MENNICA CELTYCKA POD KALISZEM

Wiadomo ci Numizmatyczne, R. LIII, 2009, z. 2 (188) MARCIN RUDNICKI, S!AWOMIR MI!EK, LESZEK ZI"BKA, ADAM K#DZIERSKI MENNICA CELTYCKA POD KALISZEM W ...
Author: Nina Jakubowska
1 downloads 0 Views 688KB Size
Wiadomo ci Numizmatyczne, R. LIII, 2009, z. 2 (188)

MARCIN RUDNICKI, S!AWOMIR MI!EK, LESZEK ZI"BKA, ADAM K#DZIERSKI

MENNICA CELTYCKA POD KALISZEM W ostatnich latach liczba znalezisk archeologicznych zwi$zanych z Celtami na terenach le%$cych na pó&noc od Karpat i Sudetów wyra'nie si( zwi(kszy&a. Rola Celtów w kszta&towaniu rzeczywisto ci kulturowej na ziemiach Polski w okresie late)skim i na pocz$tku okresu rzymskiego okazuje si( znacznie wi(ksza, ni% si( to wydawa&o dotychczas. Droga do poznania i w&a ciwej oceny tej roli nadal wydaje si( daleka. Niew$tpliwie jednak w badaniach nad tym zagadnieniem coraz wi(ksze znaczenie maj$ 'ród&a numizmatyczne, a w ród nich niedawne odkrycia z okolic Kalisza zas&uguj$ na miano jednego z najbardziej zaskakuj$cych wydarze) archeologicznych z obszaru Polski w ostatnim czasie. Stanowi$ one now$ jako * w studiach nad organizacj$ handlu i obiegiem pieni$dza kruszcowego, a tak%e sytuacj$ kulturow$, polityczn$ oraz kontaktami dalekosi(%nymi ludów zamieszkuj$cych tereny pomi(dzy Wis&$ a Odr$ oko&o prze&omu er. Historia opisywanych tu odkry* rozpocz(&a si( w 2007 r., gdy na terenie wielokulturowego stanowiska (stanowisko 1, AZP 63-37/10) — a w&a ciwie zespo&u stanowisk — w miejscowo ci Janków Drugi (gm. Blizanów, pow. kaliski) przypadkowo znalezione zosta&y monety celtyckie. Stanowisko 1 w Jankowie Drugim, znane w literaturze archeologicznej tak%e pod nazw$ Pi&at i Oszczywilk, znajduje si( oko&o 15 km na pó&nocny zachód od Kalisza, na prawym brzegu rzeki Prosny. Po&o%one jest ono na kraw(dzi i+ &agodnym stoku piaszczystej kraw(dzi pradoliny tej rzeki, w s$siedztwie bezimiennego strumienia. Stanowisko odkryte zosta&o ju% w 1924 r. przez Józefa Kostrzewskiego, który znalaz& na powierzchni ceramik( z okresu przedrzymskiego, rzymskiego i redniowieczn$1. W latach trzydziestych XX w. Rudolf Jamka, na podstawie znalezisk pozyskanych w trakcie penetracji powierzchniowej terenu, sformu&owa& hipotez( o+istnieniu na jego terenie cmentarzyska lub osady kultury pól popielnicowych oraz nekropoli z+okresu rzymskiego. Badania wykopaliskowe przeprowadzi& tam jako A. K a r p i ) s k a, Nowe nabytki dzia u przedhistorycznego Muzeum Wielkopolskiego w!Poznaniu w latach 1923–1925, Przegl$d Archeologiczny, t. III, 1927, z. 3, s. 239 (numery 3 i 5 — jako Janków). 1

103

pierwszy Jan Fitzke w 1934 r.2, odkrywaj$c kilka jam osadowych, a tak%e groby ludnoci &u%yckiej i+trzy pochówki szkieletowe z okresu w(drówek ludów. W ród znalezisk z+bada) by&y równie% fragmenty naczy) kultury przeworskiej z okresu przedrzymskiego3. Kolejne prace na stanowisku przeprowadzi& w 1950 r. Lech Leciejewicz z Muzeum Archeologicznego w+Poznaniu odkrywaj$c g&ównie obiekty kultury &u%yckiej4. Jednym z pozyskanych wówczas zabytków by& zagadkowy przedmiot gliniany w kszta&cie p&ytki z wg&(bieniami na powierzchni (patrz ni%ej) dotychczas interpretowany w literaturze przedmiotu jako tzw. idol chlebkowaty lub stempel gliniany z wczesnej epoki br$zu5. Trudno stwierdzi*, od jak dawna opisywanym stanowiskiem interesuj$ si( poszukiwacze skarbów pos&uguj$cy si( wykrywaczami metali. Jednym z powodów ich obecno ci w Jankowie by&y zapewne znaleziska monet rzymskich, których liczba — &$cznie z egzemplarzami pozyskanymi ju% w trakcie bada) archeologicznych — si(ga obecnie niemal 80 sztuk. Nieoczekiwanym efektem amatorskich poszukiwa) prowadzonych najpewniej w 2007 r. by&y znaleziska pi(ciu lub sze ciu monet celtyckich. Na wie * o+tym we wrze niu 2007 r. na obszarze stanowiska przeprowadzona zosta&a prospekcja powierzchniowa i niewielkie badania sonda%owe pod kierownictwem Leszka Zi$bki i+ Adama K(dzierskiego. Ich owocem by& ca&y szereg zabytków z ró%nych okresów, w+tym, mi(dzy innymi, dwie kolejne monety celtyckie. Znaleziska te sta&y si( przyczyn$ podj(cia bada) na szersz$ skal( w 2008 r., prowadzonych w ramach programu6, w którym uczestniczyli wspó&autorzy tego opracowania. W trakcie wykopalisk kierowanych przez L. Zi$bk( odkryte zosta&y dwie nast(pne monety, a jeszcze jedn$ przynios&a prospekcja towarzysz$ca badaniom powierzchniowym pradoliny Prosny realizowanym przez S&awomira Mi&ka w 2009 r. Tym samym liczba monet celtyckich odkrytych na terenie stanowiska 1 w Jankowie Drugim si(gn(&a 10 lub, co bardziej prawdopodobne, 11 sztuk. W jednym przypadku lokalizacja nie zosta&a potwierdzona z ca&kowit$ pewno ci$, ale wszelkie okoliczno ci przemawiaj$ za w&$czeniem tej monety do zbioru znalezisk z tego stanowiska. W 2008 r. okaza&o si(, %e wyst(powanie monet celtyckich w okolicach Kalisza nie ogranicza si( jedynie do Jankowa. W trakcie bada) powierzchniowych w pobliskich Jastrz(bnikach (gm. Blizanów, pow. kaliski), prowadzonych pod kierownictwem A.+K(dzierskiego, natrafiono na trzy znaleziska tego rodzaju. Jastrz(bniki usytuowane s$ równie% na prawym brzegu rzeki Prosny, lecz w odleg&o ci oko&o 10 km na pó&nocny zachód od Kalisza. Wszystkie trzy monety znalezione zosta&y na terenie osady wielokulturowej oznaczonej jako stanowisko 7 (AZP 64-38/9), usytuowanej — tak jak osiedle jankowskie — na kraw(dzi pradoliny Prosny. Okolice Jastrz(bnik od wielu lat J. F i t z k e, Odkrycie osady z wczesnego okresu rzymskiego i cmentarzyska z okresu w"drówek ludów w Oszczywilku, w pow. Kaliskim, Z otch&ani wieków, R. IX, 1934, nr 2, s.+21–38. 3 Por. F i t z k e, o.c., ryc. 17, 35. 4 L. L e c i e j e w i c z, Sprawozdanie z bada#, maszynopis w archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. 5 J. F o g e l, Z bada# nad kontaktami spo ecze#stw ziem polskich wczesnej epoki br$zu z kr"giem egejskim, Archeologia Polski, t. XXII, 1977, z. 1–2, s. 102n., tabl. 1: 6; T. M a l i n o w s k i, Wielkopolska w otch ani wieków, Pozna) 1985, s. 206, ryc. 111; J. D $ b r o w s k i, Ältere Bronzezeit in Polen, Warszawa 2004, s. 58, tabl. 36: 1. 6 Badania finansowane by&y ze rodków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Dziedzictwo Kulturowe”, priorytet 4: „Ochrona Zabytków Archeologicznych”. 2

