszą rolę w dostosowy waniu możliwości kanałów dystrybucji do potrzeb logistycznych systemów „szyb kiego reagowania’ ; skracanie cyklu/czasu realizacji zamówienia umożliwi zmniej szenie zapasów i kosztów magazynowania wzdłuż całego kanału logistycznego oraz przyczyni się do zwiększenia nowej wartości tworzonej w łańcuchu dostaw.
Czynniki stymulujące i ograniczające rozwój logistyki w Polsce Przedstawione tendencje i procesy charakterystyczne dla krajów zachodnich, sta nowiące determinanty i przejawy długofalowego rozwoju i przemian w systemie lo gistyki w tych krajach, zawierają jak się wydaje, istotne odniesienia i wskazania co do zakresu, kierunków i tempa przemian, których można oczekiwać, a co ważniej sze, które należy stymulować obecnie w Polsce. Zachodzące zmiany w systemie go spodarkii jego otoczeniu w Polsce stwarzają nowe przesłanki, a zarazem silne zapotrzebowanie na istotne i odpowiadające współczesnym standardom światowym zmiany w koncepcji zarządzania w ogóle, w tym kreowania i wdrażania nowoczes nych strategii logistycznych w szczególności. Odnosząc scharakteryzowane tendencje rozwojowe logistyki oraz czynniki deter minujące wzrost jej strategicznego znaczenia w krajach zachodnich do współczes 12
Zob. H. Ch. Pfohl, E ntw icklung und Stand der Logistik in den USA, [w:l H andbuch Logistik M anagem ent von M ateriał- u n d W arenflufiprozessen, (Hrsg.) J. W eber, H. B aum garten, Stuttgart 1999, s. 808,
J. Coyle, E. Bardi, C. Langley Jr., Zarządzanie logistyczne..., op.cit., s. 35, 41.
280
Piotr Blaik
nej sytuacji w Polsce, można sformułować generalną tezę, wskazującą w tym zakre sie na wiele luk, występujących nadal nie tylko w sferze realnej wspomnianych zjawisk i procesów oraz praktycznych możliwości i przejawów rozwoju logistyki w Polsce, ale także w sferze świadomości logistycznej oraz trafności oceny i diag nozowania stanu i strategicznego znaczenia rozwoju zarządzania logistycznego. W tym kontekście można przyjąć jako pożądane i zasadne urzeczywistnienie w najbliższej perspektywie tezy K. Rutkowskiego'4, że tendencje rozwojowe logi styki w Polsce będą w najbliższych latach, wraz z postępującą w ramach Unii Euro pejskiej integracją gospodarki polskiej z gospodarką zachodnią coraz bardziej upo dabniać się do długofalowych trendów obserwowanych w Europie Zachodniej i na świecie. Przez pryzmat tych trendów warto, jak stwierdza M. Sołtysik15, podjąć próbę wy różnienia sił napędowych oraz sił hamujących zmiany w logistyce. Siły te, w zależ ności od ich charakteru, mogą stymulować rozwój i wywoływać pożądane zmiany w logistyce w ujęciu długofalowym lub przyczyniać się w większym lub w mniej szym stopniu do utrzymania istniejącego stanu i ograniczania wprowadzania korzy stnych zmian w logistyce i zarządzaniu przedsiębiorstwem. W tabeli 6 podjęta została próba syntetycznego ujęcia podstawowych przesłanek i czynników stymulujących (sił napędowych) oraz ograniczających (sił hamu jących) rozwój i zmiany w logistyce w Polsce, charakterystycznych dla okresu przełomu lat 80. i 90. XX w. i przełomu wieków. W kontekście „logistycznej rzeczywistości” w Polsce i w krajach zachodnich war to zasygnalizować w tym miejscu kilka istotnych — moim zdaniem — kwestii16: Po pierwsze: na gruncie polskim nadal zauważalna jest luka w transferze i wyko rzystaniu światowego dorobku teoretycznego i praktycznych doświadczeń w zakre sie logistyki. Nasilająca się w ostatnich latach transformacja tego dorobku nie za wsze dotyczy najnowszych osiągnięć oraz nie w pełni uwzględnia wymagania kompleksowej i rzetelnej identyfikacji i systemowego wdrożenia. Zbyt często w dal szym ciągu przywiązuje się w Polsce nadmierną wagę do logistyki w znaczeniu koncepcji o charakterze operacyjnym jako funkcji „usługowej”, zorientowanej na zarządzanie i racjonalizację procesów technicznych i ekonomicznych w sferze przepływów towarowych w ramach danych struktur, potencjału i potrzeb. W zbyt małym natomiast stopniu zwraca się uwagę na istotę i walory współczesnej logisty ki jako wyznacznika transformacji zarządzania przedsiębiorstwem i strukturami rynku, w sensie koncepcji zintegrowanego zarządzania, zwłaszcza w znaczeniu 14 K. Rutkow ski, Tendencje rozwojow e logistyki Polsce - od dezintegracji do integracji, [w:] Logistics 96. S ystem y logistyczne kluczem do rozw oju gospodarczego, Poznań 1996, s. 11. 15 M. Sołtysik, O dynam ice zm ian w logistyce, [w:] Kierunki rozwoju logistyki w P olsce w św ietle tenden cji św iatowych. Red. M. Sołtysik, K atow ice 2004, s. 18-19. 16 W skazyw ałem na te problem y we w cześniejszych publikacjach; zob. P. Blaik, Logistyka Koncepcja op.cit., s. 3 2 -3 4 . J
Identyfikacja determ inant rozwoju i zm ian w system ie logistyki
281
zarządzania strategicznego i orientacji zintegrowanego zarządzania całym przedsię biorstwem i łańcuchem dostaw. Nadal brak jest w Polsce szerokiego zrozumienia organizacyjnego wymiaru oraz walorów logistyki, w wyniku czego można zaobser wować w dalszym ciągu trudności oraz przejawy braku trwałej gotowości na rzecz organizacyjnego wkomponowania logistyki w strukturę przedsiębiorstwa. Nie doce nia się w stopniu wymaganym faktu i warunku, że wprowadzenie logistyki w struk turę organizacyjną przedsiębiorstwa oznacza zastosowanie nowego, inaczej „zestrukturyzowanego” systemu organizacyjnego i zarządzania w skali całego przed siębiorstwa i zmieniającego się układu rynkowego, co wymaga także transformacji potencjału przedsiębiorstwa oraz podstaw i sposobów podejmowania decyzji. T ab ela 6. Podstaw ow e czynniki stym ulujące i ham ujące rozwój i zm iany w logistyce w Polsce (w latach 90. XX w. i na początku XX I w.) _______Czynniki stym ulujące rozwój logistyki
________ Czynniki ham ujące rozwój logistyki
- zm iany charakteru polskiego rynku w kierunku rynku konsum enta - postępujący proces globalizacji (długofalow a ten dencja integracji procesów gospodarczych) - w zrost roli i siły nabyw ców w strukturze kanałów dystrybucji - rozwój technologii kom puterow ych i postęp w kom puteryzacji firm - postępująca liberalizacja polskiego rynku trans portow ego i je g o integrow anie się z rynkiem trans portow ym UE - w zrost zapotrzebow ania klientów na zintegrow ane pakiety usług logistycznych - w zrost św iadom ości o ścisłych pow iązaniach m ię dzy rozw ojem logistyki a stanem środow iska natu ralnego
- bariery prawne w handlu i transporcie - dotychczasow y niski poziom infrastruktury lo g is tycznej (transportow ej i m agazynow ej) - stosunkow o niska, w sensie ogólnym , św iadom ość logistyczna i determ inacja na rzecz przyspieszenia rozwoju logistyki - słaby poziom zrozum ienia szybkiego i kom plekso w ego w drażania zasad now oczesnego, zintegro w anego zarządzania przedsiębiorstw em i procesa mi rynkowym i - stosunkow o słabo rozpow szechniona orientacja na obsługę klienta i słabo rozw inięta sieć usług i ich n iskajakość - nadal stosunkow o duże rozdrobnienie handlu i m ało elastyczny system dystrybucji - niew ystarczające i zbyt późne przystosow anie - w zrost św iadom ości konieczności podnoszenia struktur logistycznych i m odelow ych rozw iązań efektyw ności przepływ ów tow arów w Polsce w przedsiębiorstw ach do w ym agań UE i w w ym ianie m iędzynarodow ej - obaw y m ałych i średnich firm zw iązane z zagroże - w zrost zapotrzebow ania na w iedzę logistyczną niami ze strony rynkow ych, finansow ych i tech w śród polskich przedsiębiorstw nologicznych procesów globalizacyjnych - pom oc finansow a w ram ach UE na przyspieszenie, - nadal słabe rozpoznanie w polskich przedsiębior rozwój i zm iany w polskiej infrastrukturze logis stw ach rzeczyw istego poziom u i struktury kosztów tycznej logistyki i sfery obrotu tow arow ego oraz przyczyn ich pow staw ania i źródeł racjonalizacji____________ . O pracow anie w łasne na podstawie: K. Rutkowski, Tendencje rozw ojow e logistyki w Polsce - o d dezZ f aCJl d ° in ,eg racji’ Logistics '96. System y logistyczne kluczem do rozw oju gospodarczego, Poznań 1996, s. 7 -1 7 ; G. Szyszka, Logistyczne uwarunkowania polsko-niem ieckiej w ym iany towarowej, [w.] Innow a cje logistyczne dla p ro d u któ w i usług w gospodarce, Poznań 1997, s. 11-12; P. Blaik, Logistyka..., op.cit., s. 38 -3 9 ; Ł. Blaik, T endencje rozwojowe..., op.cit., s. 37.
Po drugie, polskie przedsiębiorstwa, stając przed pytaniem: w jaki sposób mogą wzmocnić swoją aktualną i przyszłą pozycję rynkową?, odpowiedzi na nie powinny szukać, zdaniem K. Rutkowskiego17, w doskonaleniu rozwiązań nie tylko w sferze K. Rutkow ski, Tendencje rozwojow e logistyki w Polsce..., op.cit., s. 15-16.
282
Piotr Blaik
produkcji, lecz także, a może obecnie przede wszystkim, w sferze logistyki. Należy w pełni zgodzić się z twierdzeniem, że ciągle jeszcze największe rezerwy racjonali zacji działań polskich przedsiębiorstw znajdują się w sferze logistyki, która stwarza nie tylko możliwości obniżki kosztów ich działań, ale także oferuje wyjście naprze ciw rosnącym wymaganiom w zakresie poziomu i jakości obsługi klientów. Powo dzenie w tym zakresie uwarunkowane jest jednak zaakceptowaniem i praktycznym wdrożeniem - możliwie w szerokim zakresie i, co istotne, w krótkim czasie - roz winiętych w krajach zachodnich koncepcji systemowego i zintegrowanego za rządzania czynnościami i procesami logistycznymi, pozwalającymi i warunku jącymi zarazem wzmocnienie pozycji konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw w warunkach postępującej globalizacji rynku. Po trzecie: podejmowane w Polsce próby kwantyfikacji i oceny poziomu oraz struktury kosztów logistycznych nadal nie mają charakteru systematycznych i syste mowych procedur identyfikacji. Istotnym ograniczeniem rozwoju i stosowania na szerszą skalę kompleksowego i zarządczego rachunku kosztów logistycznych są metody nastawione w nadmierny sposób na sferę produkcji, w rezultacie czego kosz ty procesów logistycznych i składniki kosztotwórcze są trudne do bieżącego okre ślenia i weryfikacji oraz na ogół słabo rozpoznane, co utrudnia m.in. ich porówna nia między przedsiębiorstwami i segmentami rynku w układzie krajowym i między narodowym. Po czwarte: istotne zmiany powinny nastąpić także na polskim rynku usług logis tycznych, wraz z rosnącym zapotrzebowaniem na coraz bardziej kompleksowe usługi logistyczne i kompleksową obsługę niektórych przedsiębiorstw i zintegrowa ne pakiety logistyczne. Po stronie podaży polskiego rynku logistycznego musi się pojawić oferta, która będzie w stanie zaspokoić nie tylko aktualne, ale także przyszłe oczekiwania i wymagania krajowych i zagranicznych odbiorców, a w koń cu upodobnić się do standardów oferty zachodnich przedsiębiorstw logistycznych (transportowych, spedycyjnych czy składowych). Po piąte: transformacja polskiej gospodarki, jak stwierdza G. Szyszka18, dopro wadziła do niekorzystnych zmian w systemie makrologistycznym oraz ujawniła w sposób wyraźny zaniedbania powstałe w przeszłości. Zauważalne jest nadal nie przystosowanie polskich struktur logistycznych do rozwiązań i standardów UE na wielu płaszczyznach, od legislacyjnej poprzez organizacyjną i techniczną. W celu rozwiązania tych niekorzystnych zjawisk należy, zdaniem wspomnianego autora, podjąć energiczne działania w zakresie: — rozwoju infrastruktury logistycznej (budowy centrów magazynowych i dystry bucyjnych, modernizacji i rozbudowy infrastruktury komunikacyjnej); - rozwoju logistycznych systemów informacyjnych; G. Szyszka, Logistyczne uw arunkow ania polsko-niem ieckiej w ym iany tow arow ej, [w:] Innow acje logis tyczne dla pro d u któ w i usług w gospodarce, Poznań 1997, s. 24.
Identyfikacja determ inant rozwoju i zm ian w system ie logistyki
283
- integracji polskich przedsiębiorstw w celu oferowania kompleksowej usługi logistycznej; — rozwoju systemu edukacji logistycznej; — wprowadzenia zmian w polskich regulacjach prawnych; - zmniejszenia szkodliwego wpływu transportu i jego infrastruktury na środowi sko naturalne. Literatura BAUMGARTEN H., W a l t e r St„ Trends u n d Strategien in der Logistik, [w:] Logistik-M anagem ent. Strategien
- Konzepte - Praxisbeispiele, (Hrsg.) H. Baumgarten, H. W iendhal, J. Z entes, B erlin 2001. B l a ik Ł., T endencje rozw ojow e logistyki i przejaw y je j integracji w zarządzaniu przedsiębiorstw em Ipraca li cencjacka, m aszynopis], O pole 2006. BLAIK P., Logistyka. K oncepcja zintegrow anego zarządzania przedsiębiorstw em , W arszaw a 1996. CHRISTOPHER M., Logistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw , W arszaw a 2000. COYLE J., BARDI E., LANGLEY C. Jr., Zarządzanie logistyczne, W arszaw a 2002. D a r r w ., Integrierte M arketing-Logistik. Auftragsabwicklung ais Element der marketing-logistischen Struktur-
planung, W iesbaden 1992. DORNIER P., Plein Jlu x su r l ’entreprise, Paris 1991. KRULIS-RANDA J. S., M arketing-Logistik. E ine system theoretische K onzeption der betrieblichen W arenvertei-
lung u nd W arenbeschaffung, B ern-S tuttgart 1977. KRULIS-RANDA J. S„ M egatrends un d Logistik-M anagement, [w:] M egatrends ais H era u sfo rd eru n g fiir das
Logistik-M anagem ent, B ern-S tuttgart 1992. A., HELLINGRATH H., Supply Chain W ertschópfungskette, B erlin-H eidelberg 2002.
KUHN
M anagement.
O ptim ierte
Z usam m enarbeit
in
der
PFOHL H. C h „ E ntw icklung u n d S ta n d der Logistik In den USA, [w :] H andbuch Logistik. M anagem ent von
M a ten a l- m d W arenflufiprozessen, (Hrsg.) J. W eber, H. B aum garten, S tuttgart 1999. PFOHL H. C h ., Standiger Wandel. A nderung der O rganisations- un d p erso n a lstru ktu r ais Y oraussetzung zu r
Logistikexzellenz, [w:] L o gistik 2000plus. Visionen - M arkte - R essourcen, D arm stadt 1999. R u t k o w s k i K „ Tendencje rozwojowe logistyki w Polsce - o d dezintegracji do integracji, [w :] Logistics '96.
System y logistyczne kluczem do rozw oju gospodarczego, Poznań 1996. SOŁTYSIK M., O dynam ice zm ian w logistyce, [w:] Kierunki rozw oju logistyki w P olsce w św ietle tendencji
św iatowych. Red. M. Sołtysik, K atow ice 2004. Logistyczne uw arunkow ania polsko-niem ieckiej w ym iany towarowej, [w :] Innow acje logistyczne dla p roduktów i u sług w gospodarce, Poznań 1997.
