Stachowski W. Organisational methods in teaching ergonomics. Work quality conditions in researches and education in ergonomics and labour protection. Ponan University of Technology Institute of Management Engineering. Poznan 2003

METODY ORGANIZATORSKIE W NAUCZANIU ERGONOMII Władysław Stachowski Gdansk University of Technology Faculty of Management and Economics Department of Ergonomics and Maintenance Projektujemy to, co małe i to, co wielkie, to, co proste i to, co złożone. Słowa kluczowe: ergonomia, terminale komputerowe, stanowisko pracy, edukacja Streszczenie Cywilizacja generuje wiele problemów związanych z pracą człowieka, których nie może rozwiązać jedna dziedzina wiedzy traktująca zagadnienia fragmentarycznie, tylko ze swego punktu widzenia. Syntetyczna wiedza o pracy, jaką jest ergonomia, pozwala na rozwiązywanie tych problemów łącząc problematykę wielu dziedzin, przykładowo: fizjologię, psychologię, nauki techniczne czy nauki ekonomiczne. Osiągnięcia tych nauk składają się na osiągnięcia ergonomii i pozwalają na kompleksowe rozwiązywanie problematyki człowieka i pracy. Realizując projekty spotykamy się niejednokrotnie z koniecznością odrzucenia pewnych rozwiązań czy to ze względów czysto technicznych i braku wiedzy lub ekonomicznych i ograniczenia środków, a nieraz z pośpiechu i chęci wyprzedzenia konkurencji. Pomocą w podejmowaniu decyzji, co do zakresu usprawnień, szczególnie w ergonomii korekcyjnej, mogą być nauki organizatorskie. W artykule przedstawiono wybrane metody organizatorskie w zastosowaniu do wyboru zakresu i kolejności poprawy w procesie projektowania czynników opisujących stanowisko pracy. Przykład oparto na stanowisku komputerowym. Wprowadzenie Ergonomia wykorzystuje w swym poznawaniu wiele nauk. Istota tego poznawania sprowadza się w końcu do samej zmiany. Występujące związki między poznaniem i zmianą, wymagają sięgnięcia do metod i wiedzy różnych nauk. Jednak zarówno samo poznanie i sama zmiana są zależne od stanu wiedzy w ogóle. Między tymi dwoma wymienionymi stanami występują jeszcze dwa: ocena i decyzja. Pierwsza pozwala na podsumowanie poznania, druga wprowadza nas na drogę zmian. Wprowadzanie zmian, to w pojęciu inżynierskim projektowanie (Rys. 1). Projektowanie to po prostu opracowywanie projektów (od łac. projectus = wysunięty ku przodowi), czyli faza przed realizacyjna, która pozwala na urealnienie zmian, a tym samym zaspokojenie potrzeby. W kategoriach ergonomicznych jest to dostosowanie do możliwości człowieka.

Potrzeba, niedostosowanie ergonomiczne

Poznanie

Realizacja Zmiana

Analiza problemu

Zmiana warunków eksploatacji

Nowy wytwór spełniający potrzebę

Decyzja o przystąpieniu do realizacji

Projekt technicznoergonomiczny

Rys. 1 Cykl rozpoznania i realizacji potrzeby w wytworach technicznych Odpowiedzialność projektanta Projektant, czyli realizator zmian, jest tym, który ma za zadanie rozwiązać problem projektowy i doprowadzić do stanu spełniającego potrzebę. Podstawowym pytaniem na jakie musi odpowiedzieć projektant jest: 1

Stachowski W. Organisational methods in teaching ergonomics. Work quality conditions in researches and education in ergonomics and labour protection. Ponan University of Technology Institute of Management Engineering. Poznan 2003

„Co i jak użytkować?”. Tak postawione pytanie wskazuje na związek wytworu, czyli elementu „co” zawartego w pytaniu, z użytkownikiem przez jego związek z wytworem, określonym przez element „jak użytkować”. Związek relacji między tworem i jego użytkownikiem rozwiązuje ergonomia. Niewłaściwe rozwiązanie tych związków prowadzi do powstawania negatywnych skutków w procesie użytkowania. Wdrożenie do produkcji rozwiązań technicznych, które mają gwarantować minimalizację negatywnych skutków dla człowieka w procesie pracy, musi być uwarunkowane dostosowaniem ich do możliwości psychofizycznych człowieka we wszystkich systemach, w których dany wyrób występuje. Decyzje o kształcie rozwiązania technicznego podejmowane są przez projektanta w pierwszej fazie "życia" wyrobu, a więc w systemie projektowania i mają one zasadniczy wpływ na dostosowanie wyrobu do potrzeb i możliwości człowieka, tym samym minimalizację odpadu1, we wszystkich pozostałych systemach (Rys. 2). wiedza, cel, ograniczenia, inne informacje

