NOWE TRENDY W LECZENIU ZABURZE¡ EREKCJI – „DIABELSKI GAZ” dr med. Marta Matusiak-Kita prof. dr hab. med. Zygmunt Zdrojewicz mgr Krzysztof Korona Streszczenie Na mechanizm erekcji wp∏ywajà ró˝ne czynniki – neuroanatomiczne, neurofizjologiczne, hemodynamiczne, hormonalne i psychiczne. Jest to proces kilkuetapowy. Mimo znacznych post´pów idealne leczenie zaburzeƒ erekcji nie zosta∏o opracowane. W ostatnich latach coraz wi´kszà popularnoÊcià cieszà si´ kàpiele radonowe. Dzia∏anie radonu przejawia si´ g∏ównie wzmo˝onym wydzielaniem hormonów p∏ciowych i zwi´kszonym przep∏ywem krwi przez narzàdy prowadzàcym do poprawy ich funkcji. Najnowsze doniesienia sugerujà, ˝e siarkowodór, znany g∏ównie ze swoich w∏aÊciwoÊci toksycznych, odgrywa istotnà rol´ w procesie erekcji. S∏owa kluczowe: zaburzenia erekcji, wody lecznicze, siarkowodór

NEW TRENDS IN THE TREATMENT OF ERECTILE DYSFUNCTION Mechanism of erection depends on various factors – the neuroanatomical, neurophysiological, hemodynamic, hormonal and psychological. It is the multistage process. Despite of the significant progress the ideal treatment for erectile dysfunction have not been developed yet. In recent years, radon baths are more and more popular. Radon mainly influences the increased secretion of sex hormones and increased blood flow through organs, leading to the improvement of their functions. Recent reports suggest that hydrogen sulfide, known mostly for its toxic properties, plays an important role in erectile function. Key words: erectile dysfunction, medicinal waters, hydrogen sulfide

PRACA RECENZOWANA

Zaburzenia erekcji (erectile dysfunction – ED) okreÊla si´ jako niezdolnoÊç do osiàgni´cia i/lub utrzymania wzwodu pràcia niezb´dnego do odbycia zadowalajàcego stosunku p∏ciowego. Wyst´pujà u 30–50% m´˝czyzn w wieku 40–70 lat, z czego tylko oko∏o 13% zg∏asza si´ do lekarza. Najcz´stszymi czynnikami ryzyka sà wiek, palenie tytoniu i oty∏oÊç. W oko∏o 20% przypadków przyczynà sà problemy psychiczne [1]. Na mechanizm wzwodu pràcia wp∏ywajà ró˝ne czynniki – neuroanatomiczne, neurofizjologiczne, hemodynamiczne, hormonalne Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2012, nr 29

i psychiczne. W czasie erekcji cia∏a jamiste wype∏niajà si´ krwià, jest to proces kilkuetapowy. W fazie nabrzmiewania pràcia przegrody cia∏ jamistych rozkurczajà si´. T´tnice rozszerzajà si´, a ˝y∏y ulegajà uciskowi. W fazie sztywnoÊci ciÊnienie roÊnie, kurczà si´ mi´Ênie uciskajàce korzeƒ cz∏onka i odp∏yw krwi ˝ylnej z cz∏onka ulega znacznemu zmniejszeniu. W fazie wiotczenia wzrasta napi´cie uk∏adu wspó∏czulnego i kurczà si´ mi´Ênie cia∏ jamistych pràcia [2]. Uwa˝a si´, ˝e najcz´stszà przyczynà jest zwiàzana z anomaliami naczyniowymi prowadzàcymi

dr med. Marta Matusiak-Kita I Katedra i Klinika Ginekologii i Po∏o˝nictwa Akademii Medycznej we Wroc∏awiu prof. dr hab. med. Zygmunt Zdrojewicz Katedra i Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami Akademii Medycznej we Wroc∏awiu mgr Krzysztof Korona prywatny Gabinet Psychologiczny