Szy szk a G
WOLLFGRAM E „ P roces integrow ania łańcucha dostaw - dotychczasow e tem po i przew idyw ane kierunki zm ian w E uropie (na podstaw ie badań A J Kearney i European Logistics A ssociation), [w :] Zarządzanie
łańcuchem dostaw. M ateriały konferencyjne, Logistics '98, Poznań 1998.
Piotr Blaik Universitat in Opole
Identiflzierung der Determinanten der Entwicklung und des Wandels im Logistiksystem
Systematik der Bestimmungsfaktoren der Logistikentwicklung Das Interesse an der Logistik hat eine lange Tradition und die bisherigen Etappen und Entwicklungsrichtungen der Logistik in der Welt lassen sich daher vor ihrem historischen Hintergrund betrachten und werden durch vielfaltige Bedingungen gepragt. Die standige Weiterentwicklung der Logistik und die immer groBer werdende Bedeutung, die ihr in Theorie und Praxis zukommt, sind grundsatzlich mit dem Wandel der intemen und externen Bedingungen verbunden, unter denen Betriebe und Untemehmen tatig sind. Konkrete gesellschaftspolitische, marktbezogene, technologische, okologische u.a. Bedingungen stimulieren oder beschranken langfristige Trends in der Entwicklung der Logistik. Zwecks Veranschaulichung der Vielfalt an Ansatzen und Systematiken bei der Erforschung der Faktoren, die die Entwicklung der Logistik und des Wandels im Logistikkonzept bestimmen, wollen wir in einer zusammenfassenden Ubersicht die in der Fachliteratur bekannten Vorschlage zur Strukturierung und Hierarchisiemng der wichtigsten Determinanten der globalen Logistikentwicklung (vgl. Tabelle 1) sammeln1. J. S. Krulis-Randa2 nennt in seiner Analyse der Merkmale der Entwicklungstrends seit den Urspriingen der Logistik in Europa bis Mitte der 80er Jahre des 20. Jahrhunderts Einflussbereiche im Umfeld der innerbetrieblichen WarenverteiSiehe Ł. Blaik, T endencje rozw ojow e logistyki i przejawy je j integracji w zarządzaniu przedsiębiorst wem, [Lizentiatarbeit M anuskript], Opole 2006, S. 23-30. 2 J. S. K rulis-Randa, M a rketing-logistik. Eine system theoretische K onzeption d er betrieblichen Warenverteilung u n d W arenbeschaffung, B ern-S tuttgart 1977, S. 13-24.
2 86
Piotr Blaik
lung und -beschaffung (Guterfliisse), die den Grad der Komplexitat in diesen Bereichen bestimmten und dadurch das funktionelle Betriebssystem neu determinierten. Betriebswirtschaftlich gesehen entstand dadurch das Konzept der Marketinglogistik. Die Marketinglogistik wurde konzipiert ais funktionelles und integriertes Subsystem innerhalb eines Betriebs, das logistische Zusammenhange im Beschaffungsund Absatzbereich umfasst, durch das man synchronisiert die Steuerung der Teilbereiche der o.g. Gesamtheit der Flusssysteme unter Beriicksichtigung der Kundenpriorisierung optimieren kann. Insbesondere fuhren die immer transparenteren Situationen auf dem Kaufermarkt auf Seiten der Kunden zu einem Anstieg der Anforderungen an Qualitat und Lieferungssicherheit, was zu neuen Herausforderungen und Zielvorstellungen in Bezug auf das logistische System ftihrte. T ab elle 1. U bersicht der Y orschlage zur Rangordnung der Bestim m ungsfaktoren der Logistikentw icklung V erfasser J. K rulis-Randa
Bestim m ungsfaktoren der Logistikentw icklung -
W andel des H erstellerm arktes in einen K auferm arkt gróBere A ufm erksam keit a u f die K ostenlenkung in der Produktion und D istribution E ntw icklung der System theorie E ntw icklung der m ilitarischen Logistik und A nw endung quantitativer V organge bei der Lósung Okonomischer Problem e im U ntem ehm en technologische Entw icklung und W andel im T ransport- und K om m unikationsbereich G lobalisierung (Internationalisierung der M arkte) Individualisierung der Praferenzen H ebung des V erstandnisses der Um gebung IT-Entw icklung
W. Darr
- V eranderungen in Richtung eines K auferm arktes - D ifferenzierung und Individualisierung der Segm ente a u f der K auferseite - zunehm ende A nforderungen im Bereich zusatzlicher Vortei!e in Zusam m enhang mit dem Produkt, insbesondere in schrum pfenden und stabilen M arktsegm enten - V erkurzung des Produktlebenszyklus - L iberalisierung der Branchen - Ó ffnung der M arkte - S teigerung der Bedeutung Okologischer A spekte der M arkte - Internationalisierung und G lobalisierung der M arkte - neue T echnologien in der Inform ationsverm ittIung und K om m unikation
J. Coyle, E. Bardi, C. Langley Jr.
-
V er3nderungen der M arkteigenschaft Strukturw andel der D istributionskanale und der Partnerschaft G lobalisierung der W irtschaft und der M arkte W andel und Fortschritt in der Technologie R egierungspolitik und Deregulierung
A. Kuhn, B. Helingrath
-
G lobalisierung versus Regionalisierung K undenorientierung VerfUgbarkeit der Ressourcen K ooperation (Zusam m enarbeit) O rientierung an Dienstleistungen T echnologie der Inform ation und Kom m unikation
M. C hristopher
-
im m ense Z unahm e der B edeutung des K undenservices Z eitkom pression G lobalisierung der Industrie O rganisationsintegration
Identifizierung der Determ inanten der Entw icklung.
287
T ab elle 1. Fortsetzung Verfasser E. W ollfgram
Bestim m ungsfaktoren der L ogistikentw icklung - steigende Anforderungen der Kunden sow ie SchlUsselkriterien des Kaufes - Druck a u f die VerkUrzung des Zyklus der Produktentstehung und F ahigkeit eines U nternehm ens zur schnellen Um setzung und V erm arktung einer kundenbezogenen Produktidee - G lobalisierung - Konsol idierung - P artnerschaft in der Lieferkette - D ruck a u f die Steigerung von K apazitat und Effizienz - w achsendes U m w eltschutzbew usstsein
Quelle: J.S. K rulis-Randa, M arketing-Logistik. E ine system theoretische K onzeption d er betrieblichen Warenverleilung und W arenbeschaffung, B ern-S tuttgart 1977; W. Darr, lntegrierte M arketing-Logistik. Auftragsabwicklung ais E lem ent der m arketing-logistischen Strukturplanung, W iesbaden 1992; J. C oyle, E. Bardi C. Langley Jr„ Zarządzanie logistyczne, W arszaw a 2002; A. Kuhn, H H ellingrath, Su p p ly Chain M anage ment. O ptim ierte Z usam m enarbeit in d er W ertschópfungskette, B erlin-H eidelberg 2002; M. C hristopher Lo gistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw. W arszaw a 2000; E. W ollfgram , P roces integrow ania łańcucha do staw - dotychczasow e tem po i przew idyw ane kierunki zm ian w E uropie (na podstaw ie badań A. T. K earney i European Logistics A ssociation), [in:] Zarządzanie łańcuchem dostaw. M ateriały konferencyjne Logistics '98, Poznań 1998.
Derselbe Yerfasser3 stellt in seiner Analyse der Entwicklung der Logistik 15 Jah re spater (d.h. Anfang der 90er Jahre) fest, dass die Bedeutung der Logistik weiter zunimmt und sich die Anwendungsbereiche im Rahmen der fiir diese Periode bestimmenden Faktoren immer mehr vergról3em, die, um ihre Bedeutung noch starker hervorzuheben, nun auch ais „Megatrends” bezeichnet werden. Gemeint sind in die sem Kontext die Globalisierung (Intemationalisierung der Markte), die Individualisierung der Praferenzen sowie ein zunehmendes Umweltbewusstsein und die Ent wicklung der IT-Technologie. Die Gesamtheit der erwahnten Megatrends ist die Basis fur die Herausforderungen, denen sich die Logistik und das Logistikmanagement zu stellen haben. Das bedeutet unter anderem, dass die Gestaltung und Umsetzung der Ziele, des Potentials, der Struktur und der Reaktionsfahigkeit der logistischen Systeme jedes Mai der Gesamt heit dieser Megatrends Rechnung zu tragen hat. Die angefuhrten Megatrends offenbaren sich gleichzeitig in bestimmten Situationen. Sie beeinflussen jedoch die Entwick lung der Logistik mit unterschiedlicher Intensitat. Die Untemehmen haben unter den jeweils fur sie geltenden Bedingungen eigene, spezifische Strategiencluster auf der Grundlage strategischer Analysen und Situationsbewertungen zu formulieren. Die Bedeutung einer integrierten Marketinglogistik ais einer besonders wichtigen Entwicklungsrichtung in der Logistik gerade im Hinblick auf die Ausarbeitung der Wettbewerbsstrategie in Untemehmen wird gleichwohl von W. Darr4 unterstrichen. J.S. K rulis-Randa, M egatrends un d Logistik-M anagement, [in:] M egatrends ais H erausforderung fu r das Logistik-M anagem ent, B ern -S tu ttg art 1992, S. 14-24. 4 W. Darr, lntegrierte M arketing-Logistik. Auftragsabw icklung ais E lem ent d er m arketing-logistischen Strukturplanung, W iesbaden 1992, S. 30-31.
288
Piotr Blaik
Die von ihm genannten Faktoren iiben Einfluss nicht nur auf die Entwicklung und den Wandel in Logistik und Marketing aus, sondem sie determinieren ihre Bedeu tung und fuhren zur Integrierung von Marketing und Logistik ais einem Konzept der Untemehmensfuhrung sowie der strategischen Instrumente mit dem Ziel der Steigerung der Wettbewerbsfahigkeit von Untemehmen. J.J. Coyle, E.J. Bardi i C.J. Langley Jr. beschreiben den Wandel in der amerikanischen und der Weltwirtschaft in den 80er und 90er Jahren des 20. Jahrhunderts, indem sie diese Periode ais Dekaden des Umbruchs und des Wandels bezeichnen. Sie sehen die Ursachen dafiir vor allem in externen Faktoren (siehe Tab. 1), die nicht nur die Logistik, sondem auch andere funktionelle Bereiche in Untemehmen5 beeinflussten. Die genannten Autoren pladieren dafiir, dass diese Faktoren ais Hauptantriebskraft der Logistikgestaltung und der Entwicklung der logistischen Lieferketten in den letzten Jahrzehnten des 20. Jahrhunderts zu gelten haben und ais solche auf die Evolution der Lieferketten im 21. Jahrhundert einwirken werden. Nach Auffassung von A. Kuhn und B. Hellingrath6 werden die modemen Liefer ketten insbesondere in ihrer Entwicklung und Bedeutung von einer ganzen Reihe sozioókonomischer, wissenschaftlich-technischer u.a. Veranderungstrager gepragt, die ais Antriebskrafte der Veranderungen in der Logistik bezeichnet werden. Das Problem und die Prozesse der Globalisierung, Kundenorientierung, Kooperation und Dienstleistungsorientierung, die Entwicklung der Informationstechnologie und Kommunikation sowie die variable Verfugbarkeit der Ressourcen beeinflussen den Wandel gegenwartiger Prozesse und logistischer Stmkturen, wobei die Verwirklichung der grundlegenden Ziele der Logistik vorangetrieben wird (Termintreue und Zuverlassigkeit der Dienstleistungen, erwunschte Bereitschaft und Flexibilitat der Lieferungen usw.). Angefiihrte Determinanten der Entwicklung und Anderung in der Logistik weisen einerseits in ihrer bestrebten Entwicklung einen direkten und dauerhaften Einfluss auf die Leistungsfahigkeit der Logistik unter dem Gesichtspunkt der marktorientierten Anforderungen (zum Beispiel Anforderungen an die Logistik in Zusammenhang mit der globalen Wirtschaft und dem Marktwandel) aus und schaffen andererseits wiederum die Grundlage und Voraussetzung fur die Ent wicklung sowie Erzielung eines logistischen Potentials an Leistungen (zum Beispiel Entwicklung der Informations- und Kommunikationstechnologie). A uf die Rolle des Wandels, der neue Herausforderungen und Probleme auf dem Felde der Untemehmensfuhrung, unter anderem in der Logistik im Umfeld der Konkurrenz mit sich bringt, macht auch M. Christopher7 aufmerksam. Zahlreiche Aufgabenstellungen und Probleme strategischer und organisatorischer Natur, die modeme Untemehmen auf der jetzigen Etappe der Managemententwicklung und J. Coyle, E. Bardi, C. L angley Jr, Zarządzanie logistyczne [Ubersetzung], W arszaw a 2002, S. 34-40. A. Kuhn, H. H ellingrath, Supply Chain M anagement. O ptim ierte Z usam m enarbeit in der Wertschópfu n g skette, B erlin -H eid elberg 2002, S. 1-9, 270-276. 7 M. C hristopher, L ogistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw [Ubersetzung], W arszaw a 2000, S. 22.
Identifizierung der Determ inanten der Entw icklung..
289
der Konkurrenz zu bewaltigen haben, sind nach Ansicht des genannten Forschers vor allem mit dem rasanten Anstieg der Bedeutung der Kundenbetreuung, der Zeitkompression, der Globalisierung der Industrie und der Integrierung des Organisationsgebildes verbunden. Um die prasentierte Ubersicht und Aufstellung der Voraussetzungen und Bestim mungsfaktoren der Entwicklung und Anderung in der Logistik und im Logistikmanagement abzuschieBen, ist es angebracht, die Ergebnisse der gemeinsam von der European Logistics Association (ELA) und der Top-Managementberatung A.T. Kearney durchgefuhrten Studie fur die Jahre 1987-1998 sowie die Ergebnisse weiterer Studien iiber die Entwicklungsindikatoren in der Logistik auf intemationaler Ebene, die in regelmaBigen Abstanden in den Jahren 1988-1999 durch die Technische Universitat in Berlin und durch Bundesvereinigung Logistik e.V. (BVL) durchgefuhrt wurden, vorzustellen. Diese Studien heben viele unterschiedliche Bereiche hervor, in denen die Fahigkeit eines Untemehmens, sich zu entwickeln und dem Wettbewerb auf dem Markt zu stellen, determiniert wird, wobei jeder dieser Bereiche einem standigen Wandel im logistischen Prozess unterliegt. E. Wollfgram8, der auf den Forschungsergebnissen von A.T. Kemey aufbaut, nennt folgende Haupteinflussfaktoren in Bezug auf die Organisation der Logistikprozesse sowie die Integrierung der Wertschopfungsketten: wachsende Kundenanforderungen, Druck auf die Verkiirzung des Entstehungszyklus eines Erzeugnisses und Verkurzung der Dauer der Umsetzung und der Vermarktung einer kundenbezogenen Produktidee, Globalisierung, Konsolidierung, Partnerschaft, Verbesserung der Effektivitat sowie wachsendes Umweltbewusstsein. Jeder der genannten Faktoren erzeugt, wie E. Wolfgram unterstreicht, die Notwendigkeit einer Anpassung der Logistik und bringt viele neue Herausforderungen und Móglichkeiten fur europaische Untemehmen mit sich. A uf dem Markt werden sich nur diejenigen Untemehmen erfolgreich behaupten, die am effizientesten neue Chancen und Móglichkeiten nutzen, den neuen Herausforderungen zu begegnen und die entstehenden Probleme im Management mit integrierten Prozessen zu lósen. Entscheidender Faktor und neue Herausforderung fiir Untemehmen auf der Schwelle zum 21. Jahrhundert ist und wird nach Ansicht der Verfasserin die Fahigkeit eines Untemehmens sein, ganzheitlich und effektiv betriebswirtschaftliche Kemprozesse, darunter integrierte Logistikprozesse, zu managen. Im Lichte der vorstehenden, in der Fachliteratur beschriebenen Ausfiihrungen zum Zwecke einer Synopse der Entwicklungsfaktoren der Logistik bzw. der Ursachen fur bestimmte Veranderungstrends im Logistikbereich ist davon auszugehen, dass ais grundlegende Determinanten der Logistikentwicklung - allgemein gesehen 8 E. W ollfgram , P roces integrow ania łańcucha dostaw - dotychczasow e tem po i przew idyw ane kierunki zm ian w E uropie (na p o d staw ie badań A. T Kearney i European Logistics Association), [in:] Zarządzanie łańcuchem dostaw, M a teriały konferencyjne, Logistics '98, Poznań 1998, S. 204-209.
19 - Polityka regionalna..
