PRACA POGL ÑDOWA – REVIEW

STRESZCZENIE

Artyku∏ ukazuje op´tanie i op´tanych z duszpasterskiego punktu widzenia nawiàzujàc do wprowadzenia do ICD-10 nowej jednostki psychopatologicznej: trans i op´tanie (F44.3). Spowodowa∏o to w Êrodowisku psychiatrów wzrost zainteresowania op´taniem i tym, jak widzà je inni specjaliÊci. WyjaÊnia wi´c poj´cie op´tania jako „ow∏adni´cia cz∏owieka przez z∏ego ducha – szatana” i ukazuje wÊród przyczyn op´tania tak˝e te, które wynikajà z dzia∏ania samego op´tanego. Omawia trzy stopnie ataku z∏ego ducha na cz∏owieka: n´kanie (obsessio), osaczenie (circumsessio) i op´tanie (possessio). Przynosi nast´pnie krótkà charakterystyk´ osób przekonanych o w∏asnym op´taniu. Wymienia op´tanie utajone, ujawnione, urojone, wmówione i udawane. Omawia te˝ teologiczne, psychologiczne i psychiatryczne kryteria op´tania. Z pastoralnego punktu widzenia egzorcysta musi wystrzegaç si´ b∏´du sprowadzania chorób psychicznych do op´tania. Natomiast psychiatra, pozostajàc na swoim polu dzia∏ania i pos∏ugujàc si´ w∏asnymi metodami, winien unikaç b∏´du sprowadzania op´tania do choroby psychicznej. Artyku∏ zamyka postulat cz´stszych kontaktów oraz bli˝szej wspó∏pracy pomi´dzy teologami i psychiatrami. S∏owa kluczowe: op´tanie, op´tani, egzorcysta, egzorcyzm S U M M A RY

This paper pictures the demonic possession and persons possessed from the pastoral point of view in connection with the fact of introduction to the ICD-10 a new psychopathological unit: “trance and possession” (F 44.3). The same fact raised among psychiatrists their interest connected with so called possessions. First the concept of possession is clarified here as „taking control of a human being by an evil spirit – demon”, then the roots of possession are presented, as well as the behavior of people possessed. Three traditional degrees of an evil spirit’s attack are treated here: obsessio, circumsessio, possessio. Later a short characteristic of persons assured of their own demonic possession is given with a list of different possibilities: a possession hidden, manifest, imaginary, induced and pretended. As to the pastoral aspect, an exorcist must exclude psychological disturbance, because some forms of psychosis might easily be reduced to possessions. But, on the other hand, a psychiatrist should avoid reducing possessions to mental illness. The text concludes with an appeal of more frequent cooperation between theologians and psychiatrists. K e y w o r d s : demonic possesion, persons possessed, exorcist, exorcism.

KS. ANDRZEJ JAGIE¸¸O Papieski Wydzia∏ Teologiczny, Wroc∏aw

Op´tanie i op´tani: duszpasterski punkt widzenia Demonic possession, possessed by demons: a pastoral point of view

WST¢P Do najtrudniejszych problemów, z którymi spotyka si´ duszpasterz, z pewnoÊcià mo˝na zaliczyç narastajàce w naszych czasach zjawisko op´tania. Zagadnienie to podejmujà w swoich pracach przedstawiciele teologii i psychologii pastoralnej. Stosunkowo cz´Êciej ni˝ przed laty spotykajà si´ z nim tak˝e kap∏ani w swojej praktyce duszpasterskiej. Fenomen op´tania nie obcy jest te˝ psychiatrom, skoro w 1992 r. zosta∏o ono uznane przez Âwiatowà Organizacj´ Zdrowia za specyficzny rodzaj zaburzeƒ dysocjacyjnych i umieszczone w dziesiàtej rewizji Mi´dzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10). W podgrupie zaburzeƒ dysocjacyjnych (konwersyjnych), nale˝àcej do grupy zaburzeƒ nerwicowych, zwiàzanych ze stresem i pod postacià somatycznà, wyró˝niono tam odr´bnà kategori´: transu i op´tania. T´ nowo sklasyfikowanà jednostk´ psychopatologicznà opatrzono kodem F44.3 [17]. Czy jednak nie majà racji Bilikiewicz i wsp. [7], ˝e w naszych warunkach kulturowych jest to okreÊlenie kontrowersyjne, kojarzy si´ z demonologià i w diagnostyce psychiatrycznej nie powinno raczej mieç miejsca? Czy decyzja Âwiatowej Organizacji Zdrowia nie by∏a dyskusyjna, je˝eli wr´cz nie pochopna? [11]. Czy rozpoznawanie dziÊ op´tania nie jest powrotem do Êredniowiecza? A sprowadzanie fenomenu z obszaru duchowoÊci do aspektu medycznego jest nieporozumieniem i nale˝a∏oby pozostawiç trosk´ o ludzi przekonanych o swym op´taniu kap∏anom? Ale przecie˝ i wÊród kap∏anów nie brakuje takich, którzy chcieliby odes∏aç tych ludzi do innych specjalistów. Najcz´Êciej do psychiatrów. Omawiajàc sytuacj´ na obszarze j´zyka niemieckiego Müller [22] pisze, ˝e tamtejszy KoÊció∏ katolicki nie podejmuje si´ w sposób wystarczajàco powa˝ny misji uwalniania, w∏àcznie z misjà wyp´dzania szatana. Przyczyny tego le˝à po cz´Êci w osobistej niewierze, po cz´Êci w strachu przed negatywnymi reakcjami w Êrodkach masowego przekazu, po cz´Êci te˝ wynikajà z nastawienia racjonalistycznego. W zwiàzku z tym, zaburzenia te próbuje si´ wyjaÊniç tylko od strony psychologii. Jednak takie podejÊcie prowadzi do cz´Êciowej bezradnoÊci w obchodzeniu si´ z tà, tak bez wàtpienia delikatnà materià. W Polsce sytuacja zmieni∏a si´ na korzyÊç w ostatnich latach, gdy do pos∏ugi uwalniania od szatana biskupi delegowali kilkudziesi´ciu kap∏anów-egzorcystów, choç wiele jest jeszcze do zrobienia. Rodzà si´ pytania: Czym jest op´tanie? Jaka jest jego natura? Kim