17

do zaburzeƒ ukrwienia pràcia, cz´sto zwiàzanymi z chorobami uk∏adu krà˝enia. Zaburzenia erekcji niejednokrotnie mogà byç tak˝e pierwszym objawem chorób uk∏adu krà˝enia. Bardzo cz´sto wspó∏istniejà z takimi schorzeniami jak: choroba wieƒcowa, nadciÊnienie t´tnicze, cukrzyca, choroby neurologiczne, zaburzenia hormonalne, oty∏oÊç, niewydolnoÊç nerek, marskoÊç wàtroby, stwardnienie rozsiane, choroby gruczo∏u krokowego, urazy i choroby rdzenia kr´gowego, zabiegi operacyjne, wady i stany zapalne cz∏onka. Do ich powstania przyczyniajà si´ równie˝ niekorzystne warunki ˝ycia tj. negatywne nawyki ˝ywieniowe, w tym nadu˝ywanie alkoholu i przyjmowanie narkotyków, stres, brak aktywnoÊci fizycznej i palenie papierosów oraz za˝ywanie niektórych leków tj. beta-blokerów, metyldopy, spironolaktonu, hydrochlorotiazydu, leków przeciwdepresyjnych, antagonistów receptora H2, antagonistów 5-alfa reduktazy (finasteryd), niesteroidowych leków przeciwzapalnych, hormonów, analogów GnRH, leków uspokajajàcych. Istotnà rol´ przypisuje si´ czynnikom psychogennym m.in. ci´˝kim zaburzeniom psychicznym i g∏´bokiej depresji, ale tak˝e problemom partnerskim, prze˝yciom traumatyzujàcym, oddzia∏ywaniom Êrodowiska rodzinnego, pracoholizmowi, kompleksom [3,4]. Mimo znacznych post´pów idealne leczenie zaburzeƒ erekcji nie zosta∏o opracowane. Aktualnie stosuje si´: psychoterapi´, farmakoterapi´ doustnà i miejscowà, iniekcje do cia∏ jamistych, aparaty pró˝niowe i leczenie chirurgiczne: ● psychoterapia – stosowana szczególnie w zaburzeniach erekcji o etiologii psychogennej. Jej celem jest uÊwiadomienie pacjentowi istoty problemu i wyjaÊnienie, ˝e jest to cz´sto schorzenie naturalnie post´pujàce lub b´dàce objawem choroby wspó∏istniejàcej i nierzadko mo˝liwe do leczenia [4]. ● farmakoterapia – inhibitory fosfodiesterazy typu 5 (PDE-5) (sildenafil, wardenafil, tadalafil) dzia∏ajà tylko przy obecnoÊci stymulacji seksualnej. W chwili podniecenia seksualnego z zakoƒczeƒ nerwowych w obr´bie cia∏ jamistych pràcia uwalniany jest tlenek azotu (NO), który aktywuje cyklaz´ guanylowà. 18

–

–

–

–

W efekcie z guanozynotrifosforanu (GTP) powstaje cykliczny monofosforan guanozyny (cGMP) odpowiedzialny za rozkurcz mi´Êni g∏adkich cia∏ jamistych i nap∏yw krwi, a w konsekwencji za erekcj´. Cykliczny monofosforan guanozyny rozk∏adany jest do GMP pod wp∏ywem fosfodiesterazy typu 5 (PDE-5). Inhibitory PDE-5 selektywnie i odwracalnie blokujà ten enzym, powodujàc utrzymywanie si´ st´˝enia cGMP na odpowiednio wysokim poziomie, a tym samym utrzymywanie si´ wzwodu pràcia. Sà przeciwwskazane u osób stosujàcych nitraty organiczne [4]; apomorfina – pochodna morfiny, agonista receptorów dopaminergicznych D2; stosowana w diagnostyce i leczeniu choroby Parkinsona, silny Êrodek wymiotny (dzia∏anie niepo˝àdane) stosowany w ostrych zatruciach. Wyst´puje w postaci tabletek podj´zykowych [5]; testosteron – ostateczna rola testosteronu w procesie erekcji jest kontrowersyjna, jednak ostatnie wyniki badaƒ pozwalajà uznaç kluczowà funkcj´ tego hormonu. Niedobór testosteronu wià˝e si´ z zaburzeniem erekcji, a poziom testosteronu okaza∏ si´ odwrotnie proporcjonalny do wzrostu stopnia zaburzenia. Testosteron zwi´ksza ekspresj´ syntazy tlenku azotu i fosfodiesterazy typu 5; g∏ównych enzymów bioràcych udzia∏ w procesie erekcji. Monoterapia testosteronem w leczeniu hipogonadyzmu mo˝e przywróciç erekcj´. U znacznej cz´Êci m´˝czyzn, którzy nie reagujà na terapi´ inhibitorami PDE-5 stwierdza si´ niedobór testosteronu, a uzupe∏nienie niedoboru testosteronu sprawia, ˝e ponad 50% z nich reaguje na tego typu leczenie. Obecnie zaleca si´, aby poziom testosteronu by∏ oceniany u wszystkich pacjentów z zaburzeniami erekcji [6]; afrodyzjaki – johimbina (alkaloid kory johinbowca, selektywny antagonista receptora α2-adrenergicznego, posiada ograniczonà skutecznoÊç), muszka hiszpaƒska (kantaryda, pryszczel lekarski – Cantharis vesicatoria,

