47 PERSPEKTYWY GOSPODARKI ROSYJSKIEJ PO KRYZYSIE I WYBORACH
Publikacja jest kontynuacj¹ serii wydawniczej Zeszyty PBR-CASE
Fundacja Naukowa CASE Centrum Analiz Spo³eczno-Ekonomicznych 00 - 944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 BRE Bank SA 00 - 950 Warszawa, ul. Senatorska 18 Copyright by: Fundacja Naukowa CASE i BRE Bank SA
Redakcja Zeszytów Redakcja merytoryczna Ewa Balcerowicz Sekretarz Zeszytów Krystyna Olechowska Autorzy Michai³ Dymitriew Siergiej Aleksaszenko
Opracowanie graficzne: Agnieszka Bury DTP: SK Studio ISSN 1233-121X
Wydawca: Fundacja Naukowa CASE, 00 - 944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 Nak³adca: BRE Bank SA, 00 - 950 Warszawa, ul. Senatorska 18
Oddano do druku w maju 2000 r. Nak³ad 600 egz.
SPIS TRECI
Lista uczestników seminarium
4
Od Redakcji – WPROWADZENIE
5
Michaił Dymitriew – GOSPODARKA ROSJI NA ROZDROŻU: WNIOSKI Z KRYZYSU ORAZ PERSPEKTYWY TRWAŁEGO ZRÓWNOWAŻONEGO WZROSTU 1. „Cud gospodarczy" w 1999 r.
7 7
2. Zasadnicze koszty „cudu gospodarczego"
10
3. Poza „cudem gospodarczym"
17
Siergiej Aleksaszenko – ROSJI BRAKUJE POTENCJAŁU WEWNĘTRZNEGO WEWNĘTRZNEJ PRĘDKOŚCI
21
1. Determinanty gospodarki
21
2. Gospodarka rosyjska w 2000 r.
22
Krystyna Olechowska – PERSPEKTYWY GOSPODARKI ROSYJSKIEJ PO KRYZYSIE I WYBORACH – DYSKUSJA
25
LISTA UCZESTNIKÓW SEMINARIUM
Przedstawicielstwo Komisji
Paweł Michalik
PTE Skarbiec-Emerytura
Europejskiej w Polsce
Aleksander Milota
Ministerstwo Gospodarki
Bogumił Bińczak
K&K Consultants
Janisław Muszyński
BBC Wrocław
Tadeusz Baczko
INE PAN
Krystyna Olechowska
Fundacja CASE
Ewa Balcerowicz
Fundacja CASE
Joanna Olesińska
Bank Handlowy w Warszawie
Anna Banasik
KUKE SA
Aleksander Oleś
Bank Pekao SA
Tadeusz Barzdo
Prawo i Gospodarka
Karol Olkucki
Budimex
Anna Bigolas-Siwicka
BRE Bank SA
Marek Opiłowski
Rządowe Centrum Studiów
Barbara Błaszczyk
Fundacja CASE
Krystyna Bobińska
Towarzystwo Ekonomistów
Monika Ostrowska
PZU Życie SA
Polskich
Katarzyna Piętka
Fundacja CASE
Maria Bobińska
Gazeta Prawna
Małgorzata Przebindowska ABN Amro
Elżbieta Bodio
Ministerstwo Gospodarki
Andrzej Pyszkowski
Piotr Bujak
Fundacja CASE
Andrzej Bury
CeDeWu
Ewa Sadowska-Cieślak
Narodowy Bank Polski
Andrzej Chmielewski
Nowe Życie Gospodarcze
Katarzyna Sapiejewska
Animex
Barbara Durka
Instytut Koniunktur i Cen
Izabela Sewerynik
Kredyt BankI SA
Małgorzata Dusza
Bank Ochrony Środowiska SA
Andrzej Sławiński
Narodowy Bank Polski
Mirosław Dusza
Narodowy Bank Polski
Romeo Stanciu
Ambasada Rumunii
Michał Dwurzyński
Kredyt Bank SA
Dariusz Stasik
Gazeta Wyborcza
Bożena Dymkowska
PAP Redakcja Ekonomiczna
Stanisław Sudak
Rządowe Centrum Studiów
Krzysztof Dzierżawski
Centrum im. Adama Smitha
Janusz Jankowiak
WestLB Polska SA
Tadeusz Szkamruk
Rynki Zagraniczne
Małgorzata Jakubiak
Fundacja CASE
Piotr Szpunar
Narodowy Bank Polski
Leszek Kąsek
Ministerstwo Finansów
Kazimierz Ślubowski
Konwent BCC
Włodzimierz Kiciński
BGŻ SA
Andrzej Śniecikowski
IBD Zmiany SA
Michał Kobosko
Puls Biznesu
Marcin Świąć
Animex
Norbert Korczyński
Uniwersytet Łódzki
Piotr Tefelski
PBK SA
Jerzy Kropiwnicki
Rządowe Centrum Studiów
Stanisław Wellisz
Strategicznych
Adam Wiśniewski
Uniwersytet Łódzki
Arkadiusz Krześniak
WBK SA
Grażyna Wojciechowicz
Fundacja CASE
Jerzy Kwieciński
Przedstawicielstwo Komisji
Jarosław Wolfram
Bank Handlowy w Warszawie
Europejskiej w Polsce
Dominika Wyrzykowska
KPWiG
Fundacja Centrum
Anna Zajączkowska
Narodowy Bank Polski
Prywatyzacji
Jadwiga Zaręba
BPH SA
DAEWOO TU SA
Anna Ząbkowicz
INE PAN
Jolanta Adamiec
Krzysztof Lis Mirosław Maszybrocki
Strategicznych
Polska Agencja Rozwoju Regionalnego
Strategicznych
4
WPROWADZENIE
Od Redakcji
Po sierpniowym kryzysie finansowym zarówno wśród rosyjskich, jak i zagranicznych analityków przeważał pogląd, że Rosja pogrąży się w głębokiej recesji między -3% a -9%, przy inflacji zdecydowanie przekraczającej 50%, a nawet, jak twierdzili niektórzy, 100%. Prawie żaden z obserwatorów życia gospodarczego nie przewidział cudownego wyjścia Rosji z załamania finansowego. Większość więc prognoz na 1999 r., opracowanych po kryzysie sierpniowym, okazała się z gruntu chybiona. W rzeczywistości w 1999 r. miał miejsce wzrost PKB o 3,2%, a produkcji przemysłowej o 8,1%, podczas gdy indeks cen detalicznych CPI (grudzień 1998 do grudnia 1999) osiągnął tylko 36,5%. Co więcej, nie do ceniono także zdolności rządu premiera Primakowa do prowadzenia rygorystycznej polityki finansowej i walutowej. Wbrew oczekiwaniom, podaż waluty pozostawała pod ścisłą kontrolą. Między grudniem 1998 r. a grudniem 1999 r. wzrost zasobów pieniężnych wyniósł tylko 54%, podczas gdy wielu analityków przewidywało wzrost znacznie ponad 100%. Budżet federalny na 1999 r. okazał się najbardziej rygorystyczny ze wszystkich przyjętych dotychczas, z najniższym deficytem i nawet (po raz pierwszy w historii nowej Rosji) nadwyżką pierwotną. Faktyczny deficyt budżetu federalnego w wysokości 1,7% PKB był rekordowo niski w całym okresie transformacji. Po raz pierwszy w historii transformacji gospodarki Rosji uzyskano nadwyżkę pierwotną, na znaczącym poziomie 2% PKB. Próbą oceny perspektyw gospodarki rosyjskiej po kryzysie było 47 seminarium, zorganizowane wspólnie przez Fundację Naukową CASE oraz BRE Bank SA w ramach regularnego cyklu spotkań panelowych, które odbyło się w Warszawie 6 kwietnia 2000 r. Do dyskusji zaproszono dwóch panelistów, wyróżniających się ekonomistów rosyjskich, Siergieja Aleksaszenkę i Michaiła Dymitriewa, którzy omówili zarówno sytuację makroekonomiczną w Rosji, jak i sytuację w sektorze realnym oraz reformę strukturalną i instytucjonalną. Siergiej Aleksaszenko w latach 1993 – 1994 był wiceministrem finansów, później dyrektorem instytutu o charakterze eksperckim, w 1996 został mianowany pierwszym zastępcą prezesa Centralnego Banku Rosji, którą to funkcję pełnił do drugiej połowy 1998 roku. Następnie zorganizował Centrum Rozwoju, prywatną organizację badawczą skoncentrowaną na makroekonomicznej analizie gospodarki rosyjskiej i rynku finansowym. W zaprezentowanym podczas seminarium referacie, z pozycji badacza i analityka gospodarki, omówił makroekonomiczną perspektywę i sytuację rosyjskiej gospodarki. Michaił Dymitriew jest byłym członkiem parlamentu rosyjskiego (w latach 1990 – 1993), później został badaczem w Instytucie Analizy Gospodarczej i w Carnegie Moscow Center, gdzie obecnie pracuje. W latach 1997 – 1998 był wiceministrem pracy odpowiedzialnym za reformę systemu emerytalnego, przygotowanie koncepcji reformy tego systemu w Rosji. Wygłoszony przez M. Dymitriewa referat dotyczył instytucjonalnych i strukturalnych problemów gospodarki rosyjskiej. Prezentowane w tym numerze Zeszytów teksty są rozszerzonymi wersjami wystąpień wygłoszonych na kwietniowym seminarium. Zostały przygotowane specjalnie na potrzeby seminarium i niniejszej publikacji, za co ich Autorom organizatorzy składają serdeczne podziękowanie.
5
GOSPODARKA ROSJI NA ROZDRO¯U: WNIOSKI Z KRYZYSU ORAZ PERSPEKTYWY TRWA£EGO I ZRÓWNOWA¯ONEGO WZROSTU Michai³ Dymitriew* 1. „Cud gospodarczy” w 1999 r.
Wśród analityków krajowych i zagranicznych przeważał pogląd, że kraj pogrąży się w głębokiej recesji między -3% a -9%, przy inflacji zdecydowanie przekracza-
Prawie żaden z obserwatorów życia gospodarczego
jącej 50%, a nawet, jak twierdzili niektórzy, 100%. W rze-
nie przewidział cudownego wyjścia Rosji z załamania fi-
czywistości w 1999 r. miał miejsce wzrost PKB o 3,2%,
nansowego w sierpniu 1998 r. W istocie większość pro-
a produkcji przemysłowej o 8,1%, podczas gdy indeks
gnoz na 1999 r. opracowanych po kryzysie sierpniowym
cen detalicznych CPI (grudzień 1998 do grudnia 1999)
okazała się z gruntu chybiona.
osiągnął tylko 36,5% (patrz: tabela 1 oraz wykresy 1 i 2).
Tabela 1. Podstawowe wskaźniki społeczne i ekonomiczne dla Federacji Rosyjskiej 1994
1995
1996
1997
1998
1999
Realny PKB, % roku poprzedniego
87,3
95,9
95,1
100,8
95,4
103,2
Realna produkcja przemysłu, % r. poprzedniego
79,0
97,0
96,0
102,0
94,8
108,1
Indeks cen detalicznych, % , koniec roku
315,1
231,3
121,8
111,0
184,4
136,5
Udział nierentownych przedsiębiorstw, %
32,5
34,2
50,6
50,1
49,2
44,4
Budownictwo mieszkaniowe (mln m. kw.)