104

s$ obiektem zainteresowa) archeologów-amatorów, czego wiadectwem jest znalezisko monety greckiej, która okaza&a si( XIX-wieczn$ kopi$7. W literaturze archeologicznej nazwa miejscowo ci znana jest tak%e za spraw$ fragmentu celtyckiej bransolety szklanej, znalezionej w pobli%u miejsca odkrycia monet celtyckich, podczas bada) powierzchniowych prowadzonych tam w 1977 r.8 W spektrum opisywanych znalezisk doskonale wpisuje si( jeszcze jedna moneta — znaleziona w czasie prac ogrodniczych przez leciwego mieszka)ca Kalisza. Wed&ug relacji znalazcy, obecnie nie%yj$cego, znalezisko mia&o miejsce przed 2000 r. na terenie Ty)ca — dzielnicy w pó&nocno-wschodniej cz( ci Kalisza. Fakt odkrycia na jednym stanowisku usytuowanym na pó&noc od Karpat i Sudetów a% 11 monet celtyckich (a 15 w szerszym s$siedztwie) jest sam w sobie niezwyk&y. Je%eli dodamy do tego, %e chodzi o tereny le%$ce daleko poza enklawami zwartego osadnictwa ludno ci celtyckiej9, sytuacja staje si( bezprecedensowa. Wszystkie wspomniane monety, zarówno znalezione przez osoby przypadkowe, jak i przez archeologów, pochodz$ z+powierzchniowej warstwy humusu wspó&czesnego — co jest zreszt$ regu&$ dotycz$c$ wi(kszo ci znalezisk numizmatycznych. Nie maj$ one zatem kontekstu stratygraficznego, który u&atwi&by datowanie i okre lenie okoliczno ci ich pojawienia si( w tak znacznej liczbie w okolicach Kalisza. Z konieczno ci zatem opracowanie znalezisk w+ g&ównej mierze opiera* si( musi na analizie numizmatycznej. Nomina&y, wielko * i+kszta&t kr$%ków, rodzaj stopu u%ywanego jako surowiec menniczy, wreszcie stylistyka przedstawie) — sprawiaj$, %e monety ze wszystkich trzech stanowisk tworz$ spójny zbiór, który nale%y rozpatrywa* jako pewn$ ca&o *. !$czy je przynale%no * do bojskiego systemu menniczego10. Pomimo zró%nicowanej wagi i jako ci kruszcu u%ytego do ich wybicia s$ to — poza jednym wyj$tkiem z Jastrz(bnik (poni%ej moneta nr+12) — nominalnie monety z&ote o warto ci 1/8 statera. Monety z Jankowa kilkakrotnie poddawane by&y analizom, których celem by&o okre lenie sk&adu chemicznego stopu u%ytego do ich wybicia. Stanowi&y one cz( * programu bada) Marcina Rudnickiego, w+ ramach którego przeprowadzono kilkaset pomiarów przy zastosowaniu ró%nych metod i urz$dze) analitycznych11. Wielokrotne powtarzanie pomiarów tych samych monet mia&o da* odpowied' na pytanie, jaka aparatura (a zarazem, która metoda) jest optymalnym narz(dziem do rozpoznawania sk&adu chemicznego stopów z&ota u%ywanych w mennicach celtyckich. Jak si( bowiem okaza&o, ró%nica w sposobie detekcji ma istotny wp&yw na jako * uzyskiwanych wyników. Wiarygodne okre lenie sk&adu stopu w zestawieniu z+ analiz$ typologiczn$ monet celtyckich jest istotn$ przes&ank$ przy okre laniu ich chronologii, stanowi$c jednocze nie przyczynek do bada) nad zró%nicowaniem w czasie i przestrzeni surowca u%ywanego do ich produkcji. Wi(kszo * bada) wykonana zosta&a bezinwazyjn$ metod$ fluorescencji rentgenowskiej, jednak stosowana Zob. M. M i e l c z a r e k, W sprawie znaleziska kopii tetradrachmy baktryjskiej w Jastrz"bnikach, woj. kaliskie, WN XXVIII, 1984, z. 3–4, s. 194–199. 8 T. B a r a n o w s k i, Celtycka bransoleta szklana z Jastrz"bnik pod Kaliszem, Archeologia Polski, t. XLII, 1977, z. 1–2, s. 155–160. 9 Na terenie Polski znajdowa&y si( one na ,l$sku ,rodkowym, Wy%ynie G&ubczyckiej, w+Ma&opolsce Zachodniej oraz w dorzeczu górnego Sanu, przy granicy z Ukrain$. 10 Por. K. C a s t e l i n, Die Goldprägung der Kelten in den böhmischen Ländern, Graz 1965, s. 53–59. 11 Badania prowadzone by&y w ramach projektu badawczego pt. „Monety celtyckie na pó&noc od Karpat”, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy%szego. 7

105

aparatura nieco si( ró%ni&a ze wzgl(du na geometri( pomiaru (detekcja z dyspersj$ energii — ED+XRF, oraz z dyspersj$ d&ugo ci fali — WD XRF). Inna metoda wykorzystana zosta&a w przypadku inwazyjnych analiz wykonanych spektrometrem ICP-MS z ablacj$ laserow$ (LA+ICP MS). Wyniki przedstawione poni%ej uzyskane zosta&y przy u%yciu spektrometrów z dyspersj$ d&ugo ci fali (WD XRF) i w odniesieniu do g&ównych sk&adników stopu (Au, Ag, Cu) charakteryzuj$ si( wysok$ wiarygodno ci$12. OPIS ZNALEZISK Janków Drugi, gm. Blizanów, pow. kaliski, woj. wielkopolskie 1.

Bojowie, AV13 1/8 statera typu Paulsen nr 709–710 (rewers); Castelin 24, nr AA–VIII/21, tabl. 4: 56. Av.: wypuk&y, g&adki. Rv.: lekko wkl(s&y, trzy &ukowate %eberka skierowane stron$ wypuk&$ do rodka monety; dwa z nich po&$czone z kraw(dzi$ kr$%ka dwoma równoleg&ymi %eberkami. T&o pokryte w ca&o ci drobnymi zgrubieniami. 0,855 g (SO: 6,84 g)14; 8,34/8,60 mm. Analiza: Au 78,39%, Ag 14,2%, Cu 2,01%, pozosta&e 5,4%.

2.

Bojowie, AV 1/8 statera, typ nienotowany. Av.: wypuk&y, g&adki. Rv.: wkl(s&y, przedstawienie przypominaj$ce kszta&tem cyfr( 4, poni%ej skos, z prawej 6+poziomych %eberek. 0,815 g (SO: 6,52 g); 9,4 mm. Analiza: Au 73,20%, 20,50%, Cu 0,90%, pozosta&e 5,4%.

3.

Bojowie, AV 1/8 statera podobna do typu Walenta15 174–175, tabl. 1: 2. Av.: wypuk&y, g&adki (s&abo czytelne, nieregularne nierówno ci). Rv.: wkl(s&y, dwa przeciwstawne &uki pionowo, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ poziomo po trzy równoleg&e %eberka; rodkowe %eberko z prawej strony przed&u%one do wysoko ci osi monety; pomi(dzy &ukami u do&u kropka po&$czona z+kraw(dzi$ kr$%ka w$skim wyst(pem. ,lad wykruszenia powierzchni stempla. 0,690 g (SO: 5,52 g); 9,32/9,67 mm. Analiza: Au 49,34%, Ag 47,36%, Cu 2,128%, pozosta&e 1,172%.

Wyniki te potwierdzaj$ inne analizy, lecz nale%y je traktowa* jako przybli%one, bowiem ró%nice w przypadku poszczególnych pomiarów si(ga&y nawet kilku procent i musz$ jeszcze zosta* zweryfikowane w przysz&o ci. Pomiary wykonali in%. Wies&aw -o&ek (Okr(gowy Urz$d Probierczy w Warszawie) i dr Hubert Matysiak (Politechnika Warszawska) za co sk&adamy im gor$ce podzi(kowania. 13 Symbol „AV” ma charakter umowny i stosowany jest na oznaczenie monet nominalnie z&otych, bez wzgl(du na to, jaka jest rzeczywista zawarto * z&ota w stopie. Zastosowanie innych okre le), jak np. elektron, nie ma sensu w przypadku analizowanego zbioru monet z uwagi na du%$ zmienno * zawarto ci kruszcu w poszczególnych okazach. 14 Stater obrachunkowy (SO) — waga monety pomno%ona przez 8. 15 K. Wa l e n t a, Przyczynek do genezy wielbarskich cmentarzysk kurhanowych z kr"gami kamiennymi, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, t. 16, 1992, s. 174–175, tabl.+1:+2. 12

106

4.

