DOI: 10.15503/onis2014-267-276 Emocje w procesie twÓrczym. Perspektywa teoretyczna i aplikacje kliniczne MaÙgorzata Osowiecka, [email protected] SzkoÙa WyČsza Psychologii SpoÙecznej Ul. Chodakowska 19/31, Warszawa

Streszczenie

Cz¿ï° naukowców twierdzi, Če twórcze dzieÙa s­ powi­zane z emocjami negatywnymi – ludzie kreatywni, zwÙaszcza wybitni twórcy, naraČeni s­ na l¿k przed odrzuceniem, ocen­. Z badaÚ wynika, Če w szczególnoïci poeci cz¿ïciej cierpi­ na stany obniČonego nastroju. Z drugiej strony dokumentuje si¿ zwi­zek twórczoïci z emocjami pozytywnymi. Nastrój pozytywny wpÙywa na poszerzenie zakresu skojarzeÚ, a szcz¿ïcie jest zwi­zane z twórczym stanem ßow. W niniejszym artykule podejmuj¿ prób¿ integracji tych dwóch perspektyw. Prezentuj¿ równieČ przykÙady z wÙasnego doïwiadczenia klinicznego – arteterapi¿ w oïrodku terapii uzaleČnieÚ „Plus” EKO SzkoÙa …ycia w Wandzinie oraz projekt Masska jako przykÙad terapii zaj¿ciowej. SÙowa kluczowe: twórczoï°, emocje, Model Poszukiwania Znaczenia, przepÙyw, arteterapia, kreatywnoï° Emotions in the creative process. Theoretical review and clinical applications

Abstract Some scientists believe that creative works are connected with negative emotions – creative people are exposed to fear of rejection or social judgment. Research shows that especially poets oĞen suěer from depressed mood states. On the other hand, many studies have documented the relationships between creativity and positive emotions. Positive mood has impact on broadening the range of associations. What is more, happiness is associated with ßow state. In this article I make an aĴempt to integrate these two perspectives. I present also some examples from my own clinical experience – art therapy in the complex treatment of addictions ECO School of Life in Wandzin and the project Masska as an example of occupational therapy. Keywords: creativity, emotions, The meaning maintenance model, ßow, art therapy

Wprowadzenie

Twórczoï° jest nieodmienn­ cz¿ïci­ Čycia ludzi od zarania dziejów. Twórcze dziaÙanie, czy to w dziedzinach artystycznych (poezja, muzyka, malarstwo), czy to wynalazczych, jest najcz¿ïciej moČliwe dzi¿ki emocjonalnym inspiracjom. Jak podaje Edward N¿cka, emocje motywuj­, pobudzaj­, a takČe peÙni­ funkcje „quasi-poznawcze, polegaj­ce na sterowaniu procesem twórczym”1. Dzi¿ki wywiadom ze znanymi, wybitnymi twórcami wiadomo, Če wyznacznikiem procesu twórczego jest silne nasycenie emocjonalne2. Brewster Ghiselin i jego wspóÙpracownicy badali doïwiadczenie wgl­du3 w kontekïcie doïwiadczanych w jego czasie emocji. OkazaÙo si¿, Če przed osi­gni¿ciem olïnienia badani byli niespokojni i rozdraČnieni. Natomiast uzyskanie wgl­du sprawiaÙo, Če czuli przyjemne odpr¿Čenie i szcz¿cie4. Na róČnorodnoï° emocji w procesie tworzenia wskazuje równieČ Melvin Shaw, który badaÙ twórczych uczonych. Naukowiec wykazaÙ, Če ta grupa cz¿sto doïwiadczaÙa niepokoju, kiedy praca nie przynosiÙa zakÙadanych rezultatów. ZaobserwowaÙ równieČ, Če w procesie twórczym, jak i w Čyciu, osoby z tej grupy kierowaÙy si¿ swoimi uczuciami oraz cz¿sto dokonywaÙy decyzji w sposób intuicyjny. Co wi¿cej, cz¿sto doznawaÙy one satysfakcjonuj­cych przeČy° zwi­zanych z „zanurzaniem si¿” w aktualnie podejmowanej twórczej aktywnoïci5. 1 E. NĊcka, Psychologia twórczoĞci, GdaĔsk 2001, s. 77. 2 Zob. H. Selye, Od marzenia do odkrycia naukowego, Warszawa 1967. 3 Umysáowa zmiana struktury problemu skutkująca odczuciem nagáego pojawienia siĊ rozwiązania w ĞwiadomoĞci. Wgląd inaczej nazywany jest olĞnieniem. 4 B. Ghiselin, R. Rompel, C. Taylor, A creative process check list: its development and validation, [w:] C. Taylor (red.), Widening horizons in creativity, New York 1964, s. 19-33. 5 M. Shaw, The eureka process: A structure for the creative experience in science, “Creativity Research” 1989, Vol. 2, s. 286-298.

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

267

Czy wi¿c emocje s­ przyczyn­ twórczoïci, jej cz¿ïci­ skÙadow­, a moČe wynikiem? Jakie znaczenie maj­ emocje w procesie twórczym rozumianym przez „maÙe t” (twórczoï° egalitarna), jak i „duČe T” (twórczoï° wybitna)? W jaki sposób twórczoï° oddziaÙuje na odbiorców? Na te i wi¿cej pytaÚ postaram si¿ odpowiedzie° poniČej. Zaczn¿ od przegl­du koncepcji teoretycznych dotycz­cych „ciemnej strony twórczoïci”, sygnalizuj­c, Če afekt negatywny „daje si¿ we znaki” wielu twórcom, zwÙaszcza jednostkom wybitnym. Opis zostanie poparty opisem badaÚ dokumentuj­cych wpÙyw bycia twórc­ na funkcjonowanie psychiczne i naraČenie na róČne zaburzenia. Nast¿pnie zaprezentuj¿ odmienny punkt widzenia, wedÙug którego to emocje pozytywne s­ zwi­zane ze wzrostem kreatywnoïci, zwÙaszcza jeïli mamy na myïli twórczoï° pospolit­, mierzon­ testami myïlenia twórczego. Nast¿pnie zintegruj¿ oba uj¿cia udziaÙu emocji w procesie twórczym. Na koniec zaprezentuj¿ koncepcje pokazuj­ce zbawienny wpÙyw twórczoïci lub samego kontaktu z ni­ na emocje i motywacje czÙowieka. Opisz¿ konkretne przykÙady z wÙasnego doïwiadczenia klinicznego – lecz­cy wpÙyw twórczoïci artystycznej (arteterapia, twórczoï° literacka, muzyczna) w oïrodku zamkni¿tym terapii uzaleČnieÚ „Plus” EKO SzkoÙa …ycia w Wandzinie, a takČe przedstawi¿ projekt Masska jako przykÙad wpÙywu terapii zaj¿ciowej na spoÙeczno-emocjonaln­ rehabilitacj¿ osób spoÙecznie marginalizowanych, chorych psychicznie i niepeÙnosprawnych.