180

WIADOMOÂCI PSYCHIATRYCZNE (tom VII) Nr 3/2004

sà op´tani? Jaka jest ich psychika, kontakty spo∏eczne, ˝ycie religijne? Jak ich rozpoznaç? Jakiej potrzebujà pomocy? Czego mogà oczekiwaç od lekarza-psychiatry, a czego od duszpasterza-egzorcysty? Czy istnieje mo˝liwoÊç wspó∏pracy mi´dzy psychiatrà a egzorcystà? Chcàc odpowiedzieç na te pytania omówi´ kolejno poj´cie op´tania, jego przyczyny i rodzaje. Nast´pnie dokonam krótkiej charakterystyki osób przekonanych o w∏asnym op´taniu i omówi´ pi´ç ró˝nych sposobów prze˝ywania stanu op´tania. Przejd´ nast´pnie do ukazania teologicznych, psychologicznych i psychiatrycznych kryteriów rozpoznania op´tania i zakreÊlenia pola dzia∏ania duszpasterza-egzorcysty i lekarza-psychiatry oraz mo˝liwoÊci ich wspó∏pracy. POJ¢CIE OP¢TANIA Znany polski biblista, ojciec H. Langkammer pisze, ˝e op´tanie to „ow∏adni´cie cz∏owieka przez z∏ego ducha – szatana” [19]. Sensownie problemem op´tania mo˝na si´ zajmowaç jedynie wówczas, gdy przyjmuje si´ Êwiatopoglàd teistyczny, uznajàcy istnienie Boga i Êwiata duchów, a wÊród nich tak˝e duchów upad∏ych zwanych szatanami, a tak˝e gdy przyjmuje si´ okreÊlonà koncepcj´ cz∏owieka i okreÊlonà antropologi´. Steffon [31] zauwa˝a, ˝e je˝eli ktoÊ odrzuca istnienie duchów nieczystych, to sprawdzanie mo˝liwoÊci op´tania nie ma sensu. Jedynie podejÊcie integrujàce psychologiczny, parapsychologiczny i duchowy wymiar jest w stanie wyjaÊniç fenomen diabelskiego op´tania. Podobnego zdania jest tak˝e Posacki [25], wed∏ug którego badanie problemu op´tania wymaga „zarówno orientacji w teologii, jak i psychologii, psychiatrii, parapsychologii czy mo˝e tak˝e etnologii”. Ewangelie mówià z pe∏nym realizmem o mo˝liwoÊci op´tania, wyraênie rozró˝niajàc mi´dzy dokonanymi przez Jezusa uzdrowieniami z chorób fizycznych a wyrzucaniem przez Niego z∏ych duchów. O tym ostatnim mówi w Biblii 51 fragmentów [30]. Równie˝ Amorth [5] wyraênie odró˝nia uwolnienia od z∏ego ducha, jakich dokonywa∏ Jezus, od uzdrawiania z ró˝nych chorób. Co to jednak znaczy byç op´tanym? Dla J. M. Charcota op´tanie demoniczne oznacza∏o nic innego, jak szczególnà form´ histerii. Dla wspó∏czesnego psychologa religii – Davida E. Wulfa – op´tanie to „spowodowany niekiedy z w∏asnej woli stan transu, zwykle odznaczajàcy si´ intensywnà aktywnoÊcià motorycznà i podnieceniem emocjonalnym, w którym zwyk∏a osobowoÊç zostaje zastàpiona przez innà, cz´sto obcej osoby, co jest interpretowane jako posiadanie w sobie ducha. U obserwatorów op´tanie wywo∏uje wszelkie emocje, ∏àcznie z poczuciem niesamowitoÊci i przera˝enia, co Otto ujmuje w wyra˝eniu mysterium tremendum” [35]. Wyst´powanie dziÊ zjawiska op´tania potwierdza te˝ Bless [8], który uwa˝a, ˝e w takim przypadku mamy do czynienia z szatanem dzia∏ajàcym w cz∏owieku przez jego cia∏o, co oznacza, ˝e szatan u˝ywa cia∏a swej ofiary wbrew jej woli. Podczas op´tania ujawniajà si´ u danej jednostki nie tylko oznaki chorobowe, lecz szatan mo˝e wp∏ywaç do tego stopnia na jej w∏adze zmys∏owe, ˝e dana osoba traci w mniejszym lub wi´kszym stopniu u˝ywanie rozumu i dlatego mówi si´ o „zaw∏adni´ciu” diabelskim.

Podobnie jak Blees, tak˝e Amorth [3] uwa˝a, ˝e op´tanie ma miejsce wówczas, „gdy z∏y duch opanuje cia∏o (nie dusz´) cz∏owieka, ka˝àc mu coÊ czyniç lub mówiç tak, jak on chce. Ofiara nie mo˝e si´ temu przeciwstawiç, a wi´c nie jest odpowiedzialna moralnie”. Op´tanie jest wi´c nadzwyczajnym dzia∏aniem szatana, jego najwy˝szym stopniem, odró˝nianym od dzia∏ania zwyczajnego, jakim jest kuszenie cz∏owieka do grzechu [25]. W sytuacji op´tania chodzi o wzi´cie w posiadanie, przez z∏ego ducha, cia∏a danego cz∏owieka. Mo˝e tutaj chodziç o mocnà form´, polegajàcà na trwa∏ym dysponowaniu cia∏em, którym diabe∏ pos∏uguje si´ tak, jakby by∏ duszà tego cia∏a. Op´tanie mo˝e byç wi´c opanowaniem w∏adz cz∏owieka w takim stopniu, ˝e szatan „posiada” swojà ofiar´ bez ograniczeƒ i dla dzia∏ania demonicznego zostajà wy∏àczone najwy˝sze w∏adze duszy ludzkiej, a tak˝e sumienie [27]. Salvucci [28] istot´ op´tania opisuje w podobny do powy˝szego sposób: „JakaÊ obca istota wchodzi w osobowoÊç op´tanego: wyra˝a si´ i porusza poprzez danà osob´, mówiàc o rzeczach ukrytych, cz´sto w nieznanych j´zykach, torturujàc jej cia∏o, wyzwalajàc niewiarygodnà si∏´ fizycznà. Jest to najpowa˝niejszy przypadek, jaki mo˝e zaistnieç”. PRZYCZYNY OP¢TANIA Wolicki [33] przyczyny op´tania dzieli na: 1. spowodowane przez samego op´tanego; 2. spowodowane przez innego cz∏owieka; 3. nie spowodowane przez cz∏owieka.

Przyczyny spowodowane przez samego op´tanego Przyczyn op´tania mo˝e byç wiele, ale wszystkie one wià˝à si´ w jakiÊ sposób, z daniem z∏emu duchowi dost´pu do siebie, a wi´c ze stanem moralnym cz∏owieka. Drog´ do op´tania umo˝liwia ka˝dy grzech ci´˝ki, zw∏aszcza na∏ogowy, z którego grzesznik nie chce si´ nawróciç. „Poprzez grzech chrzeÊcijanin daje diab∏u prawo dost´pu do swego ˝ycia. Âw. Pawe∏ ostrzega chrzeÊcijan, by wystrzegali si´ grzechu, a tym samym nie stwarzali diab∏u okazji do ingerencji w ich ˝ycie” [30]. Pope∏nienie grzechu ci´˝kiego i trwanie w nim jest jednà z najcz´stszych przyczyn op´tania. Gdy chodzi o Êwiadome przyczyny op´tania, to Posacki wyró˝nia trzy takie sytuacje. Po pierwsze jest to sytuacja grzechu, zw∏aszcza grzechu idolatrii, okultyzmu. Zawsze sà to grzechy dobrowolne i ci´˝kie, gdy˝ one dajà szczególny przyst´p szatanowi do naszej duszy. Drugà przyczynà jest odziedziczona po przodkach pewna bliskoÊç z mocami ciemnoÊci, która równie˝ mo˝e zakoƒczyç si´ op´taniem. Dopiero trzecià przyczynà jest Êwiadomy pakt z diab∏em, polegajàcy na zaproszeniu go do swego wn´trza [26]. Dotyczy to szczególnie osób, które Êwiadomie i dobrowolnie zawar∏y pakt ze z∏ym duchem, oddajàc szatanowi swojà dusz´ i cia∏o, w zamian za jakieÊ korzyÊci doczesne, np. s∏aw´, w∏adz´, bogactwo itp. [34]. W sposób szczególny, do op´tania mo˝e prowadziç grzech Êwi´tokradztwa. Kolejnà z przyczyn op´tania mo˝e byç zatajenie grzechu. Op´taniu sprzyja równie˝ zajmowanie si´ praktykami okultystycznymi, np. seansami spirytystycznymi itp., gdy˝ w tego typu praktyki cz´sto miesza si´ z∏y duch. Wiele osób, które praktykowa∏o okultyzm, uleg∏o potem op´taniu przez z∏ego ducha. Z tego te˝ wzgl´du KoÊció∏ zabrania zajmowania si´ praktykami spirytystyczny-

PRACA POGLÑDOWA mi. W jeszcze wi´kszym stopniu do op´tania przyczyniç si´ mo˝e kult satanistyczny, przynale˝noÊç do grup satanistycznych i udzia∏ w ich rytua∏ach, gdy˝ w tym przypadku mamy do czynienia ze Êwiadomà wolà oddania si´ szatanowi do dyspozycji, co ten skrz´tnie wykorzystuje.

