Nowiny Lekarskie 2006, 75, 4, 389–393

ANNA WAWROCKA, MACIEJ KRAWCZYŃSKI

CHOROBY NEURODEGENERACYJNE POWODOWANE PRZEZ EKSPANSJĘ POWTÓRZEŃ TRÓJNUKLEOTYDOWYCH NEURODEGENERATIVE DISORDERS CAUSED BY TRINUCLEOTIDE REPEAT EXPANSIONS Katedra i Zakład Genetyki Medycznej Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. med. Anna Latos-Bieleńska

Streszczenie Grupa chorób neurodegeneracyjnych określana wspólną nazwą TREDs (ang. Trinucleotide Repeat Expansion Diseases) powodowana jest przez międzypokoleniową ekspansję powtórzeń trójnukleotydowych. W pierwszej części artykułu zostały omówione podstawowe pojęcia związane z tą grupą chorób neurodegeneracyjnych. Druga część dotyczy patogenezy chorób powodowanych ekspansją trójnukleotydów oraz podejmuje próbę wyjaśnienia mechanizmu ekspansji. W końcowej części scharakteryzowano najczęstsze choroby wywołane ekspansją powtórzeń trójnukleotydowych. SŁOWA KLUCZOWE: powtórzenia trójnukleotyowe, ekspansja powtórzeń, mutacja dynamiczna, TREDs -choroby spowodowane ekspansją powtórzeń trójnukleotydowych.

Summary The trinucleotide repeat expansion diseases (TREDs) are a group of genetic disorders caused by intergenerational trinucleotide expansions of specific tandem DNA repeat. The first part of this review describes basic terms related to this group of neurodegenerative disorders. In the second part the authors describe pathogenesis of trinucleotide repeat expansion diseases and try to clarify the mechanism of trinucleotide repeats expansion. The final part characterizes some of the most common neurodegenerative disorders caused by trinucleotide repeat expansions. KEY WORDS: triplet repeats, repeat expansion, dynamic mutation, TREDs-Trinucleotide Repeat Expansion Diseases.

Powtórzenia trójnukleotydowe należą do grupy powtórzeń mikrosatelitarnych, tworzących proste, tandemowe powtórzenia złożone z jednego do sześciu nukleotydów. Charakteryzują się one wysokim polimorfizmem i występują równomiernie w genomie co 6–10 kpz. Sekwencje mikrosatelitarne zlokalizowane są nie tylko w intronach i w sekwencjach flankujących, ale również w sekwencjach kodujących czyli eksonach – rycina 2. W obrębie sekwencji powtórzeń trójnukleotydowych może dojść do zjawiska zwielokrotnienia motywu trójnukleotydowego, czyli do ekspansji powtórzeń. Mechanizm ekspansji trójnukleotydowych powtórzeń związany jest z błędami w czasie replikacji DNA. Wzrost liczby powtórzeń ponad normę (określoną dla każdego genu – tabela 1.) zwany jest mutacją dynamiczną – rycina 1. Mutacje dynamiczne dotyczą najczęściej zwielokrotnienia nawet 300-krotnego trójnukleoty-

dowej sekwencji powtórzonej, co w efekcie prowadzi do wystąpienia choroby genetycznej [1]. Grupa chorób neurodegeneracyjnych powodowana przez ekspansję mikrosatelitarnych powtórzeń trójnukleotydowych określana jest wspólną nazwą TREDs (ang. Trinucleotide Repeat Expansion Diseases) [2]. Objawy chorobowe związane są głównie z upośledzeniem czynności układu nerwowego. W większości chorób objawy nasilają się u osób w średnim wieku. W trakcie przekazywania genu z mutacją, liczba powtórzeń prawie zawsze wzrasta z pokolenia na pokolenie. Tylko dla nielicznych przypadków wykazano, że dzieci dziedziczą po rodzicach zmniejszoną liczbę powtórzeń. Nie jest wykluczone, że mechanizm wydłużania lub, znacznie rzadziej, skracania sekwencji o kilka nukleotydów jest prawdopodobnie taki sam w przypadku sekwencji trójnukleotydowej, jak i dwunukleoty-

Ryc. 1. Schemat mutacji dynamicznej na przykładzie genu SCA3.