PROJEKTATNT

ocena rozwiązań ocena decyzji

PROJEKTOWANIE

ocena projektu ograniczenia informacje ocena atestacja użytkownicy

PROJEKT PRODUKOWANIE WYRÓB EKSPLOATACJA

naciski rynkowe i inne zakłócenia zakłócenia

Odpad naciski rynkowe naciski rynkowe i inne zakłócenia

Odpad

naciski rynkowe

Odpad

naciski opinie

KORZYŚCI

Rys. 2 Schemat życia wyrobu z zaznaczonymi miejscami powstawania odpadu Według W.Gasparskiego projekt jest to wzór przedmiotu (lub procesu) umożliwiający i ułatwiający bezpośrednią realizację tego przedmiotu lub procesu, obmyślony pod względami niezbędnymi do tej realizacji oraz do użytkowania tego przedmiotu2. Projektant, będący w zgodzie z powyższą definicją, powinien szczególnej analizie poddać wyrób z uwagi na wymagania systemów eksploatacji i produkcji, ponieważ w nich wyrób pozostaje najdłużej w czasie swego "życia", i w tych systemach występuje też największa liczba potencjalnych zagrożeń. Jako główne zadanie projektowania ergonomicznego można uznać usuwanie konfliktów między trzema elementami: człowiekiem, pracą i narzędziami oraz konfliktów między tymi elementami. Należy podkreślić, że projektowanie jest sztuką godzenia i uzyskiwania harmonii w układzie człowiekpraca-narzędzia-otoczenie i stanowi istotny element kształtowania warunków pracy w całym procesie życia wyrobu3. Lista kontrolna elementem kształtowania ergonomiczności wyrobu Wykonawcy przedmiotów technicznych wykorzystują zdobyte wcześniej doświadczenie, strzegąc, niejednokrotnie, zazdrośnie swe umiejętności przed innymi. Projektant dysponujący doświadczeniem zdobytym w toku wielu wcześniejszych realizacji świadomie zadaje pytania: Co? Gdzie? Kiedy? Kto? Jak? Odpowiedzi na powyższe pytania pozwalają mu dokonać właściwych wyborów. Mniej doświadczeni projektanci powinni sięgać 1

ODPAD rozumiany jest jako suma czynników, materialnych i niematerialnych, powstałych w systemie i negatywnie oddziałujących na człowieka. 2 Gasparski W.:1978, Projektowanie, koncepcyjne przygotowanie działania., PWE, Warszawa. 3 Stachowski W.:1997, „Wpływ projektowania przemysłowego na kształtowanie środowiska pracy i środowiska naturalnego”, Zastosowanie ergonomii nr 1, Zielona Góra.

2

Stachowski W. Organisational methods in teaching ergonomics. Work quality conditions in researches and education in ergonomics and labour protection. Ponan University of Technology Institute of Management Engineering. Poznan 2003

do metod ułatwiających eliminację błędów i łatwiejsze osiągnięcie celu, pomocne mogą być listy ocenowe. Listy takie można tworzyć na podstawie procedury przedstawionej na Rys. 3. Lista ocenowa ma umożliwić określenie i następnie likwidację, a przynajmniej znaczne ograniczenie strat. Straty spowodowane złymi warunkami pracy można podzielić na trzy kategorie4: • Ekonomiczne- łatwe do oszacowania - niska wydajność, braki itp. • Ekonomiczne- trudne do oszacowania - utrata zdrowia, duża płynność kadr, choroby zawodowe itp. • Moralne - nie poddające się wycenie ekonomicznej - cierpienie, złe samopoczucie, apatia itp. W wielu przypadkach mamy do czynienia z koniecznością kompromisu, który powodowany jest najczęściej brakiem dostatecznej ilości środków finansowych, pośpiechem, a nawet brakiem wiedzy. W sytuacji koniecznych wyborów pomocne mogą się okazać metody organizatorskie. Przedstawione w dalszej części artykułu. Wybór obszarów analizy