Przyczyny spowodowane przez innego cz∏owieka Do op´tania mo˝e doprowadziç tak˝e dzia∏anie innego cz∏owieka. Chodzi tu o dzia∏ania ludzi z bezpoÊredniego lub dalszego otoczenia op´tanego. Czasami zdarza si´, ˝e w chwili zdenerwowania, ludzie potrafià ˝yczyç sobie najgorszych rzeczy. JeÊli takie z∏orzeczenie ∏àczy si´, oprócz zdenerwowania, z aktem z∏ej woli, czyli gdy z∏orzeczàca osoba jest Êwiadoma tego, co mówi i pragnie tego, mo˝e to umo˝liwiç szatanowi dost´p do przeklinanego [33]. Amorth [3] twierdzi, ˝e szczególne niebezpieczeƒstwo op´tania zachodzi wówczas, gdy przeklinajàcego i przeklinanego ∏àczà wi´zy krwi. Posacki [26] nie wyklucza te˝ „oddzia∏ywaƒ magicznych (czarna magia) na odleg∏oÊç, czy innych manipulacji okultystycznych lub dzia∏aƒ parapsychologicznych”, jako jednej z przyczyn op´tania. Wiara, ˝e pewne osoby mogà – przy pomocy tajemniczych si∏ – oddzia∏ywaç na innych ludzi i na otoczenie, znana jest od staro˝ytnoÊci. Przetrwa∏a ona do naszych czasów. KoÊció∏ zawsze sprzeciwia si´ takim magicznym dzia∏aniom. Przyczyny nie spowodowane przez cz∏owieka Przyczyny nie spowodowane przez cz∏owieka przenoszà nas w Êwiat nadprzyrodzony. Mogà one dotyczyç Boga albo szatana. OczywiÊcie, gdy chodzi o Boga, to mo˝liwy jest tylko dopust z Jego strony, natomiast szatan mo˝e wprost op´taç danego cz∏owieka [33]. Op´tanie z dopustu Bo˝ego mo˝e spotykaç nawet osoby Êwiàtobliwe czy Êwi´te, jak o tym Êwiadczy historia KoÊcio∏a. Chodzi tutaj najcz´Êciej o poddanie danej osoby próbie wiary i wiernoÊci Bogu, albo te˝ o oczyszczenie tej osoby ze z∏a i przewinieƒ. Sarwa [29] na pytanie: Dlaczego Bóg dopuszcza na niektóre osoby op´tanie diabelskie? – odpowiada, ˝e przyczynà takiego dopustu jest udzielenie w ten sposób przestrogi ludziom zatwardzia∏ym w grzechach, albo ukazanie przez Boga – gdy dochodzi do uwolnienia -w sposób szczególny Jego mocy. Jest rzeczà oczywistà, ˝e aby do op´tania dosz∏o, musi tego chcieç ten, który dokonuje op´tania, czyli szatan. Szatan dà˝y do op´tania cz∏owieka dlatego, ˝e po swym grzechu i odwróceniu od Boga, stanà∏ w ca∏kowitej opozycji wobec Niego. Odtàd zaciekle stara si´ odwieÊç ludzi od pos∏uszeƒstwa Bogu [27]. RODZAJE OP¢TANIA Najcz´Êciej autorzy wyró˝niajà kilka stopni oddzia∏ywania z∏ego ducha na cz∏owieka. Dla naszych potrzeb przyjmijmy jego podzia∏ na trzy stopnie: n´kanie (obsessio) osaczenie (circumsessio) i op´tanie (possessio) [22].

N´kanie – obsessio Pierwszym stopniem n´kania, które przypisuje si´ z∏emu duchowi, jest tzw. nawiedzenie dotyczàce miejsc, kiedy

Ks. Andrzej Jagie∏∏o – Op´tanie i op´tani…

181

to szatan wywo∏uje ró˝ne niezwyk∏e zjawiska w domu jakiegoÊ cz∏owieka czy w jego mieszkaniu. Amorth [3] wymienia tu: stuki, ha∏as, zjawianie si´ ró˝nych zwierzàt itp. Jest to wi´c nawiedzenie lokalne, które jest bezpoÊrednim i natychmiastowym kontaktem z∏ego ducha z przedmiotami martwymi, roÊlinami czy zwierz´tami. Te dziwne zjawiska wyst´pujà w danym miejscu, niezale˝nie od tego, kto w nim przebywa. Majà one zatrwo˝yç cz∏owieka i utrudniç mu kontakt z Bogiem. Osoba doznajàca takiego n´kania w tym konkretnym miejscu, w innych miejscach mo˝e funkcjonowaç normalnie, bez przeszkód. N´kanie mo˝e jednak byç zwiàzane nie z miejscem, ale z jakàÊ osobà. Wtedy przybiera ono form´ specyficznego stanu, w którym demony nie zaw∏adn´∏y jeszcze cia∏em osoby przez siebie upatrzonej (wchodzàc w nie), lecz dr´czà jà z zewnàtrz na najrozmaitsze sposoby (np. poprzez choroby, niepokój wewn´trzny, ca∏e serie nieszcz´Êç i niepowodzeƒ, kl´sk ˝yciowych itp.) [29]. N´kany mo˝e te˝ doznawaç ró˝nych dolegliwoÊci zewn´trznych, jak uderzenia, biczowania, bardziej lub mniej groêne potràcenia, które spotykamy w ˝yciu niektórych Êwi´tych, np. u Êw. proboszcza z Ars, Êw. Paw∏a od Krzy˝a, Êw. ojca Pio i wielu innych [4]. Tak n´kanego cz∏owieka opanowuje obsesja, która konsekwentnie zmniejsza mo˝liwoÊci jego wolnego dzia∏ania. Dotyczy ona umys∏u, wyobraêni lub uczuç. Opanowuje ÊwiadomoÊç nagle i nieprzeparcie. Mogà to byç myÊli obsceniczne, bluêniercze, zbrodnicze, a tak˝e ca∏kiem b∏ahe, lecz nie do przezwyci´˝enia. OczywiÊcie, nie ka˝dy przypadek obsesji musi byç pochodzenia szataƒskiego. Mogà byç obsesje na tle nerwicy natr´ctw, ale bardziej szczegó∏owa analiza pozwala odró˝niç êród∏o obsesji w jednym i drugim przypadku [21]. Chocia˝ n´kanie nie trwa bez przerwy, to jednak doznajàcy takiego szataƒskiego ataku cz∏owiek, nigdy nie wie, gdzie i kiedy si´ on powtórzy. Wywo∏uje to narastajàcy l´k.