Anna Wawrocka, Maciej Krawczyński

390

dowej, jednak duży przyrost liczby powtórzeń podczas pojedynczej mejozy może być skutkiem wielokrotnej wymiany siostrzanych chromatyd. Wraz z wydłużaniem się ciągu powtórzeń obniża się wiek wystąpienia pierwszych objawów choroby w kolejnych pokoleniach, ponadto choroba ma cięższy przebieg. Zjawisko to nosi nazwę antycypacji i występuje w większości przypadków chorób związanych z ekspansją powtórzeń trójnukleotydowych [3]. Wyjątek stanowi ataksja rdzeniowo-móżdżkowa typu 8 SCA8, w której allele zawierające średniej długości trakty powtórzeń są patogenne. Prawdopodobieństwa wystąpienia mutacji w następnym pokoleniu nie można dokładnie określić. U części genów występują zmiany premutacyjne, które nie prowadzą bezpośrednio do choroby, ale zwiększają prawdopodobieństwo jej wystąpienia w kolejnym pokoleniu [4]. Choroby związane z ekspansją powtórzeń trójnukleotydowych można podzielić ze względu na miejsce występowania powtórzeń: 1. Trójnukleotydowe powtórzenia zlokalizowane w regionie ulegającym translacji. Do tej grupy chorób zalicza się: pląsawicę Huntingtona – HD, ataksję rdzeniowomóż-dżkową typu pierwszego – SCA1, ataksję rdzeniowo-móżdżkową typu drugiego – SCA2, ataksję rdzeniowo-móżdżkową typu trzeciego – SCA3, ataksję rdzeniowo-móżdżkową typu szóstego – SCA6, ataksję rdzeniowo-móżdżkową typu siódmego – SCA7, ataksję rdzeniowo-móżdżkową typu siedemnastego – SCA17, zwyrodnienie zębato-czerwienne DRPLA, rdzeniowoopuszkowy zanik mięśni typu Kennedy`ego – SBMA, dystrofię mięśniową oczno-gardzielową – OPMD, achondroplazję rzekomą – COMP. 2. Trójnukleotydowe powtórzenia zlokalizowane w regionie nie ulegającym translacji oraz w intronie. Do tej grupy chorób zalicza się: zespół łamliwego chromosomu X – FRAXA, upośledzenie umysłowe związane z FRAXE, dystrofię miotoniczną – DM, ataksję rdzeniowo-móżdżkową typu ósmego – SCA8, ataksję móżdżkowo-rdzeniową typu dwunastego – SCA12, ataksję Friedreicha – FRDA. Charakterystkę wymienionych chorób przedstawiono w tabeli 1. Zespół łamliwego chromosomu X (CGG)n Opóźnienie umysłowe związane z FRAXE (GCC)n

Ataksja Friedreicha (GAA)n

SCA 12 (CAG)n 5’UTR

INTRON

Pląsawica Huntingtona

Dystrofia miotoniczna (CAG)

SCA 1, SCA 2 SCA 3, SCA 7, DRPLA (CAG)

SCA 8 (CTG)

ORF

3’UTR

TRANSKRYPCJA

m RNA

TRANSLACJA

Białko

Ryc. 2. Lokalizacja trójnukleotydowych powtórzeń w genie, w przypadku chorób związanych z ekspansją powtórzeń mikrosatelitarnych. Krzyżyk oznacza zahamowanie procesu transkrypcji spowodowanego ekspansją powtórzeń trójnukleotydowych.