Bojowie, AV 1/8 statera podobna do typu Walenta 174–175, tabl. 1: 2. Av.: wypuk&y, s&abo wyodr(bniony, okr$g&y guzek, obok ma&y zadzior (?). Rv.: wkl(s&y, dwa przeciwstawne &uki pionowo, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy poziome i sko ne %eberka; pomi(dzy &ukami u do&u kropka. Uwagi: deformacje rysunku awersu i rewersu spowodowane zu%yciem stempli. 0,641 g (SO: 5,13 g); 10,6 mm. Analiza: Au 41,40%, Ag 57,00%, Cu 1,092%, pozosta&e 0,508%.

5.

Bojowie, AV 1/8 statera podobna do typu Walenta 174–175, tabl. 1: 2. Av.: wypuk&y, g&adki, na rodku ma&a, nieregularna wypuk&o *. Rv.: wkl(s&y, dwa przeciwstawne &uki pionowo, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy poziome i sko ne %eberka; pomi(dzy &ukami u do&u kropka (rysunek rozci$gni(ty na skutek wykruszenia stempla); powy%ej szpiczasty wyst(p odchodz$cy ukosem w dó& z lewego &uku pomi(dzy drug$ i trzeci$ poprzeczk$ od góry. Uwagi: wykruszenie kraw(dzi kr$%ka. 0,569 g (SO: 4,55 g), 10,1 mm. Analiza: Au 33,43%, Ag 65,30%, Cu 1,018%, pozosta&e 0,252%.

6.

Bojowie, AV 1/8 statera podobna do typu Walenta 174–175, tabl. 1: 2. Av.: wypuk&y, na po&owie powierzchni symetryczne przedstawienie, na które sk&adaj$ si(: po rodku zag&(bienie zbli%one kszta&tem do prostok$ta ze zgrubieniem na dolnej kraw(dzi, po bokach motywy przypominaj$ce prostok$ty otwarte od strony kraw(dzi kr$%ka, z+pojedynczymi zgrubieniami wewn$trz; przedstawienie zorientowane prostopadle wzgl(dem osi rewersu. Rv.: wkl(s&y, dwa przeciwstawne &uki pionowo, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy poziome i sko ne %eberka; pomi(dzy &ukami u do&u kropka osadzona na w$skim, pionowym %eberku; powy%ej szpiczasty wyst(p odchodz$cy ukosem w dó& z+lewego &uku pomi(dzy drug$ i trzeci$ poprzeczk$ od góry. 0,429 g (SO: 3,43 g), 9,5 mm. Analiza: Au 34,96%, Ag 57,18%, Cu 1,19%, pozosta&e 6,67%.

7.

Bojowie, AV 1/8 statera podobna do typu Walenta 174–175, tabl. 1: 2. Av.: wypuk&y, na po&owie powierzchni symetryczne przedstawienie, na które sk&adaj$ si(: po rodku zag&(bienie zbli%one kszta&tem do prostok$ta, po bokach motywy przypominaj$ce prostok$ty otwarte od strony kraw(dzi kr$%ka, z pojedynczymi zgrubieniami wewn$trz; przedstawienie zorientowane prostopadle wzgl(dem osi rewersu. Rv.: wkl(s&y, dwa przeciwstawne &uki pionowo, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy poziome %eberka; pomi(dzy &ukami u do&u kropka osadzona na w$skim, pionowym %eberku. 0,583 g (SO: 4,66 g); 9,5 mm. Analiza: Au 22,17%, Ag 76,23%, Cu 1,057%, pozosta&e 0,543%.

8.

Bojowie, AV 1/8 statera podobna do typu Walenta 174–175, tabl. 1: 2. Av.: lekko wypuk&y, g&adki, na rodku kolisty guzek rednicy ok. 7 mm, na którym ma&y zadzior, obok guzka drugi — podobny. Rv.: wkl(s&y, dwa przeciwstawne &uki tworz$ce k$t ostry, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy sko ne %eberka; pomi(dzy &ukami u do&u kropka po&$czona z+kraw(dzi$ kr$%ka w$skim wyst(pem. Uwagi: ciemna patyna.

107

0,802 g (SO: 6,42 g), 10,0 mm. Analiza: Au 12,27%, Ag 81,17%, Cu 3,41%, pozosta&e 3,15%. 9. Bojowie, AV 1/8 statera podobna do typu Walenta 174–175, tabl. 1: 2. Av.: wypuk&y, na po&owie powierzchni — s&abo czytelne — symetryczne przedstawienie, na które sk&adaj$ si(: po rodku zag&(bienie zbli%one kszta&tem do prostok$ta, po bokach motywy przypominaj$ce prostok$ty otwarte od strony kraw(dzi kr$%ka, z pojedynczymi zgrubieniami wewn$trz; przedstawienie zorientowane prostopadle wzgl(dem osi rewersu. Rv.: wkl(s&y, dwa przeciwstawne &uki pionowo, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy poziome i sko ne %eberka; pomi(dzy &ukami, u do&u kropka osadzona na w$skim, pionowym %eberku; powy%ej szpiczasty wyst(p odchodz$cy ukosem w dó& z+lewego &uku pomi(dzy drug$ i trzeci$ poprzeczk$ od góry, lad p(kni(cia stempla (?). Uwagi: ciemna, gruba patyna. 0,457 g (SO: 3,66 g); 8,8 mm. Analiza: Au 0,3665%, Ag 99,12%, Cu 0,0656%, pozosta&e 0,4479%. 10. Bojowie, AV 1/8 statera, typ nienotowany. Av.: wypuk&y, g&adki. Rv.: wkl(s&y, trzy &ukowate %eberka skierowane stron$ wypuk&$ do rodka monety; od strony wewn(trznej pola zape&nione rz(dami kropek; w centrum monety kropka, od której odchodz$ trzy krótkie %eberka zako)czone mniejszymi kropkami; na przed&u%eniu dwóch z nich — pojedyncze, ma&e kropki. Uwagi: ciemna patyna. 0,584 g (SO: 4,67 g); 9,7 mm. Analiza: Au 7,315%, Ag 89,57%, Cu 2,639%, pozosta&e 0,476%.

Janków Drugi, gm. Blizanów, pow. kaliski, woj. wielkopolskie — prawdopodobnie 11. Bojowie, AV 1/8 statera podobna do typu Walenta 174–175, tabl. 1: 2. Av.: lekko wypuk&y, g&adki, na rodku kolisty guzek, przy kraw(dzi monety dwa ma&e zadziory. Rv.: wkl(s&y, dwa przeciwstawne &uki pionowo, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy poziome i sko ne %eberka; pomi(dzy &ukami u do&u kropka. 0,539 g (SO: 4,31 g); 8,99/10,70 mm. Analiza: Au 56,28%, Ag 34,30%, Cu 2,51%, pozosta&e 6,91%.

Jastrz bniki, gm. Blizanów, pow. kaliski, woj. wielkopolskie 12. Bojowie, AV 1/3 statera typu Paulsen nr 703; Castelin 24, nr AA–VIII/20, tabl. 4: 55, subaerat. Av.: wypuk&y, na rodku owalny guzek. Rv.: lekko wkl(s&y, dwa równoleg&e, pod&u%ne zgrubienia pionowo; poni%ej, na przed&u%eniu, dwa ma&e, owalne zgrubienia, woko&o zygzak. Uwagi: brak zachowanych ladów z&ocenia, rdze) najpewniej wykonany z br$zu. 1,240 g; 10,37/12,37 mm.