39,2
41
34,3
32,7
30,28
43,04
148.306
147.976
147.502
Ludność (w tys.) Wskaźnik umieralności, % Realne średnie wynagrodzenie (1995 = 100) Realne dochody na 1 mieszkańca (1995 = 100) Współczynnik Gini’ego
147.105 146.338,4 145.500,0
1,57
1,5
1,42
1,38
1,36
1,47
136,3
100,0
113,4
118,5
110,9
82,83
116,9
100.0
100,1
107,4
88,6
75,82
0,365*
0,381
0,375
0,371
0,379
0,394
0,409** Decyl współczynnika dochodów
15,1
13,5
13,0
13,4
13,5
13,6
Ludność poniżej oficjalnego progu ubóstwa (%)
23,1
26,2
21,4
21,2
24,1
29,9
2,2
3,2
3,4
2,8
2,6
1,7
Stopa zarejestrowanego bezrobocia, % Stopa bezrobocia wg definicji MOP, %
7,4
8,8
9,9
11,2
11,7
11,7
Liczba strajków
514
8856
8079
17007
11162
7285
2632
2750
2621
2393
2582
3002
Liczba przestępstw (tys.) * czerwiec ** grudzieñ
ród³a: Îáçîð ýêîíîìèêè Ðîññèè, IV çà 1998. Ì.: ÐÅÖÝÏ, 1999 (Przegl¹d Gospodarczy Rosji, IV kw, 1998); Ýêîíîìèêà ïåðåõîäíîãî ïåðèîäà. Î÷åðêè ýêîíîìè÷åñêîé ïîëèòèêè ïåðåõîäíîãî ïåðèîäà.- Ì.: ÈÝÏÏ, 1998. (Gospodarka transformacji. Moskwa, IET, 1998); Ñîöèàëüíîýêîíîìè÷åñêîå ïîëîæåíèå Ðîññèè. 1998 ã. Ãîñêîìñòàò Ðîññèè, Ìîñêâà, 1999. (Sytuacja spo³eczna i gospodarcza w Rosji. 1998); Ñîöèàëüíîýêîíîìè÷åñêîå ïîëîæåíèå Ðîññèè. ßíâàðü 1999 ã. Ãîñêîìñòàò Ðîññèè, Ìîñêâà, 1999. (Sytuacja spo³eczna i gospodarcza w Rosji, 1999. Goscomstat Rosji, 1999); Ðåãèîíû Ðîññèè. Âûïóñê 1998 ã. Ãîñêîìñòàò Ðîññèè, 1998. (Regiony Federacji Rosyjskiej. 1998. Goscomstat Rosji, 1998); Wspólnota Niepodleg³ych Pañstw w 1997 r. Miêdzypañstwowy Komitet Statystyczny Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw, Moskwa, 1998; Trendy gospodarcze w Rosji, aktualizacja miesiêczna. Rosyjskie Centrum Reformy Gospodarczej, RECEP, 1998-1999.
7
Wykres 1. Realny poziom PKB, dane szacunkowe (1997 = 100)
sunku do koszyka walut podczas pierwszych sześciu miesięcy trwania kryzysu. W 1999 r. import towarów do Rosji zmalał o 1/3 w stosunku do 1998 r. i prawie o połowę w porównaniu z poziomem w 1997 r. Przedsiębiorstwa Rosji były w stanie w pełni wykorzystać korzyści płynące z poprawy konkurencyjności na rynku krajowym i szybko wypełniły szereg nisz rynkowych, jakie pojawiły się na tym rynku po dewaluacji rubla. W przemyśle wychodzenie z kryzysu następowało w większości w okresie między październikiem 1998 r. a lipcem 1999 r. W lipcu 1999 r. realny poziom produkcji przemysłowej przewyższył o 12,8% poziom z ostatniego miesiąca poprzedzającego kryzys, tj. z lipca 1998 r. Następowała także dość zdecydowana poprawa sytuacji finansowej przedsiębiorstw. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego Rosji (RSA) łączy zysk nominalny przedsiębiorstw (bez małych i średnich) w okresie styczeń – listopad 1999 r. był 18,5 razy wyższy niż w tym samym okresie poprzedniego roku. Zadłużenie przedsiębiorstw w okresie listopad 1998 – listopad 1999
Źródło: Trendy gospodarcze Rosji
zmalało realnie o ponad 35%. Najbardziej oczywiste wyjaśnienie tego zjawiska wiąże
Następowało także kurczenie się wymiany bartero-
się z radykalną, prawie dwukrotną dewaluacją rubla w sto-
wej. Według danych RSA udział barterów i ekwiwalen-
Wykres 2. Produkcja przemysłowa, łącznie (dane szacunkowe, 1997 = 100)
Źródło: Trendy gospodarcze Rosji
8
Wykres 3. Należne realne wynagrodzenia miesięczne, dane szacunkowe (grudzień 1997 = 100)
Źródło: Trendy gospodarcze Rosji
tu pieniężnego zmniejszył się z 59,7% w drugiej poło-
rze energii i związanych z nim przemysłach. Wielu ana-
wie 1998 r. do 50,4% w okresie styczeń – październik
lityków przewidywało utrzymanie się dochodów budżetu
1999 r. Udział płatności niegotówkowych na rzecz rosyj-
federalnego w 1999 r. na poziomie 11 – 12% PKB. Za-
skiego monopolu energetycznego „RAO UES” zmalał
miast tego rzeczywiste wpływy do budżetu federalnego
z ponad 80% w grudniu 1998 r. do nieco ponad 50%
w 1999 r. wyniosły 13,7% PKB. Cel w zakresie docho-
w grudniu 1999 r.
dów nominalnych określony w federalnej ustawie budże-
Zaległości w wypłacie wynagrodzeń zanotowane
towej na 1999 r. został przekroczony o 30%.
przez RSA zmalały w okresie styczeń – listopad 1999 r.
Wysokie ceny ropy i metali na rynkach międzynaro-
realnie o ponad 50% (według deflatora CPI).
dowych przyczyniły się nie tylko do wzrostu dochodów
Według ostatnich danych RSA realne nakłady na bu-
budżetu centralnego, ale także poprawiły konkurencyj-
downictwo i inwestycje (zastępujące inwestycje brutto
ność rosyjskich producentów. Wprowadzenie, a następ-
w środki trwałe) wzrosły w 1999 r. o 4,5%. W 1999 r. licz-
nie podwyższanie ceł eksportowych na ropę, gaz i me-
ba nowo zarejestrowanych przedsiębiorstw przekroczy-
tale oznaczało znaczne relatywne obniżenie cen krajo-
ła o 125 poziom z 1998 r.
wych na te dobra w porównaniu z cenami na rynkach
Omawiany „cud gospodarczy” stał się możliwy dzięki
międzynarodowych. Przykładowo, zgodnie z szacunka-
co najmniej trzem czynnikom, które nie zostały przewi-
mi Centrum Rozwoju, średnia relacja krajowych i mię-
dziane przez większość analityków.
dzynarodowych cen ropy zmalała z 0,7 w pierwszej po-
Po pierwsze, niespodziewany wzrost cen ropy na ryn-
łowie 1998 r. do 0,2 w ciągu 1999 r. W 1999 r. taryfy za
kach międzynarodowych pomógł w zwiększeniu wpły-
energię elektryczną wzrosły tylko o 11% w porównaniu
wów do budżetu federalnego i pobudził wzrost w sekto-
z 67% wzrostem średnich cen hurtowych w przemyśle.
9
Oznacza to, że wszyscy rosyjscy producenci otrzymali
i nawet (po raz pierwszy w historii nowej Rosji) nadwyż-
znaczne dotacje do swoich zasadniczych produktów, ta-
ką pierwotną. Faktyczny deficyt budżetu federalnego
kich jak energia i metale, które obniżyły ich koszty
w wysokości 1,7% PKB był rekordowo niski w całym
względne w większym stopniu niż wynikałoby to z dewa-
okresie transformacji. Po raz pierwszy w historii trans-
luacji waluty.
formacji gospodarki Rosji uzyskano nadwyżkę pierwot-
Po drugie, w następstwie kryzysu płace wykazały nie-
ną, na znaczącym poziomie 2% PKB.
zwykłą elastyczność zniżkową. W pierwszej połowie 1999
Wielkość tego osiągnięcia dobrze przedstawia tabe-
r. średnia miesięczna płaca realna zmalała do zaledwie
la 2, zawierająca podstawowe parametry ekonomiczne
63,1% w porównaniu z analogicznym okresem 1998 r.
programu MFW na 1999 r. oraz ich realizację. Faktycz-
(wykres 3). W tym samym okresie miał miejsce zaledwie
na nadwyżka pierwotna budżetu federalnego jest rów-
1% spadek realnego poziomu PKB, przy produkcji prze-
na przyjętej w programie MFW, natomiast faktyczna
mysłowej w lipcu 1999 r. o 12,8% wyższej jak w lipcu
stopa wzrostu PKB była wyższa o 5 punktów procento-
1998 r. Jednocześnie nastąpił spadek zatrudnienia, przy-
wych, a CPI o 14 punktów procentowych niższy od war-
czyniając się do wzrostu wydajności pracy, która w lipcu
tości założonych w programie MFW. Wpływy do budże-
1999 r. była prawie o 20% wyższa niż w lipcu 1998 r. Je-
tu federalnego przekroczyły założenia programu prawie
den z ostatnich szacunków wskazywał, że w 1999 r. ko-
o 60 mld rubli w wartości realnej lub o 1,8% PKB. Trzy
szty pracy przydające na jednostkę produkcji były dwu-
wielkości wypadły gorzej od założeń: aktywa własne
krotnie niższe jak w 1997 r. Tak więc, pod względem ko-
netto (398 mld rubli na koniec grudnia w porównaniu
sztów pracy przedsiębiorstwa rosyjskie radykalnie popra-
z 392 mld założonymi w programie), rezerwy międzyna-
wiły swoją konkurencyjność międzynarodową.
rodowe netto (3 mld USD w porównaniu z 5,1 mld USD
Tak gwałtowne zmniejszenie kosztów pracy nie spo-
przyjętymi w programie) oraz kredyt netto banku cen-
wodowało zbyt szkodliwych skutków dla stosunków mię-
tralnego dla rządu federalnego (49 mld rubli w porów-
dzy pracodawcami i pracownikami. Nasilenie działalno-
naniu z 34 mld założonymi w programie). Jednakże nie-
ści strajkowej, które miało miejsce w ciągu pierwszych
powodzenie banku centralnego w realizacji tego celu
siedmiu miesięcy po wystąpieniu kryzysu, utrzymało się
nie wpłynęło na zdolność Rosji do utrzymania kursu
na znacznie niższym poziomie w porównaniu z poprze-
wymiany i stopy wymiany znacznie poniżej pułapów
dnim szczytem na początku 1997 r., który zaobserwo-
przyjętych w programie.
wano w ciągu tego okresu, kiedy następował wzrost płac realnych. W okresie kwiecień – grudzień 1999 r. in-
2. Zasadnicze koszty „cudu gospodarczego”
tensywność strajków mierzona liczbą roboczogodzin zmalała do rekordowego poziomu w ciągu trzech lat – do 31 grudnia 1999 r. w całej Rosji doszło zaledwie do
Niezależnie od tego jak obiecujące mogłyby być
4 strajków, w których uczestniczyło tylko 525 osób. Po trzecie, od samego początku nie doceniono zdol-
przedstawione wyżej osiągnięcia, nie są one w stanie
ności rządu premiera Primakowa do prowadzenia rygo-
zamaskować podstawowej słabości gospodarki Rosji.
rystycznej polityki finansowej i walutowej. Wbrew ocze-
Jak ostatnio przyznali analitycy rosyjskiego Ministerstwa
kiwaniom, podaż waluty pozostawała pod ścisłą kontro-
Finansów, rok 1999 był „rokiem straconym” dla reform
lą. W okresie od końca grudnia 1998 r. do końca gru-
gospodarczych. Poza względnym zaostrzeniem polityki
dnia 1999 r. wzrost zasobów pieniężnych wyniósł tylko
podatkowej i monetarnej zrobiono bardzo mało lub zgo-
54%, podczas gdy wielu analityków przewidywało
ła nic w zasadniczych obszarach polityki, gdzie bardzo
wzrost znacznie ponad 100%. Budżet federalny na
potrzebne były reformy strukturalne i instytucjonalne.