290
Piotr Blaik
und im Hinblick auf die gesamte Entwicklung - die in Tabelle Nr. 2 genannten Kemprozesse und Erscheinungen gelten durfen. Im Rahmen des in Tabelle 1 und 2 vorgenommenen Schemas und der damit verbundenen Rangordnung der Bestimmungsfaktoren der Logistik lassen sich im konventionalen Sinne - aufgrund bestimmter Kriterien (zum Beispiel Charakter der Faktoren, Nachhaltigkeit, Wirksamkeit, Wirkungsumfang usw.) - verschiedene mógliche Faktorengruppen unterscheiden. T ab elle 2. G rundlegende B estim m ungsfaktoren der Entw icklung und des W andels in der L ogistik - synthetischer A nsatz - W andel des H erstellerm arktes zu einem K auferm arkt - Steigerung der D ifferenzierung und der Individualisierung der Praferenzen und K aufersegm ente - steigende A nforderungen sow ie w achsender W ettbew erb im Bereich des N iveaus und der Q ualitat der D ienstleistungen sow ie des K undenservice - A nstieg der K osten in StrOmen und N otw endigkeit einer O ptim ierung der K ostenstruktur - Druck zur V erbesserung von E ffektivitat und Effizienz des W irtschaftens und M anagem ents - steigender D ruck zu r VerkUrzung des Entstehungszyklus von Erzeugnissen und des W eges zum Endkunden - G lobalisierung (R egionalisierung) und Internationalisierung der W irtschaft und des M arkte - V eranderung der V ersorgungskanale und der D istribution sow ie Tendenz zur V erstarkung der Partnerschaft innerhalb einer W ertschópfungskette - Integrierung der W irtschaftsprozesse sow ie Integrierung der O rganisation und der Entscheidungsprozesse (A nstreben von Synergie-E ffekten und der E ntw icklung einer Integrationsstrategie, die a u f Schaffung der Potentiale an Effekten und W erten abzielt) - W andel und Fortschritt in der IT-Technologie (zunehm ende Bedeutung von Inform ationssystem en in der U nternehm ensfuhrung, S teigerung des lnvestitionsbew usstseins im T echnologiebereich, Inform ationsintegration, E ntw icklung der A utom atisierung in der Identifizierung und E-Business) - V erstarkung des U nternehm ensgeistes und der lnnovativitat in der W irtschaftstatigkeit und in den M arktaktivitaten - Entw icklung und zunehm ende A nw endung m arktorientierter U nternehm ensfuhrung und des M anage m ents der W irtschaftsprozesse - zunehm ende Bedeutung der U m w eltaspekte in den M arktaktivitaten - E ntw icklung in der W issenschaft (Theorie des Integrierten M anagem entsystem s, der System theorie, der Prozesstheorie, der S ynergietheorie, Theorie der Potentiale usw.) Quellen: E igene B earbeitung.
Die Gesamtheit der dargestellten móglichen Bestimmungsfaktoren der Entwick lung und des Wandels in der Logistik lasst sich im Hinblick auf ein klassisches Sy stem aufgrund ihrer unterschiedlichen Eigenschaften analysieren und kategorisieren, und zwar unter Bezugnahme auf: 1. okonomische Faktoren, 2. gesellschaftliche Faktoren, 3. marktbedingte Faktoren, 4. technologische Faktoren, 5. ókologische Faktoren, 6. rechtlich-politische Faktoren.
Identifizierung der Determ inanten der Entw icklung.
291
Einer der móglichen Ansatze bei der Strukturierung und Bewertung o.g. Faktoren ist die Spezifizierung im Hinblick auf die Richtung und Wirksamkeit ihrer Einwirkung. In diesem wichtigen Bereich lassen sich demnach zunachst folgende Gruppen von Faktoren ausgrenzen: 1. stimulierende und gestaltende Faktoren in der Logistik im Allgemeinen, 2. Faktoren der Schaffung neuer (potentieller) Entwicklungsmóglichkeiten der Logistik, 3. Bestimmungsfaktoren der wachsenden Herausforderung an Logistik und Ma nagement im Allgemeinen, 4. zwangslaufige Faktoren realer Notwendigkeit der Logistikentwicklung und ei nes radikalen Wandels bei der Vorgehensweise in Objektflussen, 5. hemmende und einschrankende Faktoren der Entwicklung und des Wandels in der Logistik. Weitere mógliche Klassifizierungskriterien, die der Abgrenzung einzelner Grup pen und Arten der Faktoren dienen kónnen, orientieren sich in ihrer Aufteilung an herkómmlichen Merkmalen wie Verbreitungsgrad und Wirkungsreichweite der Faktoren, Verkniipfung mit Fltissen allein und mit involvierten Untemehmen oder auch Zeitraum und Nachhaltigkeit der Auswirkungen. Im ersten Fali, also im Hinblick auf Verbreitung und Wirkungsreichweite, kann man die Bestimmungsfaktoren der Logistikentwicklung in folgenden Gruppen von Faktoren zusammenfassen: 1. Faktoren mit weitweiter Ausstrahlung, 2. Faktoren mit regionaler Ausstrahlung, 3. Faktoren mit lokaler Ausstrahlung (nationale Ebene). Unter Berucksichtigung realer und potentieller Zusammenhange mit den Prozessen der Objektfltisse sowie mit involvierten Kettengliedem und Subjekten in der Struktur der Flusse lassen sich insgesamt die Bestimmungsfaktoren der Logistikent wicklung nach folgenden Kriterien kategorisieren: 1. exogene Faktoren in Bezug auf die Flusse, 2. endogene Faktoren in Bezug auf die Flusse, 3. von konkreten Kettengliedem und Untemehmen unabhangige Faktoren, 4. independente Faktoren in Entscheidungsprozessen einzelner Subjekte in der Struktur der Flusse. SchlieBlich lasst sich unter Berucksichtigung der ZeitgróBen und der Nachhaltig keit der Einwirkung der Bestimmungsfaktoren in der Logistikentwicklung eine Kategorisierung in folgende Gruppen vomehmen: 1. langfristig wirkende Faktoren, 2. permanent wirkende Faktoten (zeitlich unbestimmt), 3. kurzfristig wirkende Faktoren (konjunkturbezogene Faktoren). Eine ganzheitliche und griindliche Identifizierung der tatsachlichen und mógli chen Determinanten der Logistikentwicklung und somit eine detaillierte Analyse der Entstehung und der Eigenschaften sowie der Richtungen und der Wirksamkeit
292
Piotr Blaik
sind fiir die effiziente Anwendung sowie die Ausgestaltung konkreter und eventueller Móglichkeiten und Potentiale der Logistikentwicklung im Hinblick auf die Steigerung der Wettbewerbsvorteile hóchst relevant, insbesondere fur die westeuropaischen Lander, sie sind aber ebenso wichtig im Hinblick auf eine strategische Beschleunigung der Entwicklung bzw. die Durchfiihrung radikaler Veranderungen im Bereich der Logistik, was die aktuelle Situation in Polen angeht.
Faktoren des Wandels in der Logistik im Lichte der westeuropaischen Forschung Das Problem der Bedeutung und der Wertung des Einflusses der Hauptfaktoren auf die Entwicklung und den Wandel in der Logistik in den Staaten Westeuropas war und ist weiterhin Gegenstand zahlreicher empirischer Untersuchungen (Erhebungen und Umfragen) sowie Studien in Europa (insbesondere in Deutsehland) und den USA. Es seien hier insbesondere die systematisch durchgefiihrten Forschungs arbeiten folgender Forschungseinrichtungen und Arbeitskreise9 gemeint: - Technische Universitat in Berlin und Bundesvereinigung Logistik e.V. (BVL) — Forschungsarbeiten unter der Leitung von Prof. Dr.-Ing. H. Baumgarten, - Ohio State University i Council of Logistics Management (CLM) - For schungsarbeiten unter der Leitung von B. LaLonde, - A.T. Keamey und European Logistics Association (ELA), - Philipps-Universitat Marburg - Forschungsarbeiten unter der Leitung von I. Gópfert. Die Tatsache, dass diese Forschungstatigkeit immer wieder aufgegriffen wird, sowie die Fundierung auf Aussagen von Fiihrungskraften verschiedener Untemeh men wie auch von Experten, die Mitglieder nationaler und intemationaler Kórperschaften und Logistikverbande sind, erlaubt es, trotz Differenzen in den erzielten Wertungsergebnissen in Bezug auf die untersuchten Entwicklungstrends und dereń abweichende Voraussetzungen die Ergebnisse komparativ zu analysieren. Im Folgenden geht es um eine Synopse der Ergebnisse von Vergleichsstudien iiber die strategische Bedeutung der Hauptfaktoren, die tatsachliche Rolle und die Entwicklung der Logistik in Untemehmen in westlichen Landem. Die Vergleiche wurden in verschiedenen Jahren in Deutsehland und in den Vereinigten Staaten so wie in intemationaler Verteilung (Triadę: Europa, Nordamerika und Asien) durchgefuhrt. Die Tabellen 3-5 und Abb.l zeigen die Ergebnisse. 9 Vgl. H.Ch. Pfohl, S tandiger Wandel. A nderung der O rganisations- und p erso n a lstru ktu r ais Voraussetzung zu r Logistikexzellenz, [in:] Logistik 2000plus. Yisionen - M arkte - Ressourcen, Darmstadt 1999, S. 177-178; L o gistik der Z ukunft - Logistics f o r the F uturę, (Hrsg.) I. GOpfert, Wiesbaden 2001, S. 316-332.
Identifizierung der D eterm inanten der Entw icklung.
293
T abelle 3. Bedeutung grundlegender Bestimmungsfaktoren der Logistikentwicklung bei Untemehmen in
Deutschland (im Lichte der Forschung*) Jahre | 1990 | 1996 [ 2000** Rangordnung der Wertung: 1-7 1-10 0^1 0-4 Losistikkosten 4,6 8.3 37 34 Service (Anforderungen) der Kunden 4,3 8,8 36 38 Fortschritt bei Informations- und Telekommunikationssvstemen 2,8 4.8 19 25 Internationaler Wettbewerb (global) 2.4 6.3 08 12 Dauer der FlUsse fZeitkonkurren?! 7,6 16 16 EuroDaische Integration 3.6 12 13 Innovation in Bezug auf Produkte und Heren PrnHnttinn 1.4 5,2 1,2 I5 Bestandsmanagement 4.4 7.3 Veranderung der Produktionstiefe 4,9 06 07 _ Entwicklung spezialisierter Dienstleistungen in der Logistik 3.7 Transportentwicklung _ 10 12 Ókologie 09 12 Gesetzliche Yoraussetzungen und Einschrankungen ------------------------------------ ------------------------ ----------------------- J -------- 0,9 : ^ _____ _____ 1.0 17^ __ * Umfragen unter den in der Bundesvereinigung Logistik e.V. organisierten Untemehmen, d.h. einer Gesamtanzahl von 384 (1987), 341 (1990) bzw. 640 Untemehmen (in den Jahren 1996, 2000); ** Geschatzte Zahlen nach dem Forschungsstand von 1996. Quellen: H. Baumgarten, Trends in der Logistik - B asis fiir U nternehm ensstrategien (Kurzfassung) 4 Deut scher Logistik-KongreB ’90, MUnchen 1991, S. 449-450; H. Baumgarten, Trends u n d S tra teg ien in der Logi stik 2000. A nalysen-Potentiale~Perspektiven, Kurzergebnisse, Berlin 1996, S. 1; H. Baumgarten, R. Zibell, Trends in Logistik , MUnchen 1988, S. 86; P. Blaik, Logistyka. K oncepcja zintegrow anego zarządzania, War szawa 2001, S. 34-35; Ł. Blaik, Tendencje rozwojowe logistyki i przejawy jej integracji w zarządzaniu przed siębiorstwem, [Lizentiatarbeit Manuskript], Universitat Opole, Opole 2006, S. 32. Determinanten (Voraussetzungen) der Logistikentwicklung
1987
T abelle 4. Bedeutung wesentlicher Einflussfaktoren der Logistikentwicklung bei Untemehmen in den Vereinigten Staaten (im Lichte der Forschung*)
Determinanten (Voraussetzungen) der Logistikentwicklung Kundenservice (Anforderungen) Kostendruck Informationstechnologien Globalisierung Erweiterung des Geschaftsfeldes Zunehmende Bedeutung des Managements Integration Wettbewerbsdruck Technischer Fortschritt Just-in-Time Supply Chain Management fSCM) Outsourcing Sonstige
Jahre 1990 1996 1998 Antworten v.H. befragter Untemehmen insgesamt 15 20 11 8 15 22 8 12 18 21 34 5 5 9 11 8 4 2 1988
6
6 8
6
____
15
21
____
6 12
5 — ____
6
3 7 15 7
17 17 10 * Umfrage unter den im Council of Logistics Management organisierten Untemehmen, d h einer Gesamtanzahl von 201 (1988), 216 (1990), 196 (1996) bzw. 145 Untemehmen (1998) Quelle: H. Ch. Pfohl, Standiger Wandel. A nderungder Organisations- und Personalstruktur ais Voraussetzung zur Logistikexzellenz, in: Logistik 2000plus. Yisionen - Markte - Ressourcen , Darmstadt 1999, S. 205; Ł. Blaik, Tendencje rozwojowe..., op.cit., S. 33; P. Blaik, Logistyka. Koncepcja zintegrowanego zarządzania..., op.cit., S. 36.
294
P iotr Blaik
T ab elle 5. Bedeutung wesentlicher Einflussfaktoren der Logistikentwicklung und der Unternehmensstrategie
in Europa, Nordamerika und Asien (im Lichte der Forschung*) Jahre 1999
Determinanten der Logistikentwicklung und der Strategie im Untemehmen
2005** Rangordnung:
Kostendruck Kundenanforderungen lnformationssystem Prozessorientierung Time to Customer Kundenintegration Time to Market Supply Chain Management Internet
1-5
1-5
4,46 4,31 3,84 3,62 3,62 3,50 3,47 3,13 3,01
4,68 4,66 4,58 4,42 4,30 4,17
4,19 4,36 * Umfragen bei 700 Untemehmen „Triadę” (Europa, Nordamerika und Asien); ** Geschatzte Zahlen gem. Umfragen aus dem Jahre 1999 Quelle: H. Baumgarten, St. Walter, Trends und Strategien in der Logistik , in: Logistik-M anagem ent. Strategien - K onzepte - Praxisbeispiele, (Hrsg.) H. Baumgarten, H. Wiendahl, J. Zentes, Berlin 2001, Tl. 3.05.01, S. 13; Ł. Blaik, Tendencje rozwojowe..., op.cit., S. 34. Faktoren:
1 999 r.
2 0 0 0 r.
Integration innerhalb der E uropaischen Union
Liberalisierung des W elthandels Krise in A sien und Sudam erika Internationalisierung der Kunden zu n ehm end e Bedeutung der Z eitkonkurrenz zu n ehm end e Bedeutung d es Kostenwettbewerfos zu n ehm end e Bedeutung des Cłualitatswettbewerbs lndividualisierung der Kundenw unsche Globalisierung de r Nachfrage W e ite re Entwicklung der IT-Technologie W eitere Entwicklung d e r Produktionstechnologie Stand der Transporttechnik und de r Infrastruktur Standortfaktoren ganzheitliche Produktentwicklung Entwicklung de r Lieferkom petenzen
S teigendes Tem po de r lnnovativitat B edeutung der Faktoren: S ehr groft
groB
mittel
klein
gering
A b b . 1. Bedeutung ausgewahlter Faktoren fur die strategische Handlungsweise von Untemehmen im Bereich der Logistik Quelle: L ogistik d er Z ukunft - Logistics fo r the Futurę, (Hrsg.) I. GOpfert, Wiesbaden 2001, S. 326.
Identifizierung der Determ inanten der Entw icklung..