108

13. Bojowie, AV 1/8 statera podobna do typu Walenta 174–175, tabl. 1: 2. Av.: wypuk&y, na po&owie powierzchni symetryczne przedstawienie, na które sk&adaj$ si(: po rodku zag&(bienie zbli%one kszta&tem do prostok$ta ze zgrubieniem na dolnej kraw(dzi, po bokach motywy przypominaj$ce prostok$ty otwarte od strony kraw(dzi kr$%ka z+pojedynczymi zgrubieniami wewn$trz; przedstawienie zorientowane prostopadle wzgl(dem osi rewersu. Rv.: wkl(s&y, dwa przeciwstawne &uki pionowo, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy poziome i sko ne %eberka; pierwsze %eberko z lewej strony od góry przed&u%one do wysoko ci osi monety; pomi(dzy &ukami na dole kropka osadzona na w$skim, pionowym %eberku. 0,529 g (SO: 4,23 g), 9,41/9,95 mm. 14. Bojowie, AV 1/8 statera podobna do typu Walenta 174–175, tabl. 1: 2. Av.: wypuk&y, na po&owie powierzchni symetryczne przedstawienie, na które sk&adaj$ si(: po rodku zag&(bienie zbli%one kszta&tem do prostok$ta ze zgrubieniem na dolnej kraw(dzi, po bokach motywy przypominaj$ce prostok$ty otwarte od strony kraw(dzi kr$%ka, z+pojedynczymi zgrubieniami wewn$trz; przedstawienie zorientowane prostopadle wzgl(dem osi rewersu. Rv.: wkl(s&y, dwa przeciwstawne &uki pionowo, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy poziome i sko ne %eberka; pomi(dzy &ukami u do&u kropka osadzona na w$skim, pionowym %eberku; powy%ej szpiczasty wyst(p odchodz$cy ukosem w dó& z+lewego &uku pomi(dzy drug$ i trzeci$ poprzeczk$ od góry. 0,554 g (SO: 4,43 g); 9,40/10,36 mm.

Kalisz, pow. miejski, woj. wielkopolskie — Tyniec 15. Bojowie, AV 1/8 statera podobna do typu Walenta 174–175, tabl. 1: 2. Av.: wypuk&y, s&abo wyodr(bniony guzek (?) ok. 4 mm, woko&o s&abo czytelne, nieregularne nierówno ci. Rv.: wkl(s&y, dwa przeciwstawne &uki pionowo, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy poziome i sko ne %eberka; pomi(dzy &ukami u do&u kropka. 0,739 g (SO: 5,91 g); 9,70/10,20 mm. Analiza: Au 54,17%, Ag 44,51%, Cu 1,123%, pozosta&e 0,197%.

Na opisywany zbiór sk&adaj$ si( drobne nomina&y bojskich, z&otych monet muszlowatych, chocia% egzemplarz nr 9 z zawarto ci$ kruszcu w stopie w granicach b&(du pomiaru16 monet$ z&ot$ jest ju% tylko z nazwy. Ich podzia& typologiczno-metrologiczny

Wiarygodno * wyników analiz uzyskanych metod$ fluorescencji rentgenowskiej odnonie do pierwiastków o niewielkim udziale procentowym jest ograniczona. Dotyczy to równie% ewentualnej domieszki z&ota w omawianej monecie. Na trzyna cie analiz, którym zosta&a ona poddana (Wojskowa Akademia Techniczna, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Okr(gowy Urz$d Probierczy, Politechnika Warszawska) jedena cie potwierdzi&o obecno * niewielkiej iloci kruszcu. Wyniki o miu pomiarów z zastosowaniem detekcji z dyspersj$ energii (ED XRF) wskazuj$ na zawarto * z&ota w granicach od 0,71 do 1,8%, a tylko dwa na jego ca&kowity brak. Obecno * z&ota w ilo ci 0,3305–0,468% potwierdzi&y wszystkie trzy analizy z detekcj$ dyspersji d&ugo ci fali (WD XRF). Mo%na zatem przyj$* jako niemal pewne, %e w stopie, z którego 16

109

wynika z pracy Rudolfa Paulsena17, na podstawie której Karel Castelin wyró%ni& cztery okresy mennicze oznaczone literami A-D18. System ten jest w zasadzie nadal aktualny19, cho* od strony chronologicznej i typologicznej coraz cz( ciej budzi zastrze%enia20. Opiera si( on jednak na analizie monet, których wi(kszo * wybito na po&udnie od Karpat i Sudetów, czyli na terenach uwa%anych tradycyjnie za centrum bojskiego wiata (Czechy, Morawy, po&udniowo-zachodnia S&owacja). Nieliczne monety wykazuj$ce istotne odmienno ci stylistyczne i metrologiczne21 w&$czone zosta&y arbitralnie do schematu ewolucji cech stylistycznych i metrologicznych emisji „nurtu g&ównego”. Uwzgl(dniaj$c kryteria stylistyczne, tylko 1/3 statera z Jastrz(bnik mo%na z du%ym prawdopodobie)stwem wywodzi* z tego w&a nie, po&udniowego kr(gu. Pomimo s&abego stanu zachowania monety, przedstawienia na niej s$ na tyle czytelne i typowe, by wskazywa* na takie jej pochodzenie. S$ one charakterystyczne zarówno dla okresu menniczego C — uwa%anego za ostatni$ faz( mennictwa z&otego na terenie Czech i Moraw — jak i D, czyli dla mennictwa wi$zanego z „Wielkimi Bojami”, mennic$ na oppidum w Bratys&awie i monetami typu BIATEC22. Brak wyra'nej cezury w tym wypadku jest efektem konserwatyzmu w zakresie stylistyki emisji muszlowatych (zw&aszcza trzecich cz( ci staterów), po cz( ci za wynika z braku opracowa) porównawczych uwzgl(dniaj$cych aktualny zasób 'róde&. Trzeba przy tym zaznaczy*, %e K. Castelin nie widzia& ró%nicy w przedstawieniach z rewersów monet o nominale 1/3 statera z okresów C i D. Jego definicja uwzgl(dnia&a tylko jedn$ mo%liwo *: dwa pod&u%ne zgrubienia, poni%ej których znajduj$ si( trzy lub cztery uko ne linie23. Tymczasem na cz( ci monet, w tym na egzemplarzu z Jastrz(bnik, poni%ej zgrubie) nie ma uko nych linii lecz zygzak, a+czasami tak%e owalne guzki24. Wydaje si( zreszt$, %e jest to cecha najm&odszej odmiany w obr(bie typu, cho* wariant z uko nymi liniami wspó&wyst(puje z ni$ do ko)ca istnienia z&otego mennictwa bojskiego25. Nie bez znaczenia dla okre lenia proweniencji 1/3 statera z Jastrz(bnik jest fakt, %e jest to jedyny subaerat w ród opisywanych znalezisk, których wi(kszo * ró%ni si( stylistycznie od emisji muszlowatych „nurtu g&ównego”. Subaeraty monet z&otych pojawiaj$ si( w mennictwie bojskim od pocz$tku jego istnienia26. K. Castelin zauwa%y& jednak, %e ich liczba zwi(ksza si( znacz$co w+okresie menniczym C27. Z uwagi na stosunkowo niewielk$, w porównaniu z emisjami starszymi, liczb( znanych monet z&otych z okresu D, trudno obecnie wyrokowa*, czy t( prawid&owo * mo%na automatycznie przenosi* tak%e na najm&odsze emisje z&ote. wybita zosta&a moneta, znalaz&a si( bardzo niewielka ilo * z&ota jako dodatek o charakterze symbolicznym lub w wyniku u%ycia jako surowca przetopionych monet niskiej próby. 17 R. P a u l s e n, Die Münzprägungen der Boier, Leipzig–Wien 1933. 18 C a s t e l i n, o.c., s. 10–39. 19 Por. J. M i l i t k ý, Mincovnictví v dob% laténské, [w:] L. Jirá., N. Venclová (red.), Archeologie prav%kých &ech, Praha 2008, s. 122–128. 20 M. R u d n i c k i, Nowe znaleziska monet celtyckich z oppidów Staré Hradisko i T'ísov, Numismatický sborník 23(2008), 2009, s. 7–18. 21 Por. np. P a u l s e n, o.c., nr 403, 404, 489, 560. 22 Zob. R. G ö b l, Die Hexadrachmenprägung der Grossboier, Wien 1994. 23 C a s t e l i n, o.c., s. 22: „[…] unterhalb der beiden Buckel drei bis vier schiefe Linien.” 24 Np. egzemplarze P a u l s e n, o.c., nr 409–411, 472–474, 478–481, 703, 705. 25 Por. P a u l s e n, o.c., nr 702–704. 26 Por. C a s t e l i n, o.c., s. 88–91. 27 C a s t e l i n, o.c., s. 200.