Mechanizm ekspansji powtórzeń trójnukleotydowych Mechanizm ekspansji powtórzeń trójnukleotydowych związany jest z błędami w czasie replikacji DNA, wywołanymi „poślizgiem” polimerazy na matrycy DNA. Uważa się jednak, że mechanizm dużych ekspansji różni się od mechanizmów powodujących niewielką niestabilność genetyczną. Duże ekspansje wywołane są „poślizgiem” polimerazy na DNA z wytworzeniem tzw. struktury „spinki do włosów” (zdolność do tworzenia tej struktury posiadają fragmenty jednoniciowe; mogą one ulegać wybrzuszeniu tworząc w efekcie fragment dwuniciowej helisy przypominającej „spinkę do włosów”, stabilizowanej dużą obecnością par GC). Natomiast wydłużanie o kilka powtórzeń wynika z niewielkiego „poślizgu” polimerazy DNA powodującego powstanie niesparowań pomiędzy dwoma komplementarnymi nićmi DNA w regionie sekwencji powtarzającej się. W takiej sytuacji w helisie DNA naprzeciw siebie występują inne pary zasad niż G i C lub A i T, które tworzą ze sobą wiązania wodorowe [5]. Znanych jest kilka mechanizmów powodujących „poślizg” polimerazy. Najważniejsze z nich to: oddysocjowanie polimerazy DNA od matrycy w trakcie replikacji, zatrzymanie polimerazy DNA w trakcie replikacji sekwencji mikrosatelitarnej oraz „poślizg” końca 5’ i/lub 3’ fragmentów Okazaki. Zgodnie z pierwszym mechanizmem oddysocjowanie polimerazy DNA od matrycy w trakcie replikacji może powodować, że koniec 3’ nici potomnej po rozerwaniu wiązań wodorowych łączących go z nicią macierzystą utworzy stabilną strukturę „spinki do włosów”. Kolejny mechanizm to zatrzymanie polimerazy DNA w trakcie replikacji sekwencji mikrosatelitarnej. Zatrzymanie polimerazy na sekwencji powtórzeń trójnukleotydowych może prowadzić do ciągłego przesuwania nici potomnej w kierunku końca 5’ i ponownej syntezy DNA na tym samym fragmencie nici macierzystej. Oba opisane mechanizmy mogą działać zarówno na nici wiodącej, jak i opóźnionej widełek replikacyjnych. W przeciwieństwie do tych mechanizmów „poślizg” końca 5’ i/lub 3’ fragmentów Okazaki dotyczy wyłącznie nici opóźnionej (fragmenty Okazaki to część nowo zsyntetyzowanego DNA występującego w postaci krótkich fragmentów ok. 1000 nt., które podczas replikacji łączone są przez enzym ligazę DNA w jedną nić potomną). Zgodnie z tym modelem początkowa długość regionu sekwencji powtarzającej się decyduje o rozmiarze ekspansji.

Patogeneza chorób spowodowanych ekspansją sekwencji trójnukleotydowych Mutacje odpowiedzialne za choroby dziedziczne mogą powodować : – inaktywację jednego z etapów ekspresji genu, czyli utratę jego funkcji (LOF – loss of function) – powstanie produktu o innych właściwościach niż produkt genu bez mutacji (GOF – gain of function). Badania, które zostały przeprowadzone nad chorobami powstałymi w wyniku wydłużania ciągów powtórzeń złożonych z tripletów CAG kodujących poliglutaminę, suge-

Choroby neurodegeneracyjne powodowane przez ekspansję powtórzeń trójnukleotydowych

391

Tab. 1. Choroby związane z ekspansją powtórzeń trójnukleotydowych (*premutcja)

Choroba

Pląsawica Huntingtona Zwyrodnienie zębatoczerwienne Rdzen. zanik mięśni typu Kennedyego Ataksja rdzen.móżdżkowa 1 Ataksja rdzen.móżdżkowa 2 Ataksja rdzeniowomóżdżkowa 3

Gen

Dziedziczenie

Lokalizacja chromosomowa

Powtórzenia

Białko

Liczba powtórzeń normalna

zmutowana

Usytuowanie powtórzeń

IT15

AD

4p16.3

CAG

huntingtyna

6 – 36

36 – 121

ORF

DRPLA (B37)

AD

12p13.31

CAG

atrofina 1

3 – 36

49 – 88

ORF

AR

XR

Xq13-21

CAG

receptor androgenu

11 – 33

38 – 66

ORF

SCA1

AD

6p23

CAG

ataksyna 1

19 – 36

43 – 81

ORF

SCA2

AD

12q24.1

CAG

ataksyna 2

14 – 31

35 – 64

ORF

SCA3 (MJD)

AD

14q32.1

CAG

ataksyna 3

8 – 41

61 – 84

ORF

29 – 42

47 – 55

ORF

4 – 18

21 – 30

ORF

TBPpodjednostka TFIID wiążąca DNA α1A podjedn. kanału wapniowego napięciowo zależnego

Ataksja rdzeniowomóżdżkowa 17

TBP

AD

6q27

CAG

Ataksja rdzeniowomóżdżkowa 6

CACNA 1A

AD

19p13

CAG

AD

3p12-13

CAG

ataksyna 7

4 – 35

37 – 200

ORF

AD

14q11.2-q13

GCG

PABP2 (poli{A}BP2)