Emocje negatywne w twÓrczoҲci Jak twierdzi David Schuldberg, ludzie kreatywni, zwÙaszcza wybitni twórcy, naraČeni s­ na wysokie koszty emocjonalne. Wïród kosztów twórczoïci wybitnej moČemy wymieni°: l¿k przed odrzuceniem, ocen­, samotnoïci­ i przekroczeniem granicy „normalnoïci”6. Twórcy wnosz­ do kultury, nauki, a takČe Čycia w ogóle, zupeÙnie now­ jakoï°, która cz¿sto odbiega od znanych dotychczas rozwi­zaÚ. Innowacyjne pomysÙy mog­ nierzadko spotyka° si¿ z krytyk­ i brakiem zrozumienia. E. N¿cka podaje, Če wybitni twórcy cz¿sto doïwiadczaj­ smutku, przygn¿bienia i stanów hipomaniakalnych7. Z badaÚ wynika, Če ludzie zajmuj­cy si¿ twórczoïci­ róČnych dziedzin s­ szczególnie naraČeni na depresj¿ dwubiegunow­, zaburzenia schizotypowe i próby samobójcze8. Odsetek osób chorych psychicznie wïród znanych i cenionych malarzy czy pisarzy jest statystycznie wysoki. Dobrze znani kaČdemu czÙowiekowi artyïci: Ernest Hemingway (zastrzeliÙ si¿), Virginia Woolf (utopiÙa si¿, kiedy poczuÙa, Če nadchodzi stan depresyjny), Robert Schumann (zmarÙ w zakÙadzie psychiatrycznym), Van Gogh (napady l¿kowe), chorowali psychicznie. Tak wi¿c utopħny wydaje si¿ mit o szcz¿ïliwym twórcy korzystaj­cym z boskiego natchnienia, przelewaj­cym swoje myïli na papier, b­dĊ z radoïci­ i pasj­ komponuj­cym utwory muzyczne. Euforyczne stany towarzysz­ce tworzeniu (wgl­dy, wena, intuicja) z jednej strony s­ dla odczuwaj­cych je ludzi przyjemne, ale z drugiej, silne negatywne emocje, zmiennoï° nastrojów, balansowanie mi¿dzy ïwiatem rzeczywistym a wyobraĊni­, moČe skutecznie odstrasza° i zniech¿ca° do angaČowania si¿ w proces tworzenia wartoïciowych dzieÙ. D. Schuldberg nazywa to horrorem emocjonalnym twórczoïci9. Pierwszym wspóÙczesnym badaczem zwi­zków mi¿dzy nieprzeci¿tnymi zdolnoïciami twórczymi i zaburzeniami psychicznymi byÙ Cesare Lombroso. Naukowiec przeanalizowaÙ biograÞe znanych twórców i zauwaČyÙ, Če geniusz cz¿sto wi­Če si¿ z róČnego rodzaju chorobami i zaburzeniami, a takČe naÙogami (np. alkoholizmem)10. Swoje badania opisaÙ w pierwszej ksi­Čce na ten temat L’uomo di genioin rapporto alla psychiatria. Jednak idea Ù­czenia geniuszu z szaleÚstwem trwaÙa od czasów Arystotelesa. Ten Þlozof jako pierwszy, stwierdziÙ w IV w. p.n.e. w dziele Problemata, Če wszyscy ludzie, którzy osi­gn¿li doskonaÙoï° w ÞlozoÞi, poezji, polityce, nawet Sokrates i Platon, mieli melancholħny charakter11. Wielu naukowców, w kontekïcie potencjalnych zdolnoïci twórczych dostrzega, Če szczególnie psychotycy maj­ dar widzenia ïwiata w nowy, oryginalny sposób i dostrzegaj­ rzeczy, których inni nie s­ w stanie zauwaČy°. Hans Eysenck w serii badaÚ wykazaÙ, Če istnieje wiele wspólnych procesów poznawczych cechuj­cych zarówno schizofreni¿, jak i twórczoï°: myïlenie dywergencyjne, niezwykÙe skojarzenia, problem z Þltrowaniem ze ïwiadomoïci nieistotnych bodĊców, a takČe przekonanie, Če jest si¿ przedmiotem szczególnego zainteresowania innych osób12. 6 7 8 9 10 11 12

268

D. Schuldberg, Giddiness and horror in the creative process, [w:] M. Shaw (red.), Creativity and Affect, Greenwich 1994, s. 87-101. E. NĊcka, dz. cyt. J. Rybakowski, AktywnoĞü twórcza a psychopatologia. UdrĊka i ekstaza, „Academia” 2009, nr 1(17), s. 4-7. D. Schuldberg, dz. cyt. J. Rybakowski, Oblicza choroby maniakalno-depresyjnej, PoznaĔ 2008. N. Andreasen, A journey into chaos: Creativity and the unconscious, “Mens Sana Monographs” 2011, Vol. 9(1), s. 42-53. J. Rybakowski, Oblicza choroby…, dz. cyt.

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

Czy podÙoČe tych powi­zaÚ kryje si¿ w funkcjonowaniu poszczególnych obszarów mózgu? Badania mózgu wykazaÙy, Če system dopaminy zdrowych, wysoce kreatywnych ludzi, jest podobny do analogicznego systemu u osób ze schizofreni­. Chodzi tu mianowicie o mniejsz­ liczb¿ receptorów dopaminy D2 we wzgórzu wzrokowym13. Wzgórze wzrokowe sÙuČy jako Þltr, który odsiewa sygnaÙ zanim ten dotrze do kory mózgowej, odpowiedzialnej za procesy racjonalnego myïlenia. „Mniejsza liczba receptorów D2 we wzgórzu wzrokowym prawdopodobnie wi­Če si¿ z niČszym poziomem Þltrowania sygnaÙu, a przez to powoduje wi¿kszy przepÙyw informacji ze wzgórza wzrokowego do kory”14. Oznacza to, Če moČemy by° bardziej twórczy, jeïli zauwaČamy wi¿cej róČnorodnych bodĊców z zewn­trz, które reszta ludzi potraktowaÙaby jako niewaČne, albo na które w ogóle nie zwróciÙaby uwagi. Empirycznych dowodów na zwi­zek mi¿dzy emocjami negatywnymi a twórczoïci­ dostarczaj­ równieČ badania neurohormonalne, których pomysÙodawcami byli Modupe Akinola i Wendy Mendes. Naukowcy ci dowiedli, Če negatywny nastrój, smutek i niepokój mierzony aktywnoïci­ mózgu, wi­Č­ si¿ z lepszymi efektami w twórczoïci artystycznej. Badacz poddawaÙ ocenie wyjïciowy poziom sterydów nadnerczy (dehydroepiandrosteron – DHEAS uwaČany za hormon stresu zwi­zany z depresj­). Nast¿pnie manipulowaÙ reakcjami emocjonalnymi uczestników poprzez losowe przyporz­dkowanie ich do nast¿puj­cych grup: spoÙecznego odrzucenia, akceptacji spoÙecznej lub do grupy kontrolnej. Uczestnicy nast¿pnie wykonywali kolaČe artystyczne, których wartoï° estetyczna byÙa oceniana przez artystów. Wyniki pokazaÙy, Če odrzucenie spoÙeczne wi­zaÙo si¿ z lepsz­ ocen­ kolaČy przez s¿dziów kompetentnych. Co wi¿cej, znacz­ce podwyČszenie DHEAS, zaobserwowane w grupie z indukowanym negatywnym afektem, zaowocowaÙo wi¿ksz­ kreatywnoïci­. Dane te dostarczaj­ dowodów na zwi­zek negatywnych emocji z twórczoïci­ artystyczn­, nawet jeïli, tak jak w tym przypadku, jest to twórczoï° amatorska15. PowyČsze badanie dowodzi, Če przyczyna zaburzeÚ wïród twórców moČe by° równieČ spoÙeczna. Wielu uznanych artystów w dzieciÚstwie i wieku dorastania zetkn¿Ùa si¿ z trudnymi doïwiadczeniami Čyciowymi. Simon RiĴer i jego wspóÙpracownicy wïród tych wczesnych, trudnych doïwiadczeÚ w szczególnoïci wyróČniaj­: ci¿Čkie warunki materialne i bytowe, odrzucenie spoÙeczne, utrat¿ rodziców przed osi­gni¿ciem dorosÙoïci, wykorzystywanie seksualne16. Jak takie przejïcia wi­Č­ si¿ z kreatywnoïci­? Wymieniona grupa badaczy pokusiÙa si¿ o okreïlenie ich mianem „urozmaicaj­cych”. Dlaczego? PoniewaČ s­ one w porównaniu z ogóÙem populacji bardzo rzadkie, a w porównaniu ze statystyk­ doïwiadczeÚ zwykÙego czÙowieka – nietypowe i niespodziewane. Co wi¿cej, odnosz­ si¿ bezpoïrednio do „Ja” i dlatego czÙowiek silnie angaČuje si¿ w ich przeČywanie. To wszystko – nietypowoï° i wÙasne zaangaČowanie – sprawia, Če moČemy przekroczy° granice normalnoïci i typowoïci. S. RiĴer wraz z zespoÙem wykazaÙ, Če obecnoï° tego typu przeČy° w dzieciÚstwie osób wybitnie twórczych, skutkuje wyČszym wskaĊnikiem myïlenia dywergencyjnego, mierzonego Testem NiezwykÙych ZastosowaÚ Joya Guilforda, w dorosÙoïci. W tych eksperymentach, u osób wystawionych na negatywne spoÙeczne oddziaÙywania, szczególnie wysoki byÙ wskaĊnik twórczoïci zwany gi¿tkoïci­ poznawcz­, który przez naukowców uwaČany jest za najlepszy predykator wybitnych osi­gni¿° twórczych17. Gi¿tkoï° jest zdolnoïci­ do produkowania róČnorodnych kategorii znaczeniowych, czyli do przeÙamania staÙych schematów i sztywnoïci myïlenia. UmoČliwia ona dokonanie odlegÙych i nowych skojarzeÚ pomi¿dzy pomysÙami.

