GÓRNICTWO ODKRYWKOWE
OSTOJE SIECI NATURA 2000 JAKO ELEMENT RODOWISKOWYCH UWARUNKOWA! EKSPLOATACJI KOPALIN SITES OF NETWORK NATURA 2000 AS AN ENVIRONMENTAL CONDITIONING OF MINERAL EXPLOATATION El bieta Pietrzyk-Sokulska - Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi! PAN, Kraków
Natura 2000 to europejska sie obszarów chronionych, której celem jest zachowanie bioró!norodno"ci poprzez ochron# ekosystemów. Obszary te pomimo i! stanowi$ znaczn$ warto" przyrodnicz$, nie obliguj$ do zaprzestania prowadzonej na ich terenie dzia%alno"ci gospodarczej. W artykule przeprowadzono analiz# 692 z%ó! ró!nych rodzajów kopalin le!$cych na terenie wyznaczonych obszarów sieci Natura 2000 (koniec kwietnia 2006 roku) ze wzgl#du na ich po%o!enie w poszczególnych obszarach sieci Natura 2000 (OSO czy SOO), stan zagospodarowania, wielko" udokumentowanych zasobów geologicznych i przemys%owych oraz wielko" wydobycia. Analizie poddano tak!e warto" przyrodnicz$ i znaczenie ostoi, w obr#bie których znalaz%y si# z%o!a. Wyniki przedstawiono w formie wykresów i tabel. Natura 2000 is a network of protected areas, and its main goal is conservation of biodiversity by protection of existing ecosystems. The economic activity is possible in these areas, even though they have signiÞcant value for the nature. The paper presents the analysis of 23 different raw materials, which are deposits located within Natura 2000 network as of the end of April 2006. The analysis of 692 deposits encompassed the location in particular Natura 2000 network (OSO or SOO), their state of management, the proved and probable mining reserves and the mining output. The currently exploited deposits are the largest group located within Natura 2000 networks.
Wprowadzenie Sie obszarów Natura 2000 to najnowsza forma ochrony przyrody wprowadzona w Polsce w 2004 r. zgodnie z: • dyrektyw! 79/409/EWG (z dnia 2.04.1979 r.) dotycz!c! ochrony dzikich ptaków (tzw. dyrektywa ptasia); aktualny kszta"t Dyrektywie nada"y poprawki wprowadzone w latach 1991 i 1994 (dyrektywa 91/244/EWG i 94/24/WE); • dyrektyw! 92/43/EWG ( z dnia 21.05.1992 r.) dotycz!c! ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i ßory (tzw. dyrektywa siedliskowa); przystosowanie dyrektywy 92/43/EWG do rozwoju technicznego i naukowego wprowadzi"a dyrektywa 97/62/WE, nadaj!c tak#e nowe kody ostojom wed"ug rodzaju siedlisk przyrodniczych - PLB, PLH i PLC. Niektóre z siedlisk i gatunków wed"ug kryteriów i selekcji (za". III) dyrektywy siedliskowej uznano za priorytetowe dla UE i to ona jest odpowiedzialna za ich ochron$. Wk"ad ka#dego kraju UE w tworzenie sieci Natura 2000 ma by proporcjonalny do krajowych zasobów rodzajów siedlisk i gatunków wymienionych w jej za"!cznikach (I i II). Dyrektywy UE na terenie pa%stw cz"onkowskich nie s! aktami prawnymi bezpo&rednio obowi!zuj!cymi. Maj! charakter wi!#!cy jedynie w odniesieniu do celów i rezultatów jakie maj! by osi!gni$te, pozostawiaj!c jednak krajom cz"onkowskim wybór form i metod niezb$dnych do ich realizacji. Sposób ochrony elementów sieci pozostawiono natomiast w gestii danego pa%stwa UE, ale pod warunkiem, #e w obr$bie wyznaczonych obszarów utrzyma ono typy siedlisk i populacje gatunków w tzw. w a!ciwym stanie ochrony. Zalecane jest zapewnienie ekologicznej spójno&ci ca"ej sieci dzi$ki ochronie wa#nych dla migracji, rozprzestrzeniania si$ i wymiany genetycznej dziko #yj!cych gatunków, elementów krajobrazu w postaci korytarzy ekologicznych. Najwa#niejszym celem zapisanym w mi$dzynarodowych strategiach dotycz!cych ochrony przyrody jest wdra#anie sieci 16
Natura 2000 na obszarach pa%stw cz"onkowskich UE. Strategie te to: • Paneuropejska Strategia Ró#norodno&ci Biologicznej i Krajobrazowej (PEBLDS - 1995 r.); • Strategia Ró#norodno&ci Biologicznej UE (1998 r.). a najwa#niejsze konwencje, których cele powinny by realizowane to: ! Konwencja Ramsarska z 1971 r. o obszarach wodno-b"otnych, maj!cych znaczenie mi$dzynarodowe ze wzgl$du na &rodowisko #ycia ptactwa wodnego, ! Konwencja Berne%ska z 1979 r. o ochronie gatunków europejskich dzikich zwierz!t i ro&lin oraz siedlisk naturalnych (Convention on the Conservation of European Wildlift and Natura Habitats), ! Konwencja o ró#norodno&ci biologicznej z 1992 r. (Convention on Biological Diversity CBD). Zawarte w ww. dyrektywach i innych dokumentach prawnych wymogi i wskazówki zosta"y przeniesione do polskiego prawa m.in. do: • Ustawy o ochronie przyrody ( z dnia 16.04. 2004 r. – Dz. U. nr 92, poz. 880 z pó'niejszymi zmianami) • przepisów wykonawczych z ni! zwi!zanych: ! Rozporz!dzenia M( z dnia 21.07. 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 – Dz. U. nr 229, poz. 2313; okre&li"o ono nazw$, po"o#enie administracyjne, obszar i map$ obszaru, a tak#e wyznaczy"o cel i przedmiot ochrony oraz sprawuj!cego nadzór nad obszarem, ! Rozporz!dzenia M( z dnia 30.03. 2005 r. w sprawie trybu i zakresu opracowania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 – Dz. U. nr 61, poz. 549, ! Rozporz!dzenie M( z dnia 16.05.2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków ro"lin i zwierz$t wymagaj$cych ochrony w formie wyznacze-
GÓRNICTWO ODKRYWKOWE nia obszarów Natura 2000 - Dz. U. nr 94, poz. 795; wskaza"o siedliska i gatunki podlegaj!ce ochronie i okre&li"o kryteria ich wyznaczania. Na mocy dyrektyw EWG w obr$bie sieci Natura 2000 tworzy si$ dwa typy obszarów: " Obszary Specjalnej Ochrony ptaków (OSO – Special Protection Areas, SPAs), " Specjalne Obszary Ochrony siedlisk (SOO – Special Areas of`Conservation, SACs).