1999 r. okazał się najbardziej rygorystyczny ze wszyst-
Znacząca poprawa w zakresie dochodów budżetu fe-
kich przyjętych dotychczas, z najniższym deficytem
deralnego z tytułu podatków miała niewiele wspólnego
10
Tabela 2. Negocjacje z MFW i realizacja programu
PKB (mld rubli)
Propozycja
Propozycja
Rosji
MFW
Uzgodnienie Realizacja*** końcowe
4000*
4800
4600
4500
4400** PKB (stopa wzrostu, %)
-2
-8
-2
+3
Indeks cen detalicznych (grudzień/grudzień, %)
30*
70
50
36
28
27
24
3-3,5
2,0
2,0
580
530
599
12,2
11,5
13,3
55-60
20-25
34
49
...
...
392
397,9
...
...
5,1
3
50** Kurs wymiany (rubel/USD, średnio rocznie)
21,5* 27,5**
Nadwyżka pierwotna budżetu federalnego
1,65*
(% PKB)
2,2**
Dochody budżetu federalnego (mld rubli)
474* 530**
Dochody budżetu federalnego (% PKB)
11,8* 12,1**
Kredyt banku centralnego netto dla rządu federalnego (mld rubli) Aktywa własne netto (mld rubli, koniec grudnia 1999 r.) Rezerwa międzynarodowa netto (mld USD, koniec grudnia 1999 r.) Źródło: MFW, Biuro Analiz Ekonomicznych, Trendy gospodarcze Rosji * Ustawa o budżecie federalnym na 1999 r. ** Rozporządzenie Rządu Federalnego z dnia 30 kwietnia 1999 *** Dane szacunkowe
ze zdrową reformą podatkową. W istocie, kompleksowa
gionalnych i funduszy pozabudżetowych (ponownie
reforma podatków utknęła na etapie legislacji. W opinii
z wyjątkiem funduszu emerytalnego) następowała w na-
ekspertów międzynarodowych całość administracji po-
turze lub zamiennikach pieniądza. Jak podał jeden
datkowej pozostała tak samo słaba jak dotychczas.
z urzędników Ministerstwa Finansów udział wpływów
Głównymi źródłami dodatkowych wpływów do budżetu
niepieniężnych w dochodach budżetów regionalnych
były nowe podatki w eksporcie ropy naftowej, wprowa-
wahał się między poszczególnymi regionami na pozio-
dzone w następstwie gwałtownych wzrostów międzyna-
mie od 15% do 75%. W ostatnim kwartale 1999 r. nastą-
rodowych cen ropy, wyższe wpływy wynegocjowane in-
piła poprawa w ściąganiu należności do budżetów regio-
dywidualnie od grupy największych płatników podatku
nalnych. Jednak łącznie w 1999 r. dochody budżetów re-
od spółek (głównie w sektorze energii) oraz redystrybu-
gionalnych, mierzone jako procent PKB, utrzymywały
cja podatków z budżetów regionalnych. Poza tymi trze-
się w przybliżeniu na tym samym poziomie co w do-
ma źródłami wpływy z tytułu podatków prawie się nie po-
tkniętym kryzysem 1998 roku.
prawiły, a nawet uległy dalszemu pogorszeniu.
Problemy po stronie przychodowej wzrosły z powodu
W ciągu trzech pierwszych kwartałów 1999 r. nastą-
nikłych osiągnięć w zakresie restrukturyzacji wydatków
piło zmniejszenie wpływów skonsolidowanych budżetów
na szczeblu regionalnym. Budżety regionalne odpowia-
regionalnych i funduszy pozabudżetowych (z wyjątkiem
dały za ponad 90% wydatków na cele społeczne w bu-
funduszu emerytalnego) w procentach wielkości PKB,
dżecie skonsolidowanym. Jednak większość zobowią-
w porównaniu z rokiem poprzednim. Odmiennie jak
zań na szczeblu regionalnym określają przepisy federal-
w przypadku budżetu federalnego, gdzie przeważały do-
ne. Łączna kwota takich zobowiązań federalnych prze-
chody w gotówce, większość wpływów do budżetów re-
kracza 15% PKB. Około 90% tej kwoty nie jest finanso-
11
wane. Wobec braku jakichkolwiek sensownych kroków
utrzymującym się w dobrej kondycji, co jest próbą przej-
w kierunku bardziej realistycznego określenia zobowią-
mowania ich majątku przez obce firmy.
zań społecznych rządu centralnego nie finansowane zo-
Wolno postępuje restrukturyzacja sektora bankowe-
bowiązania działają jak bomba z zapalnikiem czaso-
go. W efekcie kryzysu sektor bankowy stracił prawie po-
wym, która może eksplodować i w przyszłości spowodo-
łowę realnej wartości swojego kapitału sprzed kryzysu.
wać kryzys finansowy na wielką skalę.
W ciągu trzech pierwszych kwartałów 1999 r. sektor
Nie wszystkie przejawy wzrostu w przemyśle można
bankowy jako całość przynosił straty. W 1999 r. zadłuże-
określić jako pozytywne. Regionalne badania przekrojo-
nie tego sektora wobec budżetu wynosiło 0,9% PKB.
we ujawniły, że wzrost produkcji przemysłowej w prze-
Jednak liczba licencji cofanych miesięcznie w 1999 r.
kroju regionów Rosji w okresie od października 1998 r.
była średnio około dwa razy niższa niż w okresie 1997 –
do kwietnia 1999 r. był dodatnio skorelowany z udziałem
1998. Niewielkie usprawnienia w zakresie uprawnień re-
przedsiębiorstw nierentownych i zaległości w płatno-
gulacyjnych banku centralnego nie były dostosowane
ściach między przedsiębiorstwami. Do tego czasu gór-
do wyzwań, jakie pojawiły się po kryzysie. Zdolność re-
nictwo węglowe, które wciąż otrzymywało większą
gulacyjna banku centralnego w zakresie efektywnej
część dotacji dla przedsiębiorstw, miało jeden z najwyż-
identyfikacji banków mających problemy i podejmowa-
szych wskaźników wykorzystania zdolności wytwór-
nia z wyprzedzeniem środków zapobiegawczych wobec
czych. W październiku 1999 r. udział wpływów gotówko-
takich banków oraz ich właścicielom i kierownictwu
wych monopolu gazowniczego „RAO Gasprom” zmalał
nadal jest bardzo ograniczona. Zdolność ta jest dodat-
do 46,6% z maksymalnej wartości 63,8% osiągniętej
kowo ograniczana przez opóźnienia w przechodzeniu
w sierpniu 1999 r. Nawet w RAO UES, mimo znacznej
do międzynarodowych standardów rachunkowości dla
poprawy udziału wpływów gotówkowych, w ciągu trzech
banków komercyjnych. Przedłużające się funkcjonowa-
następnych miesięcy wzrastała wielkość zaległych zo-
nie banków stwarzających problemy pogłębia ryzyko no-
bowiązań w kategoriach realnych. Liczba nierentownych
wych kryzysów bankowych w przyszłości.
firm nadal jest bardzo duża. Na podstawie wyników fi-
Nie ma wątpliwości, że głównym wyzwaniem dla ro-
nansowych z okresu styczeń – listopad 1999 r. widocz-
syjskich banków po stronie zobowiązań jest utrzymują-
ne jest, że udział firm nierentownych przekraczał 40%.
cy się kryzys zaufania wobec banków komercyjnych ze
Powyższe dane wskazują że reformy na szczeblu
strony obywateli, którzy przechowują prawie 75% wkła-
przedsiębiorstwa nadal były niewystarczające, a pewna
dów w Sbierbanku – państwowym monopolu oszczęd-
część wzrostu produkcji zaistniała dzięki wciąż łagod-
nościowym. Ten kryzys zaufania jest pogłębiany przez
nym ograniczeniom budżetu przedsiębiorstw. Mimo
niepotrzebne ograniczenia w dostępie banków zagra-
wprowadzenia nowego prawa upadłościowego, stano-
nicznych do rynku.
wiącego znaczny postęp w porównaniu z jego poprze-
Utworzona po kryzysie agencja restrukturyzacji ban-
dnią wersją, ustawodawstwo Rosji nadal nie sprzyja
ków ARCO osiągnęła umiarkowane rezultaty w restruk-
wierzycielom. W połączeniu z usterkami sądownictwa
turyzacji kilku średniej wielkości banków regionalnych.
promuje ono oportunistyczne postawy właścicieli i kie-
Jednak nie udało się jej osiągnąć żadnego konkretnego
rownictwa. Od momentu wejścia w życie nowego prawa
postępu w restrukturyzacji 20 najważniejszych banków,
upadłościowego nastąpił szybki wzrost liczby upadłości.
kontrolujących ponad 50% aktywów sektora bankowe-
Jednak wszczęto stosunkowo mało spraw przeciwko fir-
go. Starania ARKO miały niewielki praktyczny skutek
mom przynoszącym straty, ponieważ w takich przypad-
i w wielu przypadkach wysyłały niewłaściwe sygnały do
kach istnieją nikłe szanse na odpowiednie zaspokojenie
podmiotów gospodarczych przez zatwierdzanie projek-
roszczeń wierzycieli. Z drugiej strony często wszczyna-
tów restrukturyzacji największych banków, co obejmo-
ne są postępowania upadłościowe przeciwko firmom
wało silny element ryzyka moralnego, zachęcało do roz-
12
drabniania aktywów przez poprzednich właścicieli oraz
miało pozytywny skutek dla wydajności pracy. Może to
tworzenia nowych, nierentownych banków.
oznaczać, że takie przedsiębiorstwa mogły dysponować
Odbywa się także w pewnym zakresie spontaniczny
lepszym dostępem do kredytu bankowego niż inne
proces restrukturyzacji bankowości. Szereg banków, które
przedsiębiorstwa, a bezpośrednie przyłączenie do wie-
przed wystąpieniem kryzysu zaliczane były do banków
rzycieli umożliwiło rosyjskim bankom lepszą kontrolę ry-
średniej wielkości, wyłoniło się jako liderzy rynku. Niektóre
zyka kredytowego, a więc umożliwiło zwiększenie oferty
z nich znacznie poprawiły zarządzanie przepływami go-
kredytowej dla sfery realnej.