Zaburzone pisanie Szwedzcy naukowcy z Karolinska Institute poinformowali o szeregu zaleČnoïci mi¿dzy twórczoïci­ literack­ a chorobami psychicznymi. W projekcie naukowym wzi¿Ùo udziaÙ ponad milion osób18. Przeprowadzone analizy pokazuj­, Če bior­cy udziaÙ w badaniu pisarze o wiele cz¿ïciej doïwiadczali niepokoju, byli bardziej naraČeni na zaburzenia dwubiegunowe, schizofreni¿, depresj¿ jednobiegunow­ i naduČywanie substancji, a takČe prawie dwukrotnie cz¿ïciej niČ w populacji ogólnej, 13 Ö. de Manzano, S. Cervenka, A. Karabanov, L. Farde, F. Ullén, A. Rustichini, Thinking Outside a Less Intact Box: Thalamic Dopamine D2 Receptor Densities Are Negatively Related to Psychometric Creativity in Healthy Individuals, http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal. pone.0010670, 28.04.2014. 14 Science Daily, Dopamine System in Highly Creative People Similar to That Seen in Schizophrenics, Study Finds, hĴp://www.sciencedaily.com/ releases/2010/05/100518064610.html, 15.12.2013. 15 M. Akinola, W. Mendes, The Dark Side of Creativity: Biological Vulnerability and Negative Emotions Lead to Greater Artistic Creativity, “Perspectives in Social Psychology Bulletin” 2008, Vol. 34(12), s. 1677-1686. 16 S. Ritter, R. Damian, D. Simonton, D., R. van Baaren, M. Strick, J. Derks, A. Dijksterhuis, Diversifying experiences enhance cognitive ßexibility, “Journal of Experimental Social Psychology” 2012, Vol. 48(4), s. 961-964. 17 TamĪe. 18 M. Roberts, Creativity closely entwined with mental illness, http://www.bbc.co.uk/news/health-19959565, 15.12.2013.

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

269

miewali myïli i zamiary samobójcze19. Interesuj­ce w tym kontekïcie s­ badania nad pisarzami i psychozami afektywnymi przeprowadzone przez Nancy Andreasen. W badaniu wzi¿Ùo udziaÙ trzydziestu pisarzy i grupa kontrolna zÙoČona z takiej samej liczby osób. Z badania wynika, Če pisarze w 80% wykazywali zaburzenia, podczas gdy grupa kontrolna „jedynie” w 30%20. Celem innego badania byÙo ustalenie, czy w wierszach poetów, którzy popeÙnili samobójstwo, moČna dostrzec jakieï prawidÙowoïci w uČywaniu j¿zyka. Naukowcy zebrali okoÙo trzystu wierszy dziewi¿ciu poetów – samobójców i dziewi¿ciu twórców, którzy umarli w sposób naturalny (od 1800 r. do chwili obecnej). Do pierwszej grupy zaliczono nast¿puj­cych twórców: Randalla Jarrella, Johna Berrymana, Sylvi¿ Plath, Ann¿ Sexton, Adama Gordona, Sarah Teasdale, Harolda Crane’a, Sergei’a Esenina, WÙodzimierza Majakowskiego. Do drugiej: Roberta Lowella, Lawrence’a FerlingheĴiego, Denise’a Levertova, Adrienne Rich, MaĴhewa Arnolda, Edny Millay, Joyce’go Kilmera, Borisa Pasternaka i Osipa Mandelstama. Analizy tekstów dokonano za pomoc­ programu komputerowego. OkazaÙo si¿, Če poeci, którzy zgin¿li ïmierci­ samobójcz­, uČywali w swoich wierszach wi¿cej sformuÙowaÚ w pierwszej osobie, natomiast rzadko stosowali imiona i zaimki okreïlaj­ce innych ludzi. Ponadto mieli oni tendencj¿ do zmniejszonego wykorzystywania sÙów odnosz­cych si¿ do komunikacji mi¿dzyludzkiej, takich jak „rozmowa”, „dzieli°” i „sÙucha°”21. WskaĊnik samobójstw wïród poetów jest znacznie wyČszy niČ w populacji ogólnej, a nawet niČ wïród autorów innych form literackich (np. powieïci). Inni badacze dowodz­, Če pisarze (poeci, powieïciopisarze) uČywaj­ znacznie wi¿cej sÙów zwi­zanych z emocjami (zwÙaszcza gniewu, l¿ku, smutku) podczas opisywania samych siebie22. Podsumowuj­c, na podstawie dostarczonych, i tak opisanych skrótowo, danych, wydaje si¿, Če pisarze, a zwÙaszcza poeci, mog­ by° w pewien sposób predysponowani do zaburzeÚ o podÙoČu psychicznym.