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2012, nr 29

chrzàszcz z rodzaju majek, przestraszony uwalnia substancj´ zwanà kantarydynà; Êrodek przeceniny i powszechnie stosowany), vuka-vuka (afrykaƒska viagra), Lepidium meyenii (peruwiaƒski ˝eƒ-szeƒ), Muramax i Penigra (wyciàg z Muira-puama zwanym drzewem potencji, Penigra dodatkowo zawiera inne sk∏adniki roÊlinne) [7], czerwony ˝eƒ-szeƒ (Panax ginseng, dzia∏anie podobne do testosteronu, jednak pomiary st´˝enia testosteronu obalajà t´ hipotez´; wed∏ug innej hipotezy ginsenozydy, uwa˝ane za g∏ówne aktywne sk∏adniki czerwonego ˝eƒ-szenia, powodujà zale˝ne od dawki rozluênienie mi´Êni g∏adkich cia∏ jamistych na drodze uwalniania tlenku azotu) [8,9]; – iniekcje – do cia∏ jamistych oraz do cewki moczowej – MUSE (Medical Uretheral System for Erection). Najcz´Êciej stosowane substancje: papaweryna, fentolamina, prostacyklina PGE1 (alprostadil). Wià˝e si´ z wyst´powaniem powik∏aƒ ogólnoustrojowych (tachykardia, hipotonia) i miejscowych (krwiaki, stany zapalne, zmiany w∏ókniste, ból, uszkodzenia cewki moczowej, priapizm) [10]. ● aparaty pró˝niowe – wytwarzajà wokó∏ cz∏onka pró˝ni´, która powoduje nap∏yw krwi i erekcj´. Pozostawienie pierÊcienia b´dàcego elementem aparatu, którego rolà jest zaciÊni´cie podstawy cz∏onka, uniemo˝liwia odp∏yw krwi z cia∏ jamistych i pozwala utrzymaç wzwód pràcia; skutecznoÊç 70–95% [2]. ● leczenie chirurgiczne – wyró˝nia si´ zabiegi usuni´cia wad cz∏onka lub zmian´ jego wielkoÊci, chirurgi´ naczyniowà, protezowanie [2]. W ostatnich latach coraz wi´kszà popularnoÊcià cieszy si´ leczenie uzdrowiskowe. Polega ono na wykorzystaniu ró˝nych postaci energii fizycznej wyst´pujàcej w przyrodzie, a tak˝e bodêców chemicznych i innych naturalnych czynników leczniczych, które usprawniajà i pobudzajà fizjologiczne mechanizmy organizmu. Dosyç cz´sto stosowane sà kàpiele radonowe, za pomocà których próbuje leczyç si´ liczne schorzenia Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2012, nr 29

m.in. zaburzenia hormonalne [11,12]. Radon jest naturalnym promieniotwórczym pierwiastkiem chemicznym z grupy helowców, o liczbie masowej najtrwalszego izotopu 222, liczbie atomowej 86 [13,14]. Jest bezbarwnym, bezwonnym gazem szlachetnym. Powstaje z rozpadu izotopu 226Ra. Okres po∏owicznego rozpadu wynosi 3,825 dnia, a biologiczny okres pó∏trwania 30 minut. Wyst´puje w postaci jednoatomowych czàsteczek. Jego naturalne izotopy to radon (222Rn), toron (220Rn) i aktynon (219Rn). Zosta∏ odkryty w 1900 roku przez Friedricha Dorna w Niemczech. Poczàtkowo by∏ nazywany emanacjà lub nitonem (∏ac. nitens – Êwiecàcy). Radon jest êród∏em wysokoenergetycznego promieniowania alfa dzia∏ajàcego na bardzo krótkich odleg∏oÊciach, o ma∏ej sile penetracji – w powietrzu oko∏o 4 cm, w wodzie oko∏o 40 µm, a w tkankach oko∏o 20 µm, przez zwyk∏à szyb´ jest ca∏kowicie wyhamowywany. Ze wszystkich êróde∏ naturalnych promieniowania na powierzchni Ziemi ma najwi´ksze znaczenie [13,15,16]. Media radonowe stosowane w lecznictwie uzdrowiskowym to najcz´Êciej woda lub powietrze zawierajàce radon wraz z produktami jego rozpadu promieniotwórczego [13]. W balneoterapii stosuje si´ tylko radon (222Rn), poniewa˝ toron i aktynon majà zbyt krótkie pó∏okresy trwania (odpowiednio 54,5 i 3,92 sekundy) [11]. W trakcie kàpieli do organizmu przez skór´ wch∏ania si´ 0,3–0,5% radonu zawartego w wodzie, a 1–2% absorbuje si´ na skórze [17]. Najwi´ksze znaczenie ma jednak radon wdychany z powietrza podczas kàpieli. Radon jest roznoszony z krwià po ca∏ym organizmie. Po oko∏o 20 minutach od rozpocz´cia inhalacji wi´kszoÊç tkanek nasyca si´ radonem, a jego st´˝enie zale˝y od w∏aÊciwoÊci danej tkanki. Pozosta∏a cz´Êç radonu jest przenoszona z krwià do p∏uc, gdzie jest wydalana z wydychanym powietrzem (60%, a 40% przez skór´). Po 4–5 godzinach od zakoƒczenia zabiegu radon ulega ca∏kowitemu wydaleniu [12,18]. W Êwietle aktualnych badaƒ uwa˝a si´, ˝e radon ma korzystny wp∏yw na schorzenia tj. nadciÊnienie, cukrzyca, choroby reumatyczne i narzàdu ruchu, choroby naczyƒ obwodowych, choroby obwodowego uk∏adu nerwowego oraz zaburzenia i zmiany hormonalne zwiàzane z wiekiem, niep∏odnoÊç 19