tówkowymi, adekwatność kapitałową i przejrzystość ra-
Mimo ograniczonych usprawnień, Rosja nadal
chunkowości. Jednak problemy większości z istniejących
utrzymuje bardzo nieprzyjazne środowisko dla przed-
banków komercyjnych są potęgowane przez upadek kra-
siębiorczości prywatnej i inwestycji prywatnych. Znaj-
jowego rynku długu publicznego i nadmierne ryzyko poży-
duje się ona daleko za większością państw Europy
czek dla sfery realnej. Unikanie ryzyka spowodowało
Środkowej i Wschodniej pod względem wielu między-
znaczny udział łącznych roszczeń banków komercyjnych
narodowych wskaźników swobody działalności go-
wobec upadania sektora prywatnego, któremu towarzy-
spodarczej, zarządzania i korupcji. Dla przykładu,
szył wzrost udziału nadmiernych rezerw w banku central-
pod względem łącznych standardów zarządzania Ro-
nym w aktywach łącznie (patrz: wykres 4). Według Urzę-
sja zajmuje 118 miejsce wśród 154 państw, w łącz-
du Statystycznego Rosji w 1999 r. udział kredytów banko-
nym wskaźniku praworządności zajmuje 124 miejsce
wych w inwestycjach przedsiębiorstw ogółem sięgał zale-
na 124 państwa, w łącznym wskaźniku korupcji w ba-
dwie 4,3%, tj. o 0,5 punktu procentowego mniej jak
daniu przeprowadzonym przez Transparency Interna-
w 1998 r. W latach 1998 – 1999 przedsiębiorstwa finan-
tional zajmuje 82 miejsce na 99 państw, a w łącznym
sowały ponad 53% inwestycji ze środków własnych.
wskaźniku łapownictwa umieszczana jest na 113
Ostatnie opracowanie Rosyjsko-Europejskiego Cen-
1 miejscu wśród 155 państw /.
trum Polityki Gospodarczej wykazało, że uczestnictwo
Takie otoczenie jest szczególnie wrogie dla małych
przedsiębiorstw w grupach prowadzonych przez banki
przedsiębiorstw prywatnych. Według OECD w latach
Wykres 4. Udział roszczeń banków komercyjnych wobec sektora prywatnego oraz udział nadmiernych rezerw w aktywach ogółem (%)
Źródło: Trendy gospodarcze Rosji
13
1996 – 1997 funkcjonowało w Rosji około 1 mln małych
dzenie za pracę jako procent PKB w Rosji wynosiło
przedsiębiorstw, zatrudniających około 10% zasobów
62%, a w przybliżeniu średnia dla OECD wynosiła
pracy, wobec 47% na Węgrzech i 63% w Polsce. Od tam-
w 1997 r. 64,5%.
tego czasu nie nastąpiła znacząca poprawa tych relacji.
Duże przedsiębiorstwa, które miały szczególne pro-
Także inwestycje w Rosji przypadające na 1 mieszkańca
blemy w dostosowaniu do nadmiernie sztywnych i prze-
są znacznie niższe niż w całej Europie Środkowej
starzałych przepisów prawa pracy zaczęły reagować na
i Wschodniej. Według ostatniego badania przeprowadzo-
te utrudnienia w sposób właściwy kontynentalnej Euro-
nego przez EBOR i Bank Światowy w ostatnich trzech la-
pie Zachodniej – przez ograniczanie względnego popy-
tach tylko 29% przedsiębiorstw rosyjskich wprowadziło
tu na pracę i efektywniejsze wykorzystanie istniejących
nowe lub ulepszone wyroby, w porównaniu z 39% w pań-
środków trwałych. Kontynentalny model UE łączy nie-
stwach Europy Środkowej i Morza Bałtyckiego.
elastyczne prawo pacy z wysokim otwartym bezrobo-
Boom naftowy i dewaluacja rubla przyczyniły się nie tylko do szybkiego wychodzenia z kryzysu, ale także
ciem oraz niższym niż w OECD przeciętnym wynagrodzeniem jako procent PKB.
do odpływu kapitału. W 1999 r. kraj opuściło ok. 25 mld
W ciągu 1999 r. wskaźnik bezrobocia według definicji
USD albo ok. 10% PKB według nominalnego kursu wy-
MOP osiągnął najwyższy poziom we współczesnej Ro-
miany. Intensywny odpływ kapitału ukazuje podstawo-
sji. Wskaźnik bezrobocia zgodny z definicją MOP tylko
wą słabość gospodarki Rosji związaną z wysoce nie-
tymczasowo wzrósł o 1/4 w pierwszej połowie 1999 r.
korzystnym klimatem inwestycyjnym. Wobec braku no-
(14,1% wobec 11,3% sprzed kryzysu). Na początku
wych inwestycji, które mogłyby stworzyć popyt na do-
2000 r. obniżył się do 12,6%, co wciąż oznacza wysoki
bra inwestycyjne z importu i w ten sposób zlikwidować
poziom wobec znacznego przekroczenia poziomu pro-
znaczną część aktualnej nadwyżki na rachunkach bie-
dukcji sprzed kryzysu. Większa część dostosowań na
żących, nadwyżka ta mogła zostać wchłonięta tylko
rynku pracy przybrała formę gwałtownego spadku płac
przez rynek krajowy za pomocą drastycznej aprecjacji
realnych. W pierwszej połowie 1999 r. przeciętne realne
rubla (a przez to pogorszenia konkurencyjności pro-
wynagrodzenie było niższe o około 1/3 w porównaniu
dukcji przemysłowej i rolnictwa na rynku krajowym) lub
z poziomem w pierwszej połowie 1998 r. W rezultacie
tworzenia wielkich rezerw waluty przez bank centralny
w 1999 r. wielkość ta musiała zmaleć o ok. 1/5 i znala-
kosztem wysokiej inflacji (brak szans na sterylizację
zła się w przybliżeniu na poziomie 50% PKB, tj. znacz-
wobec nieistnienia rynku zadłużenia w rublach).
nie poniżej średniej OECD.
Uwzględniając alternatywne wybory, stały odpływ kapi-
Społeczne koszty kryzysu z 1998 r. były ogromne.
tału przy obecnym stanie gospodarki Rosji wydaje się
Wskaźnik ubóstwa zwiększył się o połowę, oczekiwana
najmniejszym złem.
długość życia zmalała, nastąpił znaczny wzrost prze-
Dostosowania na rynku pracy po kryzysie oznacza-
stępczości z powodów ekonomicznych. Skutki społecz-
ją rodzaj punktu zwrotnego. Przed kryzysem rynek pra-
ne kryzysu prawdopodobnie byłyby znacznie mniej do-
cy Rosji charakteryzował się niezwykle sztywnym pra-
tkliwe pod warunkiem podjęcia szerokich dostosowań
wem pracy, co było kompensowane szeroko rozpo-
strukturalnych w zasadniczych obszarach polityki spo-
wszechnionymi praktykami zatrudnienia nieoficjalne-
łecznej we wczesnym stadium kryzysu finansowego.
go, zatorami w wypłacie wynagrodzeń i administracyj-
Jednak polityka społeczna jako całość stała się najwięk-
nymi urlopami dyskryminującymi najmniej konkuren-
szą ofiarą kryzysu z 1998 r. Opracowany w 1997 i na po-
cyjnych pracodawców. W rezultacie rynek cechował
czątku 1998 r. program kompleksowej reformy społecz-
wysoki obrót pracą, stosunkowo małe otwarte zatru-
nej został w istocie zarzucony, a większość zmian, jakie
dnienie i ukryte bezrobocie na wielką skalę. W latach
miały miejsce w następstwie kryzysu, była spontanicz-
1996 – 1997 udział funduszu pracy jako części PKB
nym i chaotycznym dostosowywaniem się do szoku
wzrastał. Według szacunków MOP w 1996 r. wynagro-
społecznego i gospodarczego w 1998 r.
14
Polityka zatrudnieniowa państwa może służyć za
Dla przykładu, zasiłki na dzieci, będące zasadniczym
przykład generalnego niepowodzenia polityki w sferze
świadczeniem dla osób samotnie wychowujących dzieci,
zatrudnienia. W pierwszej połowie 1999 r. Państwowy
finansowanym z budżetu skonsolidowanego były wypła-
Fundusz Zatrudnienia służący jako główne źródło fi-
cane nieregularnie. Według 7 rundy RLMS (badanie bu-
nansowania polityki zatrudnieniowej zmalał dwukrotnie
dżetów gospodarstw domowych przeprowadzone w li-
w wartościach realnych, w stosunku do pierwszej poło-
stopadzie 1996 r.) prawie 60% gospodarstw domowych,
wy 1998 r. Łączne zaległości w wypłacie świadczeń dla
które w 1996 r. kwalifikowało się do tego zasiłku, nie
bezrobotnych równały się prawie 6-miesięcznym do-
otrzymywało go. Według 8 rundy RLMS, przeprowadzo-
chodom Funduszu. Programy aktywizacji zawodowej
nej w listopadzie 1998 r., udział gospodarstw domowych
zostały drastycznie ograniczone, a znaczna część za-
z dziećmi poniżej 16 roku życia, które nie otrzymywały
siłków była wypłacana w naturze, np. w wódce, artyku-
zasiłków, wzrósł do 83%. W znacznej większości regio-
łach żywnościowych i artykułach trwałego użytku uzy-
nów Rosji zaległości w wypłacie tego świadczenia do-
skiwanych na podstawie umów bezgotówkowych z płat-
chodziły lub przekraczały poziom 12-miesięcznych wy-
nikami podatku.
płat. Narastające zaległości powodują zmniejszanie
W regionach o bardzo wysokim bezrobociu problemy
efektu wyrównującego takich zasiłków. Według studium 7
te były szczególnie trudne, ponieważ większość docho-
rundy RLMS, w dolnym decylu udział gospodarstw do-
dów Funduszu koncentrowała się w regionach o lepszej
mowych, kwalifikujących się do zasiłku, ale go nie otrzy-
kondycji i nie podlegała redystrybucji do regionów naj-
mujących, wynosił 3/4, natomiast w górnych 5 decylach
bardziej potrzebujących. W wyniku tego Fundusz prze-
udział ten wynosił nieco więcej jak połowę. Nominalna
stał odgrywać jakąkolwiek sensowną rolę na krajowym
wielkość zasiłków na dzieci nie podlegała indeksacji po
rynku pracy. Rosnąca liczba bezrobotnych straciła
kryzysie i w połowie 1999 r. równała się tylko 6% urzędo-
wszelką nadzieję na otrzymanie pomocy od urzędników
wego minimum na utrzymanie dziecka. Wszystko to
zatrudnieniowych i nie rejestrowała się w urzędach za-
oznacza, że w następstwie kryzysu w 1998 r. zasiłek
trudnienia. W tym samym momencie, kiedy bezrobocie
na dzieci przestał faktycznie istnieć jako świadczenie
według definicji MOP osiągnęło kulminację, wskaźnik
powszechne.
zarejestrowanego bezrobocia spadł do historycznej
Polityka emerytalna była prawdopodobnie jedynym ra-
wartości 1,7%. Pięć lat wcześniej zarejestrowany był
cjonalnym wyjątkiem. Według 8 rundy RLMS wśród
prawie co drugi bezrobotny, podczas gdy pod koniec
wszystkich transferów socjalnych na koniec 1998 r. eme-
1999 r. tylko co siódmy.
rytury były jedynym znaczącym czynnikiem wyrównują-
Także inne obszary polityki społecznej zostały poważnie dotknięte kryzysem. Ponad 90% nakładów na
cym. Efekt wyrównujący nieemerytalnych transferów społecznych, w tym zasiłków na dzieci, był nieznaczny.
cele społeczne dokonywanych przez rząd centralny Ro-
W latach 1995 – 1998 zaległości w wypłatach emery-
sji jest finansowanych przez budżety regionalne i spo-
tur, które przedtem nie występowały, stały się stałą ce-
łeczne fundusze pozabudżetowe. Odmiennie jak w przy-
chą rosyjskiego systemu emerytalnego. W tym okresie
padku budżetu federalnego, wpływy budżetów regional-
zaobserwowano dwa szczyty zaległości. Według Fundu-
nych i funduszy pozabudżetowych nie poprawiły się ani
szu Emerytalnego Rosji na początku 1997 r. zaległości
w kategoriach realnych, ani jako procent PKB. W pierw-
emerytalne przekroczyły 10% rocznych wydatków Fun-
szej połowie 1999 r. spadły one o 25 – 30% w katego-
duszu Emerytalnego, jednak zostały zlikwidowane w po-
riach realnych, w porównaniu z pierwszą połową 1998 r.