295
Die in den Tabellen 3-5 und auf Abbildung Nr.l dargestellten Ergebnisse der in den Jahren 1987-2000 in deutschen und amerikanischen sowie in bestimmtem Umfang auch in ausgewahlten europaischen und asiatischen Untemehmen durchgefuhrten Studien erlauben folgende Schlussfolgerung10: - bemerkenswert ist vor allem eine gewisse Differenzierung in der durch die Untemehmen in den untersuchten Landem identifizierten Bandbreite an wesentlichen Einflussfaktoren der Entwicklung und des Wandels in der Logistik sowie die abweichende Rangfolge der Rolle einzelner Faktoren; - die Studien bestatigen den Einfluss auf die Steigerung der Bedeutung und der Entwicklung der Logistik insbesondere folgender Faktoren: Druck auf die Kostenoptimierung der Objektfliisse, Steigerung der Anforderungen im Bereich des Kundendienstes, Entwicklung der Informations- und Kommunikationssysteme, zunehmende Zeitkonkurrenz, Integrationsprozesse, Supply Chain Management sowie Globalisierung, bei gleichzeitiger Verschiebung der Bedeutung einzelner Faktoren in den untersuchten Zeitraumen; - die Studien belegen eine zunehmende Bedeutung des Niveaus und der Flexibilitat des Logistikservice, insbesondere auf der Ebene der Zeit, der Qualitat, des vollstandigen und zuverlassigen Informationsflusses, der Lieferungssicherheit usw.11; eine erhebliche VergróBerung des Wettbewerbsvorteils und des Vorsprungs wird durch eine Verbesserung der Logistikleistungen erreicht (45% der Untemehmen in Deutsehland), bei einem deutlich geringerem Einfluss des Abbaus der Logistikkosten (23% der befragten Untemehmen); - die sich verscharfende Wettbewerbslage (intemational) bedingt eine immer engere Bindung der Untemehmen an den Markt; zusammen mit der Ausdehnung und der Integration des europaischen Marktes (Weltmarkt); dadurch werden die Un temehmen gezwungen, angesichts logistisch differenzierter Priorisierung der Kunden immer flexibler zu reagieren; - die entscheidende Bedeutung steigender Kundenanforderungen, des Kostenoptimierungsdrucks, der Entwicklung der Informationssysteme sowie des Wettbewerbs auf der Zeitebene im Hinblick auf die Logistikentwicklung sowie der Unternehmensstrategie wird bestatigt durch die 1999 durchgefiihrten Forschungsarbeiten in ausgewahlten Untemehmen der sog. Triadę (siehe Tab. 5) sowie auch zwei in P. Blaik, Logistyka. K oncepcja zintegrow anego zarządzania, op.cit., S. 32-37; H. Baumgarten, St. Wal ter, Trends u n d Strategien in der Logistik, in: Logistik-M anagement. Strategien —K onzepte —P raxisbeispiele..., op.cit., S. 12-13. 11 Die grundlegende Rolle der Determinanten bei der Gestaltung des Niveaus der Logistikleistungen und der damit verbundenen Schwerpunkte in der Logistik angesichts der fortschreitenden Integration des europai schen Marktes wurde durch die Ergebnisse der 1991 in Frankreich durchgefiihrten Studien bestatigt. Unter den durch Sachverstandige und FUhrungskrafte in Frankreich angesprochenen zukunftsweisenden Schwerpunkten in der Logistik werden in erster Reihe folgende Faktoren genannt: Termintreue, Steigerung des Wettbewerbs bei den Lieferbedingungen, Entwicklung der EDV-Vermittlung in Verbindung mit der Betreuung und Abwicklung der Lieferungen in einer im Vergleich zu anderen Konkurrenten kurzeren Zeit. Siehe: P. Dornier, P lein fl u x su r l ’entreprise, Paris 1991, S. 117.
296
Piotr Blaik
den Jahren 1999 und 2000 durchgefiihrte Untersuchungen in Untemehmen in Deutschland (siehe Abb. 1); hingewiesen wird zusatzlich auf die Móglichkeit, dass ihre Bedeutung in Zukunft noch weiter wachsen wird; - wahrend der Forschungen, die in der Gruppe der Triadę durchgefuhrt wurden, nahm man einen erheblichen Zuwachs der Bedeutung derjenigen Determinanten an, die die Integration im Bezug auf Kunden, Prozesse, Kommunikation sowie Zeit betreffen; den gróBten Anstieg vermutete man im Bereich der Intemetentwicklung und -anwendung (Anstieg um 1,35 Punkte in den Jahren 1999-2005) sowie beim Supply Chain Management (voraussichtlicher Anstieg der Bedeutung um 1,06 Punkte); - bei den amerikanischen Untemehmen hatten in den 90er Jahren des 20. Jahr hunderts folgende Faktoren einen entscheidenden und wachsenden Einfluss auf den Wandel in der Logistik, wobei nach Einsicht der Experten dieser Einfluss auch wei terhin wirksam bleiben wird (siehe Tab. 4): dynamische Entwicklung der IT-Technologie (exponiert in den Jahren 1996-1998 entsprechend 21% bzw. 34% der befragten Untemehmen), Implementierung des Supply Chain Managements (entsprechend 15% und 21% Antworten der Gesamtheit der befragten Untemeh men), Kostendruck (entsprechend 8% und 12% der Antworten der befragten Unternehmen), Marktglobalisierung (entsprechend 11% und 9% der Untemehmensantworten) sowie Anfordemngen an den Kundendienst (entsprechend 11% und 8% der Antworten von Untemehmen); - aufgrund der praktischen Analysen der Implementierungs formen und der Entwicklung der Logistik in amerikanischen Untemehmen in der zweiten Halfte der 90er Jahre des 20. Jahrhunderts schlieBen B. LaLonde und J. Masters12 darauf, dass die wichtigsten Logistikstrategien in den Vereinigten Staaten die Strategien der Lieferketten („Supply Chain Management”) und Strategien der Reduzierung von Reaktions- und Durchlaufzeiten („Cycle Time Compressions”) sind und bleiben werden; - die Entwicklung und strategische Bedeutung der Versorgungsketten wird durch die zunehmende Tendenz zur Zeitreduziemng determiniert; nach Auffassung J. Coyle, E. Bardi und C. Langley Jr. spielt die Logistik bei der Anpassung der Distributionskanale an die Bediirfnisse logistischer Systeme der „schnellen Reagierung”13 in zunehmendem MaBe eine bedeutende Rolle; die Verkiirzung der Auftragsabwicklungsprozesse ermóglicht den Abbau der Lagerbestande und der Lagerhaltungskosten entlang des gesamten logistischen Kanals und schópft dadurch einen neuen Wert innerhalb der Lieferkette. 12 Siehe. H. Ch. Pfohl, Entw icklung und S tand der Logistik in den USA, [in:] H andbuch Logistik. M anage m ent von M ateriał- u n d W arenflufiprozessen, (Hrsg.) J. Weber, H. Baumgarten, Stuttgart 1999, S. 808, 810. 13 J. Coyle, E. Bardi, C. Langley Jr., Zarządzanie logistyczne..., op.cit., S. 35, 41.
Identifizierung der Determ inanten der Entw icklung.
297
Stimulierende und hemmende Faktoren der Logistikentwicklung in Polen Die oben genannten Tendenzen und fur westliche Lander charakteristischen Prozesse stellen die Determinanten und Erscheinungsformen einer langfristigen Ent wicklung und des Wandels im Logistiksystem dieser Lander dar; sie beinhalten wesentliche Bezugspunkte und Indikatoren hinsichtlich des Umfanges, der Richtungen und des Tempos des Wandels, der zu erwarten ist, und sind - was noch wichtiger ist - damit Ansatzpunkte fiir die Stimulation eines Wandels in der Logistik im heutigen Wirtschaftsraum Polen. Der eintretende Wandel im polnischen Wirtschaftsystem und seinem Umfeld schafft neue Voraussetzungen und zugleich einen starken Bedarf an wesentlichen und den modemen globalen Standards gerechten Veranderungen im allgemeinen Managementkonzept, insbesondere aber bei der Entwick lung und Implementation modemer Logistikstrategien. Wenn man die kennzeichnenden Entwicklungstendenzen der Logistik und der Einflussfaktoren, die der Hebung der strategischen Bedeutung der Logistik in westlichen Landem dienen, auf die gegenwartige Lage in Polen bezieht, so lasst sich eine Generalthese aufstellen, die auf mehrere Liicken in diesem Bereich hinweisen wird, welche sich weiterhin nicht nur auf den realen Bereich der genannten Erscheinungen und Prozesse sowie praktischen Móglichkeiten und Ausdrucksformen der Logistikentwicklung in Polen, sondem auch auf den Bereich des logistischen Bewusstseins sowie der Richtigkeit der Bewertung und Diagnostizierung der Lage und strategischen Bedeutung beziehen, die dem logistischen Management zukommt. In diesem Zusammenhang kann man ais kurzfristige Zielperspektive in Richtung einer ais wiinschenswert und erwunscht zu erachtenden Verwirklichung der These von K. Rutkowski14 annehmen, dass sich die Entwicklungstendenzen der Logistik in Polen zusammen mit der fortschreitenden Integration der polnischen Wirtschaft in die westlichen Wirtschaft innerhalb der Europaischen Union in den kommenden Jahren immer mehr den langfristigen Trends, die man in Westeuropa und weltweit beobachtet, angleichen wird. Bei der Betrachtung dieser Trends ware es, wie M. Sołtysik15 feststellte, sinnvoll zu versuchen, die Antriebskrafte sowie die Hemmungskrafte des Wandels in der Logistik zu benennen. Diese Krafte konnen, je nach Charakter, die Entwicklung stimulieren und so den erwtinschten Wandel in der Logistik in einer langfristigen Dimension herbeifuhren, oder aber sie konnen die bestehende Lage mehr oder weniger aufrecht erhalten und die eingefiihrten vorteilhaften Veranderungen in der Logistik und in der Unternehmensfuhrung sogar einschranken. 14
K. Rutkowski, Tendencje rozwojowe logistyki w Polsce — o d dezintegracji do integracji, [in:] Logistics '96. S ystem y logistyczne kluczem do rozwoju gospodarczego, Poznań 1996, S. 11. M. Sołtysik, O dynam ice zm ian w logistyce, [in:] Kierunki rozw oju logistyki w Polsce w św ietle ten dencji św iatowych. Red. M. Sołtysik, Katowice 2004, S. 18-19.
298
Piotr Blaik
In Tab. 6 wird versucht in einer Synopse die Grundvoraussetzungen und stimulierenden Faktoren (Antriebskrafte) sowie Einschrankungen (Hemmungskrafte) der Entwicklung und des Wandels der Logistik in Polen zusammenzustellen, die die Ubergangszeit der 80er und 90er Jahre des 20. Jahrhunderts sowie die Jahrhundertwende gepragt haben. T ab elle 6. H auptfaktoren der B egiinstigung und der H em m ung der Entw icklung und des W andels in der Logi stik in Polen (in den 90er Jahren des 20. und zu Beginn des 21. Jahrhunderts)
Stimulierende Faktoren der Logistikentwicklung
Hemmende Faktoren der Logistikentwicklung
- Wandel des Charakters des polnischen Marktes in Richtung eines Kaufermarktes - Fortschreitender Globalisierungsprozess (langfristige Tendenz zur Integration der Wirtschaftsprozesse) - zunehmende Rolle und Starkę der Kaufer in der Struktur der Distributionskanale - Entwicklung der IT-Technologien und zunehmender EDV-Einsatz in Firmen - fortschreitende Liberałisierung des polnischen Transportmarktes und seine Integration in den Transportmarkt der Europaischen Union - zunehmende Nachfrage nach integrierten, gebundelten Logistikieistungen auf Kundenseite - wachsendes Bewusstsein der engen Verkniipfung zwischen der Logistikentwicklung und dem Zustand der Umwelt - wachsendes Bewusstsein der Notwendigkeit einer Effizienzsteigerung in Bezug auf die GilterflUsse in Polen und im internationalen GOteraustausch - zunehmender Bedarf an Logistikwissen in polni schen Untemehmen - EU-FOrderung mit dem Ziel der Entwicklung und des Wandels in der polnischen logistischen Infra struktur.
- gesetzliche Hindernisse in Handel und Transport - bisherige Unterentwicklung der logistischen Infra struktur (Transport- und Lagervorgange) - verhaltnismaBig niedriges allgemeines Logistikbewusstsein und geringe Entschlossenheit zur Beschleunigung der Logistikentwicklung - weiterhin geringes Verstandnis fur schnelle und komplexe Einfilhrung der Prinzipien des modemen integrierten Managements in Untemehmen und Marktprozessen - verhaltnismaBig schwach verbreitete Orientierung am Kundenservice und unterentwickeltes Dienstleistungsnetzwerk sowie geringe Qualitat in beiden Bereichen - weiterhin verhaltnismaBig groBe Zerstuckelung des Handels und ein wenig elastisches Distributionssystem - unzureichende und verspatete Vorbereitung der lo gistischen Strukturen und LOsungsmodelle in Unternehmen auf die EU-Anforderungen - Befurchtungen kleiner und mittlerer Untemehmen gegentiber Markt-, Finanz- und Technologieprozessen in Zusammenhang mit der Globalisierung - unzureichende Performanz polnischer Unternehmen im Logistikbereich, insbesondere in Bezug auf Niveau und Kostenstruktur, im Bereich des Warenverkehrs und in Bezug auf die notwendige Analyse von Ursachen sowie Optimierungsansatzen
Quelle: eigene B earbeitung nach: K. Rutkow ski, Tendencje rozwojow e logistyki w Polsce o d dezintegracji do integracji, in: Logistics '96. System y logistyczne kluczem do rozwoju gospodarczego, Poznań 1996, S. 7-17; G. Szyszka, L ogistyczne uw arunkow ania polsko-niem ieckiej w ym iany towarowej, [in:] Innow acje logistyczne dla produktów i usług w gospodarce, Poznań 1997, S. 11-12; P. Blaik, Logistyka..., op.cit., S. 38-39; Ł. Blaik, T endencje rozw ojow e..., op.cit., S. 37.
Im Kontext der „logistischen Realitat” in Polen und in den westlichen Landem sollte man an dieser Stelle einige Punkte ansprechen, die meines Erachtens von wesentlicher Bedeutung sind16: A u f diese P roblem e hat der A utor des Beitrages schon in frilheren A rbeiten hingew iesen. Siehe P. Blaik, Logistyka. K oncepcja..., S. 3 2-34.
Identifizierung der D eterm inanten der Entw icklung..
299
Zum ersten besteht in Polen weiterhin eine Liicke, was den Transfer und die Anwendung der Welterrungenschaften im Bereich der Logistik angeht, und zwar sowohl in theoretischer ais auch in praktischer Hinsicht. Die in den letzten Jahren bemerkbare Auseinandersetzung mit diesen Errungenschaften steckt noch in den Anfangen und beriicksichtigt die Voraussetzungen einer ganzheitlichen und zuverlassigen Identifizierung sowie einer systembezogenen Implementation nur unvollstandig. Zu weit ist in Polen das Verstandnis der Logistik im Sinne eines operationellen Konzeptes verbreitet, ais einer „Dienstleistungsfunktion”, die sich am Management und der Rationalisierung technischer und ókonomischer Prozesse im Bereich der Guterflusse im Rahmen gegebener Strukturen, des Potentials und der Bediirfnisse orientiert. Zu wenig wird dem Wesen und den Werten modemer Logi stik ais einem Wegweiser der Innovation im Untemehmensmanagement und der Marktstrukturen im Sinne eines integrierten Managementkonzeptes Rechnung getragen, insbesondere wiederum im Sinne eines strategischen Managements und der Orientierung an einem ganzheitlichen, integrierten Management des Untemehmens und der Lieferketten (Supply Chain). Weiterhin fehlt es in Polen an einem allgemeinen Verstandnis fur die Organisation, die AusmaBe und die Vorteile der Logistik, was zur Folgę hat, dass weiterhin Schwierigkeiten bei der organisatorischen Integration der Logistik in die Unternehmensstruktur zu beobachten sind, einhergehend mit Zeichen einer fehlenden Bereitschaft zur kontinuierlichen Durchfuhrung solcher Anpassungsprozesse. Die Tatsache, dass die Einfligung der Logistik in den Organisationsaufbau eines Untemehmens gleichzeitig die Anwendung eines neuen, oder besser gesagt „umstrukturiertem” Organisationssystems und Managements im Gesamtuntemehmen und den vollstandigen Umbau des Vermarktungssystems, mit anderen Worten eine Transformation des gesamten Untemehmenspotentials sowie aller Entscheidungsgrundlagen und -prozeduren bedeutet, sowie das gesamte zugrundeliegende Prinzip bleiben weitgehend unverstanden. Ais zweiter Punkt ist zu nennen, dass die polnischen Untemehmen bei der Aus einandersetzung mit der Frage: wie sie ihre aktuelle und kiinftige Marktposition starken kónnen, laut K. Rutkowski17 wie folgt reagieren: Durch eine Verbesserung der Lósungen nicht nur im Produktionsbereich, sondem auch, wenn nicht vor allem, im Logistikbereich. Dieser Feststellung ist ganzlich zuzustimmen angesichts der Tatsache, dass immer noch der groBte Spielraum fur RationalisierungsmaBnahmen in polnischen Untemehmen im Logistikbereich liegt, Spielraum nicht nur fur Kostensenkungsen, sondem auch fur MaBnahmen, die dazu dienen, den zunehmenden Anforderungen an Niveau und Qualitat des Kundendienstes gerecht zu werden. Ein Erfolg in dieser Hinsicht ist zu messen an der Akzeptanz und móglichst weit gehenden Umsetzung dieser Tatsache, welche wiedemm von existentieller Bedeutung 17 K. Rutkowski, Tendencje rozwojowe logistyki w Polsce - od dezintegracji do integracji S. 15-16.