m´ska i ˝eƒska [19,20,21]. Potwierdzono przeciwbólowe, przeciwzapalne i przeciwÊwiàdowe dzia∏anie kàpieli radoczynnych oraz ich dobroczynny wp∏yw na gospodark´ w´glowodanowà, lipidowà i wytwarzanie witamin z grupy B i C [12,22,23,24]. Wodom radonowym od lat przypisywano tak˝e w∏aÊciwoÊci odm∏adzajàce. Dzia∏anie radonu przejawia si´ nie tylko poprawà samopoczucia, ale g∏ównie pobudzeniem przysadki i wzmo˝onym wydzielaniem hormonów p∏ciowych m´skich i ˝eƒskich i nadnerczowych. Pobudzajàce dzia∏anie radonu na sekrecj´ hormonów p∏ciowych i hormonów kory nadnerczy jest prawdopodobnie wynikiem stymulacji metabolizmu narzàdów wydzielania wewn´trznego przez promieniowanie jonizujàce pochodzàce z radonu i produktów jego rozpadu [12,25]. Efekty kàpieli radonowych wynikajà prawdopodobnie ze zwi´kszenia radioaktywnoÊci krwi podczas i po zabiegach oraz ze zwi´kszonego przep∏ywu krwi przez narzàdy prowadzàce do poprawy ich funkcji, przez niskie dawki promieniowania pochodzàcego z radonu i produktów jego rozpadu [25,26]. Jednorazowa trwajàca 15 minut kàpiel przyczynia si´ do poprawy przep∏ywu krwi przez tkanki o oko∏o 400%. Przekrwienie to utrzymuje si´ przez ponad godzin´ od zakoƒczenia kàpieli [12,27]. Kàpiele radonowe stymulujàc sekrecj´ testosteronu u m´˝czyzn powodujà wzrost Êredniego st´˝enia testosteronu w pierwszych siedmiu dniach leczenia [13,28]. Najwi´kszy wzrost st´˝enia testosteronu obserwowano po pierwszym tygodniu terapii, co jest zwiàzane z maksymalnà stymulacjà gruczo∏ów wydzielania wewn´trznego. Charakterystyczna dynamika zmian st´˝eƒ testosteronu u m´˝czyzn, przebywajàcych na leczeniu uzdrowiskowym, pozwala stwierdziç, ˝e zmiany te sà wynikiem dzia∏ania ma∏ych dawek promieniowania radoczynnego zawartego w wodzie u˝ytej do kàpieli, a nie innych czynników pobudzajàcych wydzielanie testosteronu tj. odpoczynku, braku codziennego stresu, zmian klimatu czy spo˝ywania wody mineralnej o niskiej zawartoÊci radonu [13]. Liczne obserwacje kliniczne potwierdzajà, ˝e pozytywne dzia∏anie promieniowania w ma∏ych dawkach wyraênie przewa˝a nad potencjalnym ryzykiem kancerogennym i innà szkodliwoÊcià radonu [29,30,31]. 20