Zgodnie ze znowelizowanym prawem ochrony przyrody, ka#da ostoja sieci Natura 2000 (bez wzgl$du czy zosta"a zatwierdzona, czy jest w fazie projektu) podlega ochronie prawnej. Ustawa zabrania (do czasu zatwierdzenia przez Komisj$ Europejsk!) podejmowania dzia"a%, które mog! pogorszy stan siedlisk przyrodniczych wchodz!cych w sk"ad ostoi (art. 33.1). Aktualnie mamy zatwierdzone 124 OSO i 364 SOO (12.12.2008 r.). Analizowane w dalszej cz$&ci z"o#a odnosz! si$ tylko do ostoi ju# zatwierdzonych.
Ostoje Natura 2000 obejmuj! w Polsce wszystkie parki narodowe (PN), 75% parków krajobrazowych (PK) i 56% rezerwatów. W parkach narodowych znajduje si$ 6,9% powierzchni wszystkich wyznaczonych obszarów Natura 2000, w parkach krajobrazowych oko"o 33,5% i 2% w rezerwatach. Pozosta"e 58% powierzchni projektowanej sieci znajduje si$ poza nimi i tak: 26,1 % le#y na Obszarach Chronionego Krajobrazu, 2,6% w otulinie PN, 4,1% w otulinie PK. Poza tymi systemami znajduje si$ 24,8% powierzchni sieci i s! to obszary g"ównie rolne oraz nale#!ce do Lasów Pa%stwowych. W Polsce ostoje sieci Natura 2000 reprezentuj! dwa regiony biogeograÞczne – kontynentalny (wi$kszo& obszaru) i alpejski (Karpaty).
Z"o a kopalin w sieci Natura 2000 W obr$bie sieci Natura 2000 znalaz"o si$ wiele z"ó# kopalin, istotnych z punktu widzenia rozwoju gospodarczego Polski. Dostarczaj! one bowiem wiele podstawowych surowców przede wszystkim dla: • energetyki (w$gle kamienne i brunatne, ropa i gaz ziemny), • hutnictwa (rudy Zn-Pb, Cu), • budownictwa, drogownictwa (przede wszystkim z grupy kamieni drogowych i budowlanych oraz kruszyw), • przemys"u cementowego, wapienniczego (g"ównie wapienie, dolomity, margle i opoki), • rolnictwa (torfy, kreda), • lecznictwa (torfy borowinowe) itp.
Tab. 1. Liczba z"ó# wg stanu zagospodarowania w sieci Natura 2000
Kopaliny gaz ziemny i metan z pok"adów w$gla ropa naftowa w$gle kamienne w$gle brunatne rudy Zn-Pb rudy Cu rudy Fe rudy As torfy kreda jeziorna gipsy kruszywa naturalne kamienie drogowe i budowlane surowce ilaste ceramiki budowlanej gliny ceramiczne surowce ogniotrwa"e piaski kwarcowe piaski podsadzkowe piaski szklarskie piaski formierskie surowce przemys"u cementowego i wapienniczego inne surowce skalne siarka sole kamienne
Liczba z"ó wg stanu zagospodarowania razem E* T* R* P* 46 (200)** 24 2 6 11 24 (75) 23 1 26 (135) 4 8 10 21(73) 3 8 9 6 (21) 4 2 3 (14) 2 2 1 1 1 23 (152) 8 3 9 3 53 (187) 3 13 11 15 3 (15) 3 307(5222) 106 41 64 28 71(571) 17 7 21 9 21(1169) 4 2 3 1 4 (20) 2 1 8 (17) 1 15 (52) 5 1 2 3 7 (32) 4 1 2 7 (29) 2 2 2 4 (65) 3 21(181) 5 2 4 2 4 (4) 1 1 3 (13) 1 4 (22) 3 1
Z* 3 4 1 1 1 12 68 17 11 1 7 4 1 1 8 2 2 -
wg Bilansu zasobów….(2007); * status z"ó#: E - czynne, T – czasowo czynne; , o zasobach rozpoznanych: R – szczegó"owo; P – wst$pnie; Z – z"o#a o eksploatacji zaniechanej; ** w nawiasach podano liczb$ wszystkich z"ó# w Polsce
17
GÓRNICTWO ODKRYWKOWE Rozk"ad z"ó# w obr$bie ró#nych powiatów i wyznaczonych ostoi sieci Natura 2000 jest nierównomierny i ró#ny pod wzgl$dem liczebno&ci z"ó# i rodzajów kopalin (rys. 1, 2). Analizy z"ó# ró#nych kopalin pod k!tem stanu zagospodarowania (tab. 1) i po"o#enia w obr$bie sieci Natura 2000 wskazuj!, #e najwi$ksza ich liczba dotyczy kruszyw naturalnych (307), kopalin z grupy kamieni drogowych i budowlanych (71) oraz kredy jeziornej (53). Istotne jest jednak to, #e prawie po"owa z"ó# kruszyw naturalnych (147) i jedna trzecia kamieni drogowych i budowlanych (24) to z"o#a czynne i czasowo czynne. Podobnie jest w przypadku z"ó# gazu ziemnego (z 46 czynnych 26). Inne proporcje s! dla z"ó# ropy naftowej, gdy# 23 z"o#a na 24 znajduj!ce si$ w obr$bie sieci to z"o#a czynne. Inne rodzaje kopalin maj! znacznie mniejsze ilo&ci z"ó# w sieci.