1

Proces pracy

2 Operator

3 Otoczenie

Ustalenie czynników ocenowych

Przyjęcie ogólnej listy badań

-technologia, -urządzenia, -materiały, -procedury

Opracowanie listy szczegółowej

BADANIE

Ostateczny opis

-kompetencje , -osobowość, -stan psycho-fizyczny

czynników

Otoczenie bliższe: -model zarzdząnia Otoczenie dalsze: -uwarunkowania prawne, ekonomiczne i społeczne -stan technologii

oceny ryzyka

Rys. 3 Schemat procedury tworzenia listy ocenowej systemu pracy5 Metody wspierające projektowanie ergonomiczne Wybór zakresu poprawy rozwiązania czy kolejności wdrażania elementów decydujących o jego ergonomiczności nastręcza często duże trudności. Projektant kieruje się zwykle swym doświadczeniem lub nakazem. Chcąc określić ważność poszczególnych elementów decydujących o ergonomiczności rozwiązania projektowego, należy przyjąć pewne kryterium oceny i na jego podstawie ustalić hierarchię ważności. Przyjęta hierarchia może posłużyć jako wytyczna osiągania zamierzonych celów projektowych. Wybrana metoda badania hierarchii czynników powinna odpowiadać zakresowi i kierunkom usprawnień oraz etapowi życia wyrobu. Przykładowe kryteria i pytania różnicujące przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1 Przykładowe kryteria Kryterium oceny Znajomość rozwiązania Pilność usunięcia niedomagań Możliwość zwiększenie wydajności Możliwość zmniejszenie narażeń Koszt rozwiązania, Liczba narażonych pracowników Łatwość komunikacji Poprawa wizerunku firmy Szybkość wdrożenia

4 5

Pytanie Które rozwiązanie łatwiej wdrożyć? Co należy pilniej poprawić? Co silniej zwiększa wydajność? Co silniej eliminuje narażenia? Które rozwiązanie mniej kosztuje? Co bardziej ogranicza liczbę narażonych pracowników? Co silniej poprawia komunikację? Co bardziej poprawia wizerunek? Co łatwiej wdrożyć?

Tytyk E.:2001, Projektowanie ergonomiczne, PWN, Warszawa Stachowski 1997 Ocena zagrożeń układu operator-proce Zastosowanie ergonomii nr 3, CZE, Zielona Góra

3

Stachowski W. Organisational methods in teaching ergonomics. Work quality conditions in researches and education in ergonomics and labour protection. Ponan University of Technology Institute of Management Engineering. Poznan 2003

Komputer jako obiekt badań Dla przedstawienia możliwości wykorzystania metod organizatorskich w nauczaniu ergonomii posłużono się stanowiskiem pracy wyposażonym w komputer. M.Sikorski6 wskazał następujące czynniki jako te, które w największym stopniu wpływają na bezpieczeństwo i wygodę pracy z komputerem: • Rodzaj wykonywanej pracy • Wyposażenie stanowiska pracy • Meble • Oprogramowanie • Środowisko i przestrzeń • Czynniki organizacyjne pracy • Indywidualna charakterystyka użytkownika Wybrane metody organizatorskie w nauczaniu ergonomii W artykule przedstawiono następujące metody wspomagające projektowanie ergonomiczne: 1. Porównanie parami z rangowaniem. 2. Diagram Pareto. 3. Sieć EM-ES-ER. ad1. Metoda porównania parami Jedną z prostszych metod określenia hierarchii czynników jest metoda porównania parami. Metoda bazowa pozwala na wskazanie jedynie kolejności. Chcąc uzyskać ocenę z określeniem ważności czynnika należy zastosować metodę porównania parami z możliwością rangowania czynników. Jedną z tych modyfikacji jest modyfikacja dokonana przez Saaty’ego7. Tabela 2 Wskaźnik 1 3 5 7 9

Opis wskaźników ocenowych w metodzie Saaty’ego Określenie Objaśnienie Jednakowa istotność Czynniki w jednakowym stopniu przyczyniają się do osiągnięcia celu Niewielka przewaga Osąd i doświadczenie nieznacznie przedkładają jeden czynnik nad drugi Silna przewaga Osąd i doświadczenie silnie przedkładają jeden czynnik nad drugi Bardzo silna przewaga Jeden czynnik jest bardzo silnie przedkładany nad drugi i praktyka potwierdza tę przewagę Absolutna przewaga Przewaga jednego czynnika nad drugim jest absolutna i potwierdzona w najwyższym stopniu