Mechanizm dzia∏ania radonu w organizmie ludzkim nie do koƒca jest okreÊlony. Prawdopodobnie dzia∏anie radonoterapii jest dwufazowe. Pierwszy etap to krótkotrwa∏e, bezpoÊrednie dzia∏anie promieni alfa na receptory naczyniowe skutkujàce zwi´kszeniem przep∏ywu krwi przez tkanki. Promieniowanie dzia∏a w trakcie zabiegów i krótko po nich. Drugi etap rozpoczyna si´ po kilku kàpielach w wodzie radoczynnej i polega na dzia∏aniu produktów rozpadu radonu emitujàcych promieniowanie beta i gamma na gruczo∏y wydzielania wewn´trznego. Efekt tego dzia∏ania jest widoczny po oko∏o 2 tygodniach od zakoƒczenia kuracji i utrzymuje si´ przez okres 2–3 miesi´cy [25,32]. Najnowsze doniesienia sugerujà, ˝e siarkowodór (hydrogen sulfide – H2S) czyli tzw. diabelski gaz, znany g∏ównie ze swoich w∏aÊciwoÊci toksycznych, odgrywa istotnà rol´ w procesie erekcji i mo˝e mieç leczniczy wp∏yw na potencj´. Wed∏ug badaƒ ostatnich lat, siarkowodór obok tlenku azotu (nitric oxide – NO) i tlenku w´gla (carbon monoxide – CO), jest kolejnym nieorganicznym gazowym mediatorem bioràcym udzia∏ w regulacji ro˝nych procesów fizjologicznych i patologicznych w organizmie [33,34,35,36]. Siarkowodór spe∏nia najwa˝niejsze kryteria charakteryzujàce substancje pe∏niàce rol´ przekaêników – jest syntetyzowany endogennie w regulowanych reakcjach z udzia∏em enzymów oraz wykazuje w st´˝eniach fizjologicznych specyficzne dzia∏ania biologiczne. Jest bezbarwnym, palnym gazem o silnym charakterystycznym zapachu zgni∏ych jaj, o masie molowej 34,08 g/mol. Siarkowodór przez wiele lat by∏ znany jako toksyczny zwiàzek chemiczny. Jego st´˝enie toksyczne jest tylko dwukrotnie wi´ksze od st´˝eƒ fizjologicznych, zw∏aszcza w oÊrodkowym uk∏adzie nerwowym. H2S jest utleniany w mitochondriach do tiosiarczanu, który jest wydalany z moczem. Pó∏okres trwania siarkowodoru wynosi kilka minut (dla tlenku azotu poni˝ej 10 sekund) [37,38]. H2S jest obecny w st´˝eniu oko∏o 50 µM we krwi i wi´kszoÊci tkanek, a w mózgu 3-krotnie wy˝szym [39]. Jest syntetyzowany z L-cysteiny (L-Cys), w reakcji katalizowanej przez 2 enzymy, których kofaktorem jest fosforan pirydoksalu (aktywna forma witaminy B6): β−syntaz´ cystationinowà (β-cystathionine synthase – CBS; EC 4.2.1.22) i γ – liaz´ cystationinowà

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2012, nr 29

(γ-cystathionine lyase – CSE; EC 4.4.1.1). Enzymy te sà odpowiedzialne za wi´kszoÊç endogennego H2S produkowanego w tkankach ssaków. L-Cys mo˝e pochodziç z przewodu pokarmowego lub byç uwolniona z bia∏ek endogennych. Mo˝e byç równie˝ syntetyzowana endogennie z L-metioniny wraz z homocysteinà jako pó∏produkty w procesie transsulfuracji [33,37,40]. CBS i CSE wykryto u cz∏owieka i innych ssaków, a ich ekspresja jest uwa˝ana za tkankowo specyficznà [39,41]. RzeczywiÊcie, CBS jest g∏ównym enzymem odpowiedzialnym za syntez´ H2S w hipokampie, mó˝d˝ku, korze mózgowej i pniu mózgu, a jej aktywnoÊç jest 30-krotnie wi´ksza ni˝ CSE. Natomiast aktywnoÊç CSE jest wi´ksza w uk∏adzie sercowo-naczyniowym tj. aorcie, t´tnicy p∏ucnej, mi´Êniówce przedsionków i komór serca, t´tnicach krezkowych, ˝yle wrotnej i innych tkankach naczyniowych. W niektórych tkankach, takich jak wàtroba i nerki, êród∏em H2S sà oba enzymy [33,39,42,43]. Wed∏ug obserwacji H2S ma bardzo du˝e znaczenie w modulacji napi´cia naczyƒ krwionoÊnych, mechanizm tego procesu jednak nie zosta∏ jeszcze do koƒca wyjaÊniony [44]. W badaniach na szczurach wykazano, ˝e H2S wp∏ywa na rozkurcz naczyƒ krwionoÊnych i spadek ciÊnienia t´tniczego. Usuni´cie Êródb∏onka i odnerwienie naczynia nie ma wp∏ywu na dzia∏anie H2S. Z tego wynika, ˝e dzia∏a on bezpoÊrednio na mi´Êniówk´ naczyƒ [38,39]. Kolejne wyniki badaƒ pokaza∏y, ˝e H2S wywo∏uje relaksacj´ komórek mi´Êni g∏adkich [45]. Stwierdzono, ˝e egzogenny H2S w ni˝szych st´˝eniach (50–100 mikrometrów) wywo∏uje skurcz naczyƒ u szczurów, zwi´kszajàc ciÊnienie t´tnicze krwi [46]. Dane te sugerujà,