Analizy map ilustruj!cych zasi$g z"ó# w sieci sugeruj!, #e znajduj! si$ one tylko cz$&ciowo na ich terenie (bardzo rzadko w ca"o&ci). Charakterystyk$ zasobów z"ó# poszczególnych grup kopalin, które znalaz"y si$ w obr$bie sieci Natura 2000 ilustruje tabela 2. Analizuj!c rozk"ad OSO i SOO w obr$bie województw, a tak#e liczb$ z"ó# po"o#onych w ich obr$bie (tab. 3) dostrzegamy przewag$ ostoi SOO, a wi$c utworzonych ze wzgl$du na cenne siedliska ßory i fauny, tak w skali kraju, jak i UE. Najwi$cej ostoi (OSO i SOO) posiada województwo lubelskie (69), dolno&l!skie (67), zachodniopomorskie (65), pomorskie (64), a najmniej opolskie (7) i &wi$tokrzyskie (8). Rozk"ad z"ó# ró#nych grup kopalin w poszczególnych województwach (tab. 4) wskazuje, #e w niektórych z nich (np. dolno&l!skie), w obr$bie ostoi sieci znalaz"o si$ wiele
Tab. 2. Struktura zasobów i wydobycia z"ó# kopalin po"o#onych w ostojach sieci Natura 2000
Wielko#$ udokumentowanych zasobów geologicznych bilansowych dla z"ó przemys"owych T R P Z E T R
Kopaliny E gaz ziemny i metan z pok"adów w$gla [mln m3]
57147,09 2877,79
2471,07
113189
-
125
52,23 37579,23
454,9
2045,94
8100392 156493
11380,00
ropa naftowa [tys. Mg]
2580,37
261,47
w$gle kamienne [tys. Mg]
2372003
-
6380866 11716137 pozabil.
86905
-
1829530
1753103
639
77631
-
35222
6998,00
rudy Zn-Pb [tys. Mg]
-
-
18088
30869
-
-
-
-
-
rudy Cu [tys. Mg]
-
-
-
31471
13478
-
-
-
-
-
-
-
-
537
-
-
-
-
7482,9
385,1
4353,6
2438,6
-
4961,4
36,7
1856,11 8681,43
7845,67
37181,8 21283,9
1839,11
1478,47
-
181,51
w$gle brunatne [tys. Mg]
-
1169,55
Wielko#$ wydobycia
2571,5
39,21
rudy Fe [tys. Mg] rudy As [tys. Mg] 3
torfy [tys. m ] kreda jeziorna [tys. Mg] gipsy [tys. Mg]
67,50
-
-
83333
-
-
-
-
-
-
kruszywa naturalne [tys. Mg]
415 038
192728
263132
430088
103038
349404
88238
3003
162,00
kamienie drogowe i budowlane [tys. Mg]
473884
80927
433636
246531
228624
359989
45080
19977
7265,00
surowce ilaste ceramiki budowlanej [tys. m3]
11421
7039
577
4480
9844,9
2985
6878
-
123,00
3537
-
1099
16535
89
3376
-
-
157,00
-
-
990
-
565
-
-
-
-
5931
102
9748
11941
6758
4434
-
-
111,00
piaski podsadzkowe [tys. m3]
54317
79724
354595
-
-
7109
-
-
408,00
piaski szklarskie [tys. Mg]
23590
-
19384
26198
1166
23360
-
-
876,00
-
-
14543
-
-
637
27410
13094
684764
1258571
13051
27245
11451
3339
-
-
35907
6098
1349
-
-
12,00
Siarka [tys. Mg]
-
-
-
42228
111356
-
-
-
-
sole kamienne [tys. Mg]
-
- 34742064
gliny ceramiczne [tys. Mg] surowce ogniotrwa"e [tys. Mg] piaski kwarcowe [tys. m3]
piaski formierskie [tys. Mg] surowce przemys"u cementowego i wapienniczego [tys. Mg] inne surowce skalne [tys. Mg]
wg Bilansu zasobów… (2007)
18
433,00
GÓRNICTWO ODKRYWKOWE z"ó# kopalin np. z grupy kamieni drogowych i budowlanych, która to grupa stanowi w tym regionie g"ówn! baz$ surowców mineralnych, niekiedy o unikatowym znaczeniu (np. bazalty, granity, marmury). Podobnie jest w przypadku z"ó# kopalin energetycznych, które grupuj! si$ w kilku regionach (tab. 5). Uwarunkowania #rodowiskowe dla z"ó w obr%bie sieci Natura 2000
Rys. 1.
Koncentracja z"ó# kopalin w obszarach sieci Natura 2000 w obr$bie powiatów
Rys. 2.
Udzia" liczby ostoi sieci Natura 2000 ze z"o#ami kopalin w poszczególnych województwach
Ka#da ostoja sieci Natura 2000 posiada swój standardowy formularz danych (SFD), w którym m.in. podana jest jej ogólna charakterystyka, okre&lona warto& przyrodnicza i znaczenie dla ochrony bioró#norodno&ci w danym regionie biogeograÞcznym lub kraju oraz wskazane zagro#enia istniej!ce i potencjalne. Do analizy wybrano ostoje utworzone w województwie podkarpackim (miejscu konferencji). Jest ich tutaj 24, przy czym 16 to SOO, 7 OSO i jedna mieszana o kodzie PLC (tab. 6). Na podstawie posiadanych danych (M( 2006 r.) okazuje si$, #e w obr$bie ostoi sieci Natura 2000, wyst$puj!cych w województwie podkarpackim, tylko w kilku z nich znajduj! si$ z"o#a ropy i gazu, kruszyw naturalnych oraz piaskowców (grupa kamieni drogowych i budowlanych), które s! aktualnie czynne, a tak#e kilka z"ó# o zako%czonej eksploatacji lub tylko o udokumentowanych zasobach (tab. 7, 8). Z"o#e gazu ziemnego Przemy"l wyst$puje w obr$bie trzech ostoi (tab. 7), ale najwi$ksza cz$& jego udokumentowanego obszaru górniczego znajduje si$ w ostoi Fort Salis Soglio, po"o#onej w kro&nie%sko-przemyskim (PLO92) regionie administracyjnym (NUTS). Pod wzgl$dem zagospodarowania przewa#aj! na jej obszarze lasy li&ciaste (88%) i siedliska rolnicze (12%). Sam fort jest jednym z najbardziej monumentalnych obiektów Twierdzy Przemy&l, po"o#onym na skraju miejscowo&ci Siedliska, blisko granicy polsko-ukrai%skiej.