110

Drug$ monet$, która ma do * cis&e analogie na terenach bojskiego milieu, jest 1/8 statera z Jankowa (egzemplarz nr 1). Opisuj$c przedstawienia z rewersów monet muszlowatych o tym nominale K. Castelin u%ywa& okre lenia „trójk$t z promieniami i pi(* kropek poni%ej”28. Nie dostrzega& on przy tym specjalnych ró%nic stylistycznych pomi(dzy poszczególnymi ich wariantami, pocz$wszy od najpó'niejszych emisji okresu B (seria AA-V) do D w&$cznie. Jedynie o monetach najm&odszych stwierdzi&, %e od pozosta&ych odró%nia je wi(ksza powierzchnia trójk$ta. Jak zauwa%y&a Eva Kolníková, drobne monety z najm&odszego okresu z&otego mennictwa Bojów charakteryzuje schematyzacja pierwotnej symboliki trójk$tów i kropek oraz ni%sza jako * techniki menniczej29. Przedstawienie na rewersach ósmych cz( ci staterów emisji muszlowatych niew$tpliwie ulega przeobra%eniom wraz z up&ywem czasu. W odró%nieniu od opisywanego powy%ej typu monet o nominale 1/3 statera, istnieje jednak mo%liwo * dosy* precyzyjnej korelacji tych zmian z poszczególnymi fazami chronologii wzgl(dnej K.+ Castelina. Dopiero w okresie menniczym D pojawia si( wariant rewersu, który wcze niej nie wyst(puje: trójk$t zostaje zast$piony przez dwa &uki o mniejszej lub wi(kszej krzywi'nie, od których odchodz$ dwa (rzadziej trzy) uko ne „promienie”. Miejsce podstawy trójk$ta i kropek poni%ej zajmuje trzeci, krótki &uk skierowany stron$ wypuk&$ do rodka monety. Opisywanemu wariantowi rewersu towarzysz$ trzy odmiany awersów: g&adkie beznapisowe30 lub z napisem BIA31/BIAT (Paulsen nr+709, 710) oraz z guzkiem (Paulsen nr 706–708). Rewersy monet ze skarbu odkrytego w+ DeutschJahrndorf (Burgenland, Austria; Paulsen nr 709, 710) s$ przy tym niemal takie same, jak w przypadku opisywanej 1/8 statera z Jankowa. Jedyna istotna ró%nica dotyczy sposobu traktowania t&a, które na monetach z po&udniowo-zachodniej S&owacji jest g&adkie, a na naszym egzemplarzu — pokryte w ca&o ci drobnymi zgrubieniami. Ta ró%nica — pozornie drobna — przemawia za innym jej pochodzeniem ni% mennice wielkobojskie z rejonu Bratys&awy. Pozosta&e egzemplarze z opisywanego zbioru mo%na zaliczy* do trzech typów. Najliczniej reprezentowane s$ monety z przedstawieniem na rewersie sk&adaj$cym si( z dwóch przeciwstawnych &uków pionowo, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy poziome i sko ne %eberka, oraz z kropki u do&u, pomi(dzy &ukami. Ka%dy z nich wybity zosta& innym stemplem. Uwzgl(dniaj$c drobne ró%nice, rewersy mo%na podzieli* na pi(* odmian: 1. z dwoma przeciwstawnymi &ukami, od których w kierunku kraw(dzi kr$%ka odchodz$ po trzy poziome/sko ne %eberka, i z kropk$ u do&u pomi(dzy nimi (egz. nr 4, 11, 15); 2. jak odm. 1, lecz z w$skim %eberkiem &$cz$cym kropk( z kraw(dzi$ kr$%ka (egz. nr+3, 8); 3. jak odm. 1, lecz z kropk$ osadzon$ na w$skim, pionowym %eberku (egz. nr 7, 13); C a s t e l i n, o.c., s. 21. Wydaje si(, %e ta obserwacja odnosi si( przede wszystkim do monet z publikowanego przez ni$ depozytu (por. E. Kolníková, Výpove( nálezov mincí o keltskom hradisku v! Tren)ianskych Bohuslaviciach, Slovenská Numizmatika, XV, 1998, s. 15), a nie wszystkich emisji z okresu D. 30 K o l n í k o v á, o.c., ryc. 1: 11. 31 E. F i a l a, Beschreibung böhmischer Münzen und Medaillen, Praha 1891, s. 10, nr 57, tabl. 1: 12. 28

29

111

4. jak odm. 1, lecz ze szpiczastym wyst(pem odchodz$cym ukosem w dó& z lewego &uku pomi(dzy drug$ i trzeci$ poprzeczk$ od góry (egz. nr 5); 5. jak odm. 1, lecz z kropk$ osadzon$ na w$skim, pionowym %eberku i ze szpiczastym wyst(pem odchodz$cym ukosem w dó& z lewego &uku pomi(dzy drug$ i trzeci$ poprzeczk$ od góry — po&$czenie cech odm. 3 i 4 (egz. nr 6, 9, 14). Geneza wyobra%enia z rewersów opisywanych monet nie budzi w$tpliwo ci. Jest ono kolejnym i z ca&$ pewno ci$ najm&odszym etapem ewolucji motywu trójk$ta promienistego. Sposób przedstawiania &ukowatych %eberek z odchodz$cymi od nich „promieniami” znany jest z ósmych cz( ci staterów typowych dla mennictwa Wielkich Bojów, zw&aszcza emisji bez napisu BIA/BIAT na awersie32. Na %adnym z nich nie ma jednak kropki pomi(dzy &ukami33. Motyw taki znany jest tylko z unikatowej monety odkrytej w warstwach destrukcyjnych pó'nolate)skiej budowli kamiennej na terenie oppidum w Bratys&awie34. Do wybicia tej drobnej monetki u%yte zosta&o prawdopodobnie s&abe srebro35, jej waga wynosi zaledwie 0,38 g, a rednica 0,7 cm. Stylistyka rewersu (awers jest g&adki, je li pomin$* lady negatywu przedstawie) z rewersu), na którym czytelne s$ dwa &uki i uko ne %eberka, nie pozostawia w$tpliwo ci, %e jest to moneta bojska. Pod wzgl(dem metrologicznym (obol? hemiobol?), odstaje ona od modelu bojskiego systemu menniczego z okresu D w kszta&cie, w jakim obecnie go postrzegamy. Znalezisko to pozwala jednak przypuszcza*, %e wzorcem dla omawianych monet z Jankowa by&a jaka emisja wielkobojska z terenów Panonii. Obecno * dodatkowych szczegó&ów, które sta&y si( podstaw$ wydzielenia przedstawionych wy%ej odmian, to ju% najpewniej specyfika lokalna. Dodatkowe %eberka powsta&y prawdopodobnie w wyniku b&(du pope&nionego w trakcie rycia przedstawie) na stemplu (uko ne przy lewym &uku) lub jakiej jego wady (pionowe przy kropce), które powielane by&y z premedytacj$ na kolejnych emisjach. I tak przed&u%enie rysunku górnej poprzeczki z lewej strony, takie jak widoczne na monetach nr 4 i 13, mog&o da* pocz$tek szpiczastym skosom z rewersów odmiany 4. Jedyn$ dok&adn$ analogi( dla opisywanego tu typu stanowi moneta odkryta na cmentarzysku wielbarskim w+Le nie (gm. Brusy, pow. chojnicki)36. Zinterpretowana b&(dnie jako import z rejonu P a u l s e n, o.c., nr 706–708; K o l n í k o v á, o.c., ryc. 1: 7–12. Sugestia, jakoby kropka wyobra%ona zosta&a na 1/8 statera ze skarbu z DeutschJahrndorf (Paulsen nr 706), znalaz&a si( swego czasu w publikacji po wi(conej znalezieniu wa%nej z punktu widzenia poruszanej tu problematyki monety z Bratys&awy (A. Va l l a š e k, E. K o l n í k o v á, Keltská minca z Bratislavy, Kapitulskej ul. ). 17, Slovenská Numizmatika, XI, 1990, s. 231–234). Rysunkowa interpretacja rewersu monety Paulsen nr 706 jest b&(dna, co wynika zapewne ze z&ej jako ci ilustracji zamieszczonej w pracy Paulsena. W rzeczywisto ci w miejscu domniemanej kropki jest &uczek, tak jak na innych egzemplarzach tej odmiany. Stwierdzenie to opiera si( na autopsji omawianej monety przez M. Rudnickiego. 34 A. Va l l a š e k, E. K o l n í k o v á, o.c. 35 Takie przypuszczenie wysun(li autorzy publikacji z zastrze%eniem, %e kwestia ta nie jest oczywista, poniewa% stop ma barw( „miedzian$, brudno%ó&t$”, a znalezisko nie zosta&o poddane analizie metalograficznej. 36 Wa l e n t a, o.c., s. 174–175, tabl. 1: 2; A. M i k o & a j c z y k, K. Wa l e n t a, Moneta celtycka odkryta na cmentarzysku kurhanowym w Le*nie na Pomorzu, Prace i Materia&y Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w !odzi. Seria numizmatyczna i konserwatorska, nr 10, 1993, s. 27–31. 32