˝e H2S w ró˝nych st´˝eniach mo˝e mieç ró˝ny wp∏yw na modulacj´ napi´cia naczyƒ. Ze wzgl´du na renom´ siarkowodoru jako substancji toksycznej, jego inne funkcje zosta∏y pomini´te. Siarkowodór moduluje transmisj´ neuronalnà, rozluênia mi´Ênie g∏adkie, reguluje napi´cie naczyniowe, prac´ serca, dzia∏a kardioprotekcyjnie, reguluje wydzielanie insuliny i jest zaanga˝owany w stan zapalny i seps´. Cia∏a jamiste pràcia sà bardzo unaczynione, a ich prawid∏owa funkcja zale˝y od równowagi pomi´dzy rozkurczem a skurczem naczyƒ. Uwa˝a si´, ˝e zaburzenia erekcji sà przede wszystkim chorobà naczyƒ i cz´sto sà jednym z pierwszych objawów chorób uk∏adu krà˝enia [33,47,48]. Wst´pne badania sugerujà rol´ H2S w procesie erekcji [33,49,50]. Badania wykaza∏y, ˝e oba enzymy, zarówno CBS i CSE, sà zlokalizowane w mi´Êniach g∏adkich i naczyniach cia∏ jamistych pràcia, podczas gdy ekspresja CSE ma miejsce równie˝ w nerwach obwodowych. Egzogenny H2S powoduje zale˝nà od st´˝enia relaksacj´ ludzkich cia∏ jamistych. Ten proces jest hamowany przez inhibitor CBS, kwas aminooksyoctowy (aminooxyacetic acid – AOAA) i inhibitor CSE, propargylglycin´ (PAG). U szczurów egzogenny siarkowodór i L-Cys powodujà erekcj´ pràcia. Dane wskazujà, ˝e szlak sygna∏owy L-Cys/H2S poÊredniczy w relaksacji mi´Êni g∏adkich cia∏ jamistych ludzkiego pràcia. Dlatego mo˝liwe jest, ˝e H2S mo˝e wp∏ywaç na proces wzwodu pràcia u ludzi, jak zdaje si´ to zrobiç u szczurów. Kolejne obserwacje mogà pomóc rozwik∏aç skomplikowane mechanizmy le˝àce u podstaw patofizjologii wzwodu pràcia u ludzi i mogà doprowadziç do rozwoju nowych metod terapeutycznych w leczeniu zaburzeƒ erekcji i pop´du seksualnego [33]. ◗

PiÊmiennictwo 1. Tharyan P., Gopalakrishanan G. (2006) Erectile dysfunction. Clin. Evid. 15, 1227–1251. 2. Lew-Starowicz Z. (1997) Leczenie poszczególnych typów zaburzeƒ seksualnych. W: Leczenie zaburzeƒ seksualnych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 125-157. 3. Burnett A.L., Strong T.D., Trock B.J. et al. (2009) Serum biomarker measurements of endothelial function and oxidative stress after daily dosing of Sildenafil in type 2 diabetic men with erectile dysfunction. J. Urol. 181, 1, 245-251. 4. Rabijewski M. (2006) Zaburzenia erekcji – etiologia i leczenie. Przeglàd Urologiczny 7/4, 38. 5. http://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/summary/summary.cgi?cid=6005 6. Blute M., Hakimian P., Kashanian J. et al. (2009) Erectile dysfunction and testosterone deficiency. Advances in the management of testosterone deficiency. Front. Horm. Res. Basel, Karger. 37, 108-122.