Tab. 3. Liczba ostoi sieci Natura 2000 oraz ostoi ze z"o#ami kopalin w obr$bie województw
Nazwa województwa
Liczba OSO
Liczba SOO
dolno&l!skie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie "ódzkie ma"opolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie &l!skie &wi$tokrzyskie warmi%sko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie
10 6 21 11 3 6 12 1 7 8 13 2 2 14 18 21
57 19 48 24 11 36 20 6 16 11 51 16 6 14 29 43
Liczba ostoi kod PLC*
1 1 1 1 2
1 1
OGÓ&EM 67 25 69 36 14 43 33 7 24 21 64 18 8 29 47 65
Liczba OSO ze z"o ami
Liczba SOO ze z"o ami
4 4 12 2 1 1 7
22 3 4 9 3 5 1 2 6 4 5 6 4 5 7 16
4 4 4 1 5 8 13
Liczba ostoi kod PLC ze z"o ami
1
1 2
1
OGÓ&EM ostoje ze z"o ami 26 7 16 12 4 6 8 2 11 12 9 6 5 10 15 30
*ostoje "!czone OSO i SOO (wed"ug danych arch. M( 2006)
19
20 -
-
liczba z"ó# ogó"em (w sieci Natura 2000)
zasoby geologiczne bilansowe ogó"em [tys. Mg; tys. m3]
zasoby geologiczne z"ó# E i T w sieci Natura 2000
zasoby geologiczne z"ó# R, P, Z w sieci Natura 2000
zasoby przemys"owe ogó"em [tys. Mg; tys. m3]
zasoby przem. z"ó# E i T (R, P, Z) w sieci Natura 2000
wydobycie ogó"em [tys. Mg; tys. m3]
wydobycie w z"o#ach w obr$bie sieci Natura 2000
11 913
-
wydobycie w z"o#ach w sieci Natura
wydobycie ogó"em [tys. Mg]
zasoby przem. z"ó# E i T (R, P, Z) w sieci Natura 2000
429 679
1 704 833
zasoby geologiczne z"ó# R, P, Z w sieci Natura 2000
43 058 18
13 (4)
-
zasoby przemys"owe ogó"em [tys. Mg; tys. m3]
Torf *
Kruszywa Kreda (piaski i wiry)
-
-
-
-
-
-
-
844
9 359
98 481
369 704
45 244
103 901
1 884 914
308 (15)
-
89,2
36,67
4 384,3
191,5
37,39
25 (3)
-
-
-
-
-
-
-
-
255
2544
1337 (40)
84 369
28 627
4 323
884 450
592 (35)
WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE
-
-
-
-
--
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
3 753
-
55
-
7 732
-
4 480
88 212
121 (1)
23
256
1428 (218)
281997 (19977) 17 587
15 166
1 149
3 475
796 103
72 (4)
Surowce ilaste ceramiki budowlanej*
2 145 623
565 118
319 843
4 148 076
152 (42)
Kamienie drogowe i budowlane
WOJEWÓDZTWO DOLNO'L(SKIE
zasoby geologiczne z"ó# E i T** w sieci Natura 2000
zasoby geologiczne bilansowe ogó"em [tys. Mg; tys. m3]
liczba z"ó# ogó"em (w sieci Natura 2000)
Parametry z"ó
W%giel brunatny
Tab. 4. Rozk"ad z"ó# w sieci Natura w poszczególnych województwach – charakterystyka zasobowa
30
77
3 885
6 275
-
5 239
50 903
22 (2)
22
932
433
433
-
535
14 832
5 (2)
Piaski*
33
2 398
3 848
172 717
1 245 178
3 904
3 402 037
26 (6)
173
173
16 395
292 454
1 545
17 389
347 614
13 (6)
Surowce w%glanowe dla przemys"u cem. i wap.
GÓRNICTWO ODKRYWKOWE
-
zasoby geologiczne bilansowe ogó"em [tys. Mg; tys. m3]
zasoby geologiczne z"ó# E i T w sieci Natura 2000
zasoby geologiczne z"ó# R, P, Z w sieci Natura 2000
zasoby przemys"owe ogó"em [tys. Mg; tys. m3]
zasoby przem. z"ó# E i T (R, P, Z) w sieci Natura
wydobycie ogó"em [tys. Mg; tys. m3]
wydobycie w z"o#ach w sieci Natura
8,13
12,2
190,6
198,7
-
339,11
381,2
2 (1)
-
-
-
-
-
-
-
-
1 543
7 792
14 954
160 239
57 570
34 685
1 636 584
243 (23)
-
zasoby geologiczne bilansowe ogó"em [tys. Mg; tys. m3]
zasoby geologiczne z"ó# E i T w sieci Natura 2000
zasoby geologiczne z"ó# R, P, Z w sieci Natura 2000
zasoby przemys"owe ogó"em [tys. Mg; tys. m3]
zasoby przem. z"ó# E i T (R, P, Z) w sieci Natura
wydobycie ogó"em [tys. Mg; tys. m3]
wydobycie w z"o#ach w sieci Natura
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
47
1 067
1 950
21 493
134 438
23 929
612 333
134 (13)
-
-
-
273 673
41 038
-
1 822 571
100 (7)
84
4 134
1 680
229 887
26 105
3 674
1 029 906
79 (7)
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
wg Bilansu zasobów…(2007); * zasoby podane w [tys. m3]; **z"o#a: E – czynne; T – czasowo czynne; o zasobach rozpoznanych: R – szczegó"owo; P – wst$pnie
-
liczba z"ó# ogó"em (w sieci Natura 2000)
WOJEWÓDZTWO 'WI)TOKRZYSKIE
-
liczba z"ó# ogó"em (w sieci Natura 2000)
WOJEWÓDZTWO MA&OPOLSKIE
-
41
-
975
2 300
-
10 492
8 (1)
-
-
-
-
-
-
-
-
3 026
11 698
54 144
962 283
-
165 767
5 751 448
51 (1)
-
-
-
-
-
-
-
-
GÓRNICTWO ODKRYWKOWE
21
GÓRNICTWO ODKRYWKOWE Tab. 5. Z"o#a kopalin energetycznych w obr$bie obszarów sieci Natura 2000 w poszczególnych regionach
Parametry z"ó
Gaz ziemny*
W%giel kamienny
Ropa naftowa
BA&TYK liczba z"ó# ogó"em (w sieci Natura 2000) zasoby geologiczne bilansowe ogó"em [tys. Mg; mln m3] zasoby geologiczne z"ó# E i T w sieci Natura 2000 zasoby geologiczne z"ó# R, P, Z w sieci Natura 2000 zasoby przemys"owe ogó"em [tys. Mg; mln m3] zasoby przem. z"ó# E i T (R, P, Z) w sieci Natura wydobycie ogó"em [tys. Mg; mln m3] wydobycie w z"o#ach w sieci Natura
-
2 (2) 3 394,64 31,06 2 644,64 12,57 234 12,57
-