6–7

7 – 13

ORF

AD

19p13.1

GAC

COMP

5

6/7

ORF

XD

Xq27.3

CGG

FMRP

6 – 52 60 – 200p

200 – 2000

5’UTR

XD

Xq28

GCC

FMR2

7 – 35 130 – 150p

230 – 750

5’UTR

AD

19q13

CTG

kinaza miotoniczna

5 – 37

50 – 2000

3’UTR

AD

13q21

CTG

ataksyna 8

16 – 37

107 – 127

3’UTR

AD

5q31-33

CAG

ataksyna 12

7 – 28

66 – 78

5’UTR

AR

9q13-21.1

GAA

frataksyna

6 – 34 80p

112 – 1700

intron 1

Ataksja rdzeniowoSCA7 móżdżkowa 7 Dystrofia mięśn. ocznoPABP2 gardzielowa Achondroplazja COMP rzekoma Zespół FMR1 łamliwego (FRAXA) chromosomu X Upośledzenie umysł. FMR2 związane (FRAXE) z FRAXE Dystrofia DMPK miotoniczna Ataksja rdzen.SCA8 móżdżkowa 8 Ataksja rdzeniowoSCA12 móżdżkowa 12 Ataksja FRDA Friedreicha

AD – autosomalne dominujące AR – autosomalne recesywne XD – sprzężone z chromosomem X dominujące XR – sprzężone z chromosomem X recesywne UTR – (ang. Untranslated region) regiony genu nie ulegające translacji ORF – (ang. Open reading frame) regiony genu ulegające translacji

392

Anna Wawrocka, Maciej Krawczyński

rowały mechanizm typu GOF [6]. Możliwe jest również współwystępowanie obu tych mechanizmów. Większość chorób wywołanych ekspansją powtórzeń trójnukleotydowych w regionach ulegających translacji związana jest z powtórzeniami CAG (tabela 1.). W rozwoju chorób spowodowanych ekspansją powtórzeń CAG można określić następujące etapy: 1. Domena białka zawierająca zwiększoną liczbę reszt glutaminy tworzy konformację „zwrotu β” (zwrot β to często występujący w białkach element strukturalny powodujący zmiany kierunku łańcucha polipeptydowego, co umożliwia przyjęcie przez białko odpowiedniej konformacji, jest on stabilizowany wiązaniami wodorowymi). Struktura ta może zaburzać oddziaływania z innymi białkami cytoplazmatycznymi. 2. Trawienie zmutowanego białka przez proteazy komórkowe. Koniec aminowy białka z ciągiem powtórzeń jest transportowany do jądra komórkowego z cytoplazmy. W jądrze może wiązać się z białkami macierzy jądrowej. 3. Fragmenty białka z ciągami powtórzeń glutaminowych mogą tworzyć w jądrze agregaty polipeptydów zbudowanych ze struktur typu β (struktura β harmonijki to motyw strukturalny białka, w którym łańcuch polipeptydowy jest prawie całkowicie rozciągnięty; struktura ta jest stabilizowana przez wiązania wodorowe tworzone pomiędzy sąsiadującymi łańcuchami polipeptydowymi). Obecność tego typu struktur stwierdzono w badaniach in vitro, jak i w badaniach pośmiertnych tkanki nerwowej pacjentów zmarłych w wyniku DRPLA, pląsawicy Huntingtona, ataksji rdzeniowo-móżdżkowej typu 1. i 3. W miarę tworzenia się tych struktur następuje naznaczanie polipeptydów ubikwityną. Jednak nie są one trawione. Struktury te pozostają w jądrze komórkowym w formie inkluzji, które mogą być uwidocznione technikami immunofluorescencji [7]. Wewnątrzjądrowe inkluzje uwidaczniane są w regionach mózgu osób dotkniętych tą chorobą. Rola inkluzji nie jest jasna, wiadomo iż ich pojawienie się poprzedza wystąpienie pierwszych objawów choroby. Inkluzje te są obecne tylko w tych komórkach układu nerwowego, które ulegają degeneracji w wyniku rozwoju choroby. Ponadto jest ich więcej w komórkach mózgu pacjentów z większą liczbą powtórzeń CAG. Nie dowodzi to jednak, że inkluzje są bezpośrednią przyczyną degeneracji komórek nerwowych. Badania prowadzone na zwierzętach, jak i kulturach komórkowych wskazują, że agregacja w ciałka inkluzyjne nie jest wystarczająca ani konieczna do dysfunkcji komórkowej. Sugerowano także, że inkluzje mogą spełniać rolę ochronną dla komórki poprzez wstrzymywanie interakcji toksycznych polipeptydów z innymi czynnikami komórkowymi.