Osaczenie – circumsessio Ataki z∏ego ducha na tym etapie stajà si´ ciàg∏e. Pojawia si´ szereg pokus, o wiele gwa∏towniejszych i bardziej uporczywych, ni˝ zwyk∏e pokusy. Zw∏aszcza nocà pojawiajà si´ myÊli obsesyjne, cz´sto o tematyce erotycznej, rozumowo niedorzeczne, od których jednak ofiara nie jest w stanie si´ uwolniç. Prawie zawsze ma to wp∏yw na zaburzenia snu i przera˝ajàce w treÊci marzenia senne. Cz∏owiek czuje si´ osaczony ze wszystkich stron. Nigdy i nigdzie nie czuje si´ bezpiecznie. Gdy próbuje schroniç si´ do koÊcio∏a, ataki si´ nasilajà. Osobista modlitwa staje si´ utrudniona, a czasami wr´cz niemo˝liwa. Prowadzi to do skrajnego wyczerpania, utraty nadziei, do rozpaczy, nawet do samobójstwa. Taki stan mo˝e si´ ∏àczyç z agresjà demonicznà, odczuwanà cieleÊnie, jako nieprzyjemne dotyki, uderzenia, zadrapania. Madre [21] wyró˝nia osaczenie zewn´trzne, dzia∏ajàce na zmys∏y zewn´trzne (s∏uch, wzrok, dotyk) i osaczenie wewn´trzne, pobudzajàce wyobraêni´, pami´ç i nami´tnoÊci. Cz∏owiek jest tu jakby zak∏adnikiem, który nie mo˝e realizowaç swojej woli. Osoba osaczona przez z∏ego ducha uzewn´trznia napad demoniczny. Nie ca∏kiem – albo nawet wcale – nie traci ÊwiadomoÊci podczas jego trwania. Wie, co czyni∏a i mówi∏a w czasie transu.

182

WIADOMOÂCI PSYCHIATRYCZNE (tom VII) Nr 3/2004

Op´tanie – possessio Na najwy˝szym stopniu ataku z∏ego ducha na cz∏owieka, jego ofiara czuje si´ ca∏kowicie sp´tana. Nie jest w stanie kierowaç reakcjami swego cia∏a, gdy nast´puje atak op´tania. Z∏y duch, w pewnym stopniu, w∏ada tak˝e psychikà danego cz∏owieka. Ofiara op´tania znajduje si´ w stanie specyficznego transu, gdzie nast´puje zmiana wyrazu twarzy, zmienia si´ ton g∏osu, pojawiajà si´ gwa∏towne emocje. W tym momencie ograniczone jest kierowanie w∏asnà wolà. Cz∏owiek nie czuje si´ ju˝ panem tego, co czyni. Zachowanie mo˝e byç skrajnie agresywne. Okazywana wówczas si∏a jest nieproporcjonalna do zwyk∏ej si∏y organizmu. Osoba op´tana przechodzi od stanu ÊwiadomoÊci do transu i odwrotnie w sposób nag∏y. W stanie ÊwiadomoÊci nie wie, co si´ z nià dzia∏o, co podczas transu mówi∏a i czyni∏a. Scanlan i wsp. [30] uwa˝ajà, ˝e „najwa˝niejszà ró˝nic´ pomi´dzy n´kaniem a op´taniem, stanowi fakt, i˝ duch n´kajàcy danego cz∏owieka znajduje si´ poza nim samym (...), natomiast w przypadku zniewolenia, duch gnieêdzi si´ w cz∏owieku i zwykle, aby go wyp´dziç, trzeba najpierw go rozpoznaç”. Wa˝nym Êrodkiem rozpoznania czy rzeczywiÊcie zachodzi op´tanie, sà reakcje op´tanego na egzorcyzmy (np. krzyki, konwulsje itp.) Kryteria prawdziwoÊci op´tania zostanà omówione w dalszej cz´Êci pracy. CHARAKTERYSTYKA OSÓB OP¢TANYCH Kim sà ludzie przekonani o op´taniu, szukajàcy pomocy egzorcysty? To ludzie cierpiàcy psychicznie, zniech´ceni, z poczuciem niedowartoÊciowania, z poczuciem winy, niezadowoleni z siebie. Cierpiàcy fizycznie i psychicznie. W swoim ˝yciu doznali wielu kl´sk. PonieÊli pora˝ki w ˝yciu zawodowym i rodzinnym. Zostali g∏´boko zranieni uczuciowo. Nie potrafià sprostaç trudom ˝ycia. Czujà, jak opuszczajà ich si∏y. Nie mogà uwolniç si´ od strachu przed prze˝ywanymi zjawiskami, których nie rozumiejà i których nie potrafià uniknàç. S∏yszà dziwne g∏osy, ha∏asy, czujà nieprzyjemne zapachy, sà Êwiadomi obecnoÊci dziwnych istot. Bliscy ich nie rozumiejà i cz´sto nie traktujà powa˝nie, gdy opowiadajà oni o swych dolegliwoÊciach. Wobec takiej postawy bliskich, czujà si´ bardzo samotni, wyalienowani ze Êrodowiska. Wi´zi z innymi: rodzinà, krewnymi, przyjació∏mi zwykle sà pozrywane, w ich przekonaniu z winy tych drugich. Uwa˝ajà cz´sto, ˝e inni ich przeÊladujà, ˝e ich stan jest wynikiem rzuconego na nich przekleƒstwa czy uroku, lub innego nieprzyjaznego dzia∏ania bliênich. Wobec tego oskar˝ajà bliskich, ˝e stali si´ przyczynà ich nieszcz´Êcia. Poczucie sensu ˝ycia jest u takich ludzi bardzo niskie. Majà oni tak˝e zewn´trznà lokalizacj´ poczucia kontroli. Ich wiara cz´sto ogranicza si´ do pewnych form religijnoÊci ludowej. Spe∏niajà niektóre praktyki religijne, ale ich nie rozumiejà, a czasami traktujà magicznie. Cz´Êç z nich ma ju˝ za sobà epizod choroby psychicznej [16]. Osoby takie czujà si´ tak˝e pozbawione wolnoÊci i zwolnione (ca∏kowicie lub cz´Êciowo) z odpowiedzialnoÊci za swe ˝ycie. Egzorcyzm mogà uwa˝aç za zewn´trzny Êrodek, który ma szybko pomóc i wobec tego zwalnia ich od wymogu pracy osobistej, dlatego proszà o niego.