od
cit
300
Piotr Blaik
sind, um móglichst schnell die in westlichen Landem aufgestellten Konzepte eines System- und integrierten Managements der Aktivitaten und Logistikprozesse zu implementieren, die allein eine Starkung der Wettbewerbsposition polnischer Unternehmen unter den Bedingungen einer fortschreitenden Globalisierung des Marktes ermóglichen und sie zugleich bedingen. Drittens ist hervorzuheben, dass die in Polen durchgefuhrten Proben der Quantifizierung und der Wertung des Niveaus sowie der Struktur der Logistikkosten wei terhin nicht ais systematische und systembezogene Identifikationsvorgange bezeichnet werden konnen. Ein wesentliches Hindemis fur die Entwicklung und Anwendung einer komplexen und betriebswirtschaftlichen Logistikkostenrechung sind im groBen AusmaB die angewandten Methoden, die sich iiberwiegend auf die Ausbringung konzentrieren, was dazu fiihrt, dass im Endergebnis die Kosten der lo gistischen Prozesse und die laufenden Kostentrager kaum nachvollziehbar und verifizierbar sowie allgemein schwer zu analysieren sind. Dies macht unter anderem den Vergleich zwischen einzelnen Untemehmen und Marktsegmenten auf nationaler und intemationaler Ebene sehr miihsam. Viertens ist zu konstatieren, dass auf dem polnischen Markt ein wesentlicher Wandel der Logistikleistungen eintreten muss. Mit wachsender Nachfrage nach ganzheitlichen Logistikleistungen, komplexer Betreuung durch Untemehmen und dem Angebot integrierter Logistikbiindel miissen auf der Anbietereseite des polni schen Logistikmarktes Angebote geschaffen werden, die nicht nur die aktuellen, sondem auch die zunftigen Erwartungen und Anspriiche nationaler und intematio naler Abnehmer befriedigen und sich schlieBlich den Standards der Angebote westlicher Logistikuntemehmen (Befórderungs-, Speditions- oder Lagerungsuntemehmen) angleichen. Fiinftens ist zu unterstreichen, dass, wie von G. Szyszka18 gezeigt, die Transfor mation der polnischen Wirtschaft zu ungiinstigen Veranderungen im makrologistischen System fiihrte und in einer deutlicher Weise die' Missstande der Vergangenheit offenlegte. Pragnant ist der Sachverhalt, dass die polnischen logistischen Strukturen den Lósungen und Standards der Europaischen Union auf vielen Ebenen - von der legislativen uber die organisatorische bis hin zur technischen Ebene nicht standhalten. Um diese Nachteile zu beseitigen, sollten nach Meining des o.g. Autors energische MaBnahmen in folgenden Bereichen ergriffen werden: - Entwicklung der logistischen Infrastruktur (Bau von Lager- und Distributionszentren, Modemisierung und Ausbau der Kommunikationsinfrastruktur), - Entwicklung logistischer Informationssysteme, - Integration polnischer Untemehmen zwecks Gewahrleistung eines komplexen Angebotes an Logistikleistungen, - Entwicklung eines Systems der logistischen Weiterbildung, G. Szyszka, Logistyczne uwarunkowania polsko-niemieckiej wymiany towarowej, [in:] Innowacje logis tyczne dla produktów i usług w gospodarce, Poznań 1997, S. 24.
Identifizierung der D eterm inanten der Entw icklung..
301
- Novellierung polnischer gesetzlicher Losungen, - Reduzierung schadlicher Auswirkungen des Transports und der ihm dienenden Infrastruktur auf die Umwelt. L iteratur B l a ik Ł., T endencje rozwojowe logistyki i przejawy je j integracji w zarządzaniu przedsiębiorstw em Lizen-
tiatarbeit [M anuskript], U niversitat O pole, Opole 2006. BLAIK P.,
Logistyka. Koncepcja zintegrowanego zarządzania przedsiębiorstwem, W arszaw a 1996.
CHRISTOPHER M., Logistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw [U bersetzung], W arszaw a 2000. COYLE J., B a r d i E., LANGLEY C . Jr, Zarządzanie logistyczne [U bersetzung], W arszaw a 2002.
DARR W ., Integrierte Marketing-Logistik. Auftragsabwicklung ais Element der marketing-logistischen Strukturplanung, W iesbaden 1992. DORNIER P.,
Plein jlux sur l ’entreprise, Paris 1991.
Handbuch Logistik. Management von Materiał- und Warenflujiprozessen, S tuttgart 1999. KRULIS-RANDA J. S., Megatrends und Logistik-Management, [in:] Megatrends ais Herausforderung fur das Logistik-Management, B ern-S tuttgart 1992. KUHN A ., H ellingrath H., Supply Chain M anagement. O ptim ierte Z usam m enarbeit in der W ertschópfunsskette, B erlin-H eidelberg 20 0 2 .
Entwicklung und Stand der Logistik in den USA, [in:] Handbuch Logistik. Management von Materiał- und Warenflujiprozessen, (Hrsg.) J. W eber, H. Baum garten, S tuttgart 1999,
PFOHL H. C h „
P f o h l H. C h ., Standiger Wandel. A nderung der O rganisations- un d p erso n a lstru ktu r a is Yoraussetzung zu r
Logistikexzellenz, [in:] Logistik 2000plus. Visionen - M arkte - Ressourcen, D arm stadt 1999. RUTKOWSKI K„
Tendencje rozwojowe logistyki w Polsce - od dezintegracji do integracji, [in:] Logistics '96,
System y logistyczne kluczem do rozw oju gospodarczego, Poznań 1996.
dynamice zmian w logistyce, [in:] Kierunki rozwoju logistyki w Polsce w świetle tendencii światowych. Red. M. Sołtysik, K atow ice 2004.
SOŁTYSIK M., o S z y s z k a G .,
Logistyczne uwarunkowania polsko-niemieckiej wymiany towarowej, [in:] Innowacje logistycz-
ne dla pro d u któ w i u sług w gospodarce, Poznań 1997.
Proces integrowania łańcucha dostaw - dotychczasowe tempo i przewidywane kierunki zmian w Europie (na podstawie badań A. T Kearney i European Logistics Association), [in:] Zarządzanie
WOLLFGRAM E „
łańcuchem dostaw, M ateriały konferencyjne, Logistics '98, Poznań 1998.
Anna Bruska, Sabina K auf Uniwersytet Opolski
Logistyka na poziomie regionalnym wymiary i wyzwania Wprowadzenie W związku z wejściem Polski do UE pojawia się szansa przyspieszenia rozwoju ekonomicznego poprzez adaptację rozwiązań sprawdzonych w gospodarkach kra jów dawnej Piętnastki. Jednym z istotnych czynników wpływających na sytuację pojedynczych przedsiębiorstw i całego układu gospodarczego jest stan i jakość in frastruktury logistycznej, warunkującej efektywną wymianę poprzez ułatwianie po konywania czasowo-przestrzennych rozbieżności między popytem i podażą. Infra struktura ta w części tworzona jest przez podmioty gospodarcze (np. infrastruktura magazynowa), jednak w zakresie komunikacji uzależniona jest od decyzji i działań administracyjnych (np. infrastruktura transportowa). Budowa infrastruktury — w szczególności komunikacyjnej - stanowi źródło rozwoju gospodarki lokalnej, dlatego jest preferowana przez UE jako konieczny warunek aktywizowania eurore gionów1. Możliwości finansowania przez UE rozwoju infrastruktury regionalnej zmuszają do zastanowienia nad najbardziej efektywnymi kierunkami wykorzystania tychże środków. W konsekwencji wymagana jest aktywna postawa samorządów regional nych oraz administracji państwowej w planowaniu układów komunikacyjnych oraz pozyskiwaniu środków na ich finansowanie. Szeroko rozumiana infrastruktura komunikacyjna, która nie jest w Polsce dostatecznie rozwinięta, obejmuje w szcze Zw raca na to uw agę w ielu autorów; zob.; np. E. Gołem bska, R ola i zadania logistyki m iędzynarodow ej w integracji p rzedsiębiorstw Unii Europejskiej, [w:] Logistyka w internacjonalizacji przedsiębiorstw Unii Eu ropejskiej. Red. E. G ołem bska, Poznań 2005, s. 19.
304
A nna Bruska, Sabina K auf
gólności elementy komunikacji przestrzennej oraz - co bardzo istotne w obecnej fa zie rozwoju gospodarczego - infrastrukturę telekomunikacyjną.
Istota logistyki regionalnej Funkcjonowanie wszelkich organizacji i jednostek indywidualnych w regionie wymaga wielokierunkowych przepływów dóbr, osób i towarzyszących im informa cji. Wskazuje to na konieczność zastosowania koncepcji logistyki w układach re gionalnych. Podstawowym zadaniem logistyki regionalnej, mającej swoje źródło w logistyce przedsiębiorstw, jest dostarczenie odbiorcom regionu odpowiednich dóbr i usług w odpowiednim czasie, we właściwym miejscu i po możliwie najniż szych kosztach. Stąd też za przedmiot logistyki regionalnej uznać należy przepływy dóbr, osób i informacji w obrębie systemu logistycznego regionu2. Istota logistyki regionalnej tkwi w zarządzaniu procesami i potencjałem przepływów w skali regio nu oraz między partnerami rynkowymi3. Logistykę regionalną określić można rów nież jako organizację przepływów towarowych ukierunkowanych na realizację zo rientowanych na relacje między partnerami wymiany celów rozwoju regionalnego, do których należą cele: ekonomiczne, społeczne, ekologiczne. Pierwsze zorientowane są zarówno na poprawę konkurencyjności regionu, jak i jego charakterystykę pod względem lokalizacji. Drugie odnoszą się do wkładu mieszkańców w rozwój regionu, zaspokojenia potrzeb odbiorców indywidualnych i instytucjonalnych, a także zagwarantowania odpowiedniej mobilności osób i dóbr. Trzecie dotyczą ochrony zasobów naturalnych regionu. Logistyka regionalna obejmuje procesy zaopatrzenia regionu w niezbędne dobra, a także procesy utylizacji odpadów powstających w regionie. W tym celu wykorzys tuje instrumenty i metody zarządzania przepływami w regionie, które pozwalają na wykorzystanie wszelkich potencjałów racjonalizacji przepływów. To z kolei umoż liwia podniesienie atrakcyjności i konkurencyjności regionu. Przy czym potencjał przepływów w regionie odzwierciedla możliwości infrastruktury technicznej i eko logicznej4. Dla regionu kluczowe znaczenie będzie zatem miało - w sferze logistyki - zapewnienie odpowiednich możliwości realizacji przepływów niezbędnych do obsługi populacji regionu oraz innych jego beneficjentów.
Wymiary logistyki w ujęciu regionalnym Logistyka w ujęciu regionalnym może być postrzegana w dwóch wymiarach: przestrzennym oraz rzeczowym. W pierwszym aspekcie będzie rozumiana jako sys 2
J. Szołtysek, L ogistyczne aspekty zarządzania przepływ am i osób i ładunków w miastach, K atow ice 2005, s. 95 i nn. Por. P. Blaik, Logistyka. K oncepcja zintegrow anego zarządzania, W arszaw a 2001, s. 21. Infrastruktura techniczna i ekologiczna stanow ią statyczną podstaw ę procesów przepływu.
L ogistyka na poziomie regionalnym - w ym iary i w yzw ania
305
tem logistyczny określonego obszaru, składający się z układu hierarchicznie upo rządkowanych mikro-, meta,- i mezosystemów logistycznych, w drugim jako infra struktura i inne zasoby logistyczne o określonym potencjale, dostępne w danym regionie. Z tym drugim podejściem łączy się pojęcie „logistykochłonności” regio nu, przez które E. Gołembska rozumie zdolność „regionu do stworzenia optymal nych warunków obsługi logistycznej, stosownie do wielkości i struktury zasobów rzeczowych i ludzkich znajdujących się [...] na obszarze regionu”5, a które określić można alternatywnie jako potencjał logistyczny regionu. W ujęciu przestrzennym na logistykę regionalną składać się będą systemy logi styczne przedsiębiorstw działających na danym obszarze, których zaawansowanie technologiczne wyznaczy poziom potencjalnej obsługi logistycznej regionu, a co za tym idzie - efektywności wymiany prowadzonej w skali regionu oraz między regio nem a innymi obszarami. Istnienie w regionie wielopodmiotowych układów logi stycznych (łańcuchów i sieci) stanowiących metasystemy wymaga odpowiedniego poziomu rozwoju koncepcji logistycznych, a warunkiem podstawowym w tym względzie jest jakość szeroko rozumianych zasobów logistycznych, z potencjałem społecznym oraz zasobami włącznie, które można uznać za publiczne (infrastruktu ra transportowa i telekomunikacyjna). W obrazie logistyki regionalnej występować mogą również mezosystemy logistyczne, które oparte są na specyficznych roz wiązaniach właściwych danej branży, w której występują6. O ile poziom mikrologistyczny występować będzie w każdym z regionów, o tyle układy meta- i mezologistyczne mogą mieć charakter ponadregionalny, przejawiając się np. istnieniem centrów logistycznych obsługujących sąsiadujące obszary7. Można się jednak spo dziewać, że wzrost zainteresowania problematyką kształtowania konkurencyjności na poziomie regionów, odwołujący się do teorii gron, może w dłuższym okresie do prowadzić do swoistego uporządkowania regionalnej struktury gospodarczej, a w kon sekwencji do wyłonienia się regionalnych sieci logistycznych oraz logistycznych układów branżowych8. W ujęciu przedmiotowym logistykę regionalną odzwierciedlają istniejące na da nym obszarze zasoby wspierające realizację przepływów towarów i informacji, któ re stanowią o potencjale logistycznym regionu9. Potencjał ten obejmuje wszelkie 5 E. G ołem bska, R ola i zadania..., op.cit., s. 19. 6 Syntetyczną prezentację pojęcia branży przedstaw ia w kontekście usług logistycznych A. M. Jeszke; zob.: A. M. Jeszke, Teoretyczne p o d sta w y badania sektora usług logistycznych, [w:] P odstaw y w iedzy logis tycznej. Red. M. Ciesielski, Poznań 2004, s. 64-89. 7 E. G ołem bska zw raca uw agę na racjonalizujący charakter centrów logistycznych w obsłudze logistycz nej rynku w ew nętrznego; zob. E. G ołem bska, Rola i zadania..., op.cit., s. 20. 8 Z pew nym przybliżeniem m ożna się tu odw ołać do dom inującej w pejzażu gospodarczym G órnego Śląska branży w ydobyw czej, której funkcjonowanie kształtuje istniejący w regionie układ logistyczny. 9 U żyw ane w tym kontekście pojęcie „logistykochłonności regionu” w ydaje się o tyle niew ygodne, że jeg o ujęcie przez E. G olem bską zryw a z tradycyjną, sem antycznie uzasadnioną i negatyw nie nacechow aną w ykładnią „chłonności” . O ile zatem w zrost „kosztochłonności” oznacza zjaw isko niepożądane - przytoczona
20 - Polityka regionalna..
306
A nna Bruska, Sabina K auf
zasoby wykorzystywane w realizacji funkcji logistycznych: zarówno rzeczowe, włącznie z infrastrukturą telekomunikacyjną i magazynowo-transportową jak i za soby pracy o niezbędnych kwalifikacjach i kompetencjach, tj. pracowników działających w sferze logistyki. Różnice w logistyce regionalnej rozpatrywane w ujęciu przedmiotowym stanowią o sile przyciągania nowych inwestycji i są wyra zem świadomego kształtowania potencjału regionalnego przez administrację sa morządową i publiczną.