liczba z"ó# ogó"em (w sieci Natura 2000) 137 (28) 3 100 368,41 zasoby geologiczne bilansowe ogó"em [tys. Mg; mln m ] zasoby geologiczne z"ó# E i T w sieci Natura 2000 3 5735,4 zasoby geologiczne z"ó# R, P, Z w sieci Natura 2000 2 665,76 3 55 681,16 zasoby przemys"owe ogó"em [tys. Mg; mln m ] zasoby przem. z"ó# E i T (R, P, Z) w sieci Natura 27 152,43 (4097,7) wydobycie ogó"em [tys. Mg; mln m3] 3 552,84 wydobycie w z"o#ach w sieci Natura 1 501,62 PRZEDGÓRZE liczba z"ó# ogó"em (w sieci Natura 2000) 82 (14) 3 44 541,09 zasoby geologiczne bilansowe ogó"em [tys. Mg; mln m ] zasoby geologiczne z"ó# E i T w sieci Natura 2000 18 437,08 zasoby geologiczne z"ó# R, P, Z w sieci Natura 2000 2 132,29 zasoby przemys"owe ogó"em [tys. Mg; mln m3] 18 161,7 zasoby przem. z"ó# E i T (R, P, Z) w sieci Natura 6 451,13 (454,9) 3 1 690,34 wydobycie ogó"em [tys. Mg; mln m ] wydobycie w z"o#ach w sieci Natura 2 038,87 KARPATY liczba z"ó# ogó"em (w sieci Natura 2000) 37 (4) 3 1 332,35 zasoby geologiczne bilansowe ogó"em [tys. Mg; mln m ] zasoby geologiczne z"ó# E i T w sieci Natura 2000 269,11 zasoby geologiczne z"ó# R, P, Z w sieci Natura 2000 tylko pozabilansowe 3 zasoby przemys"owe ogó"em [tys. Mg; mln m ] 509,13 zasoby przem. z"ó# E i T (R, P, Z) w sieci Natura 33,25 36,8 wydobycie ogó"em [tys. Mg; mln m3] wydobycie w z"o#ach w sieci Natura 4,55 DZW liczba z"ó# ogó"em ( w sieci Natura 2000) -
41 (14) 17 656,62 17 052,47 1 2673,89 1 2300,84 534,22 432,32
-
11 (1) 307,85 tylko pozabilansowe
-
32 (8) 271,85 60,34 106,93 5,35 27,45 10,34
-
-
7 (4) tylko pozabilansowe -
NI*
zasoby geologiczne bilansowe ogó"em [tys. Mg; mln m3]
-
-
zasoby geologiczne z"ó# E i T w sieci Natura 2000 zasoby geologiczne z"ó# R, P, Z w sieci Natura 2000 zasoby przemys"owe ogó"em [tys. Mg; mln m3] zasoby przem. z"ó# E i T (R, P, Z) w sieci Natura wydobycie ogó"em [tys. Mg; mln m3] wydobycie w z"o#ach w sieci Natura
-
-
22
GÓRNICTWO ODKRYWKOWE GOP liczba z"ó# ogó"em ( w sieci Natura 2000) zasoby geologiczne bilansowe ogó"em [tys. Mg; mln m3] zasoby geologiczne z"ó# E i T w sieci Natura 2000 zasoby geologiczne z"ó# R, P, Z w sieci Natura 2000 zasoby przemys"owe ogó"em [tys. Mg; mln m3] zasoby przem. z"ó# E i T (R, P, Z) w sieci Natura wydobycie ogó"em [tys. Mg; mln m3] wydobycie w z"o#ach w sieci Natura
-
-
114 (15) 34 076 780 1 756 447 11 383 921 5 694 299 464 466 (1333) 88 446 6 999
-
11 (7) 9 244 451 585 339 6 713 082 320 380 - 315 545 (155160) 4560 4385
LZW liczba z"ó# ogó"em ( w sieci Natura 2000) zasoby geologiczne bilansowe ogó"em [tys. Mg; mln m3] zasoby geologiczne z"ó# E i T w sieci Natura 2000 zasoby geologiczne z"ó# R, P, Z w sieci Natura 2000 zasoby przemys"owe ogó"em [tys. Mg; mln m3] zasoby przem. z"ó# E i T (R, P, Z) w sieci Natura wydobycie ogó"em [tys. Mg; mln m3] wydobycie w z"o#ach w sieci Natura Bilans zasobów…(2006); Obja&nienia: * zasoby i wydobycie gazu w mln m3 Tab. 6. Ostoje sieci Natura 2000 w województwie podkarpackim
Kod ostoi PLB180001 PLB180002 PLB180003 PLB180005 PLB060005 PLB060008 PLB060012 PLH180001 PLH180006 PLH180007 PLH180008 PLH180009 PLH180011 PLH180012 PLH180013 PLH180014 PLH180015 PLH180016 PLH180017 PLH180018 PLH060031 PLH060034 PLH120033 PLC180001
Nazwa ostoi Powierzchnia [ha] Obszary Specjalnej Ochrony ptaków (OSO) Pogórze Przemyskie 65 366,35 Beskid Niski 151 966,62 Góry S"onne 55 033,88 Puszcza Sandomierska 129 115,59 Lasy Janowskie* 60 235,75 Puszcza Solska* 79 349,09 Roztocze* 103 503,34 Specjalne Obszary Ochrony siedlisk (SOO) Ostoja Magurska 20 084,50 Ko"acznia 0,1 Rzeka San 1 374,76 Fort Salis Soglio 51,72 Sztolnie w W$glówce 37,00 Jasio"ka 686,73 Ostoja Przemyska 39 645,22 Góry S"onne 46 019,22 Ostoja Ja&liska 29 279,04 )ysa Góra 2 743,79 Rymanów 5 181,81 Horyniec 5 630,29 Trzciana 2 285,53 Uroczyska Lasów Janowskich* 4 343,24 Uroczyska Puszczy Solskiej* 15 557,49 Bednarka* 1 289,15 Bieszczady 111 519,46
Region biogeograÞczny kontynentalny alpejski kontynentalny kontynentalny kontynentalny kontynentalny kontynentalny alpejski kontynentalny kontynentalny kontynentalny kontynentalny alpejski kontynentalny alpejski alpejski alpejski kontynentalny kontynentalny alpejski kontynentalny kontynentalny alpejski alpejski
Na podstawie [www.natura2000.mos.gov.pl/] * ostoje, które tylko cz$&ciowo znajduj! si$ na obszarze województwa podkarpackiego
23
GÓRNICTWO ODKRYWKOWE Do sieci Natura 2000 zosta" w"!czony ze wzgl$du na hibernuj!ce w nim 2 gatunki nietoperzy (mopek Barbastella barbastellus i nocek Bechsteina Myotis) z za". II Dyrektywy Siedliskowej, które w Polsce równie# s! chronione, a fort wpisany jest do Pa%stwowego Rejestru Zabytków. W SFD sporz!dzonym dla omawianej ostoi zwrócono uwag$, #e potencjalnym zagro#eniem dla nietoperzy (g"ówny powód utworzenia ostoi) jest nie kontrolowana penetracja korytarzy fortu przez turystów.