Gdzie szukajà pomocy? Cz´sto zaczynajà od przedstawicieli medycyny niekonwencjonalnej. Trafiajà wi´c do bioenergoterapeutów, wró˝ek czy jasnowidzów. Ci utwierdzajà ich w przekonaniu, ˝e stali si´ ofiarami czarów, jakichÊ z∏owrogich si∏. Obiecujà pomoc. Gdy ich dzia∏anie jest nieskuteczne, op´tani udajà si´ do swoich kap∏anów. Szukajà tak˝e pomocy w charyzmatycznych grupach religijnych (np. Odnowa w Duchu Âwi´tym), rzadziej u psychologów lub psychiatrów. Dlaczego to robià? Dlatego, ˝e szukajà zdrowia i szybko chcà si´ pozbyç swoich problemów. SPOSOBY PRZE˚YWANIA OP¢TANIA Ze wzgl´du na sposób prze˝ywania swojego stanu przez op´tanych, mo˝na wyró˝niç kilka rodzajów fenomenu op´tania. Op´tanie utajone Mamy z nim do czynienia, gdy ktoÊ wyznaje satanizm (tzw. bia∏y), bez afiszowania si´ zewn´trznego strojem czy innymi akcesoriami, pozwalajàcymi obserwatorowi na powiàzanie go z ruchem satanistycznym. Dochodzi tu do paktowania z diab∏em, aby za jego pomocà uzyskaç w∏adz´, popularnoÊç czy majàtek. Cena duchowa, jakà przyjdzie za to powodzenie zap∏aciç, jest takiemu cz∏owiekowi oboj´tna. Uparcie sprzeciwia si´ on uznanym prawdom religijnym, decyzjà woli akceptuje z∏o. Sta∏ym elementem jego stylu ˝ycia sà bluênierstwa wobec Boga, odrzucenie wszelkiej wiary religijnej, nienawiÊç wobec Chrystusa i KoÊcio∏a. Cz´sto towarzyszy temu agresja wobec ludzi. KtoÊ taki nigdy te˝ nie b´dzie szuka∏ kontaktu z egzorcystà i nie wyrazi zgody na przeprowadzenie egzorcyzmu. Nie ma tu ˝adnych manifestacji op´tania, które mogliby zauwa˝yç inni. Stan takich ludzi mo˝na poznaç tylko po owocach ich czynów. Op´tanie ujawnione Obserwujemy tu zmiany fizyczne (np. specyficzny wyraz twarzy, zmian´ g∏osu, charakterystyczne wykrzywienia cia∏a) i zmiany intelektualne utrudniajàce adekwatne rozpoznanie sytuacji i podj´cie odpowiednich decyzji ˝yciowych. Towarzyszà temu silne prze˝ycia emocjonalne, wszechogarniajàcy l´k. Widoczne sà tak˝e zmiany osobowoÊci, np.: zmiana poczucia to˝samoÊci, obni˝enie poczucia wartoÊci, zmiany charakterologiczne, agresywnoÊç. WÊród zmian w dziedzinie duchowej, na uwag´ zas∏uguje zw∏aszcza degradacja moralna i awersja religijna. Osoba taka cierpi z powodu prze˝ywanego stanu, chce si´ z niego wydobyç, dlatego dopuszcza mo˝liwoÊç egzorcyzmu, a nawet cz´sto sama szuka kontaktu z egzorcystà. Op´tanie urojone Bywajà tak˝e osoby, które mocno wierzà w to, ˝e zosta∏y op´tane. Zwykle mamy tu do czynienia z osobowoÊcià paranoidalnà, niepodatnà na sugestie. Chocia˝ niepokojàce ich objawy majà pod∏o˝e naturalne, oni uparcie i b∏´dnie t∏umaczà sobie charakter doznanych prze˝yç. Uciekajà si´ do modlitwy, ale traktujà jà na sposób magiczny. G∏oÊno domagajà si´ egzorcyzmu. Zg∏aszajà liczne pretensje do otoczenia, obarczajàc je winà za op´tanie.

PRACA POGLÑDOWA Op´tanie wmówione Niekiedy cz∏owiek doznajàc jakichÊ niepokojàcych objawów, nie szuka ich naturalnej przyczyny, nie idzie do lekarza, lecz udaje si´ np. do wró˝ek lub energoterapeutów – u nich szukajàc pomocy. Gdy ktoÊ zasugeruje mu, ˝e to nie mo˝e byç – w ˝adnym przypadku – choroba psychiczna, lecz skutek dzia∏ania z∏ego ducha, „op´tany” boi si´, ˝e to prawda. Gdy t´ opini´ potwierdzi jeszcze jakaÊ grupa, pod wp∏ywem sugestii otoczenia cz∏owiek taki t∏umaczy sobie swój stan jako op´tanie. Przekonanie o op´taniu wzmacnia przez lektur´ ksià˝ek o egzorcystach i oglàdanie filmów o podobnej tematyce. Obserwujemy tu du˝à ∏atwowiernoÊç wobec cudzych opinii. Gdy ktoÊ taki znajdzie si´ w koƒcu u psychiatry lub egzorcysty, jest w stanie przyjàç do wiadomoÊci ich ocen´ swojego stanu, lecz zanim do tego dojdzie, prze˝ywa ró˝ne wàtpliwoÊci i l´k, ˝e nikt nie b´dzie móg∏ udzieliç mu skutecznej pomocy. Op´tanie udawane Taki „op´tany” wie, ˝e udaje. Ma tego ca∏kowità ÊwiadomoÊç. Trwa jednak przy takim t∏umaczeniu swych dolegliwoÊci, bo ma w tym jakiÊ interes. Zwykle obserwujemy u tych osób osobowoÊç histeroidalnà, sk∏onnà do przesady, przejawiajàcà si´ niepohamowanà ch´cià zwrócenia na siebie uwagi otoczenia. Niektórym towarzyszy ch´ç zyskania alibi dla niepodejmowania wa˝nych zadaƒ ˝yciowych. Taka osoba bardzo chce si´ poddaç egzorcyzmom, zw∏aszcza widowiskowym. ROZPOZNANIE OP¢TANIA Kryteria rozpoznawania fenomenu op´tania mo˝na rozpatrywaç z teologicznego, psychologicznego i psychiatrycznego punktu widzenia i w takiej kolejnoÊci zostanà omówione. Teologiczne kryteria prawdziwoÊci op´tania Z duszpasterskiego punktu widzenia najwa˝niejsze sà kryteria, które podaje wydany w 1997 r. Nowy Rytua∏ Egzorcyzmów [12, 13]. Wymieniane sà tu: pos∏ugiwanie si´ przez op´tanego obcym j´zykiem, którego si´ nie uczy∏; ujawnianie rzeczy dalekich lub ukrytych, których op´tany nie móg∏ poznaç naturalnà drogà; okazywanie si∏y fizycznej nieproporcjonalnej do stanu organizmu; awersja religijna, przejawiajàca si´ upadkiem praktyk religijnych, rozdêwi´kiem mi´dzy wiarà a ˝yciem oraz nienawiÊcià wzgl´dem Boga. Mo˝na tu jeszcze dodaç: aktywne g∏oszenie przez op´tanego idei antyreligijnych, subiektywne przekonanie o obecnoÊci szatana w jego ˝yciu, a tak˝e specyficzny spo∏eczny kontekst wyst´powania omówionych wy˝ej zjawisk. Balducci [6] uwa˝a, ˝e o op´taniu mo˝na mówiç wówczas, gdy ktoÊ przejawia wstr´t do wszystkiego, co Êwi´te. Towarzyszà temu spontaniczne i gwa∏towne wybuchy nienawiÊci. Op´tany przybiera pe∏ny z∏oÊci wyraz twarzy, jego rysy zostajà podczas takiego ataku zmienione, a ruchy cia∏a konwulsyjne. Dla znanego egzorcysty w∏oskiego Amortha [5] op´tanie jest autentyczne, je˝eli: lekarze nie sà w stanie ustaliç rozpoznania, a ˝adne stosowane przez nich lekarstwa nie skutkujà; op´tany narzeka na niemo˝noÊç modlitwy i uczestniczenia w Eucharystii, pomimo wczeÊniejszych praktyk re-

Ks. Andrzej Jagie∏∏o – Op´tanie i op´tani…

183

ligijnych. Objawom tym towarzyszy wÊciek∏oÊç na widok Êwi´tych symboli i napady z∏oÊci niezgodne z wczeÊniejszym charakterem; op´tany nie pami´ta te˝ o zniewa˝aniu i przekleƒstwach, których si´ podczas op´tania dopuÊci∏. Bokrzycka [9], poÊród wielu kryteriów op´tania, zwraca szczególnà uwag´ na os∏abienie u osób op´tanych woli ˝ycia; na to, ˝e prezentujà oni postawy nihilistyczne, zaniedbujà wa˝ne ˝yciowo zadania. Cechuje ich duchowa pustka oraz sk∏onnoÊç do sekciarstwa, magii, wró˝biarstwa i astrologii.