Problemy logistyki w skali regionu Podstawowym wyzwaniem w zakresie logistyki regionalnej jest znalezienie opti mum pomiędzy różnymi aspektami jakości życia mieszkańców a funkcjonowaniem podmiotów gospodarczych. W szczególności dotyczy to trzech podstawowych kwestii: 1. Zagwarantowania dostępu do infrastruktury obu podstawowym grupom bene ficjentów regionu, umożliwiającego realizację ich celów, w tym zwłaszcza zaspoka janie potrzeb ludności. 2. Stymulowania zmian techniczno-organizacyjnych zwiększających efektyw ność wymiany w regionie. 3. Wypracowywania odpowiednich metod planistycznych, które ułatwią pokony wanie sprzeczności pomiędzy celami beneficjentów regionu. Istotne znaczenie w skali regionu ma zapewnienie dostępu do infrastruktury miesz kańcom i przedsiębiorstwom, a także jej finansowanie i ponoszenie kosztów związanych z jej eksploatacją. Najwyraźniejszym efektem ograniczeń w tym przy padku jest zjawisko kongestii transportowej, z którym walczą ośrodki miejskie, oraz - ze względu na niedoskonałości polskiego układu drogowego - wsie położone przy ważnych szlakach komunikacyjnych. Poza oczywistym rozwiązaniem, czyli uzupełnianiem brakującej infrastruktury, w niektórych regionach podjęto próbę mo dyfikacji warunków korzystania z infrastruktury (zwłaszcza transportowej) przez przedsiębiorstwa przewozowe. Na przykład w okolicach Berlina stworzone zostały w ramach współpracy publiczno-prawnej intermodalne centra przeładunkowe, które zmniejszyły obciążenie dróg w mieście masowym transportem towarów, na rzecz przewozów środkami o mniejszej ładowności10. Tworzenie takich centrów umożli wia zapewnienie odpowiedniego zaopatrzenia ludności regionu, przy zachowaniu optymalnego poziomu ponoszonych w związku z tym kosztów przez odpowiednie kształtowanie struktury dostaw. Daje ono również szansę redukcji negatywnych efektów zewnętrznych" transportu na jednostki osadnicze, umożliwiając czytelne A utorka łączy z „logistykochłonnością” zdolność do tw orzenia w arunków optym alnych. W olim y zatem posługiw ać się raczej pozytyw nie nacechow anym sform ułow aniem „potencjał logistyczny regionu” . 10 Szerzej: M . H esse, Logistics a n d fr e ig t transport p o licy in urban areas: A case study o f B erlin-B randenburg/G erm any, „E uropean Planning Studies” 2004, vol. 12, Nr. 7, s. 1040, 1043. 11 Zob. klasyfikację efektów działalności logistycznej w pracy: P. Blaik, K oszty obrotu towarowego. Pró ba system ow ego ujęcia, O pole 1989. W zrost zaludnienia danego obszaru w pływ a także pogarszająco na prze-
L ogistyka na poziomie regionalnym —w ym iary i w yzw ania
307
oddzielenie funkcji mieszkalnych i zaopatrzeniowych na danym terenie. Jednocześ nie pojawiają się problemy związane z wyborem lokalizacji takich centrów, które najbardziej racjonalnie - powinny być tworzone w miejscach o największej dostęp ności różnych rodzajów transportu12. Oznacza to często konieczność wsparcia przez administrację samorządową tworzenia węzłów komunikacyjnych, a następnie — w celu przyciągnięcia firm do takich centrów - stosowanie szeregu bodźców, takich jak. rozwój zasobów ludzkich dostępnych w danym regionie, wspieranie inwestycji poprzez system dotacji, odpowiednie kształtowanie regionalnych instrumentów po datkowych (w relatywnie mniejszym stopniu) oraz jakość oferowanych usług (w przypadku centrów z udziałem środków publicznych). Administracja samorządowa może wykorzystać szansę wpływania na stopień za awansowania technologicznego podmiotów działających w regionie. Jest to związane ze strukturą dysponowania środkami unijnymi, m.in. w ramach programów ZPORR oraz INTERREG (dla regionów przygranicznych), w których środki przyznaje się za pośrednictwem jednostek administracji wojewódzkiej, zgodnie z celami przyję tymi przez samorządy w ich strategiach rozwoju. Poprzez odpowiednio dobrane systemy grantów, dotacji, a także różne formy nagradzania pożądanych zachowań pod miotów gospodarczych (regionalne konkursy i nagrody dla przedsiębiorstw) możli we jest stymulowanie wdrażania nowych technologii. Działania te mogą również przybierać formę współfinansowania pewnych przedsięwzięć o strategicznym zna czeniu dla danego obszaru przez jednostki samorządowe, np. w ramach partnerstwa pub liczno-prywatnego13. Ograniczoność zasobów oraz przestrzeni w regionie sprawia, że konieczne staje się definiowanie priorytetów związanych z zaspokajaniem potrzeb w ramach stałego dylematu: praca dla mieszkańców i pozyskiwanie inwestorów za cenę pogor szenia jakości środowiska regionalnego czy też wysoka jakość środowiska za cenę ryzyka „odstraszenia potencjalnych inwestorów wysokimi wymaganiami do speł nienia. Dążenie do równowagi pomiędzy celami ekonomicznymi i społecznymi w regionie wymaga od administracji samorządowej wyznaczania kierunków rozwo ju i norm obowiązujących na danym terenie w zakresie zewnętrznych efektów logis tyki (np. normy hałasu, dopuszczalnego zanieczyszczenia itp.). Sterowanie sferą lo gistyki regionalnej w oparciu o te normy wymaga definiowania określonych kryte riów i mierników realizacji sformułowanych celów. Jak pokazują doświadczenia Berlina, istotne jest, by planowanie regionalne uwzględniało nie tylko teoretycznie najlepsze rozwiązania mezologistyczne, ale także kryteria ekonomiczne, których pustow ość infrastruktury transportow ej, a w konsekw encji na funkcjonow anie łańcuchów dostaw co na przykładzie A uckland interesująco przedstaw iono w pracy: J. K. Sankaran, A. Gore, B. Coldw ell The im pact o fr o a d trąffic congestion on supply chains: in sig h tsfro m Auckland, N ew Zealand, „International Journal o f Logistics: Research and A pplications” 2005, vol. 8, No. 2, s. 159-180. J. J. Coyle, E. J. Bardi, C. J. Langley Jr., Zarządzanie logistyczne, W arszaw a 2002, s. 566. W 1993 r. aby pozyskać fabrykę M ercedes-Benz, w ładze stanow e A labam y w ybudow ały dla firm y mi n . centrum szkoleniow e w ram ach pakietu dla inwestora. Ibidem , s. 569.
308
A nna Bruska, Sabina K auf
spełnienie jest nieodzowne do funkcjonowania współczesnych sieci logistycz nych14. Wyrazem próby pogodzenia tych sprzeczności wydaje się być city logistics, jako koncepcja optymalizacji zarządzania działaniami i zasobami logistycznymi w zespołach miejskich. Jednocześnie pewne doświadczenia zebrane w tym zakresie przez miasta niemieckie15 wskazują na trudności praktycznego wykorzystania wspomnianej koncepcji.
Logistyka obszarów miejskich: od city logistics do rozwiązywania problemów w perspektywie regionalnej Obserwując tendencje rozwojowe w gospodarce stwierdzić należy, że sprawne funkcjonowanie wysoko rozwiniętych gospodarek miejskich i regionalnych bez efek tywnego systemu logistycznego jest niemożliwe, a problemy komunikacji miejskiej i regionalnej od wielu lat znajdują się w centrum zainteresowania samorządów tery torialnych. Zatłoczone ulice i związana z tym utrudniona komunikacja, a także hałas i zanieczyszczenie środowiska wywołane ruchem komunikacyjnym zmniej szają atrakcyjność miast i regionów jako miejsca zamieszkania i lokalizacji przedsię biorstw. W konsekwencji samorządy terytorialne zmuszone są do rozwiązania dyle matu: z jednej strony powinny dążyć do zmniejszenia ruchu samochodów dostawczych w miastach i w regionie, z drugiej zaś do utrzymania sprawności funkcjonowania miast i regionów, co możliwe jest przez stałe dostawy, czyli ruch komunikacyjny. Alternatywą jest tutaj koncepcja city logistic, która powstała na bazie logistyki dystrybucji, w systemie dostaw produktów do punktów sprzedaży detalicznej, znaj dujących się w centrum miast. Obecnie, mimo że wielkie sieci handlowe lokalizują się na obrzeżach miast, co w znacznym stopniu łagodzi niedogodności komunika cyjne, problem dostępności centrum dalej nie stracił na znaczeniu. Zmiana lokaliza cji sieci handlowych nie powinna bowiem doprowadzić do zmiany funkcji centrum, jaką jest ogniskowanie życia miasta. Logistyka miejska jest zatem pewnego rodzaju antidotum na patologię ruchu w centrum, w którym koncentruje się aktywność han dlowo-usługowa całego miasta, realizującego wiele funkcji. Ich realizacja niejedno krotnie prowadzi do sytuacji konfliktowych oraz dewastacji infrastruktury, a to z kolei prowadzi do chaosu komunikacyjnego. Zadaniem logistyki miejskiej jest za tem rozwiązywanie konfliktów z korzyścią zarówno dla nabywców, handlu detali cznego i instytucji usługowych, jak i dla miasta. Logistyka miejska, będąc koncepcją logistyki terytorialnej, konsoliduje strumie nie towarowe. Umożliwia to zmniejszenie ruchu transportowego bez uszczerbku 14 M. Hesse, L ogistics a n d fre ig t..., op.cit., s. 1048. 15 W B erlinie w prow adzanie m odeli w spółpracy w zakresie dostaw dóbr dla dużych odbiorców zostało za niechane, przede w szystkim ze w zględu na w ysokie koszty transakcyjne i ograniczoną zdolność w spółpracy konkurentów z sektora usług transportow ych. Ibidem, s. 1044.
L ogistyka na poziom ie regionalnym - w ym iary i w yzw ania
309
w ilości transportowanych dóbr, a co za tym idzie - bez zmiany sposobu funkcjono wania miasta. Koncepcja logistyki miejskiej opiera się na dobrowolnej kooperacji wszystkich zainteresowanych, a jej celem jest optymalizacja systemów logistycznych na obsza rach miejskich, z uwzględnieniem kosztów oraz korzyści dla podmiotów indywidu alnych i instytucjonalnych16. Logistyka miejska bazuje na realizacji efektów synergicznych w ramach istniejącego systemu komunikacyjnego, osiąganych dzięki racjonalizacji wykorzystania dostępnych zasobów, a w szczególności środków transportu i zmniejszeniu liczby przewozów na terenie zabudowanym17. Zdaniem J. Szołtyska tak zarysowany cel zawęża obszar zainteresowania logisty ki miejskiej tylko do zagadnień okołotransportowych, pomijając wszystkich tych odbiorców, którzy domagają się zaspokojenia potrzeb pozatransportowych18. Celem logistyki miejskiej powinno być zatem efektywne sterowanie przepływami wszel kich zasobów w mieście, a także spełnienie oczekiwań użytkowników miast na ustalonym poziomie1 W tym sensie logistyka miejska może być rozpatrywana jako wykraczająca poza przedsiębiorstwo logistyka dystrybucji i redystrybucji, któ ra ukierunkowana jest na realizację celów ekonomicznych i ekologicznych20. Logistyka miejska stanowi, jak już wspomniano, narzędzie rozwiązywania pro blemów funkcjonowania obszarów wysoce zurbanizowanych - mikroregionów i obejmuje zamianę dotychczasowego, nieskoordynowanego układu przepływów towarowych i osobowych ruchem skoordynowanym, zorientowanym na potrzeby użytkowników miasta2'. Ujęcie takie wskazuje na konieczność zapewnienia opty malnych powiązań produkcyjno-przestrzennych, z uwzględnieniem kosztów i świad czeń na rzecz jednostek indywidualnych i instytucjonalnych przy jednoczesnym założeniu ekonomicznego i ekologicznego rozwoju miasta22. Do podstawowych funkcji logistyki miejskiej zalicza się23: — czasowo-przestrzenne porządkowanie przepływów przez centrum miasta róż nych w zakresie rodzaju i natężenia strumieni ruchu samochodowego, transportu zbiorowego i komunikacji publicznej; R. Tam guchi, G. Thom pson, R. Yamada, C ity Logistics. NetW ork M odelling a n d Intelligent Transport Systems, b.m.w. 2001, s. 3. W przypadku B erlina nie udało się osiągnąć założonych celów racjonalizacji lokalnych dostaw , ze wzg ędu na zbyt w ysokie koszty transakcyjne, ogólną niechęć do w spółpracy z konkurentam i oraz bardzo ograniczony w pływ tej w spółpracy w porównaniu z całkow itą w ielkością system u przew ozu tow arów w m ieś cie; zob.: M. Hesse, L ogistics a n d fre ig t..., op.cit., s. 1044. 18
J. Szołtysek J., Logistyczne aspekty zarządzania..., op.cit., s. 97. 19 Ibidem. 20
H. Iserm ann, Logistik, Landsberg 1994, s. 357.
21
Kom pendium w iedzy o logistyce. Red. nauk. E. Gołem bska, W arszaw a-P oznań 2001
s. 293. » • • J. Kazmierski, Logistyka ja k o narzędzie usprawniania procesów gospodarowania w obszarze regionu i miasta, [w:] R ozwój m iast i zarządzanie gospodarką miejską. Red. nauk. J. Słodczyk, O pole 2004, s. 571. 22
23 Ibidem.
21 - Polityka regionalna.
310
A nna Bruska, Sabina K auf
dostarczenie założeń do optymalizacji systemu funkcjonowania miasta pod względem planowania, sterowania i kontrolowania procesów w wymiarze ekonomicz nym, ekologicznym, technologicznym i socjalnym. Racjonalizacja i optymalizacja procesów wytwórczych, zmiana lokalizacji i kon centracja procesów produkcyjnych, jak również globalizacja działalności gospodar czej powodują również znaczny przyrost regionalnych przepływów towarowych. Nasilenie przepływów ludzi i towarów jest również konsekwencją otwarcia się no wych rynków zbytu. Tendencje te wymagają zaś działań dostosowujących ist niejącą infrastrukturę nie tylko miejską ale przede wszystkim regionalną do potrzeb odbiorców regionu. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury komunikacyjnej jest jednak procesem długotrwałym i niejednokrotnie, jeżeli dotyczy centrów miast, kontrowersyjnym, co często prowadzi do niemożności jej dostosowania do potrzeb, a to z kolei osłabia siły konkurencyjne regionu. Dlatego stwierdzić należy, że poprawa efektywności wykorzystania istniejącej infrastruktury jest równoznaczna z optymalizacją regionalnych procesów logistycz nych. W konsekwencji pojawiają się nowoczesne rozwiązania logistyczne, jak np. centra logistyczne, które przejmują koordynację przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych, budowlanych i innych, a często nawet realizację podstawowych funk cji logistycznych, takich jak transport, składowanie czy czynności manipulacyjne. Tworzenie się regionalnych centrów logistycznych uznać można za ważny czynnik gospodarczego rozwoju regionalnego. Centra logistyczne powinny być traktowane jako element infrastruktury gospodarczej regionu, gdyż przyczyniają się do jego aktywizacji gospodarczej. Mogą być czynnikiem decydującym o jego otwartości, a także o możliwości wykorzystania zasobów naturalnych regionu w dłuższym czasie. Regiony dysponujące dobrze zorganizowanym systemem logistycznym są obsza rami pozytywnie postrzeganymi przez potencjalnych inwestorów jako miejsca ko rzystne dla lokalizacji działalności gospodarczej. Dzięki temu mają zaś możliwość uzyskania przewagi konkurencyjnej nad innymi regionami. Poza tym dobrze zor ganizowany system logistyczny w regionie powoduje równomierne rozłożenie obciążenia środowiska naturalnego przez ruch transportowy, a to powoduje, że re gion nie traci swoich walorów jako miejsce zamieszkania określonej populacji. Reasumując stwierdzić należy, że bez sprawnej logistyki regionalnej nie jest możliwy rozwój regionów i poprawa ich pozycji konkurencyjnej. L iteratura BLAIK P., K oszty obrotu towarowego. Próba system ow ego ujęcia, O p o le 1989. BLAIK P., Logistyka. K oncepcja zintegrow anego zarządzania, W arszaw a 2001. COYLE J. J., B a r d i E. J., L a n g l e y C . J. Jr., Zarządzanie logistyczne, W arszaw a 2002. GOŁEMBSKA E ., R ola i za dania logistyki m iędzynarodow ej w integracji przedsiębiorstw Unii Europejskiej,
[w:] Logistyka w internacjonalizacji przedsiębiorstw Unii Europejskiej. Red. E. G ołem bska, Poznań 2005. HESSE M ., L ogistics a n d fr e ig t transport p o licy in urban areas: A case study o f B erlin-Brandenburg/G erm a-
ny, „E uropean Planning Studies” 2004, vol. 12, Nr. 7.