łowie 1997 r. po dużych transferach funduszy z budżetu
W chwili, kiedy wskaźnik ubóstwa zwiększył się niemal
federalnego. Druga fala zaległości została spowodowa-
o 70%, prawie wszystkie programy społeczne były zu-
na wprowadzeniem w lutym 1998 r. nowej, bardziej ko-
pełnie niedofinansowane, a wypłaty podstawowych
sztowej formuły emerytalnej. W rezultacie przeciętna
świadczeń i wykonywanie usług zakłócone.
emerytura zwiększyła się ze 122% minimum socjalnego
15
emeryta w 4 kwartale 1997 r. do 130% minimum socjal-
dwukrotnie nakłady ze środków publicznych. Niektóre
nego w 2 kwartale 1998 r. Nagły spadek dochodów Fun-
regiony (region Kaługi, Karelia) przyjęły już przepisy for-
duszu Emerytalnego bezpośrednio po załamaniu finan-
malizujące udział pacjenta w kosztach opieki zdrowot-
sowym w sierpniu pogłębił kryzys. Według MFW na ko-
nej. Według niektórych badań regionalnych w latach
niec 1998 r. zaległości emerytalne sięgnęły kwoty 28,6
1997 – 1998 oficjalne i nieoficjalne wydatki rodziców na
mld rubli albo 17,4% łącznych wydatków Funduszu
naukę w szkole podstawowej i średniej oceniano na
w 1998 r. Jednak w połowie wiosny 1999 zaległości te
2 20% łącznych nakładów publicznych i prywatnych /.
zostały zmniejszone do 16 mld rubli, a do sierpnia spła-
Zdolność do dofinansowywania usług zdrowotnych
cone w całości. Obecną nadwyżkę Funduszu Emerytal-
i edukacyjnych zależy od dochodów rodziny i sama
nego, która pozwoliła na całkowite wyeliminowanie zale-
w sobie ma charakter silnie regresywny. Jak pokazuje
głości w wypłatach emerytur, osiągnięto głównie dzięki
studium przeprowadzone przez Boston University,
brakowi indeksacji emerytur. W I kwartale 1999 r. prze-
w grudniu 1998 r. nakłady prywatne na opiekę zdrowot-
ciętna emerytura spadła poniżej 70% minimum socjal-
ną były 4 razy wyższe w najwyższym kwintylu dochodo-
nego emeryta i do końca 1999 r. nie przekroczyła 80%
wym niż w najniższym3/. Według badania budżetów go-
minimum socjalnego emeryta. Minimalna emerytura
spodarstw domowych przeprowadzonego przez RSA
w 1999 r. równała się średnio 45% minimum socjalnego
ten sam stosunek dla kształcenia podstawowego i śre-
emeryta. Z powodu niejednakowej indeksacji skala
dniego w drugiej połowie 1998 r. wynosił około 6 razy.
emerytur uległa kompresji. Stosunek przeciętnej emery-
Wiele biednych gospodarstw domowych nie ma do-
tury do minimalnej zmalał z 1,72 w 1998 r. do ok. 1,35
stępu nawet do podstawowych usług medycznych i edu-
w lutym 2000 r.
kacji, ponieważ nie są w stanie uczestniczyć w ich finan-
Niemniej jednak, system emerytalny pozostał najle-
sowaniu. Zgodnie z tym samym badaniem brak możli-
piej funkcjonującym elementem rosyjskiego systemu
wości poddania się leczeniu szpitalnemu z przyczyn fi-
opieki społecznej. Po kryzysie ubóstwo w gospodar-
nansowych wśród gospodarstw z kwintyla najniższego
stwach domowych emerytów, mimo że wzrosło, jednak
dochodu był pięciokrotnie wyższy niż wśród gospo-
pozostawało poniżej poziomu ubóstwa innych podsta-
darstw z kwintyla najwyższego dochodu. Poziom nieza-
wowych typów gospodarstw domowych.
dowolenia ze świadczenia usług medycznych był szcze-
Kryzys 1998 r. przyczynił się do rosnącego regresu
gólnie wysoki wśród gospodarstw o wysokim współ-
transferów w naturze, co w praktyce oznacza coraz bar-
czynniku braku możliwości poddania się leczeniu. Eme-
dziej nierówny dostęp do opieki zdrowotnej i edukacji.
ryci, korzystający najczęściej z usług medycznych, byli
Po kryzysie realne nakłady na opiekę zdrowotną i edu-
szczególnie wrażliwi na rosnące opłaty za usługi me-
kację zmalały o ok. 30%. Wobec rosnących braków
dyczne w sytuacji, kiedy przeciętne emerytury spadły
środków publicznych rozszerzał się rynek oficjalnych
poniżej 70% minimum socjalnego dla emerytów.
i półoficjalnych usług medycznych i edukacyjnych. Jedy-
Zgodnie z danymi Ministerstwa Kształcenia Ogólne-
nie mała liczba gospodarstw domowych uzyskała do-
go i Zawodowego współczynniki porzucania nauki
stęp do opieki zdrowotnej i edukacji bez nieformalnych
wśród dzieci w wieku szkolnym są alarmująco wysokie.
opłat. Sytuacja ta wzmocniła następny przyczynek do
W 1998 r. naukę w szkołach przerwało 350 tys. dzieci
nierówności spowodowanej przez system: z powodu
w wieku szkolnym, natomiast łączny udział takich dzieci
niewystarczających zasobów rządowych gospodarstwa
zbliża się do 10% wszystkich dzieci w wieku szkolnym.
domowe musiały same pokrywać rosnący udział ko-
Mimo rosnącego PKB realne dochody gospodarstw
sztów opieki zdrowotnej i edukacji. Na początku 1999 r.
domowych w 1999 r. były średnio o 15,8% niższe od po-
badanie w Rosji zorganizowane przez Boston Universi-
ziomu z 1998 r. i ponad 30% poniżej poziomu z 1997 r.
ty wykazało, że w grudniu 1998 r. wydatki gospodarstw
(patrz wykres 5). W ten sposób niskie płace i malejące
domowych na opiekę zdrowotną przekroczyły prawie
transfery socjalne przyczyniły się do niskiego popytu fi-
16
Wykres 5. Realne dochody osobiste na 1 mieszkańca, dane urzędowe (1995 = 100)
Źródło: Trendy gospodarcze Rosji
nalnego i skutkowały średniookresowymi ograniczenia-
1999 – styczeń 2000 uzgodniona prognoza na 2000 r.
mi popytu w wychodzeniu z kryzysu w 1999 r. Realne
ogłoszona przez Centrum Rozwoju zakładała 1,5%
dochody gospodarstw domowych zaczęły ponownie
wzrost PKB. W istocie prognoza taka oznaczała spadek
wzrastać od września 1999 r. i na koniec 1999 r. wska-
realnego poziomu PKB w drugiej połowie 1999 r. To sa-
źnik oczekiwań konsumentów osiągnął swoją historycz-
mo dotyczyło produkcji przemysłowej, w odniesieniu do
ną wielkość. Jednak do tego czasu nastąpiło już zatrzy-
której uzgodniona prognoza na 2000 r. zakładała 2%
manie wzrostu produkcji przemysłowej. W wyniku male-
wzrost. Uzgodniona prognoza dla CPI mówiła o 25%
jącego popytu portfel zamówień w przemyśle w czwar-
przy maksymalnych oczekiwaniach na poziomie 30%.
tym kwartale 1999 r. mierzony miesiącami produkcji był
Zakładano wzrost rezerw Banku Centralnego oraz zdol-
średnio 1,5 razy mniejszy niż w tym samym okresie po-
ności rządu do obsługi zadłużenia zagranicznego w po-
przedniego roku.
równaniu z poprzednim rokiem. Ponowna prognoza RSA opracowana w lutym 2000 r. i zakładająca zwiększenie realnego poziomu PKB oraz
3. Poza „cudem gospodarczym”
stopy wzrostu inwestycji, porozumienie w sprawie restrukturyzacji zadłużenia zawarte z Klubem Londyńskim, a także spektakularne zwycięstwo Putina podczas pierw-
Spowolnienie wzrostu w przemyśle w drugiej połowie
szej rundy wyborów prezydenckich zachęciło analityków
1999 r. skłoniło wielu analityków do zachowania dużej
do wykazania większego optymizmu. Przykładowo, Biuro
ostrożności przy opracowywaniu średnioterminowych
Analiz Ekonomicznych, wspólne przedsięwzięcie badaw-
prognoz wzrostu gospodarczego. W okresie grudzień
cze Rządu Rosji oraz Banku Światowego, podwyższyło
17
prognozowany wzrost PKB na 2000 r. do 3,5 – 4% oraz
McKinseya nt. stanu gospodarki rosyjskiej, opublikowa-
wzrost produkcji przemysłowej do 5%.
ny w zeszłym roku, wskazuje na wielki potencjał dla
Zakłada się dalszy wzrost w 2000 r. realnych docho-
wzrostu inwestycji i wydajności w tak zróżnicowanych
dów gospodarstw domowych. Płace realne powinny
sektorach, jak hutnictwo, budownictwo mieszkaniowe,
wzrosnąć przynajmniej o 10%, co zdecydowanie złago-
handel detaliczny i hotelarstwo. Potencjał ten mógłby
dzi ograniczenia popytu finalnego, które hamowały
zostać wyzwolony przez stworzenie bardziej jednako-
wzrost w przemyśle w drugiej połowie 1999 r. Jednocze-
wych warunków, ograniczenie biurokracji oraz zniesie-
śnie wyższe płace realne będą oznaczały wyższe ko-
nie dotacji podatkowych i do cen energii dla nie konku-
szty pracy przypadające na jednostkę produkcji, co z ko-
rencyjnych przedsiębiorstw.
lei mogłoby zmniejszyć zyski i pogorszyć konkurencyjność producentów krajowych.
Jednak
nawet
przy
założeniu
wprowadzenia,
w oszczędny i kompleksowy sposób niezbędnych środ-
Niższe międzynarodowe ceny ropy będą miały
ków strukturalnych, wzrost gospodarczy w dłuższym
podobny skutek: zmniejszą rozpiętości cenowe paliw
okresie napotka poważne wyzwania, które mogą podwa-
między rynkiem krajowym i zagranicznym, podnosząc
żyć międzynarodową konkurencyjność rosyjskich firm.
w ten sposób względne koszty produkcji krajowej. Jed-
Jednym z takich wyzwań jest ograniczony potencjał
nak, jeśli do końca roku ceny ropy nie spadną poniżej 16
w zakresie zwiększenia produkcji przy wytwarzaniu
dolarów za baryłkę, nie będą miały żadnego ujemnego
energii, gdzie w następnym dziesięcioleciu zakładana
wpływu na budżet federalny, w którym założono średnią
jest masowa amortyzacja majątku pozostałego po
roczną cenę baryłki ropy w wysokości 18 dolarów.