Psychologiczne wskaêniki op´tania Kryteria op´tania – z punktu widzenia psychologa – omawia Nowak [23]. Istotne dla niego wskaêniki op´tania to: nag∏a zmiana osobowoÊci, tajna wiedza lub si∏a przekraczajàca zdolnoÊci podmiotu, ca∏kowita przemiana postawy moralnej oraz postawa destrukcyjna wobec ca∏ej ekonomii zbawienia. Posacki [26] jako cechy pozwalajàce odró˝niç zachowania cz∏owieka op´tanego od chorego psychicznie, wymienia: brak reakcji na Êrodki farmakologiczne (np. uspokajajàce), specyficzne odg∏osy i krzyki wydawane przez cz∏owieka op´tanego (jakich nie zna psychopatologia medyczna, a które wzmagajà si´ przy egzorcyzmie) oraz l´k adekwatny do rozmiaru zagro˝enia, np. l´k przed kontaktem z egzorcystà, l´k przed wodà Êwi´conà (w chorobie psychicznej l´k jest niezale˝ny od sytuacji). Ciekawie kryteria op´tania ukazuje, powo∏ujàc si´ na J. Richardsa, tak˝e Salvucci [28]. Wed∏ug tego uj´cia, op´taniu towarzyszà – poni˝ej omówione – ró˝norodne zmiany. Zmiany fizyczne: nadnaturalna si∏a; konwulsje podobne do epileptycznych z pianà na ustach w∏àcznie; symptomy podobne do katatonii: omdlenie, a w drugim etapie nieczu∏oÊç na ból; zmieniony g∏os. Zmiany mentalne: mówienie obcymi, nie wyuczonymi j´zykami; pojmowanie j´zyków nieznanych; zdolnoÊci paranormalne, np.: jasnowidzenie, telepatia, znajomoÊç rzeczy ukrytych. Elementy duchowe: l´k wobec przywo∏ywania Chrystusa, przekleƒstwa i bluênierstwa, agresywna reakcja na modlitw´. Zmiany osobowoÊci: zmiany w inteligencji, charakterze i wyglàdzie. Psychiatryczne kryteria op´tania Z autorów, którzy na fenomen op´tania patrzyli z punktu widzenia psychiatry, mo˝na wymieniç Aleksandrowicza i D´bca. Aleksandrowicz [2], powo∏ujàc si´ na ICD-10, nast´pujàco charakteryzuje op´tanie: jest to niezale˝na od woli i niechciana utrata poczucia to˝samoÊci i orientacji w otoczeniu, której towarzyszy zaw´˝enie pola uwagi i ÊwiadomoÊci, odczuwanie innego stanu ÊwiadomoÊci i przekonanie o op´taniu przez z∏e duchy. Pozycja i ruchy cia∏a sà wówczas ograniczone, a wypowiedzi s∏owne ubogie i powtarzajàce si´. Decydujàcy jest akt woli osoby wprowadzajàcej si´ lub chcàcej zostaç wprowadzonà w trans. Je˝eli jest to dzia∏anie dowolne, Êwiadome i celowe, mamy do czynienia z fenomenem kulturowym, a nie z zaburzeniem zachowania. D´biec [11] do najbardziej charakterystycznych dla cz∏owieka op´tanego cech zalicza: utrat´ kontroli ruchów przejawiajàcà si´ bezruchem i apatià lub reakcjami gwa∏townymi i brutalnymi; agresj´ czynnà skierowanà przeciw przedmio-

184

WIADOMOÂCI PSYCHIATRYCZNE (tom VII) Nr 3/2004

tom, osobom, sobie samemu; zmian´ wyglàdu twarzy (zgodnà z to˝samoÊcià istoty op´tujàcej); a tak˝e zmian´ tonu g∏osu i treÊci wypowiedzi; afekt spójny z wypowiedziami osoby op´tanej, przybierajàcy ró˝ne formy: od rozbawienia, przez napi´cie i niepokój, a˝ do straszenia otoczenia i wypowiadania myÊli bluênierczych; niezwyk∏e cechy psychofizyczne: niespotykanie du˝à si∏´ fizycznà, odpornoÊç na ból, zniesienie reakcji alergicznych czy ró˝ne dolegliwoÊci somatyczne, np. bóle g∏owy, brzucha, uczucie dusznoÊci itp. Op´tani s∏yszà te˝ ró˝ne dziwne g∏osy, widzà jakieÊ przera˝ajàce postacie, doznajà dojmujàcego l´ku. Natomiast dla Amerykaƒskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV) trans op´tania (possession trans) jest jednym z przyk∏adów zaburzenia dysocjacyjnego nie klasyfikowanego inaczej, opatrzonego kodem 300.15. To pojedyncze, albo epizodyczne zak∏ócenia stanu ÊwiadomoÊci, to˝samoÊci lub pami´ci, rodzime dla poszczególnych miejsc lub kultur. Trans ten polega na zastàpieniu zwyczajnego poczucia to˝samoÊci osobowej przez nowà to˝samoÊç, przypisywanà wp∏ywowi ducha, mocy, bóstwa lub innej osoby, i wystàpieniu stereotypowych „mimowolnych” ruchów lub amnezji. Zaburzenie nie stanowi normalnej cz´Êci, szeroko akceptowanej, kolektywnej praktyki kulturowej lub religijnej [11].