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2012, nr 29

21

7. Zanolari B. (2003) Natural aphrodisiacs. Studies of commercially-available herbal recipes, and phytochemical investigation of Erythroxylum vacciniifolium Mart. (Erythroxylaceae) from Brazil. Praca doktorska. Institute of Pharmacognosy and Phytochemistry of the University of Lausanne. 8. Jang D.-J., Lee M.S., Shin B.-C. et al. (2008) Red ginseng for treating erectile dysfunction: a systematic review. B. J. Clin. Pharmacol. 66, 4, 444-450. 9. De Andrade E., De Mesquita A.A., Claro Jde A. et al. (2007) Study of the efficacy of Korean Red Ginseng in the treatment of erectile dysfunction. Asian. J. Androl. 9, 241-244. 10. Montorsi F., Salonia A., Zanoni M. et al. (2002) Current status of local penile penile therapy. Int. J. Imp. Res. 14 (supl. 1), 70-81. 11. Kochaƒski J.W. (2002) Przeglàd badaƒ nad leczniczym zastosowaniem radonu-222 w polskich uzdrowiskach. Folia Medica Lodziensia 29, 31-68. 12. Zdrojewicz Z., Belowska-Bieƒ K. (2004) Radon i promieniowanie jonizujàce a organizm cz∏owieka. Post. Hig. Med. Dosw. 58, 150-157. 13. Zdrojewicz Z., Belowska-Bieƒ K. (2004) Ocena st´˝enia testosteronu u m´˝czyzn poddanych dzia∏aniu mediów radonowych. Adv. Clin. Exp. Med. 13, 2, 267-272. 14. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN (1995) t. 5, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 439-440. 15. Deetjen P. (1990) Biologische und therapeutische effekte niedrig dosierter ionisierender strahlung. Z. Phys. Med. Baln. Med. Klim. 19, 2, 5-102. 16. Hrynkiewicz A.Z. (2001) Cz∏owiek i promieniowanie jonizujàce. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 5, 194-201. 17. Deetjen P., Jockel H. (1992) Gibt es noch Indikationen fur eine Therapie mit Radonbadern? Internist. Prax. 32, 353-355. 18. Grunewald M., Grunewald W.A. (1995) Radon (Rn) Transfer warend der Balneotherapie in der Best’schen Wanne. Phys. Rehab. Kur. Med. 5, 189-195. 19. Yamaoka K., Mitsunobu F., Hanamoto K. et al. (2004) Study on biologic effects of radon and thermal therapy on osteoarthritis. J. Pain. 5, 1, 20-25. 20. Minta P. (2002) Przeglàd dokonaƒ i mo˝liwoÊci uzdrowiska làdeckiego w leczeniu schorzeƒ narzàdu ruchu. Folia Medica Lodziensia, 29, 69-78. 21. Kochaƒski W. (2000) Zastosowanie wód radoczynnych w leczeniu chorób naczyƒ obwodowych. Acta Angiol. 6, 1/2, 63-72. 22. Arkuszewska C., Broniarczyk-Dy∏a G., Dziankowska-Bartkowiak B. (1986) BezpoÊrednie i odleg∏e wyniki leczenia ∏uszczycy w Làdku-Zdroju. Przegl. Dermatol. 73, 28-30. 23. Yamaoka K., Komoto Y. (1996) Experimental study of alleviation of hypertension, diabetes and pain by radon inhalation. Physiol. Chem. Phys. Med. NMR, 28, 1-5. 24. Kochaƒski J.W. (1978) Lecznicze zastosowanie radonu-222 w uzdrowisku Làdek. Problemy Uzdrowiskowe, 4, 47-65. 25. Belowska-Bieƒ K., Zdrojewicz Z. (2005) Wp∏yw zabiegów radonowych na wydzielanie prolaktyny. Adv. Clin. Exp. Med. 14, 5, 995-1000. 26. G∏owiak B., Halawa B., Pa∏czyƒski P. i in. (1969) Wp∏yw kàpieli i inhalacji wodami radonowymi Âwieradowa na radioaktywnoÊç krwi i moczu u ludzi. Pol. Tyg. Lek. 51, 1966-1957. 27. ¸ukasik S., Halawa B., Róg-Malinowski M. (1970) Badania nad mechanizmem zwi´kszania si´ przep∏ywu krwi przez tkanki pod wp∏ywem kàpieli radoczynnych Âwieradowa. Pol. Tyg. Lek. 47, 1799-1801. 28. Halawa B., Kwiatkowski J. (1974) Zachowanie si´ poziomu hormonów androgennych w surowicy krwi pod wp∏ywem leczenia wodami radonowymi Âwieradowa. Pol. Tyg. Lek. 29, 49, 2129-2130. 