ZSRR. Wzrost w tym sektorze może następować wolniej
Wzrost inwestycji zagranicznych spodziewany po wy-
niż w całej gospodarce i niedługo przedsiębiorstwa rosyj-
borach prezydenckich najprawdopodobniej spowoduje
skie mogą napotkać poważne ograniczenia w dostawach
relatywną aprecjację waluty krajowej i przez to ograni-
energii. Potrzeba odnowienia zdolności wytwórczych
czy konkurencyjność przemysłu rosyjskiego w porówna-
energii spowoduje presję na inwestycje krajowe, które
niu z rokiem poprzednim. Ostatnie przewidywania sko-
w innym przypadku mogłyby zostać wykorzystane przy
rygowały już średnioroczny kurs wymiany na 2000 r.
wyższym dodatnim efekcie dla wzrostu gospodarczego.
z 35 – 37 rubli za dolara, zakładany na grudzień 1999 –
Import energii elektrycznej może spowodować podwyż-
styczeń 2000, do około 32 rubli za dolara.
szenie cen energii, a przedsiębiorstwa rosyjskie stracą
Nadal nie jest jasne, do jakiego stopnia powyższe
jedną z korzyści, jakie dają im koszy komparatywne.
trudności mogą zostać złagodzone środkami instytucjo-
Innym wyzwaniem może być choroba holenderska
nalnymi i strukturalnymi w krótkim okresie. Według wie-
związana z dużym eksportem ropy i innych towarów, co
lu analityków rok 2000, podobnie jak rok poprzedni, bę-
może spowodować względną aprecjację rubla i pogor-
dzie stracony dla reform strukturalnych. Większość
szyć międzynarodową konkurencyjność gałęzi przemy-
środków strukturalnych, które mogłyby zostać wprowa-
słu rosyjskiego o wyższej wartości dodanej.
dzone przez nowego prezydenta i jego gabinet w okre-
Jednak stopniowa aprecjacja waluty także może da-
sie lato – jesień obecnego roku nie będzie miało zna-
wać istotne korzyści. W następnej dekadzie spłata za-
czącego wpływu makroekonomicznego na gospodarkę
dłużenia zagranicznego pozostanie poważnym obciąże-
Rosji przed początkiem 2001 r. Stąd istnieje nikła szan-
niem dla gospodarki, mimo niedawnego porozumienia
sa na powtórzenie się w krótkim okresie czegoś przypo-
z Klubem Londyńskim i możliwości zawarcia podobnego
minającego cud gospodarczy z pierwszej połowy 1999 r.
porozumienia z Klubem Paryskim. Jednak spłaty te mo-
Poza rokiem 2000 szanse wysokiego trwałego
głyby zostać w istotny sposób złagodzone dzięki realne-
i zrównoważonego wzrostu będą zależeć od powodze-
mu wzrostowi wartości kursu rubla. Zgodnie z najnow-
nia wszechstronnych reform strukturalnych, tak bardzo
szymi prognozami Centrum Rozwoju, uwzględniającymi
potrzebnych gospodarce. Szeroko przytaczany raport
niedawne porozumienie z Klubem Londyńskim oraz
18
możliwość restrukturyzacji na podobnych warunkach
stawiona na reformy, a nawet radykalna we wszystkich
zadłużenia z Klubem Paryskim łączne obciążenie dla fi-
obszarach polityki gospodarczej i społecznej niż progra-
nansów publicznych z tytułu zadłużenia zagranicznego
my głównych partii w Dumie. Strategia ta przewiduje
w ciągu 5 lat mogłoby zostać zredukowane ponad dwu-
kompleksowe reformy strukturalne, które mogą złago-
krotnie jako procent nominalnego PKB (ze 140% nomi-
dzić obciążenie podatkowe i rozłożyć je bardziej równo-
nalnego PKB w drugiej połowie 1998 r. do 60% PKB
miernie, wprowadzić jednakowe zasady dla przedsię-
w 2003 r.). Jednak taki scenariusz byłby możliwy jedynie
biorstw prywatnych, uprościć przepisy oraz stworzyć ko-
pod warunkiem 5 – 6% rocznego wzrostu PKB oraz 5 –
rzystny klimat dla inwestycji, wprowadzić kompleksowe
5,5% rocznego wzrostu realnej wartości kursu wymiany
reformy systemu ochrony zdrowia i prawa pracy. Środki
rubla w ciągu następnych trzech lat.
te mają na celu osiągnięcie 4 – 6% wzrostu gospodar-
Po dodatniej stronie bilansu niedawne zmiany poli-
czego rocznie w latach 2001 – 2005.
tyczne dają pewną dodatkową nadzieję na postęp refor-
Jednak realizacja każdej takiej strategii napotka zjed-
my gospodarczej w przyszłości. Jest coraz więcej dowo-
noczony sprzeciw szerokiej koalicji politycznej, która
dów na to, że środowisko polityczne bardziej sprzyja re-
obejmuje wiele frakcji Dumy, władze regionalne i więk-
formie. Mogłaby ona otworzyć drogę do wyższego wzro-
szość związków zawodowych. Konieczny będzie kom-
stu gospodarczego, co z kolei dałoby pozytywne impulsy
promis polityczny, który co najwyżej pozwoli na częścio-
dla przyszłych zmian politycznych w kierunku rynkowym.
wą realizację pakietu reform. Z tego względu ewentual-
Analiza programów gospodarczych wszystkich głów-
ne praktyczne implikacje aktualnie opracowywanej stra-
nych partii politycznych, które pokonały 5% próg w wy-
tegii reform pozostają nieznane. W mniej sprzyjających
borach do Dumy w 1999 r. (Jabłoko, Partia Komuni-
warunkach politycznych może ona nie zapewnić stopy
styczna, Partia Liberalno-Demokratyczna i Ojczyzna
wzrostu zakładanej przez autorów pierwszego projektu.
Rosja) wskazuje, że przyjęły one programy budowy go-
Jednak w dłuższym okresie polityka reformy gospo-
spodarki rynkowej. Częściowo, z powodu zaskakujące-
darczej może zmienić się w bardzo pozytywny sposób.
go przesunięcia programu gospodarczego partii komu-
Jedna z ostatnich analiz gospodarczych przeprowadzo-
nistycznej z ortodoksji marksistowsko-leninowskiej do
na przez Carnegie Moscow Center, z udziałem autora ni-
szerokiej akceptacji gospodarki rynkowej, łączne na-
niejszego referatu, może rzucić pewne światło na ewen-
stawienie polityk gospodarczych realizowanych przez
tualne kierunki transformacji politycznej społeczeństwa
główne partie w nowej Dumie zmieniało się z nastawie-
rosyjskiego w dłuższym okresie. Jednym z najbardziej in-
nia przeciwko gospodarce rynkowej na zasadnicze po-
teresujących wyników tej analizy jest zdecydowane po-
parcie dla tej gospodarki.
twierdzenie szeregu przewidywań opartych na intuicji.
Zmiany te są mniej wyraźne w przypadku polityki
Udział głosów otrzymanych przez komunistów w wy-
społecznej, regulacji rynku pracy i prywatnej własności
borach do Dumy w 1999 r. w poszczególnych regionach
ziemi, gdzie nadal przeważają nastawienia niereali-
był dodatnio skorelowany z regionalną stopą inflacji,
styczne. Stąd postępy reform w tych obszarach będą
oparciem na prywatnych działkach jako źródle kon-
wolne. Jednak w takich obszarach jak polityka podatko-
sumpcji, udziałem biednych, bezrobotnych, emerytów
wa i monetarna, prywatyzacja i zarządzanie przedsię-
i niewykształconych osób w populacji danego regionu.
biorstwami wypadkowa nastawienia partii jest silnie pro-
Był on jednak negatywnie skorelowany z udziałem stu-
rynkowa i stosunkowo realistyczna. Dlatego też należy
dentów wyższych uczelni, osób z wyższym wykształce-
oczekiwać zasadniczych zmian polityki w tych obsza-
niem, dochodami i wynagrodzeniem na 1 mieszkańca,
rach w najbliższej przyszłości.
obrotami detalicznymi na 1 mieszkańca, zyskami przed-
Strategia gospodarcza Rosji na okres 10-letni, aktu-
siębiorstw, liczbą samochodów przypadających na 100
alnie przygotowywana dla prezydenta Putina w centrum
mieszkańców oraz poszczególnymi środkami działalno-
Rozwoju Strategicznego, będzie znacznie bardziej na-
ści inwestycyjnej.
19
W przeciwieństwie do powyższego, udział głosów
Wszystko co obecnie wiemy o warunkach politycz-
uzyskanych przez prawicową Unię Sił Prawicy był pozy-
nych i gospodarczych Rosji wskazuje, że scenariusz
tywnie związany z udziałem studentów wyższych uczel-
„zwycięskiego kręgu” ma większe szanse realizacji.
ni i osób z wyższym wykształceniem w populacji, docho-
W każdym razie naturalna zmiana pokoleń pomaga
dami i wynagrodzeniem na 1 mieszkańca, zyskami
w stopniowym przekształcaniu społeczeństwa rosyjskie-
przedsiębiorstw, wielkością inwestycji na 1 mieszkańca,
go w tym kierunku. Elektorat w podeszłym wieku, lojalny
liczbą nowo zarejestrowanych przedsiębiorstw. Był ne-
wobec partii komunistycznej, zmniejsza się liczebnie.
gatywnie związany z inflacją i oparciem gospodarstw
Natomiast liczba studentów wyższych uczelni wzrosła
domowych na produkcji z prywatnych działek.
o 50% w ostatniej dekadzie, podobnie jak liczba osób
Przy możliwości ekstrapolacji takich związków na przyszłość mogą pojawić się przynajmniej dwa alterna-
posiadających wyższe wykształcenie. Ten elektorat udzieli zdecydowanego poparcia reformie rynkowej.
tywne scenariusze polityczne. Ponury scenariusz „zaklętego kręgu” przewiduje
Przypisy
niepowodzenie w osiągnięciu trwałego i zrównoważonego wzrostu i stałą recesję gospodarczą. Nasze regresje wskazują, że w takich warunkach komuniści utrzymają lub rozszerzą swoją bazę wyborczą z uwagi na spadek poziomu życia i ogólną zapaść działalności gospodarczej. To z kolei mogłoby dalej skomplikować wszelkie nowe starania o przeprowadzenie reform rynkowych. Scenariusz „kręgu zwycięstwa” zakłada, że pierwsza fala reform wprowadzonych w ciągu nadchodzących
1
/ Kaufmann D., Kraaj A., Zoido-Lobaton P. Aggregating Governance Indicators, World Bank Policy Research Working Paper No 2195 (1999). 2 / Ministerstwo Kształcenia Ogólnego i Zawodowego Federacji Rosyjskiej. 3 / Ðàñõîäû íàñåëåíèÿ Ðîññèè íà ìåäèöèíñêèå óñëóãè è ëåêàðñòâà. Èíñòèòóò ñîöèàëüíûõ èññëåäîâàíèé, Ì., 1999 (Wydatki gospodarstw domowych na usługi zdrowotne i farmaceutyki w Rosji). Instytut Studiów Socjologicznych, Moskwa, 1999.
miesięcy mogłaby pomóc w ustaleniu wzrostu gospodarczego na następne trzy lub cztery lata. Rozwijająca się gospodarka, wzrost zatrudnienia i wyższy poziom życia pomogłyby partiom prawicy w rozbudowie swojej bazy wyborczej, natomiast komuniści traciliby głosy szybciej. Taka zmiana polityczna ułatwiłaby reformy rynkowe w następnym cyklu politycznym rozpoczynającym się w 2003 r.