Logistyka na poziom ie regionalnym - w ym iary i w yzw ania
311
ISERMANN H., Logistik, L andsberg 1994. JESZKE A . M., Teoretyczne p o d sta w y badania sektora usług logistycznych, [w :] P odstaw y w iedzy logistycznej.
Red. M. Ciesielski, Poznań 2004. K a ŹMIERSKI J., Logistyka ja k o narzędzie usprawniani procesów gospodarow ania w obszarze regionu i m ia sta, [w:] R ozw ój m iast i zarządzanie gospodarką miejską. Red. nauk. J. Słodczyk, O pole 2004.
Kom pendium w iedzy o logistyce. Red. nauk. E. Gotem bska, W arszaw a-Poznań 2001. SANKARAN J. K, G o r e A „ COLDWELL B., The impact o f road trąffic congestion on supply chains: insights
fro m Auckland. New Zealand, „International Journal o f Logistics: Research and A pplications” 2005 vol 8, No. 2. Sz o ł t y s e k J., L ogistyczne aspekty zarządzania przepływ am i osób i ładunków w m iastach, K atow ice 2005. TAN1GUCHI R ., THOMPSON G ., Y a m a d a R ., City Logistics. NetWork M odelling a n d Intelligent Transport Sy
stem s, b.m.w. 2001.
; i.a y'j'1
Anna Bruska, Sabina K auf Universitat in Opole
—
Logistik auf regionaler Ebene Dimensionen und Herausforderungen
Vorwort In Zusammenhang mit der Integration Polens in die Europaische Union kam es zu einer Beschleunigung der wirtschaftlichen Entwicklung infolge der Anwendung diverser, in den Volkswirtschaften der fiinfzehn alten Mitgliedstaaten bewahrter Losungen. Einer der wesentlichen Faktoren, der Einfluss auf die Lage sowohl einzel ner Untemehmen ais auch des gesamten Wirtschaftssystems austibt, ist der Zustand und die Qualitat der logistischen Infrastruktur, die einen effektiven Warenaustausch bedingt, indem sie zeitliche und raumliche Differenzen zwischen Nachfrage und Angebot ausgleicht. Diese Infrastruktur bilden zum Teil Untemehmen (Beispiel Lagerinfrastruktur), in anderen Bereichen wie z.B. im Verkehr hangt sie jedoch von Entscheidungen und MaBnahmen der óffentlichen Verwaltung ab (Beispiel Transportinfrastruktur). Der Ausbau der Infrastruktur —insbesondere des Verkehrsnetzes - ist eine grundlegende Voraussetzung fur die Entwicklung der lokalen Wirtschaft, deshalb wird sie auch durch die Europaische Union ais notwendige Bedingung fur die Aktivierung der Euroregionen gefordert1. Die Móglichkeit einer EU-Fórderung fur die Entwicklung der regionalen Infra struktur fiihrt zu Uberlegungen, wie diese Mittel am effizientesten zu verwenden sind. Folgerichtig erfordem sie die Aktivierung der territorialen Selbstverwaltung in der Region sowie der óffentlichen Verwaltung bei der Planung von Verkehrslósungen und der Gewinnung von Mitteln fiir die Finanzierung dieser Vorhaben. Die Kommunikationsinfrastruktur im weitesten Sinne, die in Polen noch unzureichend 1 D arau f w eisen m ehrere Autoren hin: Siehe zum Beispiel E. G ołem bska, R ola i zadania logistyki m ię dzynarodow ej w integracji przedsiębiorstw Unii Europejskiej, [in:] L ogistyka w internacjonalizacji p rze d siębiorstw Unii Europejskiej. Red. E. G ołem bska, Poznań 2005, S. 19.
314
A nna Bruska, Sabina K auf
entwickelt ist, umfasst insbesondere Elemente wie Verkehrsnetze sowie - was in der gegenwartigen Etappe der Wirtschaftsentwicklung noch wichtiger ist - die Telekommunikationsinfrastruktur.
Regionale Logistik: Begriffsbestimmung Das Funktionieren aller Korperschaften und Subjekte in der Region braucht mehrdimensionale Giiterstróme, Personenfliisse und den begleitenden Informationsaustausch. Darauf weist die Anwendung des Logistikkonzeptes in regionalen Systemen hin. Die Hauptaufgabe der regionalen Logistik, die sich auf die Betriebslogistik zuriickfuhren lasst, besteht in der Belieferung der regionalen Abnehmer mit entsprechenden Giitern und der Erbringung bestimmter Dienstleistungen zu gegebener Zeit, an gegebenem Ort und bei móglichst giinstigstem Kostenaufwand. Deshalb sind ais Gegenstand der regionalen Logistik Giiter-, Personen- und Informationsflusse innerhalb des regionalen Logistiksystems anzunehmen2. Hauptansatzpunkt der regionalen Logistik ist das Prozessmanagement und das Potential an Fliissen auf regionaler Eebene sowie zwischen den Marktteilnehmem3. Die Regionallogistik lasst sich gleichwohl ais Bereitstellung der Ver- und Entsorgungsstróme beschreiben, dereń Zweck in der Verwirklichung derjenigen Ziele der Regionalentwicklung liegt, die sich auf das Verhaltnis zwischen den am Guteraustausch beteiligten Partnem beziehen. Diese Ziele legen Akzente in folgenden Bereichen: Ókonomie, Gesellschaft und, Ókologie. Der erste Zielbereich orientiert sich sowohl an der Verbesserung der Wettbe werbsfahigkeit der Region ais auch an seinen Eigenschaften ais Standort. Der zweite Bereich bezieht sich auf den Beitrag der Einwohner zur Entwicklung der Region, die Befriedigung der Bediirfnisse individueller und institutioneller Abnehmer sowie auch auf die Gewahrleistung entsprechender Mobilitat von Personen und Gutem. Der dritte Bereich wiederum betrifft die Schonung der naturlichen Ressourcen der Region. Die regionale Logistik beinhaltet Ver- und Entsorgungsprozesse in der Region. Dazu werden Managementinstrumente und -methoden zur Optimierung der Warenfliisse in der Region eingesetzt, die eine bestmógliche Nutzung der Rationalisierunspotentiale in Bezug auf die Warenfliisse ermóglichen. Dies tragt wiederum zur Steigerung der Attraktivitat und Wettbewerbsfahigkeit der Region bei. Dabei spiegelt das Potential der Warenfliisse in der Region die Móglichkeiten und Potentiale der technischen und ókologischen Infrastruktur wider4. Fiir die Region hat die 2 J. Szołtysek, L ogistyczne aspekty zarządzania przepływ am i osób i ładunków w m iastach, Katowice. 2005, S. 95 ff. 3 Verg. P. Blaik, Logistyka. K oncepcja zintegrow anego zarządzania, W arszaw a 2001, S. 21. 4 Die technische und Okologische Infrastruktur stellt eine statische G rundlage fllr die StrOmungsprozesse dar.
L ogistik a u f regionaler Ebene - D im ensionen und H erausforderungen
315
Gewahrleistung entsprechender Moglichkeiten bei der Umsetzung der Warenflusse also eine Schliisselbedeutung, sowohl im Hinblick auf die Versorgung der Bevólkerung in der Region ais auch die anderer regionaler NutznieBer.
Die regionale Dimension der verschiedenen logistischen Ebenen Die regionale Dimension der Logistik ist auf zwei Ebenen zu sehen: der raumlichen sowie der sachbezogenen. Im ersten Sinne versteht man das Logistiksystem ais einen bestimmten Bereich hierarchisch geordneter logistischer Mikro-, Metaund Mesosysteme und im zweiten Fali ais Infrastruktur einschlieBlich aller logisti scher Ressourcen mit bestimmtem Potential, die in der Region verfiigbar sind. Mit der zweiten Bedeutung ist der Begriff der „Logistikaufwendigkeit” der Region verbunden, unter dem E. Gołembska die Fahigkeit versteht „der Region, optimale Be dingungen fur die Logistikleistungen entsprechend der GroBe und der Struktur (...) der in der Region beflndlichen Materiał- und Humanressourcen zu schaffen”5 und die man altemativ ais Logistikpotential der Region bezeichnen kann. Im raumlichen Sinne setzt sich die Logistik aus den betrieblichen Logistiksystemen auf einem bestimmten Gebiet zusammen. Der technologische Fortschritt bestimmt das Niveau der potentiellen Bedienung der Region, und, was direkt damit zusammenhangt, den intraregional und transregional betriebenen Waren- und Dienstleistungsaustausch. Die Existenz regionaler Logistiksysteme, die sich aus mehreren Subjekten (Ketten und Netzwerken) zusammensetzen und die Metasysteme bilden, setzt ein entsprechendes Niveau der Entwicklung der Logistikkonzepte voraus, und eine Hauptbedingung in dieser Hinsicht ist die Qualitat der logistischen Ressourcen im weitesten Sinne sowie das soziale Potential einschlieBlich derjenigen Ressourcen, die ais óffentlich anzusehen sind (Transport und Telekommunikationsinfrastruktur). Im Bereich der regionalen Logistik kommen auch logistische Mesosysteme vor, die auf besonderen branchenspezifischen Lósungen basieren6. Sofem eine logistische Mikroebene in der Region vorhanden ist, kónnen die Metaund Mesosysteme auch transregional auftreten. Es kann sich dabei beispielsweise um Logistikzentren handeln, die benachbarte Regionen betreuen7. Man kann jedoch erwarten, dass das zunehmende Interesse an der Steigerung der Wettbewerbsfahig keit der Regionen, die in hohem MaBe aus der Clustertheorie schópft, zu einer angemessenen Ordnung der regionalen Wirtschaftsstruktur und folglich zur Herausbil5 E. G ołem bska, R ola i zadania..., op.cit., S. 19. 6 Eine um fassende Begriffsbestim m ung der Branche wird im K ontext der L ogistikleistungen bei A. M. Jeszke vorgenom m en, siehe auch A. M. Jeszke, Teoretyczne pod sta w y badania sektora usług logi stycznych, [in:] P odstaw y w iedzy logistycznej. Red. M. Ciesielski, Poznań 2004, S. 64-8 9 . 7 E. G ołem bska richtet die A ufm erksam keit auf den rationalisierenden C harakter der L ogistikzentren fur Logistikleistungen des B innenm arktes, siehe E. Gołem bska, R ola i zadania..., op.cit., S. 20.
316
A nna Bruska, Sabina K auf
dung logistischer Netzwerke sowie auf langere Sicht zu branchenbezogenen Logistiksystemen fiihrt8. In der sachbezogenen Regionallogistik geht es um die auf dem gegebenen Gebiet vorkommenden, die Guter- und Informationsfltisse fórdernden Ressourcen, die das Logistikpotential der Region ausmachen9. Dieses Potential involviert alles, was bei der Ausiibung der Logistikfunktionen zum Einsatz kommt. Die sachliche Infra struktur bezeichnet zusammen mit der Telekommunikationsinfrastruktur die Lagerund Transportvorgange und auch das Arbeitspotential, d.h. das Qualifikationsbild und die Kompetenzen der in der Logistik eingesetzten Arbeitnehmer. Die Unterschiede in der Regionallogistik unter sachbezogenem Blickwinkel sind fiir das AusmaB der getatigten Investitionen maBgeblich und sind Ausdruck einer bewussten Gestaltung des Regionalpotentials durch die territoriale Selbstverwaltung und die óffentliche Verwaltung.
Logistikprobleme in der Region Die gróBte Herausforderung im Bereich der Regionallogistik besteht in der Herstellung eines Gleichgewichts zwischen der Lebensąualitat der Bewohner und der Tatigkeit der Untemehmen. Insbesondere betrifft dies drei gmndlegende Fragestellungen: 1. Den Zugang zur Infrastruktur fiir beide Hauptgruppen von Begiinstigten der Region, der die Verwirklichung der Ziele dieser Gruppen ermoglicht, damnter auch die Befriedigung der Bediirfnisse der Bevolkerung; 2. Stimulierung der technisch-organisatorischen Veranderungen zur Steigemng der Effizienz der Ver- und Entsorgung in der Region; 3. Erstellung entsprechender Planungsmethoden, die zur Uberwindung der Widerspriiche zwischen den Zieleń der Begunstigten in der Region beitragen. Wesentliche Bedeutung fiir die Region hat die Gewahrleistung der Zuganges zur Infrastruktur fur die Bewohner und die Untemehmen und auch dereń Finanzierung sowie die Deckung der Kosten, die mit ihrem Betrieb verbunden sind. Der Bereich, in dem die Einschrankungen, die die ErschlieBung und der Aufbau der Infrastruktur mit sich bringt, am deutlichsten auftreten, ist das Problem der so genannten Kongestion im Transport, mit dem stadtische Raume sowie auch - we gen der Missstande im polnischen StraBenverkehrsnetz - an wichtigen Kommunika8 M an kann ais Beispiel hier die in der W irtschaft O berschlesiens dom inierende Bergbaubranche anfuhren, die dem in dieser Region yorhandenen Logistiksystem seine besondere A uspragung verleiht. 9 Der in diesem K ontext verw endete B egriff „regionale L ogistikaufw endigkeit” scheint insofern unpassend zu sein, ais dieser von E. G olem bska gepragte A usdruck m it der traditionellen, sem antisch begrUndeten und negativ gepragtem B edeutung des W ortes „A ufw endigkeit” bricht. Die Erhóhung der „K ostenaufw endigkeit” bezeichnet dann eine unerw unschte Erscheinung - die angeftlhrte V erfasserin verbindet aber m it der „L ogistikaufw endigkeit” die Fahigkeit, optim ale Bedingungen zu schaffen. W ir ziehen desw egen die eher positiv gepragte Form uł ierung „regionales Logistikpotential” vor.
L ogistik a u f regionaler Ebene - Dimensionen und H erausforderungen
317
tionswegen gelegene Dórfer zu kampfen haben. Neben der offensichtlichen Lósung, namlich dem Ausbau der unzureichenden Infrastruktur, wurde in einigen Regionen der Versuch untemommen, die Bedingungen der Nutzung der Infrastruktur (insbe sondere im Transportbereich) fur Speditionsuntemehmen zu modifizieren. In der Umgebung von Berlin wurden beispielsweise im Rahmen einer privat-óffentlichen Partnerschaft intermodale Knoten fiir den Giiterumschlag gebildet, die den durch massive Giitertransporte belasteten stadtischen StraBenverkehr dadurch zu entlasten suchten, dass verstarkt Verkehrsmittel von geringerer Ladefahigkeit zum Einsatz kamen10. Die Einrichtung verschiedener Giiterverkehrszentren gewahrleistet eine Versorgung der Bevolkerung in der Region, die in einem angemessenen Verhaltnis zu dem da fiir geleisteten Aufwand steht und durch eine entsprechende Gestaltung der Struktur der Lieferungen optimiert werden kann. Das eróffnet auch die Chance, negative Begleiterscheinungen des Wirtschaftsverkehrs im Umfeld von Wohnsiedlungen zu reduzieren und dadurch eine erkennbare Trennung der Wohn- und der Versorgungsfunktion auf dem gegebenen Gebiet zu gewahrleisten". Gleichzeitig ergeben sich Probleme, die mit der Standortwahl eines solchen Zentrums verbunden sind und die vemiinftigerweise durch einr moglichst gunstige und breit gefacherte Verkehrsanbindung des Ortes angegangen werden sollten12. Dies bedeutet oft, dass die kommunalen Vertreter der óffentlichen Hand die Einrichtung von Verkehrsknotenpunkten um jeden Preis forcieren und femer zum Zwecke der Gewinnung von Firmen fur die Ansiedlung an solchen Verkehrsknotenpunkten eine Reihe von Anreizen schaffen wie die Entwicklung der Humanressourcen in der gegebenen Regi on, Investitionsfórderungen durch Zulagensysteme, entsprechende Gestaltung re gionaler steuerwirksamer Instrumente (in verhaltnismaBig geringerem MaBe) sowie die Qualitat der angebotenen Dienstleistungen (bei Zentren mit Beteiligung óffentlicher Mittel). Die kommunale Selbstverwaltung kann die Chance zur Beeinflussung des technologischen Fortschrittes der in der Region tatigen Wirtschaftsubjekte nutzen. Damit verbunden ist die Verfugbarkeit von EU-Fórdermitteln, unter anderem im Rah men integrierter operationeller Programme fiir regionale Entwicklung wie z.B. ZPORR sowie INTERREG (fiir Grenzregionen), in denen eine Fórderung iiber die Stellen der óffentlichen Verwaltung der Woiwodschaft gemaB den Zweckvorgaben gewahrt wird, die in den Entwicklungsrichtlinien durch die Behórden der Selbstver10 M ehr dazu bei M. H esse, Logistics a n d fr e ig t transport po licy in urban areas: A case study o f Berlin-B randenburg/G erm any, „European Planning Studies” 2004, vol. 12, Nr. 7, S. 1040, 1043. 11 Siehe die K lassifizierung der Effekte der L ogistiktatigkeit in der V erOffentlichung von P. Blaik, K oszty obrotu towarowego. P róba system ow ego ujęcia, O pole 1989; der A nstieg der B evólkerungszahl einer gegebe nen Region beeintrachtigt auch die Leistungsf&higkeit der Transportinfrastruktur und folglich die Lieferketten, was in der folgenden A rbeit am Beispiel von A uckland interessant dargestellt wurde: J. K. Sankaran, A. Gore, B. Coldw ell, The im pact o f ro a d traffic congestion on supply chains: insights fr o m Auckland, N ew Zealand, „International Journal o f Logistics: R esearch and A pplications” 2005, vol. 8, No. 2, S. 159-180. 12 J. J. Coyle, E. J. Bardi, C. J. Langley Jr., Zarządzanie logistyczne, W arszaw a 2002, S. 566.