Inne spojrzenie Przyjrzyjmy si¿ teraz innemu uj¿ciu zwi­zku kreatywnoïci i emocji. Metaanalizy pokazuj­, (szeï°dziesi­t szeï° róČnych badaÚ), jak emocje pozytywne mog­ wi­za° si¿ z kreatywnoïci­23. W badaniu zweryÞkowano wiele róČnych aspektów procesu twórczego myïlenia, takich jak: elastycznoï°, oryginalnoï° i doïwiadczanie chwil twórczego wgl­du („eureka!”). OkazaÙo si¿, Če uczucia szcz¿ïcia, optymizmu i dumy s­ zwi­zane ze zwi¿kszon­ kreatywnoïci­, natomiast l¿k, niepokój, napi¿cie i strach wi­Č­ si¿ ze spadkiem kreatywnoïci. Jak wyjaïni° ten mechanizm? W sensie ewolucyjnym negatywne emocje, takie jak strach, pozwalaj­ nam skupi° uwag¿ na zagroČeniach (np. strach uÙatwia nam zmobilizowanie zasobów organizmu potrzebnych do ucieczki przed groĊnie wygl­daj­cym i szczerz­cym z¿by psem). Pozytywne emocje, takie jak uczucie szcz¿ïcia lub optymizm, sÙuČ­ eksplorowaniu nowych rzeczy, uczeniu si¿ nowych informacji i budowaniu relacji z innymi ludĊmi. Sygnalizuj­ nam, Če nasza obecna sytuacja jest na tyle bezpieczna, Če moČemy angaČowa° si¿ w poznawanie ïwiata. Kiedy ludzie doïwiadczaj­ pozytywnych emocji, maj­ tendencj¿ do patrzenia na caÙy obraz sytuacji. Nastrój pozytywny ma moc wywoÙywania stanu szerokoïci skojarzeÚ obserwowanego wyjïciowo u osób twórczych. Sarnoě Mednick uwaČa, Če osoby bardziej twórcze posiadaj­ niezwykÙ­ umiej¿tnoï° korzystania z caÙej tej puli skojarzeÚ w odpowiedzi na pojawiaj­cy si¿ bodziec (np. w odpowiedzi na sÙowo „stóÙ” podadz­ one równie cz¿sto sÙowo „krzesÙo”, a wi¿c skojarzenie pospolite, jak i sÙowo „las”, czyli skojarzenie twórcze)24. E. N¿cka podaje wiele przykÙadów zwi­zku emocji pozytywnych z twórczoïci­. W eksperymentach z wykorzystaniem otwartych, dywergencyjnych testów myïlenia wykazano, Če nastrój pozytywny sprzyja ich rozwi­zywaniu, a negatywny wi­Če si¿ z gorszymi wynikami25. William Gordon opisaÙ emocje doïwiadczane przez twórc¿ w momencie wgl­du. Twierdzi on, Če najbardziej pozytywne emocje czujemy, gdy rozwi­zanie twórczego problemu si¿ zbliČa, cho° cz¿sto nie jesteïmy jeszcze jego ïwiadomi26. NazwaÙ to reakcj­ hedoniczn­. „Subiektywnie rzecz ujmuj­c, reakcja hedoniczna polega na »ciepÙym uczuciu, Če ma si¿ racj¿«”27. Przy omawianiu roli emocji pozytywnych w twórczoïci, nie sposób nie wspomnie° o koncepcji przepÙywu (ang. ßow) 19 TamĪe. 20 J. Rybakowski, Oblicza choroby…, dz. cyt. 21 S. Stirman, J. Pennebaker, Word use in the poetry of suicidal and nonsuicidal poets, “Psychosomatic Medicine” 2001, Vol. 63(4), s. 517-522. 22 M. Djikic, K. Oatley, J. Peterson, The Bitter-Sweet Labor of Emoting: Linguistic Comparison of Writers and Scientists, “Creativity Research Journal” 2006, Vol. 2, s. 191-197. 23 A. Boyes, How to Enhance Your Creativity: Links between Creativity and Emotions, http://www.aliceboyes.com/creativity/, 15.12.2013. 24 S. Mednick, The associative basis of the creative process, “Psychological Review” 1962, Vol. 69, s. 222. 25 E. NĊcka, dz. cyt. 26 W. Gordon, Synectics: The Development of Creative Capacity, New York 1961. 27 E. NĊcka, dz. cyt., s. 85.

270

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

powoÙanej i opisanej przez Mihály’ego Csíkszentmihályi’ego28. Stan przepÙywu polega na maksymalnym skupieniu uwagi na wykonywanej czynnoïci i niezwykle silnym zespoleniu z doïwiadczeniem, co stanowi potencjaÙ wewn¿trznej motywacji. Ten silny, pozytywny stan emocjonalny, zbliČony do ekstazy, to mieszanka niskiego l¿ku, spokoju i optymizmu. W stanie przepÙywu odczuwamy peÙni¿ szcz¿ïcia dzi¿ki zaangaČowaniu w wykonywane dziaÙanie i brak obawy przed utrat­ kontroli nad sytuacj­. Uczucie ßow cz¿sto opisywane jest przez ludzi jako: „niesienie fal­”, „unoszenie si¿ na wodzie”, „uskrzydlenie”, „doïwiadczenie mistyczne”, „bycie w streÞe” (sportowcy). M. Csíkszentmihályi trafnie okreïliÙ zjawisko terminem ‘przepÙyw’. WedÙug niego ‘przepÙyw’ to sÙowo, jakim ludzie opisuj­ stan swojego umysÙu, kiedy chc­ nadal robi° to, co aktualnie robi­, dla czystej satysfakcji wykonywania takiej czynnoïci29.

Integracja dwÓch perspektyw Istniej­ dwa modele próbuj­ce wytÙumaczy° podÙoČe twórczoïci: model konßiktowy i model speÙnienia30. Zgodnie z pierwszym, autorstwa Zygmunta Freuda, ĊródÙem twórczoïci s­ konßikty, niezaspokojone potrzeby, frustracje, wewn¿trzne niepokoje. Tworzenie (naukowe, artystyczne) kompensuje deÞcyty i przywraca stan równowagi. Zdaniem Z. Freuda jednostka poprzez dziaÙania akceptowalne spoÙecznie stara si¿ wyrazi° swoje najgÙ¿biej ukryte pop¿dy i d­Čenia o charakterze seksualnym b­dĊ agresywnym. Zgodnie z tym uj¿ciem, bez problemów i naszej negatywnej reakcji na nie, nie byÙoby sztuki31. Trudne Čyciowe doïwiadczenia wpÙywaj­ na emocje. Bardzo cz¿sto, w efekcie ekstremalnych wydarzeÚ, pogarsza si¿ nasza zdolnoï° do przewidywania przyszÙych stanów rzeczy, a takČe spada poczucie bezpieczeÚstwa. To rodzi w umyïle motywacj¿ do skompensowania niepewnoïci i uleczenia duszy. W myïli Teorii Poszukiwania Znaczenia, niepokój odczuwany podczas kontaktu ze sztuk­ stanowi ĊródÙo motywacji32. Polega ona na podtrzymaniu i uwypukleniu sensownoïci w tym samym obszarze lub innym, nie zwi­zanym z tym, który ulegÙ podwaČeniu. W myïl zaÙoČeÚ TPZ kaČdy czÙowiek d­Čy do nadawania znaczenia spotykaj­cym go doïwiadczeniom. ZakÙócenie schematów poznawczych (np. w konsekwencji trudnych doïwiadczeÚ) powoduje silniejsze utwierdzanie si¿ w innych schematach i potrzeb¿ strukturalizacji ïwiata (np. poprzez wi¿ksz­ cz¿stotliwoï° tworzenia albo szczególnie cz¿sty bierny odbiór dzieÙ artystycznych). Ponadto jednym z gÙównych zaÙoČeÚ TPZ jest to, Če ludzie pragn­ kontrolowa° poczucie wÙasnego wpÙywu na rzeczywistoï°, a posiadanie wiedzy w jakiejï dziedzinie twórczoïci (np. w nauce, w sztuce) moČe sÙuČy° utrzymaniu orientacji w ïwiecie. Wielu artystów przeČywaÙo szczyt swojej produktywnoïci po tym, jak odczuwali niepewnoï° (np. Fiodor Dostojewski, Bob Dylan). Zgodny z tym uj¿ciem jest punkt widzenia Dana McAdamsa, który uwaČa, Če kiedy chcemy nada° Čyciu sens, to tworzymy koherentne Čyciowe narracje. Mog­ one by° szczególnie waČne, kiedy musimy nada° znaczenie negatywnym doïwiadczeniom33. Natomiast zgodnie z modelem speÙnienia, autorstwa psychologów humanistycznych, twórczoï° powstaÙa, aby pomóc jednostce w odkrywaniu jej zalet i umoČliwi° jej samorealizacj¿. Ten proces zakÙócaj­ niesprzyjaj­ce warunki i ograniczenia zewn¿trzne34. W myïl tej koncepcji ludzie s­ w stanie tworzy° wartoïciowe dzieÙa, kiedy zaspokojone s­ ich potrzeby podstawowe, a wi¿c m.in. potrzeby Þzjologiczne oraz bezpieczeÚstwa. Podobne rozróČnienie oferuje Thomas Heinzen, który zaproponowaÙ podziaÙ na twórczoï° proaktywn­ i reaktywn­35. Twórczoï° proaktywna charakteryzuje si¿ d­Čeniem do obiektu, motywacj­ wewn¿trzn­ i obecnoïci­ pozytywnych emocji. Reaktywna przeciwnie. Polega ona na unikaniu, uaktywnia si¿, kiedy w otoczeniu pojawia si¿ zagraČaj­cy bodziec, jest motywowana kar­ lub Čyciowym niepowodzeniem i wi­Če si¿ z emocjami negatywnymi, zwÙaszcza z l¿kiem. WedÙug T. Heinzena emocje peÙni­ gÙówn­ rol¿ w procesie twórczym, z tym, Če twórczoï° pozytywna jest o wiele rzadsza niČ twórczoï° motywowana negatywnie36. Wiele badaÚ wskazuje jednoznacznie, Če proces twórczy bazuje na intensywnych, wewn¿trznych przeČyciach. Jednak 28 M. Csíkszentmihályi, Flow: the psychology of optimal experience, New York 1990. 29 M. Csíkszentmihályi, Przepáyw. Psychologia optymalnego doĞwiadczenia, Taszów 2005. 30 J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna czáowieka, Warszawa 1987. 31 TamĪe. 32 S. Heine, T. Proulx, K. Vohs, The Meaning Maintenance Model: On the Coherence of Social Motivations, “Personality and Social Psychological Review” 2006, Vol. 2(10), s. 88-110. 33 D. McAdams, The stories we live by: Personal myths and the making of the self, London 1993. 34 E. NĊcka, dz. cyt. 35 T. Heinzen, Situational affect: Proactive and reactive creativity, [w:] M. Shaw (red.), Creativity and affect, Nordwood 1994, s. 127-146. 36 TamĪe.