W modyfikacji przyjęto dziewięć poziomów ocenowych od „1” do „9”. Przy czym zalecane poziomy to wartości nieparzyste. Wartości parzyste (niezalecane) stosuje się tylko w przypadku konieczności dokładniejszego różnicowania. W tabeli 2 przedstawiono opis wskaźników ocenowych. Czynniki poddane rangowaniu zostają pogrupowane w macierzy kwadratowej, przy czym aij= 1/aji dla i,j = 1, 2, .., n. Wagi na przekątnej mają zawsze wartość jeden8. Dla uznania rangowania za poprawne wylicza się wskaźnik istotności według wzoru:

6

Grabosz J., Sikorki M.: 1999, Jak ocenić ryzyko pracy przy komputerze, ODIDK, Gdańsk Saaty T.L.:1994, Fundamentals of Decision Making and Priority Theory with the Analytic Hierarchy Process. Pittsburgh, PA: RWS Publications 8 Sikorki M.: 1999, Zastosowanie programu Expert Choice do analiz jakości użytkowej oprogramowania, Materiały szkoleniowe, Pol. Gdańska 7

4

Stachowski W. Organisational methods in teaching ergonomics. Work quality conditions in researches and education in ergonomics and labour protection. Ponan University of Technology Institute of Management Engineering. Poznan 2003

CI =

λmax − n n −1

gdzie: λmax - maksymalna wartość własna macierzy porównań rzędu n, n - liczba porównywanych obiektów. Wskaźnik ten nie powinien posiadać większej wartości niż 0,1. Przykład wykorzystania metody porównania parami: Element oceniany: stanowisko komputerowe. Kryterium ocenowe: bezpieczeństwo. Rangi ocenowe i wyniki zawiera tabela 3 (przykład oceny – wyposażenie stanowiska ma absolutną przewagę w zakresie bezpieczeństwa nad rodzajem wykonywanej pracy, ocena 9 pkt.). Obliczony współczynnik istotności CI wyniósł 0,03, czyli rangi mają poprawny kierunek i wartości. WNIOSKI Z przeprowadzonej analizy wynika, że największy wpływ na bezpieczeństwo pracy przy stanowisku komputerowym mają: środowisko i przestrzeń oraz w nieco mniejszym stopniu wyposażenie i meble. Metoda porównania parami z rangowaniem może być przydatna w wyborze czynników w projektowaniu wyrobów i stanowisk pracy w celu eliminacji zagrożeń. Tabela 3 1 2 3 4 5 6 7

Wartości rang dla stanowiska komputerowego Czynnik 1 2 3 4 5 Rodzaj wykonywanej pracy 1 1/9 1/9 1 1/9 Wyposażenie stanowiska 9 1 1 9 1 Meble 9 1 1 9 1 Oprogramowanie 1 1/9 1/9 1 1/7 Środowisko i przestrzeń 9 1 1 7 1 Czynniki organizacyjne 1 1/5 1/5 3 1/9 Cechy użytkownika 1 1/9 1/9 1 1/9

1 2 3 4 5 6 7

Czynnik Rodzaj wykonywanej pracy Wyposażenie stanowiska Meble Oprogramowanie Środowisko i przestrzeń Czynniki organizacyjne Cechy użytkownika

Ranga 0 0,04 0,273 0,273 0,03 0,3 0,064 0,027

0,1

0,2

6 1 5 5 1/3 9 1 1/5

7 1 9 9 1 9 5 1 0,3

ad2. Metoda diagramu Pareto Analiza Pareto to analiza, której wyniki przedstawia się na diagramie. Zasada, biorąca nazwę od nazwiska swego autora – PARETO, zwana jest również „zasadą 80:20”, ponieważ mówi o tym, iż 80% wszystkich zdarzeń wynika z 20% powodujących je przyczyn. Stosunek ten nie musi być tak rygorystyczny. Ogólnie niewielka liczba czynników decyduje w znacznym stopniu o powodzeniu. W ocenie usprawnień ergonomicznych można powiedzieć, że poprawiając 20% czynników uzyskujemy 80% poprawę warunków pracy.