33

112

Bratys&awy37, jest ona w istocie produktem tego samego warsztatu, co analogiczne znaleziska z Jankowa38. Awersy monet opisywanego typu s$ mniej zró%nicowane ni% rewersy i mo%na je pogrupowa* w obr(bie trzech wariantów: A. g&adki lub ze s&abo czytelnymi, niewielkimi nierówno ciami (egz. nr 3, 5); B. z guzkiem i zadziorami — ma&ymi zgrubieniami, które odwzorowuj$ punktowe uderzenia wykonane ostrym narz(dziem na powierzchni stempla (egz. nr 4, 8, 11); C. z symetrycznym wyobra%eniem sk&adaj$cym si( z prostok$tnego zag&(bienia na rodku i motywów przypominaj$cych prostok$ty otwarte od strony kraw(dzi kr$%ka ze zgrubieniami wewn$trz, po dwóch jego stronach. Wyobra%enie to zajmuje doln$ cz( * awersu i jest zorientowane prostopadle wzgl(dem osi rewersu (egz. nr 6, 7, 9, 13, 14). Rewersy odmiany A i B maj$ swoje odpowiedniki w ród emisji wielkobojskich39, przy czym lokalnej specyfice przypisa* nale%y pojawianie si( zadziorów towarzysz$cym guzkom (odmiana B). Zagadk( stanowi natomiast geneza wyobra%e) opisanych jako odmiana C. Symetryczny ornament to najprawdopodobniej zbarbaryzowana inskrypcja BIA/BIAT, zamieniona w ozdobnik przez kogo , kto nie rozumia& jej znaczenia. Przemawia za tym sposób orientacji ornamentu, który — tak jak inskrypcja BIA/BIAT na ósmych cz( ciach staterów — umieszczony zosta& w dolnej cz( ci kr$%ka, prostopadle do osi rewersu. Prostok$tny motyw ze zgrubieniem wewn$trz, tworz$cy lew$ cz( * ornamentu, najlepiej czytelny na monecie nr 13, przypomina nieco kanciast$ liter( B. Trzeba tu doda*, %e inskrypcja na pierwowzorach (inaczej ni% na awersach grubszych nomina&ów) wykonywana by&a dosy* niestarannie, co przy lekkim niedobiciu kr$%ka czyni&o j$ s&abo czyteln$. Dobrze jest to widoczne na awersie 1/8 statera Paulsen nr 709. Porównuj$c przedstawienia ze stempli awersów analizowanych monet jedynie pomi(dzy egzemplarzami odmiany C doszukiwa* si( mo%na daleko id$cych podobie)stw. Z du%$ doz$ prawdopodobie)stwa mo%na przyj$*, %e tym samym stemplem, lecz o ró%nym stopniu zu%ycia, wybito awersy egzemplarzy nr 6, 13, 14 — a by* mo%e równie% nr 7 i 9. Osobno sklasyfikowa* trzeba dwie monety zamykaj$ce list( znalezisk z Jankowa Drugiego. Rewers 1/8 statera (egzemplarz nr 2), z wyobra%eniem przypominaj$cym kszta&tem cyfr( 4 i sze cioma poziomymi %eberkami z prawej strony, wywodzi* nale%y ze stylistyki „trójk$ta promienistego”. Sposób wyobra%enia trójk$ta — z prostymi bokami i+ zaznaczon$ podstaw$ — wyra'nie odró%nia si( stylistycznie od opisanego powy%ej typu z przeciwstawnymi &ukami, przewa%aj$cego liczebnie w ród znalezisk z+ okolic Kalisza. Najpewniej inne by&y równie% ich pierwowzory. Dla rewersu omawianej monety by& nim zapewne starszy wariant przedstawienia trójk$ta z okresu menniczego C40. Motyw ten uleg& jednak daleko id$cej stylizacji nabieraj$c ca&kowicie nowego kszta&tu. Na rewersie monety zaznaczone zosta&y tylko %eberka z prawej strony trójk$ta, za to Por. tak%e: E. K o l n í k o v á, Münzfunde und die historischen Ereignisse im nördlichen Mitteldonauraum um die Zeitwende, [w:] Kelten, Germanen, Römer im Mitteldonaugebiet vom Ausklang der Latène-Zivilisation bis zum 2. Jahrhundert, Brno–Nitra 1995, s. 108. 38 Dzi(ki uprzejmo ci dra K. Walenty moneta b(dzie wkrótce przedmiotem osobnej publikacji autorstwa M. Rudnickiego. 39 P a u l s e n, o.c., nr 706–708; K o l n í k o v á, Výpove( nálezov…, ryc. 1: 7, 9, 11. 40 C a s t e l i n, o.c., s. 22–24, nr AA–VI/17, tabl. 4: 51; AA–VI/17a, tabl. 4: 52; AA– VII/19, tabl. 4: 54. 37