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

271

nie ma takich, które dostarczyÙyby nam niezbitego dowodu, czy to pozytywne, czy raczej negatywne emocje sprzyjaj­ twórczoïci. Po pierwsze, bardzo prawdopodobnym jest, Če rodzaj emocjonalnych doznaÚ zaleČy od etapu tworzenia. Podczas gdy emocje pozytywne pomagaj­ twórcy w wytworzeniu licznych pomysÙów bez wzgl¿du na ich jakoï°, tak negatywne umoČliwiaj­ ich weryÞkacj¿ i odrzucenie rozwi­zaÚ o najmniejszej jakoïci lub takich, które nie s­ prawidÙowe w kontekïcie aktualnie wykonywanego zadania. W badaniach Suzanne Vosburg okazaÙo si¿ np., Če nastrój pozytywny sprzyja pÙynnoïci i gi¿tkoïci myïlenia, ale nie ma zwi­zku z oryginalnoïci­ i uČytecznoïci­ pomysÙów37. Po drugie, rodzaj emocji sprzyjaj­cych twórczoïci moČe zaleČe° równieČ od rodzaju dziaÙania twórczego. Zadania wgl­dowe, które z natury maj­ tylko jedno poprawne rozwi­zanie, lepiej wykonywane s­ w nastroju negatywnym. Ten nastrój poprawia pami¿°, redukuje bÙ¿dy wynikaj­ce z nadmiernego wÙ­czania, podnosi motywacj¿ i skutkuje bardziej efektywnym wypracowaniem odpowiedniej strategii rozwi­zania38. Natomiast problemom wymagaj­cym myïlenia dywergencyjnego, otwartym, z wieloma poprawnymi rozwi­zaniami, sprzyja pozytywne tÙo emocjonalne. Po trzecie, rodzaj emocji sprzyjaj­cy twórczoïci moČe determinowa° dziedzina twórczoïci. Józef Kozielecki pisze: „Niepewnoï° jest wrogiem uczonego i ĊródÙem inspiracji artysty”39. Innymi sÙowy, korzystanie z emocjonalnych inspiracji – zwÙaszcza emocji zwi­zanych z niepokojem, smutkiem, cz¿sto depresj­ – moČe sÙuČy° poetom albo muzykom w tworzeniu dzieÙ artystycznych, ale nie sprzyja° wybitnym inČynierom w produkowaniu cenionych wynalazków, gdzie potrzebne jest opanowanie, precyzja oraz pewnoï° siebie. Badania pokazuj­, Če ludzie znacznie róČni­ si¿ w ocenie twórczoïci artystycznej i naukowej. Twórczoï° naukowa jest intuicyjnie oceniana jako „dokÙadna” i „spokojna”, a artystyczna „emocjonalnie zaangaČowana”, „niespokojna” i „wyrazista”. Bardzo moČliwe wi¿c, Če kreatywnoï° zwi­zana ze sztuk­ (poezja, pisarstwo, malarstwo, muzyka) wi­Če si¿ z nieco odr¿bnymi poznawczo – emocjonalnymi mechanizmami oraz predyspozycjami niČ kreatywnoï° zwi­zana z naukami ïcisÙymi40.

Wpҝyw twÓrczoҲci na emocje odbiorcÓw Oprócz roli emocji w procesie wytwarzania twórczych pomysÙów i rozwi­zaÚ oraz emocjonalnych reakcji o róČnym znaku wïród twórców w konsekwencji spoÙecznego odbioru ich dzieÙ sztuki, wspomnie° naleČy równieČ o emocjonalnej reakcji odbiorów dzieÙ twórczych. Badania Helmuta Ledera, Gernota Gergera, Stefana Dresslera i Alfreda Schabmanna pokazuj­, Če odbiór sztuki ma charakter emocjonalny. To wÙaïnie emocje s­ najsilniejszym predyktorem pozytywnej oceny dzieÙa. W badaniu sprawdzano, jakie obrazy (klasyczne, abstrakcyjne i kontrowersyjne, nowoczesne) podobaj­ si¿ odbiorcom najbardziej. OkazaÙo si¿, Če wi¿kszoï° uczestników przejawiaÙa pozytywn­ postaw¿ wobec kolejno: klasycznych, abstrakcyjnych i na koÚcu nowoczesnych dzieÙ. Wyniki analizy regresji pokazaÙy, Če na podstawie afektu doznawanego na skutek kontaktu z obrazem moČna byÙo przewidzie° pozytywn­ lub negatywn­ ocen¿ danego dzieÙa. Jest to dowód na wspóÙdziaÙanie poznawczej oceny (czy podoba mi si¿ ten obraz, czy nie?) i oceny emocjonalnej (czy ogl­daj­c ten obraz czuj¿ pozytywne, czy negatywne emocje?). Naukowcy uwaČaj­, Če laicy najmniej lubi­ skomplikowan­ sztuk¿ nowoczesn­, poniewaČ jej recepcja wymaga specjalnych zdolnoïci, m. in. odkodowania znaczenia w niej ukrytego41. Za pozytywny stosunek do dzieÙa artystycznego u laików moČe w moim mniemaniu odpowiada° tzw. pÙynnoï° przetwarzania42. Wysoka pÙynnoï° pojawia si¿ wtedy, kiedy kontakt z jakimï dzieÙem artystycznym nie sprawia nam problemów i nie wymaga wysiÙku, jego przekaz jest Ùatwy, jednoznaczny, a dzieÙo jest znajome. Ai Kawakami i jego wspóÙpracownicy zauwaČaj­, Če odbieranie przekazu emocjonalnego sztuki (np. stwierdzenie, Če muzyka jest smutna) nie musi indukowa° takiej samej emocji u odbiorców (np. smutku). Naukowcy postuluj­ hipotez¿ emocjonalnej ambiwalencji, która wyjaïnia, czemu, mimo jednoznacznie negatywnego emocjonalnie przekazu, zdarza nam si¿ sÙucha° smutnych piosenek b­dĊ ogl­da° tragiczne teatralne spektakle. WedÙug badaczy, smutek wywoÙywany przez sztuk¿ moČe by° przyjemny, poniewaČ nie stanowi rzeczywistego zagroČenia. Doïwiadczanie emocji w bezpiecznych wa37 S. Vosburg, The effects of positive and negative mood on divergent-thinking performance, “Creativity Research Journal” 1998, Vol. 11, s. 315-324. 38 J. Forgas, Don’t Worry, Be Sad! On the Cognitive, Motivational, and Interpersonal BeneÞts of Negative Mood, “Current Directions in Psychological Science” 2013, Vol. 22 (3), s. 225-232. 39 J. Kozielecki, dz. cyt., s. 262. 40 J. Rybakowski, Oblicza choroby…, dz. cyt. 41 H. Leder, G. Gerger, S. Dressler, A. Schabmann, How Art Is Appreciated, “Journal: Psychology of Aesthetics Creativity and The Arts” 2012, Vol. 6 (1), s. 2-10. 42 S. Topolinski, Intuicja – jej wewnĊtrzna dynamika i relacje z procesami reßeksyjnymi, [w:] R. Balas (red.), Poznawcze i afektywne mechanizmy intuicji, Warszawa 2009, s. 57-72.