ma gatunkami ro&lin i zwierz!t ekosystemu wodnego. Ostoja zosta"a utworzona jako bardzo wa#ny obiekt ochronny dla wielu cennych gatunków ryb (30 gat.), przy czym 8 gatunków z za". II Dyrektywy Siedliskowej (m.in. Gobio kessleri – 80% populacji tego gatunku w Polsce oraz Gobio albipinatus, Vimba vimba jedna z najliczniejszych w Polsce populacja Albumoides bipunctatus). Rzeka to tak#e ostoje i miejsca #erowania dla 37 gatunków ptaków (18 z za". I Dyrektywy Ptasiej) oraz siedli-
Tab. 7. Charakterystyka z"ó# w obr$bie wybranych ostoi z obszaru województwa podkarpackiego
nazwa obszaru i jego powierzchnia
kod z"o a
nazwa z"o a
kopalina
Stan zagospodarowania
zasoby bilansowe
zasoby przemys"owe
wydobycie
E E E
4610
gaz z. Bachórz-1 piasek i #wir Ostrów piasek i #wir Przemy#l gaz z.
mln m3 tys. Mg mln m3 tys. Mg mln m3 tys. Mg 13 021,29 6 400,2 697,63 461 115 8 4321 3666 209
E
13 021,29
6 400,2
697,63
4610
Przemy#l
E
13 021,29
6 400,2
697,63
Pogórze Przemyskie
4610 9354 1600
Rzeka San Fort Salis Soglio
Przemy#l
gaz z.
Obja&nienia:* ostoja o znaczeniu europejskim (E75)
Obszar z"o#a Przemy"l zajmuje tak#e niewielki skrawek ostoi Rzeka San, która obejmuje 150 km &rodkowego odcinka rzeki, mi$dzy Sanokiem a Jaros"awiem. San na tym odcinku ma wiele meandrów i dolin prze"omowych (okolice Gór S"onnych i Pogórza Przemyskiego), z korytem o naturalnym charakterze i kamienistym dnie, z licznymi progami skalnymi oraz wielo-
sko dwóch gatunków ssaków z za". II Dyrektywy siedliskowej (Castor Þber i Lutra Lutra). W wi$kszo&ci kamieniste dno rzeki w obr$bie omawianej powy#ej ostoi mo#e sta si$ przedmiotem „dzikiej” eksploatacji kruszywa, stanowi!c bezpo&rednie zagro#enie dla tarlisk litoÞlnych gatunków ryb (zimnolubnych). Zagro#eniem mo#e by
Beskid Niski
4777 4784 4794 5947 9039 5822 9561 935 966 5444 928 925 924 Suma
Folusz-Pielgrzymka Mrukowa M$cina Wielka Rudawka Rymanowska Myscowa Trzciana Lipowica II-1 Bednarka Klimkówka Iwla Krymieniec Lipowica II Lipowica
wg Bilansu zasobów…2007 r. [www.natura2000.mos.gov.pl/]
24
ropa naftowa ropa naftowa ropa naftowa #wir #wir #wir piaskowiec piaskowiec piaskowiec piaskowiec piaskowiec piaskowiec piaskowiec
E E T R Z E R R P P Z
wydobycie [tys. Mg]
zasoby przemys"owe [tys. Mg]
zasoby bilansowe [tys. Mg]
Sposób zagospodarowania
kopalina
nazwa z"o a
kod z"o a
nazwa obszaru
Tab. 8. Charakterystyka z"ó# kopalin wyst$puj!cych w ostoi Beskid Niski
tylko pozabilans. tylko pozabilans. skre&lone 58 80 17 760 3 436 3 565 22 623 15 886 34 330
10 439
288
976 000
10 439
288
GÓRNICTWO ODKRYWKOWE tak#e regulacja rzeki i jej zanieczyszczenie przez sp"ywy powierzchniowe z okolicznych pól i gospodarstw domowych. Trzecia ostoja Pogórze Przemyskie znajduje si$ w 7% w regionie administracyjnym rzeszowsko-tarnobrzeskim (PLO91) oraz w 93% w kro&nie%sko-przemyskim (PL092). Pod wzgl$dem podzia"u na regiony biogeograÞczne nale#y ona do regionu kontynentalnego i jest ostoj! ptasi! rangi europejskiej (E75). Obszar ostoi to dobrze zachowany krajobraz naturalny, z rusztowym uk"adem grzbietów, poprzecinanych równole#nikowo przebiegaj!cymi dolinami Sanu i Wiaru. Na wzniesieniach s! lasy li&ciaste z buczyn! karpack!, a na ni#ej po"o#onych terenach gr!dy. W samych dolinach rzecznych wyst$puj! lasy "$gowe i olszynki karpackie. Pod wzgl$dem zagospodarowania na terenach nie zalesionych s! pola uprawne (18%), "!ki i pastwiska (6%) oraz suche ugory poro&ni$te ro&linno&ci! kserotermiczn!. Ostoja zosta"a utworzona ze wzgl$du na wyst$powanie 29 gatunków ptaków z za". I Dyrektywy Ptasiej, 7 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi$gi (PCK), a ponadto miejsca gniazdowania oko"o 112 gatunków ptaków m.in. b!czka, bociana czarnego, orlika krzykliwego, puchacza, puszczyka uralskiego itp. Zagro#eniem dla nich jest zanieczyszczenie wód, zalesianie terenów otwartych oraz naturalna sukcesja na ugorach z ro&linno&ci! kserotermiczn!. Nast$pna grupa z"ó# znajduje si$ w obr$bie drugiej ostoi województwa podkarpackiego - Beskid Niski. S! tu przede wszystkim czynne z"o#a ropy naftowej oraz piaskowca, a tak#e okresowo czynne z"o#e #wiru (tab. 8). Ostoja po"o#ona jest w Beskidzie Niskim, w miejscu zw$#enia i najwi$kszego obni#enia "uku karpackiego, zbudowanego w cz$&ci zachodniej z warstw jednostki magurskiej (piaskowców). Tworz! one wzniesienia o przebiegu NW-SE. W kierunku E budowa geologiczna Beskidu jest bardziej skomplikowana, tworz! j! stromo ustawione fa"dy jednostki dukielskiej. Na zboczach i w g"$boko wci$tych lejach 'ródliskowych spotykane s! liczne osuwiska. Ca"o& przecinaj! doliny m.in. Bia"ej, Ropy, Wis"oki, Wis"oka i Jasio"ki, przebiegaj!ce równolegle