Charakterystyka najczęściej występujących chorób neurodegeneracyjnych spowodowanych ekspansją powtórzeń trójnukleotydowych 1. Zespół łamliwego chromosomu X (ang. fragile X syndrome) Należy do grupy chorób sprzężonych z chromosomem X, dziedziczonych w sposób dominujący. Mutacja

odpowiedzialna za zespół łamliwego chromosomu X, związana jest z ekspansją powtórzeń CGG w regionie 5’ UTR (ang. Untranslated region) genu FMR1 [8]. Nosiciele premutacji (posiadający od 60 do 200 powtórzeń CGG) zarówno mężczyźni, jak i kobiety są klinicznie zdrowi. Kobiety z pełną mutacją (powyżej 200 powtórzeń CGG) mogą być zupełnie zdrowe lub wykazywać w stopniu lekkim upośledzenie umysłowe (20– 30%), umiarkowany stopień upośledzenia ma miejsce u 1% kobiet. U mężczyzn z pełną mutacją stwierdza się głębokie upośledzenie umysłowe, zaś u pacjentów po okresie dojrzewania ma miejsce powiększenie jąder (makroorchidyzm). Objawy występujące z mniejszą częstością to: duże małżowiny uszne oraz długa twarz z wysuniętą żuchwą. Zespół FRA X jest najczęstszą przyczyną dziedzicznego upośledzenia umysłowego. Częstość występowania u mężczyzn wynosi 1:1250. Częstość występowania premutacji to 1:500–1500 u mężczyzn i 1:255–510 u kobiet [9]. Znacznie rzadszą chorobą sprzężoną z chromosomem X jest upośledzenie umysłowe związane z FRAXE (ang. FRAXE mental retardation). Mutacja odpowiedzialna za wystąpienie choroby spowodowana jest ekspansją trójnukleotydowych powtórzeń GCC w regionie 5’ UTR genu FMR2. Objawy kliniczne choroby charakteryzują się łagodniejszym upośledzeniem umysłowym w porównaniu z zespołem łamliwego chromosomu X, ponadto pojawia się opóźnienie w rozwoju mowy oraz problemy w czytaniu i pisaniu [4]. 2. Ataksja Friedreicha – FRDA (ang. Friedreich’s ataxia) Należy do najczęstszych ataksji dziedziczonych w sposób autosomalny recesywny. Mutacja odpowiedzialna za ataksję Friedreicha, związana jest z ekspansją powtórzeń GAA w intronie 1 genu FRDA. Objawy kliniczne FRDA to: ataksja, zmniejszenie lub całkowita redukcja odruchów głębokich, objaw Babińskiego oraz zaburzenia czucia pozycji i wibracji. U 75% chorych na FRDA wykryto przerostową kardiomiopatię [4]. W 95% przypadków chorzy przed ukończeniem 45. roku życia mogą poruszać się wyłącznie na wózku inwalidzkim. Częstość występowania choroby 1:50 000 [9]. 3. Pląsawica Huntingtona – HD (ang. Huntington’s disease) Spośród chorób spowodowanych ekspansją powtórzeń CAG w regionie kodującym HD występuje najczęściej, pojawiając się w 4 do 10 przypadków na 100 000 osobników rasy białej. Dziedziczona jest w sposób autosomalny dominujący. Pląsawica Huntingtona należy do tzw. chorób poliglutaminowych, tzn. że wydłużające się ciągi powtórzeń złożone z tripletów CAG kodują poliglutaminę. Powtórzenia CAG zlokalizowane są w regionie ulegającym translacji genu IT15 [4]. Początek choroby przypada na okres pomiędzy 30. a 50. rokiem życia. Wykazano, że im liczba powtórzeń

Choroby neurodegeneracyjne powodowane przez ekspansję powtórzeń trójnukleotydowych

CAG jest większa, tym wcześniej pojawiają się objawy chorobowe. Objawy kliniczne HD to: pląsawicze ruchy mimowolne, spowolnienie ruchów celowych, zaburzenia poznawcze, zaburzenia psychiatryczne oraz postępujące otępienie [10]. Badanie komputerowe mózgu może wykazać cechy zaniku jądra ogoniastego. Zmiany neuropatologiczne pojawiają się z opóźnieniem w stosunku do objawów klinicznych. Choroba ma charakter postępujący. Zwykle chorzy umierają w ciągu 17 lat od pojawienia się pierwszych objawów. U około 3% początek choroby przypada przed 15. rokiem życia [9].