113

—+w porównaniu z pierwowzorami — ich liczba wzros&a dwukrotnie i sta&y si( jednym z dominuj$cych motywów przedstawienia. Natomiast skos widoczny poni%ej trójk$ta mo%na wywodzi* hipotetycznie z uko nych %eberek charakterystycznych dla monet muszlowatych o+ nominale 1/3 statera (patrz wy%ej). Rewers monety nr 2 jest przyk&adem twórczego przetworzenia prostego motywu z okazów o tym samym nominale z+terenów Czech i+Moraw. Nie ulega jednak w$tpliwo ci, %e nasz$ monet( wybito poza tym obszarem. Z uwagi na unikatowy charakter numizmatu, jego proweniencj( okre li* mo%na jedynie w kontek cie pozosta&ych znalezisk z okolic Kalisza. Równie interesuj$ca jest unikatowa ósma cz( * statera opisana pod numerem 10. W tym przypadku odmienno * stylistyczna rewersu w porównaniu z reszt$ zbioru posuni(ta jest bardzo daleko. Nawi$zanie stylistyczne rewersu do monet bojskich z po&udnia ogranicza si( do motywu trzech &uków, które mo%na teoretycznie wywodzi* z rewersów monet Paulsen nr 709–710 (okres D). Na tym jednak podobie)stwa mi(dzy nimi si( ko)cz$. Symbol w centrum kr$%ka, rz(dy kropek wewn$trz &uków i ca&a kompozycja — to ju% specyfika warsztatu, którego lokalizacji bez w$tpienia doszukiwa* si( nale%y poza g&ównymi centrami Boiohaemum. Istotne jest przy tym, %e inaczej ni% w przypadku pozosta&ych znalezisk, mamy tu do czynienia nie z mniej lub bardziej udanym na ladownictwem istniej$cego wzorca, lecz z now$, oryginaln$ symbolik$. Cho* wyra%ona zosta&a w sposób ma&o skomplikowany, który zreszt$ charakteryzuje ca&e mennictwo bojskie okresu muszlowatego — za pomoc$ &uków i kropek — to jest ona wiadectwem daleko posuni(tej specjalizacji i poziomu warsztatu menniczego. Uwzgl(dniaj$c brak analogii dla opisywanej monety i odmienno * stylistyczn$ wzgl(dem pozosta&ych znalezisk z+Jankowa, trudno obecnie przes$dza*, gdzie zosta&a ona wybita. W rozwi$zaniu tego problemu pomocne okaza* si( mo%e znalezisko monety celtyckiej z Modlniczki (pow. krakowski)41. Odkryty tam stater bojski nie notowanego wcze niej typu o wadze zaledwie 4,44 g, wykonany zosta& ze stopu, w którym wed&ug pierwszych analiz42 zawarto * z&ota oscyluje w granicach 28%43. Mimo ró%nicy w+sk&adzie stopu, zwraca uwag( podobie)stwo wagi statera z Modlniczki (4,44 g) i ci(%aru statera obrachunkowego wyliczonego dla omawianej monety z Jankowa (4,67 g). Cho* mówimy o dwóch ró%nych nomina&ach, to pewne analogie pomi(dzy nimi widoczne s$ w niektórych szczegó&ach przedstawie). Do istotnych elementów rewersu statera z+ Modlniczki nale%$ dwa &ukowate %eberka skierowane stron$ wypuk&$ do rodka kr$%ka. Pomi(dzy nimi a kraw(dzi$ monety znajduj$ si( po trzy kropki u&o%one w+rz(dzie, w centrum za — podobnie jak na numizmacie z Jankowa — pojawiaj$ si( trzy kropki osadzone na %eberkach. Pomimo pewnych ró%nic, wynikaj$cych chocia%by z+ obecno ci pó&ksi(%yca na staterze z okolic Krakowa, przywo&ane zbie%no ci stylistyczne wydaj$ si( dosy* sugestywne. Z pewno ci$ trudno je uzna* za zwyk&y zbieg okoliczno ci. Miejsce wybicia wspomnianego statera hipotetycznie wi$zane jest z terenami Ma&opolski Zachodniej, cho* poza lokalizacj$ znaleziska (obszar grupy tynieckiej) nie istniej$ ku temu inne przes&anki. Z chronologicznego punktu widzenia istotne s$ obserwacje dotycz$ce cech metrologicznych monet celtyckich. Dla K. Castelina stanowi&y one, zw&aszcza waga, g&ówne M. B y r s k a, M. M.+ P r z y b y & a, M. R u d n i c k i, Celtic coins found at site 2 in Modlniczka, dist. Cracow, Sprawozdania Archeologiczne 61, 2009, s. 273–295. 42 Wykonanych w Okr(gowym Urz(dzie Probierczym w Krakowie. 43 Pozosta&e sk&adniki stopu to Ag ok. 68% i Cu ok. 4%. 41

114

kryteria podzia&u z&otych emisji Bojów na cztery okresy mennicze (A-D)44. Podzia& ten by& wielokrotnie przedmiotem krytyki ze wzgl(du na szczup&o * materia&ów stanowi$cych jego podstaw( 'ród&ow$, a przyrost nowych znalezisk powoduje, %e wymaga on wielu korekt i uzupe&nie). Mimo to jednak zjawisko redukcji wagi (a zarazem zawarto ci z&ota w stopie) z&otych monet emitowanych w ci$gu ponad dwustuletniej historii mennictwa bojskiego pozostaje faktem. Proces ten czytelny jest tak%e w+s$siednim mennictwie windelickim45. Relatywnie najstarsze w opisywanym zbiorze s$ zatem bez w$tpienia monety opisane pod nr 1 i 2. Przemawia za tym nie tylko ich waga (0,855+g i 0,815 g) ale tak%e stosunkowo wysoka zawarto * z&ota w stopie, która wyra'nie przekracza 70%. Uwzgl(dniaj$c zakres zmienno ci tych cech, ustalony przez K. Castelina dla okresów menniczych C jak i D46, mo%na mie* dylemat, do którego z nich zaliczy* omawiane monety. Za ich m&odsz$ chronologi$ zdaj$ si( przemawia* rezultaty bada) Axela Hartmanna47. Badacz ten stwierdzi&, %e podstawowy surowiec u%ywany do produkcji monet w okresie C nie uleg& zasadniczym zmianom w porównaniu z okresem poprzednim, o czym wiadczy* maj$ ladowe domieszki platyny i+cyny w ród sk&adników stopowych. Obecno * bizmutu, antymonu oraz o&owiu wi$za& on ze zwi(kszaniem domieszki srebra, którego udzia& podlega& znacznym wahaniom i w jednej z analizowanych monet wyniós& 19%, a przeci(tnie 5–12%. W porównaniu z+okresem poprzednim wyra'nie wzrosn$* mia& udzia& miedzi w stopie (w jednym przypadku nawet 3,5%). Z+kolei monety z okresu menniczego D wyra'nie odró%nia* si( maj$ od starszych emisji istotnym spadkiem zawarto ci z&ota (w badanych monetach jego udzia& wynosi& 76% i 78%) oraz wysok$ zawarto ci$ miedzi (odpowiednio 6,2% i 4%) i srebra. Trzeba jednak zaznaczy*, %e ustalenia Axela Hartmanna opieraj$ si( na wynikach analiz stosunkowo niewielkiej liczby monet. Stosowanie wy&$cznie kryterium wagowego przy okre laniu chronologii najm&odszych drobnych nomina&ów emisji muszlowatych (szczególnie 1/8 statera), bez wi(kszej serii analiz metalograficznych, mo%e by* myl$ce. Waga nielicznych opublikowanych do tej pory monet o nominale 1/8 statera z wyobra%eniem „trójk$ta promienistego” (Paulsen nr 490–557) z oppidum Staré Hradisko, pomijaj$c jeden subaerat, waha si( w+przedziale 0,647–0,907 g (jeden egzemplarz — 0,8 g, dwa powy%ej, a pozosta&e cztery poni%ej tej warto ci)48. Mo%na je odnosi* zarówno do okresu menniczego, B jak i+C. Z kolei 16 spo ród 17 monet o tym samym nominale, lecz z m&odszym wariantem tego samego przedstawienia, które pochodz$ ze skarbu odkrytego w Tren/ianskych Bohuslaviciach (okr. Nové Mesto nad Váhom, S&owacja), wi$zanego ju% z okresem D, oscyluje pomi(dzy 0,736 a 0,867 g (pozosta&y egzemplarz wa%y 0,568 g)49. Dziewi(* z+nich sytuuje si( powy%ej warto ci 0,8 g, pozosta&e za — poni%ej. Podobne spostrze%enia odnosi* mo%na do pe&nych staterów z dwóch najm&odszych okresów menniczych. C a s t e l i n, o.c., s. 34–39. B. Z i e g a u s, Datierung boischer Münzen durch eine Analyse von Schatzfunden, [w:] G.+ Lehrberger, J. Fridrich et alii (red.), Das prähistorische Gold in Bayern, Böhmen und Mähren: Herkunft-Technologie-Funde, Památky archeologické — Supplementum 7, t. 1, Praha 1997, s. 213. 46 C a s t e l i n, o.c., s. 34, tabele: IV–VI. 47 A. H a r t m a n n, Über Materialanalysen an Goldmünzen der keltischen Bojer, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 32, 1985, s. 669–672, tabele: 1, 3. 48 Por. tak%e P a u l s e n, o.c., tabele: 24, 25. 49 K o l n í k o v á, Výpove( nálezov…, s. 12–13. Por. tak%e P a u l s e n, o.c., tabela 29. 44