272

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

runkach moČe pomóc radzi° sobie z negatywnymi emocjami w codziennym Čyciu. W badaniu okazaÙo si¿, Če sÙuchanie smutnych, melancholħnych piosenek wzbudzaÙo w badanych uczucia nostalgii, romantyzmu, spokoju i odpr¿Čenia43. Kontakt ze sztuk­ moČe równieČ peÙni° rol¿ katarktyczn­, redukuj­c­ niepewnoï°. Maj Djikic, Keith Oatley i Mihnea Moldoveanui przeprowadzili eksperyment, w którym Ù­cznie zbadali sto osób. Pierwsza grupa czytaÙa seri¿ opowiadaÚ. Druga grupa zapoznawaÙa si¿ z opartymi na faktach reportaČami. Teksty w obu grupach byÙy zbliČone pod wzgl¿dem zrozumiaÙoïci j¿zyka, dÙugoïci zdaÚ i iloïci sÙów. Nast¿pnie badani wypeÙniali Kwestionariusz Domkni¿cia Poznawczego44. Zgodnie z hipotezami okazaÙo si¿, Če to czytanie krótkich opowiadaÚ otwieraÙo badanych poznawczo (redukcja niepewnoïci, strachu)45. Tego typu badania empiryczne szczególnie interesuj­ arteterapeutów zajmuj­cych si¿ pacjentami klinicznymi – choruj­cymi somatycznie, psychicznie lub w trudnym poÙoČeniu Čyciowym, dla których sztuka jest elementem terapii.

TwÓrczoҲѴ artystyczna jako forma terapii

Sztuka pomaga radzi° sobie z problemami Čycia codziennego, ale moČe równieČ leczy°. Najlepszym przykÙadem leczniczej roli sztuki jest arteterapia, która jest prowadzeniem terapii za pomoc­ sztuki46. Arteterapia Ù­czy podejïcie terapeutyczne i psychologiczne techniki z procesem twórczego dziaÙania w celu leczenia chorób psychicznych, Þzycznych, jak i usprawnienia dobrostanu czÙowieka. Opiera si¿ ona na przekonaniu, Če kreatywne zaangaČowane w proces artystycznej autoekspresji pomaga ludziom rozwi­zywa° konßikty i problemy, rozwħa° umiej¿tnoïci interpersonalne, zmniejsza° stres, a zwi¿ksza° poczucie wÙasnej wartoïci i samoïwiadomoï°. Ludzie wyraČali gwaÙtowne i trudne emocje za poïrednictwem sztuki przez tysi­ce lat. Terapia sztuk­ zacz¿Ùa formalizowa° si¿ dopiero w poÙowie XX w. Lekarze zauwaČyli, Če osoby cierpi­ce na choroby psychiczne, spontanicznie wyraČaÙy swoje l¿ki i smutki w rysunkach i innych dzieÙach sztuki, podczas gdy konwencjonalne formy terapii nie przynosiÙy efektu. Od tego czasu sztuka staÙa si¿ waČn­ cz¿ïci­ pola terapeutycznego. Terapia sztuk­ moČe by° stosowana w leczeniu szerokiego zakresu zaburzeÚ psychicznych i stresu psychologicznego. S­ to m. in.: przeČywanie powaČnego stresu, problemy ze spectrum autyzmu, problemy psychiczne, zwÙaszcza doïwiadczanie traumatycznych zdarzeÚ. Arteterapeuta moČe korzysta° z róČnych metod artystycznych, w tym: rysunku, malarstwa, rzeĊby, pisania wierszy, teatru z klientami, pocz­wszy od maÙych dzieci do osób starszych. W ten sposób pacjenci, którzy doïwiadczyli traumy emocjonalnej, Þzycznej przemocy, borykaj­ si¿ z niepokojem albo depresj­, mog­ korzysta° z wyraČania siebie twórczo47. W wi¿kszoïci sesji arteterapeutycznych pacjent koncentruje si¿ na swoim doïwiadczeniu wewn¿trznym – uczuciach, percepcji i wyobraĊni. ChociaČ terapia sztuk­ moČe obejmowa° uczenie si¿ technik artystycznych, nacisk kÙadziony jest na to, co wytwór mówi o jego twórcy, co on czuje w zwi­zku z nim oraz jak moČe odnieï° dzieÙo do swojej sytuacji (np. dlaczego namalowaÙ taki, a nie inny obrazek). Jest to bardzo dobra metoda dla osób, które nie potraÞ­ uïwiadomi° sobie swoich problemów, a takČe nie chc­, lub nie potraÞ­ o nich mówi°. „Arteterapia to rozwi­zanie dla osób, które tÙumi­ swoje emocje, odczuwaj­ stany l¿kowe czy depresj¿”48. Sztuka pozwala mówi° o problemach i dr¿cz­cych nas myïlach bardziej poïrednio, róČnymi metodami (cz¿sto o problemach nie da si¿ opowiedzie° wprost). „W wi¿kszoïci sesji arteterapeutycznych, nacisk kÙadziony jest na wewn¿trzne doïwiadczenie – sposób odczuwania i postrzegania ïwiata oraz wyobraĊni¿”49.

Przykҝady z wҝasnego doҲwiadczenia klinicznego

Podczas odbywania staČu klinicznego w Oïrodku Readaptacji Stowarzyszenia Solidarni „PLUS” EKO SzkoÙa …ycia w Wandzinie mogÙam obserwowa° terapeutyczny wpÙyw sztuki na pacjentów uzaleČnionych od narkotyków, alkoholu i choruj­cych na HIV. Wielu pensjonariuszy oïrodka swobodnie oddawaÙo si¿ twórczoïci amatorskiej, gromadz­c wiersze, graj­c na gitarze, ïpiewaj­c, maluj­c obrazy50. RównieČ profesjonalna dziaÙalnoï° oïrodka skupia si¿ w duČej mierze 43 A. Kawakami, K. Furukawa, K. Katahira, K. Okanoya, Sad music induces pleasant emotions, http://journal.frontiersin.org/Journal/10.3389/ fpsyg.2013.00311/full, 19.10.2014. 44 Wysoka potrzeba domkniĊcia poznawczego to dąĪenie do jednoznacznoĞci i jasnoĞci. Dotyczy ona rzeczy, sytuacji i ludzi, z którymi ma siĊ kontakt. MoĪe byü zarówno osobowoĞciowa, jak i wzbudzana sytuacyjnie. 45 M. Djikic, K. Oatley, M. Moldoveanu, Opening the Closed Mind – The Effect of Exposure to Literature on the Need for Closure, “Creativity Research Journal” 2013, Vol. 25(2), s. 149-154. 46 K. Cherry, What is art therapy?, http://psychology.about.com/od/psychotherapy/f/art-therapy.htm, 15.12.2013. 47 TamĪe. 48 Arteterapia. org, Wykorzystaj arteterapiĊ, http://www.arteterapia.org.pl/wykorzystaj-arteterapie.html, 15.12.2013. 49 C. Malchiodi, The art therapy sourcebook, New York 2007. 50 Wszystkie z wymienionych aktywnoĞci twórczych mogáam zaobserwowaü, przebywając z konkretnymi pacjentami.