29. Lubin J.H., Tomasek L., Edling C. et al. (1997) Estimating lung cancer mortality from residential radon using data from low exposure of miners. Radiat. Res. 147, 126-134. 30. Cohen B.L. (1998) The cancer risk from low level radiation. Radiat. Res. 149, 525-528. 31. Hattori S. (1999) Health effects of low- level radiation – scientific research on radiation hormesis in Japan. In: Radon und Gesundeit. Eds.: Deetjen P, Falkenbach A. Peter Lang Verlag, Frankfurt am Main, 57-61. 32. Halawa B. (1987) Mechanizm dzia∏ania radonu na organizm ludzki w Êwietle badaƒ w∏asnych. Problemy Uzdrowiskowe 1-2, 45-52. 33. d'Emmanuele di Villa Bianca R., Sorrentino R., Maffia P. et al. (2009) Hydrogen sulfide as a mediator of human corpus cavernosum smooth-muscle relaxation. Proc. Natl. Acad. Sci. U S A, 17, 106(11), 4513-4518. 34. Li L. et al. (2005) Hydrogen sulfide is a novel mediator of lipopolysaccharide-induced inflammation in the mouse. FASEB J, 19, 1196-1198. 35. Zhong G., Chen F., Cheng Y. et al. (2003) The role of hydrogen sulfide generation in the pathogenesis of hypertension in rats induced by inhibition of nitric oxide synthase. J. Hypertens. 21, 1879-188. 36. Bhatia M. et al. (2005) Role of hydrogen sulfide in acute pancreatitis and associated lung injury. FASEB J. 19, 623-625. 37. Wang R. (2002) Two's company, three's a crowd: Can H2S be the third endogenous gaseous transmitter? FASEB J. 16, 1792-1798. 38. Be∏towski J. (2004) Siarkowodór jako biologicznie aktywny mediator w uk∏adzie krà˝enia. Postepy Hig. Med. Dosw. 58, 285-291. 39. Zhao W., Zhang J., Lu Y. et al. (2001) The vasorelaxant effect of H2S as a novel endogenous gaseous KATP channel opener. EMBO J. 20, 6008-6016. 40. Fiorucci S., Distrutti E., Cirino G. et al. (2006) The emerging roles of hydrogen sulfide in the gastrointestinal tract and liver. Gastroenterology 131, 259-271. 41. Levonen A.L., Lapatto R., Saksela M. et al. (2000) Human cystathionine γ-lyase: Developmental and in vitro expression of two isoforms. Biochem. J. 347, 291-295. 42. Awata S., Nakayama K., Suzuki I. et al. (1995) Changes in cystathionine γ-lyase in various regions of rat brain during development. Biochem. Mol. Biol. Int. 35, 1331-1338. 43. Hosoki R., Matsuki N., Kimura H. (1997) The possible role of hydrogen sulfide as an endogenous smooth muscle relaxant in synergy with nitric oxide. Biochem. Biophys. Res. Commun. 237, 527-531. 44. Pearson R.J., Wilson T., Wang R. (2006) Endogenous hydrogen sulfide and the cardiovascular system: What's the smell all about? Clin. Invest. Med. 29, 146-150. 45. Lee S.W., Cheng Y., Moore P.K. et al. (2007) Hydrogen sulphide regulates intracellular pH in vascular smooth muscle cells. Biochem. Biophys. Res. Commun. 358, 1142-1147. 46. Ali M.Y., Ping C.Y., Mok Y.Y. et al. (2006) Regulation of vascular nitric oxide in vitro and in vivo; a new role for endogenous hydrogen sulphide? Br. J. Pharmacol. 149, 625-634. 47. Ganz P. (2005) Erectile dysfunction: Pathophysiologic mechanisms pointing to underlying cardiovascular disease. Am. J. Cardiol. 96, 8M-12M. 48. Hodges L.D., Kirby M., Solanki J. et al. (2007) The temporal relationship between erectile dysfunction and cardiovascular disease. Int. J. Clin. Pract. 61, 2019-2025. 49. Srilatha B., Adaikan P.G., Moore P.K. (2006) Possible role for the novel gasotransmitter hydrogen sulfide in erectile dysfunction: A pilot study. Eur. J. Pharmacol. 535, 280-282. 50. Srilatha B., Adaikan P.G., Li L. et al. (2007) Hydrogen sulfide: A novel endogenous gasotransmitter facilitates erectile function. J. Sex. Med. 4, 1304-1311.

22

Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2012, nr 29