318
Anna Bruska, Sabina K auf
waltung genehmigt wurden. Durch ein geschickt konzipiertes Zuteilungssystem wie auch verschiedene Anreize fur erwiinschte Handlungsweisen von Untemehmen (re gionale Wettbewerbe und Preise fur Firmen) ist eine Stimulierung der Implementierung neuer Technologien móglich. Diese MaBnahmen kónnen sich auch in einer Mitfinanzierung bestimmter Vorhaben von strategischer Bedeutung fur das gegebene Gebiet durch die Selbstverwaltungseinheiten, beispielsweise im Rahmen privatrechtlicher Partnerschaften, ausdrucken13. Die Tatsache, dass die Ressourcen und der Raum in der Region beschrankt sind, fiihrt dazu, dass eine Schwerpunktentscheidung notwendig wird in Bezug auf das schon bekannte Dilemma im Umfeld verschiedener, z.T. entgegengesetzter Bediirfnisse: Arbeit fiir die Bewohner und Gewinnung von Investoren um den Preis der Verschlechterung der Umwelt in der Region oder andererseits hervorragende Umweltbedingungen um den Preis der „Abschreckung” potentieller Investoren durch hohe Auflagen. Der Versuch der Schaffung eines Gleichgewichtes zwischen den ókonomischen und den gesellschaftlichen Zieleń in der Region erfordert von der territorialen Selbstverwaltung klare Zielvorgaben, insbesondere auf dem Gebiet geltender Normen bezuglich der extemen Effekte der Logistik (zum Beispiel Larmschutznormen, zulassige Immissionsgrenzen usw.). Die Steuemng des regionalen Logistikbereiches in Anlehnung an die Normen bedarf der Definition klarer Kriterien und MaBstabe fiir die Verwirklichung der gesetzten Ziele. Wie die Erfahrungen in Berlin zeigen, ist es ausschlaggebend, dass die Regionalplanung nicht nur die theoretisch gtinstigsten mesologistischen Lósungen, sondern auch betriebs- und volkswirtschaftliche Kriterien beriicksichtigt, dereń Erfiillung fur das erfolgreiche Funktionieren modemer Logistiknetze unabdingbar ist14. „City Logistics” scheint ein erfolgversprechender Versuch zu sein, diese Widerspriiche durch ein Konzept der Optimiemng des Managements logistischer Aktivitaten und Ressourcen in stadtischen Raumen auszugleichen. Gleichzeitig weisen die Erfahrungen, die deutsche Kommunen auf diesem Gebiet bereits gesammelt haben15, auf die Schwierigkeiten bei der Umsetzung der erwahnten Konzepte hin.
Logistik stadtischer Raume: von City Logistics bis zur Problemlósung auf regionaler Ebene Bei der Beobachtung der wirtschaftlichen Entwicklung ist festzustellen, dass eine effizient und reibungslos funktionierende, hoch entwickelte stadtische und regionale 13 Im Jahre 1993 haben z..B., um ein Mercedes-Benz-Werk anzusiedeln, die BehOrden des Staates Alabama im Rahmen des lnvestorbUndels ein Aus- und Fortbildungszentrum ftlr diese Firma bereitgestellt. Ibidem, S. 569. 14 M. H esse, L ogistics a n d fre ita g ..., op.cit., S. 1048. 15 In Berlin gab m an die Einftlhrung der Kooperationsmodelle im Bereich der GUterlieferungen fur groBe Abnehm er vor allem w egen der hohen Verwa!tungskosten und beschrSnkten Zusam menarbeitsmóglichkeiten der Konkurrenten im W irtschaftszweig der Transportleistungen auf. Ibidem, S. 1044.
L ogistik a u f regionaler Ebene - D im ensionen und H erausforderungen
319
Wirtschaft ohne ein effektives Logistiksystem unmóglich ist. Schon seit mehreren Jahren beschaftigen sich die Vertreter der Territorialverwaltungen mit den Problemen des Stadtverkehrs und der regionalen Verkehrsleistungen. Uberfullte StraBen und die damit verbundenen verkehrstechnischen Einschrankungen sowie auch verkehrsbedingter Larm und Umweltverschmutzung verringem die Attraktivitat der Stadte und Regionen sowohl ais Wohnstandort fiir Einzelpersonen ais auch bei der Standortwahl von Untemehmen. Das hat wiederum zur Folgę, dass die territoriale Selbstverwaltung zu einer Lósung des Dilemmas gezwungen ist: Einerseits strebt man eine Verringerung des Kraftfahrzeugverkehrs bei der innerstadtischen und der regionalen Versorgung an, andererseits geht es darum, die reibungslose Ver- und Entsorgung der Stadte und Regionen zu gewahrleisten, was kontinuierliche Lieferungen und damit Verkehrsaufkommen bedeutet. Altemativ erscheint hier das Konzept der City Logistics, das auf der Basis der Distributionslogistik im Belieferungssystem der Einzelhandelsstandorte in der Innenstadt entstanden ist. Obwohl gegenwartig groBflachige Handelsbetriebe und -ketten an den Stadtrandem angesiedelt werden, was die Verkehrsintensitat erheblich entlastet, verlor das Problem der Erreichbarkeit der Innenstadt nicht an Aktualitat. Die Verlagemng der Ansiedlung von Handelsketten diirfte nicht zur Verandemng der Funktion der Innenstadt fiihren, die in der Fokussierung des Stadtlebens besteht. Die Stadtlogistik ist also gewissermaBen ein Gegenmittel gegen die Pathologie des innerstadtischen Kraftverkehrs, in dem sich die Handels- und Dienstleistungstatigkeit der gesamten Stadt konzentriert und wo mehrere Funktionen realisiert werden. Die Ausfuhrung dieser Funktionen fiihrt nicht selten zu Konfliktsituationen und zur Beanstandung der Infrastruktur, und dies wiederum hat das Verkehrschaos zur Folgę. Die Aufgabe der Stadtlogistik besteht also in der Konfliktlósung zugunsten der Konsumenten, des Einzelhandels, der Dienstleister und schlieBlich auch der Stadt selbst. Die Stadtlogistik ais Konzept der „territorialen Logistik” konsolidiert die Warenfltisse. Dies ermoglicht eine Reduzierung des Giiterverkehrs ohne Verringerung des Giiteraufkommens und deswegen ohne Veranderung der Funktionsweise der Stadt. Das Konzept der Stadtlogistik basiert auf der freien Kooperation aller Akteure mit dem Ziel der Optimierung der Logistiksysteme in stadtischen Raumen unter Beriicksichtigung der Vor- und Nachteile fiir individuelle und institutionelle Subjekte16. Stadtische Logistik basiert auf der Verwirklichung der Synergieeffekte im Rah men des bestehenden Verkehrssystems, die dank der Rationalisierung bei der Verwendung der verfiigbaren Ressourcen, insbesondere der Transportemttel, sowie dank der Yerringemng des Yerkehrs in Wohngebieten bewirkt werden17. 16 R. Taniguchi, G. Thom pson, R. Yam ada, City Logistics. NetW ork M odelling a n d Intelligent Transport System s, o.u.O. 2001, S. 3. 17 Im Fali von Berlin ist es nicht gelungen, die gesetzten Ziele im Bereich der R ationalisierung lokaler Lieferungen aufgrund zu hoher V erw altungskosten der G eschaftsvorfaile, allgem einer A bneigung gegen die Z u sam m enarbeit zw ischen den W ettbew erbern sowie sehr beschranktem Einfluss der Z usam m enarbeit im Ver-
320
A nna Bruska, Sabina K auf
Nach Auffassung von Szołtysek engt diese Zielvorstellung den Gegenstand der Stadtlogistik auf Transportfragen ein und lasst alle diejenigen Abnehmer, die nach Befriedigung anderer Bedtirfnisse verlangen, auBer Acht18. Das Ziel der Stadtlogi stik sollte also die effektive Steuerung aller innerstadtischen Warenfliisse sowie auch die Erfullung der Erwartungen der Stadtbewohner auf einem bestimmten Niveau sein19. In diesem Sinne kann Stadtlogistik ais untemehmensiibergreifende Distributions- und Redistributionslogistik verstanden werden, die auf die Verwirklichung okonomischer und okologischer Aufgaben abzielt20. Stadtlogistik stellt, wie gesagt, ein Werkzeug fiir die Behebung der Funktionsprobleme in hoch urbanisierten Raumen - Mikroregionen - dar und zielt ab auf ei nen Wandel des bisherigen unkoordinierten Giiter- und Personenverkehrssystems in einen koordinierten Verkehr, der sich an den Bediirfnissen der Konsumenten in der Stadt orientiert21. Dieser Ansatz weist auf die Notwendigkeit der Gewahrleistung optimaler produktionsraumlicher Lósungen unter Beriicksichtigung der Aufwendungen und Leistungen an Einzelpersonen und Kórperschaften bei gleichzeitiger Stimulation der wirtschaftlichen und ókologischen Stadtentwicklung hin22. Zu den Hauptfunktionen der Stadtlogistik zahlen23: - zeitraumliche Anordnung innerstadtischer Warenfliisse nach Intensitat und verschiedener Art (Rraftfahrzeugverkehrs, Massenverkehr, offentlicher Verkehr); - Schaffung der Bedingungen fur eine Optimierung des Funktionssystems der Stadt im Hinblick auf die Planung, Steuerung und Kontrolle der Prozesse auf oko nomischer, okologischer, technologischer und sozialer Ebene. Die Rationalisierung und Optimierung der Herstellungsprozesse, der Standortwechsel und die Konzentration der Produktionsprozesse wie auch die Globalisie rung der Wirtschaftstatigkeit verursachen auch eine erhebliche Steigerung der re gionalen Warenfliisse. Die Intensivierung des Giiter- und Personenverkehrs ist auch Folgę der Óffnung neuer Absatzmarkte. Diese Tendenzen erfordem wiederum MaBnahmen, die die bestehende, und zwar nicht nur die stadtische, sondem insbe sondere auch die regionale Infrastruktur den Bediirfnissen der regionalen Konsu menten anpassen. Der Ausbau und die Modernisierung der Verkehrsinfrastruktur ist ein langfristiger und nicht selten kontroverser Prozess, wenn er sich auf die Innengleich zu r gesam ten System gróBe des stadtischen G uterverkehrs zu erreiehen. Siehe M. Hesse, Logistics an d Jreitag..., op.cit., S. 1044. 18 J. Szołtysek, Logistyczne aspekty zarządzania przepływ am i osób i ładunków w m iastach, Katowice 2005, S. 97. 19 Ibidem. 20
H. Iserm ann, Logistik, Landsberg 1994, S. 357.
2i
K om pendium w iedzy o logistyce. Red. nauk. E. G ołem bska, W arszaw a-Poznań 2001, S. 293. 22
...
J. K aźm ierski, Logistyka ja k o narzędzie uspraw niani procesów gospodarow ania w obszarze regionu i miasta, [in:] R ozw ój m iast i zarządzanie gospodarką miejską, Red. nauk. J. Słodczyk, O pole 2004, S. 571.
L ogistik a u f regionaler Ebene - Dim ensionen und H erausforderungeti
321
stadte bezieht, was wiederum die Anpassung an die Bediirfnisse oft verhindert und erneut eine Schwachung der Wettbewerbsfahigkeit der Region zur Folgę hat. Es ist deshalb festzustellen, dass eine effizientere Ausnutzung der bestehenden Infrastruktur mit der Optimierung regionaler Logistikprozesse gleichzusetzen ist. Folgerichtig werden modeme logistische Lósungen umgesetzt, wie zum Beispiel Logistikzentren, die in Industriewerken, Handelsbetrieben und Bauuntemehmen u.a. die Koordination und oft auch die Durchfuhrung logistischer Hauptaufgaben wie Transport, Lagerung oder andere Tatigkeiten ubemehmen. Die Bildung regio naler Logistikzentren kann man ais einen wichtigen Indikator regionaler Wirtschaftsentwicklung ansehen. Logistikzentren sind ais wirtschaftliche Infrastrukturelemente in der Region zu behandeln, da sie zur wirtschaftlichen Aktivierung der Region beitragen. Sie kónnen geradezu eine EntscheidungsgróBe sein in Bezug auf die langfristige ErschlieBung und nachhaltige Nutzung natiirlicher Ressourcen. Regionen, die ein gut organisiertes Logistiksystem besitzen, werden durch potentielle Investoren ais Standort positiv wahrgenommen. Dadurch gewinnen sie die Móglichkeit, einen Wettbewerbsvorteil gegeniiber anderen Regionen zu erlangen. Dariiber hinaus bewirkt ein gut organisiertes Logistiksystem in der Region eine gleichmaBige Verteilung der Umweltbelastung durch den Transportverkehr und folglich verliert die Region ihren Wohnstandortwert fur eine bestimmte Bevólkerungsgruppe nicht. Ais Resiimee ist festzuhalten, dass ohne die Verbesserung der Regionallogistik eine nachhaltige Entwicklung und Verbesserung der Wettbewerbsposition einer Re gion nicht móglich ist. L iteratur BLAIK P., Koszty obrotu towarowego. Próba systemowego ujęcia, Opole 1989. BLAIK P., Logistyka. K oncepcja zintegrow anego zarządzania, W arszaw a 2001. COYLE J. J., B a r d i E. J., L a n g l e y Jr. C . J., Zarządzanie logistyczne, W arszaw a 2002.
GOŁEMBSKA E., R ola i zadania logistyki m iędzynarodow ej w integracji przedsiębiorstw Unii Europejskiej, [in:] Logistyka w internacjonalizacji przedsiębiorstw Unii Europejskiej. Red. nauk. E. G ołem bska, Poznań 2005. HfiSSE M., L ogistics a n d fr e ig h t transport po licy in urban areas: A case study o f B erlin-B randenburg/G ermany, „European Planning Studies” 2004, vol. 12, Nr. 7. 1SERMANN H., Logistik, Landsberg 1994. JESZKE A. M., Teoretyczne p o dstaw y badania sektora usług logistycznych, [in:] P odstaw y w iedzy logistycznej. Red. M. C iesielski, Poznań 2004. KAŹMIERSKI J., L ogistyka ja k o narzędzie usprawniani procesów gospodarow ania w obszarze regionu i m ia sta, [in:] R ozw ój m iast i zarządzanie gospodarką miejską. Red. nauk. J. Słodezyk, O pole 2004. Kom pendium w iedzy o logistyce. Red. E. Gołem bska, W arszaw a-Poznań 2001. SANKARAN J. K., GORE A ., COLDWELL B., The im pact o f ro a d traffic congestion on su p p ly chains: insights
fr o m Auckland, New Zealand, „International Journal o f Logistics: Research and A pplications” 2005, vol. 8, No. 2. SZOŁTYSEK J., Logistyczne a spekty zarządzania przepływ am i osób i ładunków w m iastach, K atow ice 2005. TANIGUCHI R ., THOMPSON G ., YAMADA R ., City Logistics. NetWork M odełling a n d Intelligent Transport Sy
stems, o.u.O. 2001.
■
ISBN 978-83-7395-242-3
Inform acje o naszych książkach m ożna znaleźć w w itrynie internetowej
www. wydawnictwo, uni. opole.pl