do pasm górskich i tworz!ce prze"omy. Obszar ten obÞtuje tak#e w liczne 'ród"a wód mineralnych o znaczeniu leczniczym. Szata ro&linna to dwa pi$tra – pogórza z polami uprawnymi, "!kami i na niewielkich powierzchniach lasami gr!dowymi oraz regla dolnego z buczyn!. W ostoi wyst$puje przynajmniej 40 gatunków ptaków z za". I Dyrektywy Ptasiej i 5 gatunków z PCK. W okresie l$gowym mieszka tu co najmniej 1% populacji krajowej, w tym wiele gatunków chronionych. W obr$bie ostoi jest Magurski Park Narodowy (19012,7 ha), 8 rezerwatów przyrody, Ja&liski Park Krajobrazowy oraz dwa Obszary Chronionego Krajobrazu – Beskidu Niskiego i Województwa Nowos!deckiego. Ostoi mo#e zagra#a zanieczyszczenie transgraniczne powietrza ze S"owacji, powoduj!ce obumieranie drzewostanów, a tak#e niew"a&ciwie prowadzona gospodarka le&na (g"ównie wyr!b), k"usownictwo i zalesianie otwartych terenów. Dzia"alno#$ inwestycyjna w ostojach sieci Natura 2000 Powsta"e ostoje sieci Natura 2000 nie powoduj! zahamowania rozwoju regionów, w obr$bie których wyst$puj!. Jednak inwestycje mog!ce w jakikolwiek sposób szkodliwie oddzia"ywa na ich spójno& wymagaj! uzyskania decyzji o &rodowiskowych uwarunkowaniach, w tym Ocen Oddzia"ywania na (rodowisko (OO(). Prawo UE reguluje te dzia"ania zgodnie z nast$puj!cymi aktami:
Dyrektyw! 85/337/EWG z dn. 27.06.1985 r. w sprawie oceny skutków niektórych publicznych i prywatnych przedsi#wzi# dla "rodowiska, znowelizowana Dyrektyw! 97/11/EWG z dn. 3.03.1997 r., • Dyrektyw! 2001/42/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dn. 27.06.2001 r. w sprawie oddzia%ywania pewnych planów i programów na "rodowisko, • Dyrektyw! Rady 79/409/EWG z dn. 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, • Dyrektyw! Rady 92/43/EWG z dn. 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i ßory, • Dyrektyw! 2003/4/EC o powszechnym dost#pie do informacji o "rodowisku, • Dyrektyw! 2003/35/EC o udziale spo%ecze&stwa. Dyrektywy powy#sze znajduj! swoje odpowiedniki w prawie polskim jako: • Ustawa Prawo ochrony "rodowiska z dn. 21 kwietnia 2001 r. (tekst. jedn. z 2006 r., Dz. U. nr 129, poz. 902); nowelizacja z 2005 r. wprowadzi"a now! kategori$ przedsi$wzi$ „mog$cych znacz$co oddzia%ywa na obszar Natura 2000” (art. 51, ust. 1 pkt 3) • Ustawa o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. nr 92, poz. 880 z pó'n. zm.), • Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 r. (Dz. U. nr 80, poz. 717 z pó'n. zm.) – podstawa do wydania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, • Ustawa z dn. 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jedn. z 2006 r. Dz. U. nr 156, poz. 1118) – podstawa do wydania pozwolenia na budow$, • Ustawa z dn. 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. nr 115, poz. 1229 z pó'n. zm.), • Ustawa z dn. 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (tekst jedn. z 2005 r. Dz. U. nr 228, poz. 1947). Wynika z nich, #e w obr$bie ostoi sieci Natura 2000 zabrania si$ lokalizacji inwestycji uci!#liwych dla &rodowiska, z zastrze#eniem, #e ich dzia"anie nie jest zwi!zane z nadrz$dnym interesem publiczny (NIP - spo"ecznym lub gospodarczym), albo dotyczy zdrowia ludzi lub bezpiecze%stwa publicznego (Ustawa o ochronie przyrody). W takich przypadkach zalecane jest wykonanie rekompensaty przyrodniczej. Natomiast zgodnie z Ustaw! Prawo ochrony "rodowiska (art.46) dla ka#dej nowej inwestycji, nie zwi!zanej z ochron! ostoi sieci nale#y uzyska pozytywn! decyzj$ o &rodowiskowych uwarunkowaniach oraz przeprowadzi ocen$ oddzia"ywania na &rodowisko (rys. 3). Nale#y przy tym wyznaczy elementy szczególnie wra#liwe na negatywne oddzia"ywania. Mechanizmy zabezpieczaj!ce przed tego typu presj! powinny by podejmowane nie tylko w przypadku pewno&ci jej wyst!pienia, ale prawdopodobie%stwie pojawienia si$ (Dyrektywa 85/337/EWG zmieniona przez dyrektyw$ 97/11/EWG). Powinno uwzgl$dnia si$ zdolno& &rodowiska do regeneracji, jego zasobno& w danej ostoi, zdolno& absorpcyjn! oraz nat$#enie i zasi$g presji, a tak#e ekspozycj$ i odwracalno& zachodz!cych procesów wraz z synergicznymi powi!zaniami. Dlatego te# w przypadku wyst!pienia jakiegokolwiek zagro#enia dla spójno&ci ostoi lub zmniejszenia liczebno&ci populacji nale#y szuka alternatywnych rozwi!za% lub dokona kompensacji. Takie dzia"ania kompensacyjne przez wiele zak"adów górniczych (zw"aszcza odkrywkowych) ju# s! wykonywane (np. kamienio"om S"awniowice, kopalnie w$gla •
25
GÓRNICTWO ODKRYWKOWE brunatnego w woj. wielkopolskim). Niestety koszty zwi!zane z przeprowadzeniem takiej kompensacji ponosi zarz!dzaj!cy inwestycj!, przy czym mo#liwe jest doÞnansowanie ze &rodków UE.