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

273

na arteterapii. W ramach cyklicznego projektu Okno na ïwiat… uczestnicy bior­ udziaÙ w takich dziaÙaniach jak: warsztat r¿kodzieÙa, warsztat muzykoterapii, warsztaty ze stylistk­, warsztaty fotograÞczne, warsztaty kulinarne i z dekoracji stoÙu51. Z relacji samych zainteresowanych, jak i personelu oïrodka, wynika, Če Okno na ïwiat…, w sposób znacz­cy wpÙywa na polepszenie funkcjonowania, a takČe stanu psychicznego mieszkaÚców, co sama równieČ mogÙam dostrzec jako wspóÙprowadz­ca niektórych spotkaÚ. W ramach staČu przeprowadziÙam dwutygodniowy cykl warsztatów dla kobiet z OddziaÙu OpiekuÚczo-Leczniczego zakaČonych wirusem HIV i chorych na AIDS. DuČ­ cz¿ïci­ projektu byÙy warsztaty twórczego rozwi­zywania problemów inspirowane treningami twórczoïci. Jedn­ z metod byÙa „burza mózgów” sÙuČ­ca dostarczeniu kreatywnych rozwi­zywaÚ bieČ­cych problemów prezentowanych na forum grupy. KaČda pensjonariuszka miaÙa moČliwoï° swobodnego odniesienia si¿ do wysÙuchanego problemu, czemu nie towarzyszyÙ proces oceny. Jedynym ograniczeniem byÙ pozytywny charakter udzielanych rad. Na skutek informacji zwrotnych, które zazwyczaj wyraČaÙy odmienny sposób ujmowania sytuacji, uczestniczki z wi¿ksz­ nadziej­ oceniaÙy swoj­ obecn­ sytuacj¿ i wÙasny wpÙyw na proces powrotu do psychospoÙecznej sprawnoïci. WaČn­ cz¿ïci­ warsztatów byÙo odkrywanie twórczego potencjaÙu uczestniczek. W szczególnoïci pytaÙam o pasje, pozytywne hobby, o sposób, w jaki w Oïrodku mogÙyby realizowa° swoje pomysÙy. PytaÙam: „Gdyby nie HIV, to…?”. A nast¿pnie: „A dlaczego nie?”. Praca z obszarami Čycia innymi niČ zwi­zane z chorob­, skupienie si¿ gÙównie na pasjach, motywacjach i celach sprawiÙa, Če po uczestnictwie w projekcie kaČda z uczestniczek znalazÙa jeden lub dwa twórcze obszary, w których moČe si¿ speÙnia°. Wïród pomysÙów znalazÙo si¿: projektowanie ubraÚ, fryzjerstwo i usÙugi kosmetyczne, wysyÙanie listów i opowiadaÚ do czasopism kobiecych i rzeĊba. Wïród innych metod byÙy twórcze gry i zabawy, na przykÙad wymyïlanie niezwykÙych zastosowaÚ zwykÙych przedmiotów i odlegÙych konsekwencji jakiegoï interesuj­cego stanu rzeczy (np. „WyobraĊ sobie, Če barwy naszej skóry zmieniaj­ si¿ zaleČnie od naszych emocji. Co by byÙo, gdyby tak si¿ staÙo? Jak zmieniÙo by si¿ Čycie na ziemi?”). Niektóre uczestniczki projektu wymagaÙy dodatkowej motywacji, energii grupy, wi¿kszej iloïci °wiczeÚ aktywizuj­cych albo cz¿stych rozmów indywidualnych celem otworzenia si¿ i zbudowania zaufania do ludzi, jednak po dwutygodniowym programie intensywnych warsztatów u wi¿kszoïci udaÙo mi si¿ zaszczepi° radoï° z twórczego realizowania wÙasnej osoby. Inne osi­gni¿te cele to: wi¿ksza samoakceptacja, optymizm i dobre samopoczucie, motywacja, rozwħanie pasji, otwartoï° na zmiany i nowe wyzwania, odkrycie potencjaÙu, wspóÙpraca w zespole. MiaÙam równieČ okazj¿ obserwowa° lecz­ce dziaÙanie sztuki podczas organizacji trzech edycji projektu artystycznego Masska52. Przegl­d teatralny Masska, na drodze ekspresji, odbywaj­cy si¿ corocznie w Sopocie, jest okazj­ do prezentacji dokonaÚ teatralnych osób niepeÙnosprawnych, chorych psychicznie i spoÙecznie marginalizowanych. „Jest to czas do integracji i konfrontacji twórczoïci osób niepeÙnosprawnych ze spoÙeczeÚstwem, co umoČliwia wymian¿ myïli, otwiera na doïwiadczenia, pozwala na dzielenie si¿ wraČliwoïci­ i pokazuje, jak waČne i wartoïciowe jest wspólne przeČywanie takich wydarzeÚ”53. Aktorzy prezentuj­ spektakle bardzo róČnorodne treïciowo i stylistycznie, jednak wyznacznikiem kaČdego s­ emocje prezentowane na scenie. Bardzo cz¿sto aktorzy pÙacz­, odbiegaj­ od scenariusza, wygÙaszaj­c uwagi dotycz­ce swojego aktualnego samopoczucia. Artyïci niepeÙnosprawni maj­ do pokonania wi¿cej niČ zwykÙ­ aktorsk­ trem¿: „To tÙumiona, czasami wiele lat, nieïmiaÙoï°, przeÙamanie blokad, sukcesywna praca z ograniczeniami, walka z ludzkimi schematami »aktora idealnego«. Niemal szok egzystencjalny”54. Jedn­ z grup prezentuj­cych si¿ na przegl­dzie w roku 2012 byÙ MoČe Bolek skupiaj­ca pi¿ciu aktorów ze zróČnicowanym poziomem niepeÙnosprawnoïci. Sztuka AnioÙy wïród ludzkich spraw byÙa minimalistyczna, wzruszaj­ca i smutna. OpowiadaÙa o ludziach niedostrzegaj­cych niczego prócz swoich wÙasnych kÙopotów i aniele – istocie z innego ïwiata, która bardzo chce zwróci° ich wag¿ na to, co ulotne, niezwykÙe, dobre. Jednak pozbawieni empatii ludzie nie akceptuj­ jego innoïci. Posta° staje si¿ przedmiotem drwin, l¿ku, zawiïci, pi¿tnowania, przez co przeksztaÙca si¿ w zwykÙego czÙowieka. W tym przedstawieniu anioÙ uosabiaÙ l¿ki i konkretne doïwiadczenia czÙonków grupy teatralnej, które wyraČone za poïrednictwem sztuki znalazÙy ujïcie: „W takim byliïmy nastroju, kiedy tworzyliïmy widowisko” – skomentowali aktorzy55. 51 OĞrodek Readaptacji Stowarzyszenia Solidarni „PLUS” EKO Szkoáa ĩycia w Wandzinie, Nowy projekt, http://wandzin.pl/index.php/using-joomla/2013-10-17-07-57-20/item/154-nowy-projekt1, 15.12.2013. 52 W latach 2011-2013. 53 M. Osowiecka, Niepeánosprawni artyĞci w sopockim przeglądzie teatralnym Masska, http://www.wiadomosci24.pl/artykul/niepelnosprawni_ artysci_w_sopockim_przegladzie_teatralnym_masska_217567.html, 15.12.2013. 54 M. Osowiecka, Teatralne katharsis. Po Festiwalu Masska 2012, „Dla Nas” 2013, nr 29, s. 15-16. 55 TamĪe.

274

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

Opiekunowie grup teatralnych jednoznacznie twierdz­, Če terapia zaj¿ciowa ma istotne znaczenie terapeutyczne: sprzyja przeÙamywaniu wewn¿trznych i spoÙecznych barier, a takČe otwarciu emocjonalnemu, buduje ch¿ci do dziaÙania oraz wspomaga szybszy powrót do zdrowia i peÙnej sprawnoïci. Wyst¿p na przegl­dzie poprzedzaj­ dÙugie przygotowania. Podczas sesji terapii zaj¿ciowej prowadz­cy grup¿ korzystaj­ z terapeutycznej mocy ekspresji emocji. S­ to spotkania poïwi¿cone, oprócz °wiczeniom spektakli, zwracaniem uwagi na reßeksje dotycz­ce wÙasnych moČliwoïci, inspiracji i l¿ków. DuČ­ wartoï° ma komunikacja z innymi, dyskusja, wzajemna akceptacja, budowanie zaufania i dzielenie si¿ z grup­ swoimi przeČyciami zwi­zanymi z sukcesami, oczekiwaniami, co do wyniku, a takČe niepowodzeniami.