* Autor jest pracownikiem w Carnegie Moscow Center of Carnegie Endowment for International Peace, b. wiceministrem pracy i spraw socjalnych Rosji odpowiedzialnym za reformę emerytalną
20
ROSJI BRAKUJE POTENCJA£U WEWNÊTRZNEGO, WEWNÊTRZNEJ PRÊDKOCI
Siergiej Aleksaszenko* Sytuacja w gospodarce rosyjskiej jest w rzeczywisto-
polityki gospodarczej. Głoszone pod koniec 1998 roku
ści bardziej interesująca i skomplikowana niż się wyda-
pomysły o rozwoju w kierunku wstecznym, powrotu do
je. Wielu badaczy i analityków wpada w euforię, bo licz-
systemu quasi-radzieckiego bardzo szybko upadły. Na
by obrazujące wzrost Rosji są wysokie, rosyjska gospo-
początku 1999 roku rząd rosyjski, na którego czele stał
darka kwitnie, budżet Rosji osiąga wzrastające przycho-
wówczas Primakow, nagle odmówił podejmowania ja-
dy, inflacja zmierza do tempa poniżej 1% miesięcznie,
kichkolwiek kroków, odmówił także zaakceptowania
a kurs walutowy jest stabilny. Wydaje się, że wszystko
wszelkich ogłoszonych wcześniej planów naprawy go-
w Rosji jest w porządku. Rosja zrestrukturyzowała głów-
spodarki. Ostatecznie, w kwietniu 1999 roku, rząd uzgo-
ną część swego zadłużenia zagranicznego wobec Klubu
dnił z MFW wytyczne dla polityki gospodarczej. Potem
Londyńskiego. Wybrała prezydenta, który jest stosunko-
kolejne rządy (Primakowa, Stiepaszyna, Putina, Kasja-
wo młody, a w porównaniu do standardów rosyjskich –
nowa) faktycznie nie uczyniły nic. Nie miały miejsca żad-
nawet bardzo młody. Wielu więc analityków uważa, że
ne dobre decyzje ani rozwiązania, żadne widoczne
Rosja ma wszelkie szanse na szybki rozwój i twierdzi,
zmiany w polityce gospodarczej. Generalizując, wszyst-
że, być może, jesteśmy świadkami początku cudu go-
ko, co dzieje się w gospodarce rosyjskiej, nie wynika
spodarczego. Część jednak analityków, do których i ja
z programu radykalnej sanacji państwa, ale jest efektem
należę, ostrożnie ocenia optymistyczne prognozy
samoistnych procesów.
i uważnie przypatruje się temu, co się dzieje, bo zna rzeczywiste powody obecnej dobrej koniunktury.
1. Determinanty gospodarki
Latem 1998 r., kiedy rozpoczął się kryzys gospodarczy, byłem pomiędzy tymi, którzy decydowali o tym, co i jak powinno być zrobione i w jaki sposób rosyjskie władze powinny go zwalczać. Byliśmy mocno krytykowani za
Dwoma dominującymi czynnikami poważnie wpływa-
jednoczesny zbieg dewaluacji, niemożności spłaty zadłu-
jącymi na zjawiska gospodarcze w Rosji w roku 1999
żenia i moratorium. Za to, że główną ideą naszych ówcze-
i obecnie, są:
snych decyzji była próba utrzymania podstaw ogólnej sta-
1) Bardzo ostra dewaluacja rubla (trzykrotna dewaluacja
bilności gospodarki rosyjskiej. Jak pokazała historia, racja
w kategoriach realnych) oraz, zwykły w takich warun-
była po naszej stronie. Chociaż obecna sytuacja gospo-
kach, spadek importu rosyjskiego w roku 1999 o 43%
darcza Rosji jest przede wszystkim wynikiem korzystnych
w porównaniu z rokiem 1997, czyli prawie dwukrotny;
dla naszego kraju cen na rynku światowym, to jednak
2) Drastyczna zmiana cen światowych na rosyjski
w dużym stopniu jest także rezultatem decyzji z sierpnia
eksport, przy czym ich wzrost w ciągu 1999 roku
1998 roku.
i na początku bieżącego wynosił 30 i więcej pro-
Uogólniając, od stycznia 1999 do chwili obecnej, wła-
cent, a to oznacza ostatecznie, że wielu rosyjskich
dze rosyjskie nawet nie usiłowały sformułować założeń
eksporterów, głównie eksporterów surowców i pół-
21
produktów, odniosło poważne korzyści na skutek
swoje samochody, ponieważ ceny osiągnęły poziom
cen rynku światowego. Najważniejsza jest ropa,
równy cenom samochodów importowanych. Produkcja
której ceny wzrosły z poziomu poniżej 10 dolarów
przedsiębiorstwa spadła o 25% w ciągu dwóch miesię-
za baryłkę w końcu roku 1998 do 30 dolarów za
cy. W maju i czerwcu 1998 roku AwtoWAZ czterokrotnie
baryłkę w połowie lutego roku bieżącego.
redukował tygodniowy czas pracy. Pamiętajmy, że rosyj-
Oczywiście, Rosja, jako główny eksporter ropy, poważ-
ski przemysł samochodowy stanowi około jednej trzeciej
nie na tym skorzystała, a oszacowania wskazują, że 1 do-
przemysłu budowy maszyn, a ten z kolei jedną trzecią
lar za baryłkę ropy w cenie światowej oznacza dodatkowy
łącznej produkcji przemysłowej. W efekcie, zjawiska
1 miliard dolarów rocznie dla gospodarki rosyjskiej. Jest
w AwtoWAZ spowodowały radykalny spadek, o około
to miara rzeczywistego wpływu cen światowych na go-
10%, łącznej produkcji przemysłowej w Rosji. Jest cał-
spodarkę rosyjską, prawdziwa „holenderska choroba”.
kiem jasne, że po dewaluacji samochody rosyjskie stały
Skutkiem tych dwóch czynników były niezwykle wy-
się ponownie tańsze w przeliczeniu dolarowym i bar-
sokie dodatnie saldo rachunku bieżącego i saldo han-
dziej konkurencyjne na rynku krajowym. W bardzo krót-
dlowe. W 1999 roku nadwyżka na rachunku bieżącym
kim czasie, mniej niż sześć miesięcy, AwtoWAZ powrócił
Rosji wyniosła 25 miliardów dolarów, a nadwyżka han-
do poprzedniego poziomu produkcji, a do góry poszły
dlowa około 33 miliardów dolarów. Jest to rekord histo-
także wszystkie inne liczby dotyczące produkcji przemy-
ryczny, bo Rosja nigdy nie odniosła tak znakomitych re-
słowej. Wyjaśnia to wiele z wydarzeń w przemyśle.
zultatów w handlu zagranicznym. W ich wyniku udział
Korzystne zjawiska w handlu zagranicznym i ożywie-
eksportu netto w PKB wzrósł z 7% w roku 1997 do 16%
nie w przemyśle samochodowym przyniosły ostatecznie
w roku 1999. Dlatego też można powiedzieć, że główna
skutek w postaci bardzo wysokich liczb opisujących
część wzrostu ekonomicznego, statystycznego wzrostu
wzrost przemysłowy, przy czym pamiętajmy o efekcie
zarówno PKB jak i produkcji przemysłowej, związana
statystycznym polegającym na tym, iż baza statystycz-
jest z handlem. Innym czynnikiem korzystnym dla rosyj-
na za rok 1998 była niska, a rezultaty za rok 1999 były
skiego wzrostu gospodarczego było ożywienie w rosyj-
bardzo wysokie. Wskaźniki za pierwsze półrocze 1999
skim przemyśle samochodowym.
roku były niezwykłe: w granicach, 11%, 12%, 15% w po-
Dokonaliśmy analizy przyczyn recesji przemysłowej
równaniu do roku poprzedniego.
w Rosji w 1998 roku. Przeważył pogląd, z pozoru nielogiczny, że jej powodem był, o kwartał późniejszy, sier-
2. Gospodarka rosyjska w 2000 r.
pniowy kryzys finansowy. Recesja przemysłowa rozpoczęła się bowiem na przełomie maja i czerwca, kiedy to odnotowano najbardziej ostry spadek produkcji, a jego intensywność była nawet większa niż w 1992 roku, po
W roku bieżącym rosyjski wzrost gospodarczy będzie
dezintegracji Związku Radzieckiego. Inną niespodzian-
trwał i chociaż prognozy oficjalne oraz większość prognoz
ką było równie szybkie ożywienie przemysłu. Szukali-
z końca poprzedniego roku i początku bieżącego przewi-
śmy więc przedsiębiorstwa, które odniosło znaczne ko-
dują 1-, 2-procentowy wzrost, sądzimy, że będzie on wy-
rzyści na skutek spadku, bo naszym zdaniem, tylko to
ższy i może przekroczyć nawet 5%. Dominującym czyn-
mogło być czynnikiem, dla którego tendencja rosyjskiej
nikiem wzrostu będą ceny rynku światowego. Ropa na-
produkcji przemysłowej ma kształt ostrej litery V. Naj-
ftowa drożeje i w roku bieżącym, przy czym istnieje zna-
pierw spadek o 10% w ciągu 3 miesięcy, a następnie
ny efekt statystyczny mówiący, iż rosyjskie ceny ekspor-
ożywienie również o 10% przez następne 3 miesiące.
towe mają około trzech miesięcy opóźnienia w stosunku
Przedsiębiorstwem tym okazała się firma AwtoWAZ,
do cen „spot”. Dlatego też Rosja będzie odnosiła korzy-
produkująca znane samochody Łada. W maju 1998 ro-
ści ze wzrostu cen do połowy roku bieżącego. Ceny ga-
ku firma ta odnotowała radykalny spadek popytu na
zu są z kolei opóźnione w stosunku do cen ropy o 9 mie-
22
sięcy, dlatego też zaczęły one rosnąć dopiero w grudniu.
nie są one w pełni sfinansowane. Wydatki pierwszego
Łącznie przynosi to efekt w postaci trwającego zwiększa-
kwartału były sfinansowane w 85 – 87%, a to oznacza,
nia się rosyjskiego salda handlowego i zwiększenia
iż posiadając wielkie przychody budżet Rosji nie jest
udziału eksportu netto w PKB. Szacujemy, że w oparciu
w stanie wywiązać się ze zobowiązań, a więc zaległości
przede wszystkim o ten czynnik, rosyjski PKB może
budżetowe rosną.
wzrosnąć o 4%, a rosyjska produkcja przemysłowa może wzrosnąć o ponad 5% w roku bieżącym.