Rys. 3.
Schemat sporz!dzania OOS dla ostoi sieci Natura 2000
Podsumowanie Sie obszarów Natura 2000 jest now! form! ochrony dynamicznej, której zadaniem jest zachowanie bioró#norodno&ci, ale bez ograniczania rozwoju regionów, w obr$bie których powstaje. W przypadku eksploatacji z"ó# kopalin, które (w ca"o&ci lub tylko cz$&ciowo, a nawet na styku) s! w jej zasi$gu nie przewiduje si$ ich zamykania, ani ograniczania otwierania nowych zak"adów wydobywczych. Istniej!ce przepisy prawne reguluj!ce tworzenie i dzia"alno& ostoi sieci Natura 2000 obliguj! gestorów z"ó# do opracowania rzetelnej oceny potencjalnego wp"ywu eksploatacji kopalin na siedliska lub miejsca l$gowe ptaków, które s! w nich obj$te ochron!. W przypadku braku alternatywnych rozwi!za% pozwalaj!cych unikn! presji (lub znacz!co j! zminimalizowa ) nale#y przeprowadzi kompensacj$, aby zachowa spójno& i walory ostoi. W obecnej chwili wyst$puj! jednak pewne niedogodno&ci i utrudnienia dla istniej!cych i potencjalnych inwestorów. Wiele z utworzonych lub jeszcze proponowanych ostoi nie posiada szczegó"owo wykonanych inwentaryzacji zasobów ßory i fauny (siedlisk, gatunków). Ich wykonanie jest natomiast czasoch"onne i wymaga wspó"pracy wielu specjalistów z zakresu biologii i nauk pokrewnych. Do tego czasu wszelkie dzia"ania na terenie ostoi mog! by zgodnie z obowi!zuj!cym prawem wstrzymane. Poza tym w przypadku eksploatacji z"ó# kopalin, niezb$dne jest posiadanie dok"adnych granic utworzonych ostoi, przeniesionych na odpowiednie podk"ady topograÞczne w du#ych skalach (nawet 1:1000). Tymczasem aktualnie dost$pne mapy z zarysem ostoi s! dost$pne tylko w skali 1: 50 000, a ich granice wyznaczano najcz$&ciej poprzez przenoszenie z map o mniejszych skalach (np. 1: 2 000 000). W zwi!zku z tym trudno porówna zasi$g z"ó# z wyst$powaniem chronionych siedlisk lub miejsc l$gowych ptaków i oceni potencjalny wp"yw robót górniczych na nie oraz podj$cie jakichkolwiek dzia"a% zaradczych lub kompensacyjnych.
Literatura [1] Bromowicz J., Magiera J., 2006 – Polskie z%o!a dla produkcji kruszyw %amanych na tle obiektów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Miesi$cznik WUG nr 10 [2] Bromowicz J., Magiera J., 2006 – Kruszywa %amane w Naturze 2000. Prace Polit. Wroc". nr 115, Konferencje nr 46 [3] Dane M( (2006) dotycz!ce nazwy z"ó# i nazwy ostoi sieci Natura 2000, które znalaz"y si$ w jej obr$bie (mat. arch.) [4] Decyzja Komisji z dnia 7 grudnia 2004 r. przyjmuj!ca na mocy Dyrektywy Rady 92/43/EWG wykaz terenów maj!cych znaczenie dla Wspólnoty, sk"adaj!cych si$ na kontynentalny region biogeograÞczny (notyÞkowana jako dokument nr C(2004)4032) [5] Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S. (red.) 2003 – Ekologiczna sie Natura 2000 – problem czy szansa. IOP, Kraków. ss.237 [6] Natura 2000 species in the Continental region – publications.eu.int [7] Ocena planów i przedsi$wzi$ znacz!co oddzia"uj!cych na obszary Natura 2000. Wytyczne metodyczne dotycz!ce przepisów Artyku"u 6(3) i (4) Dyrektywy Siedliskowej 92/43/EWG – 2001. Komisja Europejska ds. (rodowisko [8] Standardowe Formularze Danych dla Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO) dla obszarów spe"niaj!cych kryteria Obszarów o Znaczeniu Wspólnotowym (OZW) i dla Specjalnych Obszarów ochrony (SOO) – (dla wybranych OSO i SOO) [9] System Ocen Oddzia"ywania na (rodowisko w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 w wybranych krajach Unii Europejskiej oraz w Polsce.2004 – EkoKonsult Gda%sk Artyku% recenzowa% dr hab. in!. Jan Bromowicz, prof. AGH R#kopis otrzymano 6.04.2009 r. *2035
26