Podsumowanie Statystyki i biograÞe, pokazuj­ce odsetek osób chorych psychicznie wïród twórców wybitnych (Ernest Hemingway, Virginia Woolf, Robert Schumann i in.), s­ wyraziste i medialnie nagÙoïnione, i st­d mog­ odpowiada° za powszechne przekonanie o wyČszoïci emocji negatywnych w procesie twórczym. Mimo, Če badawczo dowiedziono, iČ istniej­ wspólne procesy poznawcze cechuj­ce schizofreni¿ i twórczoï°, to jednak naleČy do wszystkich takich danych podchodzi° z ostroČnoïci­, by zbyt pr¿dko nie skategoryzowa° kogoï jako osob¿ chor­ psychicznie, podczas gdy zupeÙnie nie ma ku temu wskazaÚ. By° moČe chodzi tutaj bardziej o predyspozycje lub sposób myïlenia, które w odpowiednich warunkach mog­ prowadzi° do choroby, jednak w innych skutkowa° „jedynie” niezwykÙym spojrzeniem na ïwiat. Salvador Dali – wielki surrealista – tak mówiÙ o sobie: „Jedyna róČnica mi¿dzy mn­ a szaleÚcem jest taka, Če nie jestem szalony”56. NaleČy wi¿c odróČni° ekscentryzm od szaleÚstwa, predyspozycj¿ od pewnoïci, charakter od choroby.

Bibliografia

[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23] [24] [25]

Andreasen N. C., A journey into chaos: Creativity and the unconscious, “Mens Sana Monographs” 2011, Vol. 9(1). Csíkszentmihályi M., Flow: the psychology of optimal experience, New York 1990. Csíkszentmihályi M., PrzepÙyw. Psychologia optymalnego doïwiadczenia, Taszów 2005. Djikic M., Oatley K., Moldoveanu M., Opening the Closed Mind – The Eěect of Exposure to Literature on the Need for Closure, “Creativity Research Journal” 2013, Vol. 25(2). Djikic M., Oatley K., Peterson J., The BiĴer-Sweet Labor of Emoting: Linguistic Comparison of Writers and Scientists, “Creativity Research Journal” 2006, Vol. 2. Forgas J., Don’t Worry, Be Sad! On the Cognitive, Motivational, and Interpersonal BeneÞts of Negative Mood, “Current Directions in Psychological Science” 2013, Vol. 22. Ghiselin B., Rompel R., Taylor C., A creative process check list: its development and validation, [w:] Taylor C. (red.), Widening horizons in creativity, New York 1964. Heine S., Proulx T., Vohs K., The Meaning Maintenance Model: On the Coherence of Social Motivations, “Personality and Social Psychological Review” 2006, Vol. 10. Heinzen T., Situational aěect: Proactive and reactive creativity, [w:] M. Shaw (red.), Creativity and aěect, Nordwood 1994. Kozielecki J., Koncepcja transgresyjna czÙowieka, Warszawa 1987. Leder H., Gerger G., Dressler S., Schabmann A., How Art Is Appreciated, “Psychology of Aesthetics Creativity and The Arts” 2012, Vol. 6(1). Malchiodi C., The art therapy sourcebook, New York 2007. MacAdams D., The stories we live by: Personal myths and the making of the self, London 1993. Mednick S., The associative basis of the creative process, “Psychological Review” 1962, Vol. 69. N¿cka E., Psychologia twórczoïci, GdaÚsk 2001. Osowiecka M., Teatralne katharsis. Po Festiwalu Masska 2012, „Dla Nas” 2013, nr 29. RiĴer S., Damian R., Simonton D., van Baaren R., Strick M., Derks J., Dħksterhuis A., Diversifying experiences enhance cognitive ßexibility, “Journal of Experimental Social Psychology” 2012, Vol. 48. Rybakowski J., Aktywnoï° twórcza a psychopatologia. Udr¿ka i ekstaza, „Academia” 2009, nr 1. Rybakowski J., Oblicza choroby maniakalno-depresyjnej, PoznaÚ 2008. Shaw M., The eureka process: A structure for the creative experience in science, “Creativity Research” 1989, Vol. 2. Schuldberg D., Giddiness and horror in the creative process, [w:] M. Shaw (red.), Creativity and Aěect, Greenwich 1994. Selye H., Od marzenia do odkrycia naukowego, Warszawa 1967. Stirman S., Pennebaker J., Word use in the poetry of suicidal and nonsuicidal poets, “Psychosomatic Medicine” 2001, Vol. 63. Topolinski S., Intuicja – jej wewn¿trzna dynamika i relacje z procesami reßeksyjnymi, [w:] R. Balas (red.), Poznawcze i afektywne mechanizmy intuicji, Warszawa 2009. Vosburg S., The eěects of positive and negative mood on divergent-thinking performance, “Creativity Research Journal” 1998, Vol 11.

Netografia

[26] Arteterapia. org, Wykorzystaj arteterapi¿, hĴp://www.arteterapia.org.pl/wykorzystaj-arteterapie.html, 15.12.2013. [27] Boyes A., How to Enhance Your Creativity: Links between Creativity and Emotions, hĴp://www.aliceboyes.com/creativity/, 15.12.2013. [28] Cherry K., What is art therapy?, hĴp://psychology.about.com/od/psychotherapy/f/art-therapy.html, 15.12.2013. 56 Wikipedia.org, Salvador Dali, http://en.wikiquote.org/wiki/Talk:Salvador_Dal%C3%AD, 15.12.2013.

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

275

[29] Feist G., Rosenberg E., Making Connections in Psychological Disorders, hĴps://www.inkling.com/read/psychology-gregory-feist-erika-rosenberg-2nd/chapter-15/ch15-section-bringingtogether, 15.12.2013. [30] Kawakami A., Furukawa K., Katahira K., Okanoya K., Sad music induces pleasant emotions, hĴp://journal.frontiersin.org/Journal/10.3389/ fpsyg.2013.00311/full, 19.10.2014. [31] de Manzano Ö., Cervenka S., Karabanov A., Farde L., Ullén F., Rustichini A., Thinking Outside a Less Intact Box: Thalamic Dopamine D2 Receptor Densities Are Negatively Related to Psychometric Creativity in Healthy Individuals, hĴp://www.plosone.org/article/ info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0010670, 28.04.2014. [32] Osowiecka M., NiepeÙnosprawni artyïci w sopockim przegl­dzie teatralnym Masska, hĴp://www.wiadomosci24.pl/artykul/niepelnosprawni_artysci_w_sopockim_przegladzie_teatralnym_masska_217567.html, 15.12.2013. [33] Oïrodek Readaptacji Stowarzyszenia Solidarni „PLUS” EKO SzkoÙa …ycia w Wandzinie, Nowy projekt, hĴp://wandzin.pl/index.php/using-joomla/2013-10-17-07-57-20/item/154-nowy-projekt1, 15.12.2013. [34] Roberts M., Creativity closely entwined with mental illness, hĴp://www.bbc.co.uk/news/health-19959565, 15.12.2013. [35] Science Daily, Dopamine System in Highly Creative People Similar to That Seen in Schizophrenics, Study Finds, hĴp://www.sciencedaily.com/releases/2010/05/100518064610.htm, 15.12.2013. [36] Wikipedia.org, Salvador Dali, hĴp://en.wikiquote.org/wiki/Talk:Salvador_Dal%C3%AD, 15.12.2013.

276

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)