5

Stachowski W. Organisational methods in teaching ergonomics. Work quality conditions in researches and education in ergonomics and labour protection. Ponan University of Technology Institute of Management Engineering. Poznan 2003

Przykład wykorzystania metody diagramu Pareto: Element oceniany: stanowisko komputerowe. Kryterium ocenowe: bezpieczeństwo Rangi ocenowe i wyniki jak w p-kt ad1, tabela 3 Diagram Pareto przedstawiano na rys 5 Uszeregowane czynniki określające bezpieczeństwo pracy z komputerem wskazują, że trzy czynniki, które stanowią 42% wszystkich rozpatrywanych czynników decydują w 85% o bezpieczeństwie pracy na stanowisku z komputerem. Czynniki te to: • środowisko i przestrzeń, • wyposażenie stanowiska, • meble. Pozostałe czynniki można uznać za marginalne.

00 80 60

42% czynników o wpływie decydującym 85%

40

Użytkownik

Oprogramowanie

Organizacja

Meble

Wposażenie

Środowisko

0

Rodzaj pracy

20

Rys. 4 Diagram Pareto dla czynników mających wpływ na bezpieczeństwie pracy na stanowisku komputerowym. WNIOSKI Diagram Pareto może ułatwić wybór najbardziej wpływowych czynników na stan warunków pracy na stanowisku. Przy projektowaniu komputerowych stanowisk pracy należy uwzględnić elementy wynikające z wyróżnionych czynników obejmujące: przestrzeń dla czynności ruchowych i pracy wzroku, rozkład elementów stanowiska oraz pozycje ciała, rozmieszczenie wyposażenia oraz dostosować wysokość blatu i krzesła do wymiarów pracownika. ad3. Metoda sieci rozwiązań EM-ES-ER Metoda ta znajduje zastosowanie do ukierunkowanego znajdywania rozwiązań, w tym szczególnie do rozwiązywania problemów, w których podstawowe mogą być rozczłonkowane gałęziowo na człony grup klasyfikacyjnych coraz dalszych rzędów. Koncepcja tej metody opiera się na następujących założeniach i zasadach9: • Z określeniem funkcji, która ma być realizowana są związane zazwyczaj dwa podstawowe człony funkcyjne wynikające z opisu funkcyjnego, względem których funkcja jest realizowana i które sprzęga. • Postać strukturalną każdego członu funkcyjnego należy rozczłonkować tak, aby można było znaleźć cechy wspólne dla obydwu tych członów, umożliwiające ich sprzężenie. • Wybór właściwego sprzężenia jest uzależniony od warunków określających poziom (jakość realizacji) funkcji.

9

Wesołowski W.J.:1996, Metodyka badań w dziedzinie nauk o zarządzaniu, Prywatna Wyższa Szkoła Handlowa, Drukarnia Wydawnictw Naukowych, W-wa

6

Stachowski W. Organisational methods in teaching ergonomics. Work quality conditions in researches and education in ergonomics and labour protection. Ponan University of Technology Institute of Management Engineering. Poznan 2003

•

Realizację funkcji można wiązać z zasadami działania, strukturą organizacyjną, procesem decyzyjnym lub w technice rodzajem konstrukcji, a także technologią. • W przypadku gdy mają być realizowane równocześnie dwie funkcje w ramach jednego systemu organizacyjnego możliwe jest takie wyodrębnienie, rozczłonkowanie i sprzęgnięcie członów, aby realizacje tych funkcji wzajemnie się uzupełniały (np. realizowane były za pomocą tego samego czynnika). Specyfiką przedstawionej metody jest wykreślenie sieci rozwiązań dla podstawowych członów sprzężenia biorących udział w realizowaniu funkcji, przy czym ta sieć jest budowana jednocześnie w obu kierunkach, tzn. pochodzi ona od jednego z członów funkcyjnych w kierunku drugiego i vice versa. Sprzężone ze sobą gałęzie tworzą tzw. sprzężenia czyli warianty rozwiązań, które mogą być kombinacją dowolnie wybranych członów lewej i prawej gałęzi. Wybrane sprzężenia zaznaczono na rysunku linią przerywaną (rys 6). Realizację przedsięwzięć opartych na wybranych sprzężeniach należy stworzyć, opierając się na odpowiednich modelach systemów decyzyjnych i pozwalających na uzyskanie właściwej struktury systemu symulacji. Wybór właściwego wariantu powinien być potwierdzony dogłębną analizą i oceną ekonomiczną. Sprzężenia