Głównym problemem – i znowu nie jest to niespodzianką – jest fakt, iż po ogłoszeniu niemożliwości spła-
Oczywiście, ceny światowe nie są czynnikiem stałym.
ty zadłużenia wewnętrznego i zewnętrznego Rosja nie
Jeśli przyjrzymy się strukturze rosyjskiego handlu zagra-
ma dostępu do rynków finansowych, tak krajowych jak
nicznego, zobaczymy, że w eksporcie rosyjskim nie poja-
i zagranicznych, a więc nie jest w stanie zaciągnąć po-
wiły się żadne nowe wyroby – Rosja w dalszym ciągu
życzek na finansowanie deficytu. Rosja nie wypełnia
sprzedaje głównie ropę, gaz, metale, drewno i pulpę.
programu MFW i nie jest w stanie pożyczać od MFW
Udział przemysłu budowy maszyn maleje, maleje rów-
i Banku Światowego. Oznacza to, że Rosja nie ma
nież udział przemysłu lekkiego. Oznacza to, że Rosja
źródeł finansowania i w rezultacie budżet Rosji jest zo-
w dalszym ciągu stoi przed problemem niskiej konkuren-
bowiązany utrzymywać nadwyżkę ogólną, a to oznacza
cyjności swoich towarów, przede wszystkim na rynkach
że taka nadwyżka nie jest rezultatem dobrego stanu fi-
międzynarodowych, ale również na rynku krajowym.
nansów publicznych, ale wynika z ogólnej sytuacji go-
Liczne przedsiębiorstwa odniosły korzyści na skutek de-
spodarczej.
waluacji rubla. Przykładem są browary, które w 1999 ro-
Ciężar zadłużenia zagranicznego jest bardzo duży.
ku miały 20-procentowy wzrost w kategoriach realnych,
Obliczyliśmy, że jeśli Rosja zrestrukturyzuje dług wobec
ale przykłady takie są nieistotne i statystycznie nie od-
Klubu Paryskiego i jeśli prognozy gospodarcze będą
grywają one poważniejszej roli. Jeśli odejmiemy efekt
stosunkowo dobre – wzrost gospodarczy wyniesie 4%
handlu zagranicznego i efekt przemysłu samochodowe-
rocznie, aprecjacja rubla 7 – 8% rocznie, a przychody
go, pozostała część przemysłu odnotowała w 1999 roku
budżetowe będą stale wzrastać – Rosja spełni kryteria
wzrost ujemny i praktycznie zerowy na początku bieżą-
Maastricht (wskaźnik zadłużenia do PKB na poziomie
cego roku. Oznacza to, że Rosja wciąż nie ma potencja-
60%) dopiero w roku 2005. Jakiekolwiek pogorszenie
łu wewnętrznego, wewnętrznej prędkości rozwojowej,
prognoz oznacza, że Rosja może nie osiągnąć tego kry-
dlatego ciągle nie jestem przekonany o dalszym wzro-
terium w następnych latach. Ale ten wskaźnik nie jest
ście gospodarczym.
najważniejszym kryterium. Poważniejszym problemem
Budżet federalny mocno poprawił swą pozycję.
dla budżetu niż wskaźnik zadłużenia w stosunku do
W miejsce wysokiego deficytu budżetowego z lat 1997
PKB jest fakt, że koszty oprocentowania oraz spłaty ka-
– 1998, w pierwszym kwartale 2000 roku, rosyjski bu-
pitału podstawowego stanowią bardzo dużą część przy-
dżet wykazuje nadwyżkę ogólną, aczkolwiek nie
chodów budżetu. W 1998 roku i w pierwszej połowie
nadwyżkę pierwotną, co oznacza, że wydatki łączne są
1999 roku wydatki te przekraczały 50% łącznych wydat-
mniejsze od łącznych przychodów. Przyglądając się po-
ków. Nawet obecnie, gdy budżet jest stosunkowo silny,
nownie statystykom widzimy, że budżet Rosji poprawił
koszty obsługi zadłużenia przekraczają 30% łącznych
ściągalność podatków, która w ostatnich pięciu, sześciu
przychodów budżetowych.
latach była na bardzo niskim poziomie. Z różnych powo-
W 1999 roku Ministerstwo Finansów nie było w stanie
dów przychody budżetu federalnego szybko rosną
sfinansować wydatków budżetowych bez pożyczek
i w każdym miesiącu Ministerstwo Finansów, agencje
z banku centralnego, którego kredyty przekroczyły 3%
poboru podatków i inne ministerstwa donoszą, iż przy-
PKB. W bieżącym roku budżetowym Ministerstwu Fi-
chody są o 15, 20, 25% wyższe w porównaniu do plano-
nansów zezwolono na pożyczki z banku centralnego na
wanych. Jednakże patrząc na stronę wydatków widać, iż
poziomie 1% PKB, Oznacza to, że budżet nie jest je-
23
szcze zrównoważony, a dojście do tej równowagi będzie
biorstw rosyjskich w łańcuchy technologiczne istniejące
problemem w najbliższych latach.
na świecie, Rosja nie będzie w stanie produkować kon-
Mimo dobrych wyników w handlu zagranicznym i nadwyżki na rachunku bieżącym, Rosja nie odniosła
kurencyjnych wyrobów i ograniczy swój potencjał gospodarczy i eksportowy tylko do surowców.
wielkich korzyści ze zmian w swym bilansie płatności.
O przyszłym rozwoju Rosji niewątpliwie zadecyduje po-
Rezerwy walutowe banku centralnego w rzeczywistości
lityka. W. Putin, który został wybrany na nowego prezyden-
nie zmieniły się w ciągu roku i – jeśli zmniejszymy 25 mi-
ta Rosji, jest osobą bardzo młodą w porównaniu do stan-
liardów dolarów nadwyżki na rachunku bieżącym o 5 mi-
dardów rosyjskich i być może jest to jego jedyna zaleta,
liardów dolarów spłaty długu – oznacza to, że w ubie-
a przynajmniej zaleta znana. Oczywiście nie będzie on
głym roku 20 miliardów dolarów kapitału wypłynęło
proponował odwrotu, nie będzie próbował uwstecznienia
z Rosji. Nie chcę tu dyskutować czy było to legalne czy
polityki gospodarczej w stylu radzieckim. Ale patrząc na
nielegalne, miało charakter kryminalny czy było tylko
rzeczywiste decyzje jego gabinetu, analizując jego polity-
podejrzane; rezultat finalny jest taki, że Rosja inwestuje
kę ekonomiczną, zauważyć można, że zrobiono niewiele,
ogromne sumy pieniędzy w gospodarkę reszty świata.
a z tego co zrobiono wiele elementów jest podejrzanych.
Napływ inwestycji zagranicznych do Rosji wyniósł
Na początku stycznia, po nominowaniu W. Putina na
w 1999 roku mniej niż 2 miliardy dolarów. Jest to jeden
tymczasowego prezydenta, poparł on publicznie pomysł
z najbardziej zasadniczych problemów stojących przed
obowiązkowej wymiany 100% walut zagranicznych, cze-
Rosją w nadchodzących latach: nieatrakcyjny klimat in-
go nie można traktować jako pomysłu pozytywnego.
westycyjny. Nie tylko inwestorzy zagraniczni nie chcą
Później rząd przedstawił Dumie pewną liczbę projektów
przyjeżdżać i inwestować swych pieniędzy, ale nawet in-
legislacyjnych, zorientowanych na walkę z wypływem
westorzy rosyjscy wolą „zatrudniać" swe pieniądze w in-
kapitału, gdzie jedną z pozycji jest pełna rejestracja
nych krajach świata.
przez państwo wszystkich kontraktów w handlu zagra-
Prowadzimy w Rosji wielkie dyskusje związane z tym
nicznym. Projekt ten został poparty przez największą
zagadnieniem, ale krótko chciałbym wspomnieć
frakcję parlamentu Rosji, wspierającą rząd, i przyjęty
o trzech głównych „filarach” tego nieatrakcyjnego klima-
w pierwszym czytaniu.
tu inwestycyjnego. Po pierwsze – niezwykle wysokie ob-
Tak wygląda obecna sytuacja. Zbyt wcześnie jest
ciążenie podatkowe, po drugie – presja biurokratyczna
oczywiście, na ocenę rosyjskiej polityki gospodarczej
na działalność gospodarczą, a po trzecie – zamknięty
w nadchodzących latach, ponieważ należy poczekać do
charakter gospodarki. Do chwili obecnej szeroko rozpo-
czasu sformowania nowego rządu Rosji; co będzie mia-
wszechnionym poglądem w Rosji, pomiędzy rosyjskimi
ło miejsce zapewne w połowie roku. Ale wszystkie spe-
ekonomistami, pomiędzy przedstawicielami rządu jest
kulacje, które możemy obecnie spotkać w rosyjskich me-
pogląd, iż gospodarka rosyjska jest zbyt wielka, oraz że
diach na temat prawdopodobnego składu rządu wskazu-
posiada ogromny potencjał intelektualny i technologicz-
ją, że będzie on bardzo podobny do bieżącego: bez żad-
ny, w związku z czym może rozwijać się na swej własnej
nych wyjątkowych postaci, bez ideologa gospodarczego.
bazie. Według mnie, pogląd taki jest błędny.
Bardzo prawdopodobne, że nowy rząd utrzyma kontrolę
Rosja dokonała ostatniej renowacji technologicznej
nad obecną pozytywną sytuacją, ale, jak się wydaje nie
w późnych latach siedemdziesiątych i na początku
będzie w stanie promować żadnych radykalnych lub wi-
osiemdziesiątych. Oznacza to, że w nadchodzących
docznych reform w nadchodzących miesiącach.
dziesięciu latach wyposażenie technologiczne stanie się zbyt stare i nie będzie w stanie wytworzyć żadnych konkurencyjnych produktów. Bez otwarcia gospodarki, bez przyciągnięcia inwestorów zagranicznych, bez umożliwienia podmiotom zagranicznym włączenia przedsię-
*/ Autor jest dyrektorem Development Center, b. I zastępcą prezesa Banku Centralnego Rosji i wiceministerem finansów
24
ZESZYTY BRE BANK-CASE 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47
Absorpcja kredytów i pomocy zagranicznej w Polsce w latach 1989-1992 Absorpcja zagranicznych kredytów inwestycyjnych w Polsce z perspektywy pożyczkodawców i pożyczkobiorców Rozliczenia dewizowe z Rosją i innymi republikami b. ZSRR. Stan obecny i perspektywy Rynkowe mechanizmy racjonalizacji użytkowania energii Restrukturyzacja finansowa polskich przedsiębiorstw i banków Sposoby finansowania inwestycji w telekomunikacji Informacje o bankach. Możliwości zastosowania ratingu Gospodarka Polski w latach 1990 – 92. Pomiary a rzeczywistość Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstw i banków Wycena ryzyka finansowego Majątek trwały jako zabezpieczenie kredytowe Polska droga restrukturyzacji złych kredytów Prywatyzacja sektora bankowego w Polsce - stan obecny i perspektywy Etyka biznesu Perspektywy bankowości inwestycyjnej w Polsce Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstw i portfeli trudnych kredytów banków komercyjnych (podsumowanie skutków ustawy o restrukturyzacji) Fundusze inwestycyjne jako instrument kreowania rynku finansowego w Polsce Dług publiczny Papiery wartościowe i derywaty. Procesy sekurytyzacji Obrót wierzytelnościami Rynek finansowy i kapitałowy w Polsce a regulacje Unii Europejskiej Nadzór właścicielski i nadzór bankowy Sanacja banków Banki zagraniczne w Polsce a konkurencja w sektorze finansowym Finansowanie projektów ekologicznych Instrumenty dłużne na polskim rynku Obligacje gmin Sposoby zabezpieczania się przed ryzykiem niewypłacalności kontrahentów Wydanie specjalne Jak dokończyć prywatyzację banków w Polsce Jak rozwiązać problem finansowania budownictwa mieszkaniowego Scenariusze rozwoju sektora bankowego w Polsce Mieszkalnictwo jako problem lokalny Doświadczenia w restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstw w krajach Europy Środkowej (nie ukazał się) Rynek inwestycji energooszczędnych Globalizacja rynków finansowych Kryzysy na rynkach finansowych – skutki dla gospodarki polskiej Przygotowanie polskiego systemu bankowego do liberalizacji rynków kapitałowych Docelowy model bankowości spółdzielczej Czy komercyjna instytucja finansowa może skutecznie realizować politykę gospodarczą państwa? Perspektywy gospodarki światowej i polskiej po kryzysie rosyjskim Jaka reforma podatkowa jest potrzebna dla szybkiego wzrostu gospodarczego? Fundusze inwestycyjne na polskim rynku – znaczenie i tendencje rozwoju Strategia walki z korupcją – teoria i praktyka Kiedy koniec złotego? Fuzje i przejęcia bankowe Budżet 2000 Perspektywy gospodarki rosyjskiej po kryzysie i wyborach