Pole dzia∏ania duchownego-egzorcysty Swojà pos∏ug´ duchowny, mianowany przez biskupa egzorcystà, powinien traktowaç nie jako dzia∏alnoÊç terapeutycznà, ale jako duszpasterstwo tej cz´Êci wiernych (ostatnio coraz liczniejszej), która prze˝ywa specyficzne problemy duchowe i potrzebuje fachowej pomocy. Kap∏ani-egzorcyÊci twierdzà, ˝e wÊród osób zg∏aszajàcych si´ do nich, z op´taniem majà do czynienia rzadko (ok. 1% przypadków), natomiast znacznie cz´Êciej (w ok. 40% przypadków) spotykajà si´ ze zniewoleniem demonicznym ró˝nego rodzaju i stopnia [20]. Coraz cz´Êciej przychodzà do nich ludzie sp´tani przez szatana podwójnym ∏aƒcuchem: pope∏nionego grzechu i unikania, nieraz od wielu lat, spowiedzi. Zadaniem duszpasterza jest wi´c solidne rozeznanie, nie tylko zg∏aszanych przez potrzebujàcego pomocy wiernego dolegliwoÊci, ale i jego stanu duchowego. Egzorcysta powinien dobrze rozeznaç sytuacj´ i strzec si´ b∏´du sprowadzania chorób psychicznych do op´tania. B∏àd ten polega na tym, ˝e dzia∏aniu szatana b∏´dnie przypisuje si´ niema∏o chorób psychicznych, które powinny byç przedmiotem leczenia specjalistycznego, w tym farmakologicznego, nie zaÊ modlitwy o uwolnienie. Madre [21] wymienia tu takie schorzenia jak: demonopatia, demonomania, demonofobia i demonolatria. Demonopatia polega na tym, ˝e chory czuje si´ przeÊladowany przez diab∏a, zewn´trznie bàdê wewn´trznie. W istocie rzeczy, chory jest „przeÊladowany” przez w∏asne „ja”, które przenosi drogà projekcji na wyobra˝enie diab∏a, aby w ten sposób wyzwoliç si´ od poczucia winy. Demonomania to przekonanie chorego, ˝e jest szatanem. Demonofobia to l´k przed pot´pieniem, przed szatanem i piek∏em. Ta ostatnia postaç schorzenia wyst´puje w niektórych postaciach nerwicy natr´ctw, w schizofrenii i paranoi. Demonolatria jest kultem szatana, wynikajàcym z urojeƒ lub ze Êwiadomych praktyk satanistycznych.

W skrócie mo˝na powiedzieç, ˝e zadania duszpasterza, w sytuacji gdy spotka osob´ przekonanà o op´taniu, przedstawiajà si´ nast´pujàco: a) Przy prawdopodobnym psychogennym charakterze zaburzeƒ zachowania: doprowadziç do pewnego stopnia akceptacji faktu prze˝ywania trudnoÊci psychicznych, skierowaç do fachowców (psychiatry czy psychologa) i zmotywowaç do korzystania z ich pomocy oraz pomóc funkcjonowaç w ˝yciu codziennym z prze˝ywanymi trudnoÊciami, tj. mobilizowaç do podejmowania ˝yciowo wa˝nych zadaƒ. Duszpasterz powinien te˝ pomóc zainteresowanemu wybraç realne do osiàgni´cia cele ˝yciowe oraz skierowaç do mogàcej udzieliç wsparcia psychicznego przyjaznej osoby, wspólnoty czy stowarzyszenia; dbaç o popraw´ funkcjonowania w ˝yciu spo∏ecznym. b) Przy wykluczeniu psychogennego charakteru obserwowanych zaburzeƒ: zastosowaç egzorcyzm. Triacca [32] podkreÊla, ˝e skutki egzorcyzmu oddzia∏ujà w pozytywny sposób, nie tylko do uwolnienia spod w∏adzy nieprzyjaciela, lecz tak˝e do zaradzenia s∏aboÊciom psychiki, uspokojenia l´ków, nadwra˝liwoÊci, zamieszania w sferze ducha i umys∏u wierzàcych. Prawid∏owe zastosowanie egzorcyzmu winno prowadziç nie tylko do uwielbienia Boga, ale tak˝e do uÊwi´cenia wiernego. Wymiar terapeutyczny egzorcyzmu nabiera ró˝nych odcieni, przechodzàc od dziedziny psychologii, przez dziedzin´ spo∏eczno-Êrodowiskowà, dochodzàc wreszcie do poziomu duchowego. Aspekt terapeutyczny, zwiàzany z egzorcyzmem, winien dotyczyç nie tylko ogólnego stanu zdrowia danej osoby, lecz winien rozciàgnàç si´ na integralnà harmoni´ osobowoÊci wiernego. Zach´ciç trzeba takà osob´ do sta∏ego kontaktu z w∏asnym duszpasterzem. Skierowaç do dojrza∏ej grupy modlitewnej, która mo˝e udzieliç duchowego wsparcia oraz pomóc wróciç do wspólnoty KoÊcio∏a.

Zakres dzia∏ania lekarza psychiatry Odró˝nienie czystych zaburzeƒ psychicznych od op´tania nastr´cza wiele trudnoÊci dlatego, ˝e granica mi´dzy op´taniem a chorobà psychicznà jest dosyç p∏ynna. Tym, co zasadniczo odró˝nia chorob´ psychicznà od op´tania jest wyst´powanie (w wypadku op´tania) objawów parapsychicznych (znajomoÊç rzeczy ukrytych, mówienie obcymi j´zykami, niezwyk∏a si∏a), których to objawów nie stwierdza si´ w typowej chorobie psychicznej czyli psychozie; poza tym objawy mogà byç podobne. Lekarzowi psychiatrze mo˝e groziç b∏àd redukowania op´tania do choroby psychicznej. Redukowanie op´tania do choroby psychicznej, np. do schizofrenii, jest powa˝nym b∏´dem metodologicznym. Wskaênikiem ex post tego, ˝e wyst´puje schizofrenia, by∏aby nieskutecznoÊç zastosowanych egzorcyzmów. Przypomnieç tu jednak nale˝y, ˝e owocem zastosowania egzorcyzmu mo˝e byç natychmiastowe uwolnienie, lecz mo˝e ono równie˝ przybraç form´ d∏ugotrwa∏ego procesu. Bardzo cz´sto ludzie, którzy nie chcà z ró˝nych wzgl´dów przyjàç faktu op´tania, usi∏ujà sprowadziç go do rz´du zjawisk z zakresu „ma∏ej” czy – cz´Êciej – „du˝ej psychiatrii” i widzieç w nim jakàÊ okreÊlonà jednostk´ psychiatrycznà. Takie redukowanie faktu op´tania, a wi´c zjawiska wyst´pujàcego w sferze ducho-

OMÓWIENIE CZASOPISM ZAGRANICZNYCH

Ks. Andrzej Jagie∏∏o – Op´tanie i op´tani…

wej, do faktu z dziedziny psychicznej jest niezwykle szkodliwe i zgubne [33]. Zadaniem psychiatry jest diagnostyka ró˝nicowa op´tania, dlatego powinien dobrze okreÊliç to, co ró˝nicuje fenomen op´tania od takich zaburzeƒ psychicznych, jak zaburzenia schizofreniczne, ostre zaburzenia psychotyczne, padaczka, stany pomroczne, osobowoÊç mnoga, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. JeÊli psychiatra napotka objawy, których nie da si´ zaliczyç do chorób naukowo rozpoznanych, powinien stwierdziç, ˝e jego wiedza nie pozwala mu na kompetentne wyjaÊnienie tych objawów i wówczas pojawia si´ potrzeba konsultacji z teologiem, ewentualnie nawet z egzorcystà. Amorth [5] przypomina jednak, ˝e „psychiatrzy i egzorcyÊci muszà byç widziani na dwóch ró˝nych poziomach, gdy˝ pos∏ugujà si´ dwoma ca∏kowicie ró˝nymi metodami”. Wspólnà metodà jest troska o dobro cz∏owieka. KONIECZNOÂå WSPÓ¸PRACY EGZORCYSTY I PSYCHIATRY Nowy rytua∏ egzorcyzmów zaleca, aby op´tanie przez diab∏a odró˝niaç od choroby psychicznej [12]. Analizujàc relacje op´tania do ró˝nych zaburzeƒ psychicznych, trzeba wyró˝niç trzy mo˝liwe sytuacje: a) op´tanie mo˝e wyst´powaç niezale˝nie od zaburzeƒ psychicznych, chocia˝ z pewnymi symptomami takich zaburzeƒ. B´dà one podobne do tych, jakie wyst´pujà w typowych zaburzeniach nerwicowych czy