Człon sprzęgający

Grupy klasyfikacyjne

Człon sprzęgający

Gałęzie klasyfikacyjne

Rys. 5 Szkielet sieci rozwiązań Przykład wykorzystania metody sieci rozwiązań EM-ES-ER: Element oceniany: stanowisko komputerowe. Poszukiwana funkcja sprzężenia: jakość pracy Realizacja funkcji: zmniejszenie liczby błędów Człony sprzęgający i sprzęgany: przedstawia rys 7 Na przedstawionej sieci powiązań (rys 7) dokonano podziału strukturalnego jedynie dla dwóch poziomów szczegółowości dla każdego członu. W praktyce należy dokonać głębszych podziałów co ułatwi poszukiwanie rozwiązania. W przykładzie, z wielu możliwych powiązań, wybrano dwa (na rysunku zaznaczone je jako linie 1 i 2). Wybrane zadania wynikają z warunków panujących na stanowisku. Niewłaściwe dostosowanie gabarytów stołu powoduje nadmierne obciążenie organów ruchu i w konsekwencji popełnianie nadmiernej ilości błędów. Zadanie „1” to zmiana zagospodarowania przestrzeni roboczej stołu. Zadanie „2” wykorzystuje możliwość zmiany czasu pracy na stanowisku operatora przez rotacyjne zatrudnienie, na ½ zmiany roboczej. Praca w skróconym czasie pozwoli na utrzymanie wymaganego refleksu, koniecznego do właściwego reagowania na pojawiające się na ekranie komputera sygnały.

7

Stachowski W. Organisational methods in teaching ergonomics. Work quality conditions in researches and education in ergonomics and labour protection. Ponan University of Technology Institute of Management Engineering. Poznan 2003 Elementy osobowości Odpowiedzialność

Obciążenie Napięta uwaga

Orientacja

Obszary przyczyn

pozycja

1

Przestrzeń

Zasięg oczu

Czas pracy ½ zmiany

Organ wzroku

2 Skupienie

Czynniki

Zasięg rąk

Działanie strachu

Operator

Zadanie

Organizacja

Stanowisko komputerowe

Środowisko

Oświetlenie

Konieczny refleks

Mikroklimat

Działania z rozwagą

Hałas Promieniowanie

Rys. 1 Sieć powiązań operator stanowisko komputerowe WNIOSKI Sieć powiązań EM-ES-ER ułatwia poszukiwanie rozwiązań, które wiążą dwa człony funkcyjne i pozwalają na skuteczne rozwiązanie problemu poprawy jakości pracy, dzięki zmniejszeniu liczby błędów. W pracy dydaktycznej metoda wymusza logiczne postępowanie w poszukiwaniach optymalizacyjnych. Podsumowanie Zastosowanie metod, typowych dla działań organizatorskich, w nauczeniu ergonomii powoduje zwiększenie atrakcyjności przedmiotu i jednocześnie przybliża wiedzę teoretyczną do praktycznych zastosowań. Stosowanie opisanych metod umożliwia pełniejsze przekazanie wiedzy z ergonomii i jednocześnie wymusza postrzeganie ergonomii jako nauki interdyscyplinarnej. Dodatkowa korzyść dla nauczyciela objawia się ułatwionym tworzeniem przykładów zrozumiałych dla słuchaczy. Literatura Gasparski W.:1978, Projektowanie, koncepcyjne przygotowanie działania., PWE, Warszawa Wesołowski W.J.:1996, Metodyka badań w dziedzinie nauk o zarządzaniu, Prywatna Wyższa Szkoła Handlowa, Drukarnia Wydawnictw Naukowych, W-wa Stachowski W.:1997, „Wpływ projektowania przemysłowego na kształtowanie środowiska pracy i środowiska naturalnego”, Zastosowanie ergonomii nr 1, Zielona Góra. Tytyk E.:2001, Projektowanie ergonomiczne, PWN, Warszawa Stachowski 1997 Ocena zagrożeń układu operator-proce Zastosowanie ergonomii nr 3, CZE, Zielona Góra Grabosz J., Sikorki M.: 1999, Jak ocenić ryzyko pracy przy komputerze, ODIDK, Gdańsk Saaty T.L.:1994, Fundamentals of Decision Making and Priority Theory with the Analytic Hierarchy Process. Pittsburgh, PA: RWS Publications Sikorki M.: 1999, Zastosowanie programu Expert Choice do analiz jakości użytkowej oprogramowania, Materiały szkoleniowe, Pol. Gdańska

8