4. Ataksje rdzeniowo-móżdżkowe SCA (ang. spinocerebellar ataxia) Autosomalne dominujące ataksje rdzeniowo-móżdżkowe (ADCA ang. autosomal dominant cerebellar ataxias) spowodowane są ekspansją powtórzeń CAG [11]. Do momentu odkrycia genów, których mutacje są przyczyną tej grupy ataksji, ich podział budził kontrowersje przede wszystkim ze względu na duże podobieństwo objawów fenotypowych. Różnicowanie wyłącznie na podstawie badań klinicznych ataksji typu 1, 2 czy 3 zawsze jest obarczone błędem (charakterystykę poszczególnych ataksji przedstawiono w tabeli 1.). Bezsporną diagnozę można postawić tylko na podstawie badań molekularnych. Typ I ataksji rdzeniowo-móżdżkowej SCA1 stanowi 50% spośród wszystkich typów ataksji rdzeniowo-móżdżkowych [9]. Pierwsze objawy SCA1 występują zwykle w czwartej lub piątej dekadzie życia i polegają na pojawieniu się ataksji móżdżkowej oraz porażenia spastycznego. Objawy chorobowe towarzyszące ataksjom rdzeniowo-móżdżkowym to: zanik mięśni, przykurcze mięśni, porażenie mięśni oka (oftalmoplegia) oraz różne zaburzenia wrodzone [12]. 5. Dystrofia miotoniczna – DM (ang. myotonic dystrophy) DM jest najczęstszym mięśniowym zaburzeniem występującym u osób dorosłych. Dziedziczona jest w sposób autosomalny dominujący, mutacja odpowiedzialna za tę chorobę to ekspansja powtórzeń CTG w regionie 3’ UTR genu DMPK. Początek choroby przypada na lata młodzieńcze i polega na postępującym osłabieniu mięśni, szczególnie mięśni twarzy, mostkowo-obojczykowo-

393

sutkowych oraz mięśni odsiebnych kończyn. Pojawiają się trudności w rozluźnieniu zaciśniętych dłoni. Najczęstsze powikłania to: zaćma (85% chorych), łysienie czołowe oraz hipogonadyzm z zanikiem jąder u mężczyzn. W miarę rozwoju choroby mogą pojawiać się: zmiany barwnikowe na dnie oka, zaburzenia układu bodźcoprzewodzącego serca oraz po około 15–20 latach trwania choroby ciężkie kalectwo fizyczne. Częstość występowania choroby to 1:7500 urodzeń [9]. Piśmiennictwo 1. Słomski R. (red.): Przykłady analiz DNA. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego, Poznań 2001. 2. Mitas M. i wsp.: The trinucleotide repeat sequence d(CGG) 15 forms a heat – stable hairpin containing. Biochemistry, 1995, 34, 12803–12811. 3. Harper P.S. i wsp.: Anticipation in myotonic dystrophy: new light on an old problem. Am. J. Hum. Genet., 1992, 51, 10– 16. 4. Usdin K., Grabczyk E.: DNA repeat expansions and human disease. CMLS, 2000, 57, 914–931. 5. Steinbach P. i wsp.: The DMPK gene of severely affected myotonic dystrophy patients is hypermethylated proximal to the largely expanded CTG repeat. Am. J. Hum. Genet., 1998, 62, 278–285. 6. Galvao R. i wsp.: Triplet repeats, RNA secondary structure and toxic gain-of-function models for pathogenesis. Brain Research Bulletin, 2001, 56, 191–201. 7. Gaspar C. i wsp.: CAG tract of MJD-1 may be prone to frameshifts causing polyalanine accumulation. Hum. Mol. Gen., 2000, 9, 1957–1966. 8. Ashley C.T. i wsp.: FMR1 protein: conserved RNP family domains and selective RNA binding. Science, 1993, 262, 563–566. 9. Connor M., Ferguson-Smith M.: Podstawy genetyki medycznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 1998. 10. Carmichael J. i wsp.: Bacterial and yeast chaperones reduce both aggregate formation and cell death in mammalian cell models of Huntington’s disease. PNAS, 2000, 97, 9701– 9705. 11. Ichikawa Y. i wsp.: The genomic structure and expression of MJD the Machado-Joseph disease gene. J. Hum. Genet., 2001, 46, 413–422. 12. Burk K. i wsp.: Autosomal dominant cerebellar ataxia type I clinical features and MRI in families with SCA1, SCA2 and SCA3. Brain, 1996, 119, 1497–1505.