185

psychotycznych; b) op´tanie mo˝e wywo∏aç konkretne zaburzenia psychiczne. Zaburzenia te sà wówczas jednymi z symptomów op´tania; c) op´tanie mo˝e te˝ wspó∏wyst´powaç równolegle z zaburzeniami psychicznymi [21]. Mo˝e wi´c wspó∏istnieç z chorobà psychicznà i nak∏adaç si´ na jej obraz. Tego typu przypadki sà najtrudniejsze. Tutaj potrzeba wspó∏dzia∏ania egzorcysty i psychiatry [5, 33]. Aby w∏aÊciwe ró˝nicowanie, mi´dzy op´taniem a chorobami psychicznymi mog∏o byç skuteczne, konieczne jest zbli˝enie mi´dzy psychiatrami i egzorcystami [15]. Potrzeba wzajemnych spotkaƒ i dyskusji, aby przezwyci´˝yç „mur, który dzieli egzorcystów i psychiatrów” [28]. A stanowiç go mo˝e ca∏kowicie odmienna wizja Êwiata i odmienna antropologia. Ale tak˝e przy zachowaniu ró˝nicy w spojrzeniu na cz∏owieka znaleêç mo˝na to, co nas ∏àczy. Dobrze rozumia∏ to V. E. Frankl, gdy pisa∏, ˝e lekarz per intentionem troszczy si´ o zdrowie cz∏owieka, ale per efectum pomaga mu w dà˝eniu do zbawienia. Duszpasterz natomiast per intentionem zabiega o zbawienie duszy cz∏owieka, ale per efectum przyczynia si´ do jego zdrowia fizycznego i psychicznego. Podobnie mo˝e byç mi´dzy psychiatrà i egzorcystà. Decydujàc si´ na wspó∏dzia∏anie, ka˝dy z nich, pozostajàc przy swoich metodach dzia∏ania, przyczyni si´ do zdrowia pacjenta i do w∏asnego rozwoju. Szczególnie owocna, z punktu widzenia duszpasterza, mo˝e okazaç si´ wspó∏praca z psychiatrà wierzàcym, który z w∏asnego doÊwiadczenia zna problemy duchowe swoich pacjentów i potrafi je zrozumieç.

PIÂMIENNICTWO 1. Aldunate C.: Il cristiano di fronte al paranormale. Milano 1994.

10. Cristiani L.: Znaki obecnoÊci szatana we wspó∏czesnym Êwiecie. Gdaƒsk 1995.

2. Aleksandrowicz J.: Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia osobowoÊci i zachowania doros∏ych (wed∏ug ICD-10). Psychopatologia, diagnostyka, leczenie. Wydawnictwo UJ, Kraków 1998.

11. D´biec J.: Op´tanie. Próba psychopatologicznego uj´cia problemu. Wydawnictwo UJ, Kraków 2000.

3. Amorth G.: Wyznanie egzorcysty. Edycja Âw. Paw∏a, Cz´stochowa 1997. 4. Amorth G.: Nowe wyznanie egzorcysty. Edycja Âw. Paw∏a, Cz´stochowa 1998. 5. Amorth G.: EgzorcyÊci i psychiatrzy. Edycja Âw. Paw∏a, Cz´stochowa 1999. 6. Balducci C.: La possessione diavolica. Roma 1988. 7. Bilikiewicz A., Landowski J., Radziwi∏∏owicz P.: Psychiatria. Repetytorium. PZWL, Warszawa 1999. 8. Bless H.: Zarys psychiatrii duszpasterskiej. ATK, Warszawa 1980. 9. Bokrzycka A.: Egzorcyzmy w Êwietle wspó∏czesnych dyskusji teologicznych. Mps. Arch. PWT, Wroc∏aw 2000.

12. Egzorcyzmy i inne modlitwy b∏agalne. Ksi´garnia Êw. Jacka, Katowice 2002. 13. Ferraro G.: Nowy rytua∏ egzorcyzmów: narz´dzie w∏adzy Chrystusa. Anamnesis 1998/1999, 4, 56–84. 14. Fizzotti E.: Satanizm z punktu widzenia psychologii. L’Osservatore Romano 1997, 6, 59–61. 15. Froc I.: EgzorcyÊci. Wydawnictwo M, Wydawnictwo OO. Franciszkanów, Kraków 1995. 16. Jagie∏∏o A.: Kryteria op´tania. [w:] Poradnictwo psychologiczno-religijne. Teoria i praktyka, J. Makselon (red.), Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 2001, 39–48. 17. Klasyfikacja zaburzeƒ psychicznych i zaburzeƒ zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Vesalius, Kraków–Warszawa 1998.

18. Korzeniowski L., Pu˝yƒski S. (red.): Encyklopedyczny S∏ownik Psychiatrii. PZWL, Warszawa 1978. 19. Langkammer H.: S∏ownik biblijny. Ksi´garnia Êw. Jacka, Katowice 1989. 20. Lenart R.: Op´tanie diabelskie i egzorcyzmy. Wczoraj – dziÊ – jutro. Dom Wydawniczy „Ostoja”, Krzeszowice 2003. 21. Madre Ph.: Bo˝a mi∏oÊç a dar uwalniania. Wydawnictwo M, Kraków 1997. 22. Müller J.: Verwunscht, verrhext, verruckt oder was? Betulius Verlag, Stuttgart 1998. 23. Nowak A. J.: Identyfikacja postaw. RW KUL, Lublin 2000. 24. Nowy Rytua∏ Egzorcyzmów. Anamnesis 1998/99, 3, 29–39. 25. Posacki A.: Okultyzm, magia, demonologia. Wydawnictwo M, Kraków 1996. 26. Posacki A.: Wprowadzenie do polskiego wydania ksià˝ki R. Salvucciego. Jasne s∏owa na temat ciemnej rzeczywistoÊci. Wydawnictwo M, Kraków 1998, 5–27.

186

WIADOMOÂCI PSYCHIATRYCZNE (tom VII) Nr 3/2004

27. Rojek M.: Angelologia i demonologia. Wydawnictwo Archidiecezji Przemyskiej, PrzemyÊl 1999.

30. Scanlan M., Cirner R. J.: Uwalnianie ze z∏ych mocy. Wydawnictwo M, Kraków 1999.

33. Wolicki M.: Psychologiczno-pastoralne aspekty op´tania. Mps. PWT, Wroc∏aw 2001.

28. Salvucci R.: Jasne s∏owa na temat ciemnej rzeczywistoÊci. Kraków 1998.

31. Steffon J. J.: Satanizm jako ucieczka w absurd. Wydawnictwo WAM, Kraków 1993.

34. Wójtowicz J.: Modlitwy o uwolnienie. PrzemyÊl 2001.

29. Sarwa A. J.: O szatanie, czarach, op´taniu i czcicielach z∏ego. Tarnów 1993.

32. Triacca A.: La preghiera della Chiesa nell'esorcismo „maggiore”. Rivista Liturgica 2000, 6, 899–918.

35. Wulf D. M.: Psychologia religii. WSiP. Warszawa 1999.

Adres do korespondencji: Ks. dr Andrzej Jagie∏∏o Zak∏ad Psychologii Papieski Wydzia∏ Teologiczny Pl. Katedralny 14 50–329 Wroc∏aw