45

115

Egzemplarze o wadze zamykaj$cej si( w przedziale pomi(dzy 6,5 a 7 g wcale nie s$ rzadko ci$ w ród znalezisk czeskich (jeden ze staterów ze skarbu odkrytego w miejscowo ci Podmokly, okres Rokycany, wa%y& zaledwie 6,47 g)50. W tym samym przedziale mieszcz$ si( równie% wszystkie statery z ostatniego okresu z&otego mennictwa bojskiego z rejonu Bratys&awy, cho* trzeba zaznaczy*, %e ich waga z regu&y jest zbli%ona do dolnej granicy tego przedzia&u51. Próbom zestawienia dwóch omawianych monet z Jankowa z emisjami „g&ównego nurtu” pod wzgl(dem cech metrologicznych mog$ towarzyszy* pewne dylematy. Waga i zawarto * z&ota w przypadku monety nr 1 ca&kiem dobrze wpisuj$ si( w zakres zmienno ci tych cech charakterystyczny dla okresu C, czemu jednak przeczy stylistyka rewersu, wskazuj$ca na okres D. Odwrotnie jest w przypadku monety nr 2, dla której wzorcem stylistycznym by&y najpewniej ósme cz( ci statera emitowane na terenie Czech i Moraw w okresie C, ale dane pomiarowe przemawiaj$ za okresem D. Podobnych w$tpliwo ci nie budzi reszta monet z opracowywanego zbioru, których waga i sk&ad stopu nie mieszcz$ si( w standardach %adnej z dotychczas zarejestrowanych serii monet bojskich. Po wiadcza to nie tylko ich pó'n$ pozycj( chronologiczn$, ale tak%e stanowi wa%n$ przes&ank( dotycz$c$ pochodzenia. Monety celtyckie w liczbie 15 egzemplarzy odkryte na trzech stanowiskach rozrzuconych na niewielkiej przestrzeni w pobli%u Kalisza tworz$ jedn$ z najwi(kszych koncentracji znalezisk tego rodzaju na pó&noc od Karpat i Sudetów. W tym kontek cie nadzwyczajn$ rang( ma osada w Jankowie Drugim, z której pochodzi a% 11 egzemplarzy. Je li liczba wszystkich zarejestrowanych do niedawna znalezisk monet celtyckich z ziem Polski — w tym wchodz$cych w sk&ad skarbów — nie przekracza&a stu sztuk52, jest to wynik znacz$cy. Do tej pory jedynie osada w Nowej Cerekwi, le%$ca w sercu celtyckiej enklawy osadniczej na Wy%ynie G&ubczyckiej, dostarczy&a wi(kszej liczby znalezisk monet celtyckich (obecnie ponad 250 sztuk). Trzeba jednak pami(ta*, %e funkcjonowa&a ona w zupe&nie innych realiach ni% znacznie m&odsze osiedle w+Jankowie. Osada w Nowej Cerekwi pe&ni&a rol( jednego z najwa%niejszych centrów rzemie lniczo-handlowych, zapewne tak%e o rodka produkcji menniczej, w strukturach osadniczych rodkowoeuropejskiej Celtyki w III i II w. przed Chr. By& to okres pot(gi politycznej i+ekonomicznej Bojów, kontroluj$cych rozleg&e tereny na pó&noc od rodkowego Dunaju. Oprócz 1/3 statera z Jastrz(bnik (nr 12), %adnej z pozosta&ych monet wchodz$cych w sk&ad omawianego zbioru nie mo%na wywodzi* z mennic dzia&aj$cych na terenie Czech, Moraw czy po&udniowo-zachodniej S&owacji. Bior$c pod uwag( cechy metrologiczne nale%y zak&ada*, %e wi(kszo * z nich (oprócz nr 1 i 2) musia&a zosta* wybita ju% po za&amaniu si( celtyckich struktur osadniczych, w tym upadku oppidum w Bratys&awie, równoznacznym z ko)cem mennictwa bojskiego na tych obszarach. Miejsce ich produkcji lokalizowa* nale%y zatem poza dawnym centrum wiata bojskiego, najpewniej na terenach mi(dzy Odr$ i Wis&$ — tam, gdzie koncentruj$ si( ich znaleziska. Obecno * w okolicach Kalisza stosunkowo du%ej liczby monet o dosy* jednorodnej stylistyce pozwala z prawdopodobie)stwem granicz$cym z pewno ci$ stwierdzi*, %e wykonano je w&a nie tutaj. Poniewa% o rodek produkcji menniczej móg& P a u l s e n, o.c., tabela 19. P a u l s e n, o.c., tabela 29. 52 Por. Z. W o ' n i a k, Mennictwo celtyckie. Stan i perspektywy bada#, [w:] Pieni$dz staro+ytny. Stan i perspektywy polskich bada#, Warszawa 1984, s. 28. 50

51

116

obejmowa* wi(cej ni% jedn$ osad(, zasadne jest u%ywanie terminu „grupa kaliska” na okre lenie ró%nych typów monet emitowanych w tym rejonie. Jednym z nich s$ zunifikowane stylistycznie, a jednocze nie najliczniejsze, monety z dwoma przeciwstawnymi &ukami, „promieniami” i kropk$ u do&u na rewersie (egz. nr 3–9, 11, 13–15). B(d$ one dalej okre lane jako typ „Janków”, poniewa% nagromadzenie znalezisk na stanowisku+1 w Jankowie Drugim jest jedn$ z przes&anek wskazuj$cych, %e w&a nie tutaj by&y one wybijane. Ze wzgl(du na pokrewie)stwo stylistyczne, do „grupy kaliskiej” zaliczy* mo%na wst(pnie wszystkie ósme cz( ci statera nawi$zuj$ce do monet z wyobra%eniem „trójk$ta promienistego” z omawianego zbioru. W$tpliwo ci budzi jedynie proweniencja monety nr 10, która z uwagi na sw$ odmienno * mo%e by* importem np. z terenów Ma&opolski Zachodniej (patrz wy%ej). Dowodem na funkcjonowanie mennicy w Jankowie nie s$ jedynie znaleziska monetarne. W trakcie bada) archeologicznych prowadzonych na stanowisku w 2008+r. znalezione zosta&y dwa inne zabytki potwierdzaj$ce t( hipotez(. Jednym z nich (ryc. 16) jest fragment sztabki w formie pod&u%nego pr(ta o przekroju o miok$tnym, zw(%aj$cego si( w stron( zaokr$glonego zako)czenia, z szerszej strony uci(tego i+od&amanego. Jego waga wynosi 0,606 g, d&ugo *: 8,44 mm (7,43 mm bez „zadziora” powsta&ego w+wyniku od&amania), wymiary szerszego ko)ca: 3,46 × 3,81 mm, w(%szego: 2,21 × 2,75+ mm. Wyniki analizy spektralnej (WD XRF) wykaza&y, %e do wykonania sztabki u%yto stopu, którego g&ównymi sk&adnikami s$: srebro (62,08 – 62,23%), z&oto (28,81–34,80%) i+ mied' (2,00–8,887%)53. Drugie ze wspomnianych znalezisk to równie% fragment sztabki ze stopu z&ota (ryc. 17) w formie blaszki zbli%onej kszta&tem do prostok$ta. Jego waga wynosi 0,236 g, d&ugo *: 11,48 mm, szeroko *: maks. 5,94 mm, min. 4,18+ mm, a+grubo *: 0,55 mm. W tym przypadku g&ównym sk&adnikiem stopu tak%e by&o srebro (76,39 –78,67%), dalej z&oto (16,17–19,29%) i mied' (3,79 – 4,894%). Pierwszy z opisanych fragmentów sztabek odpowiada dok&adnie standardom wagowym i+kruszcowym wi(kszo ci monet z Jankowa i Jastrz(bnik (patrz wy%ej). Jest to najpewniej odwa%ony ju% fragment pó&surowca, przeznaczonego do produkcji kr$%ka do wybicia ósmej cz( ci statera. Jego forma kojarzy si( z technik$ al marco stosowan$ najprawdopodobniej przy produkcji drobnych nomina&ów monet celtyckich. Uwa%a si( bowiem, %e do wa%enia kruszcu Celtowie u%ywali wag szalkowych, nie do * dok&adnych, by zwa%y* porcj( surowca potrzebnego do wykonania kr$%ka do wybicia drobnych nomina&ów. Obydwa fragmenty sztabek wykonane zosta&y ze stopu, w którym niewielk$ domieszk( z&ota trudno wyja ni* inaczej ni% w zwi$zku z produkcj$ mennicz$. Wobec presti%owej roli tego kruszcu, u%ywanie w jubilerstwie stopu z jego niewielkim udzia&em, który nie ma prawie wp&ywu na barw( metalu, by&oby pozbawionym sensu marnotrawstwem. Zadziwiaj$cy jest przy tym wysoki udzia& procentowy miedzi w sk&adzie obydwu stopów, który musi zosta* jeszcze poddany weryfikacji. Je li jednak zostanie potwierdzony, wyja nieniem mo%e by* pochodzenie surowca rozwa%ane w kontek cie ustale) Axela Hartmanna odno nie sk&adu stopu u%ywanego do produkcji monet bojskich z+okresu D, którego cech$ wed&ug tego badacza ma by* wysoka zawarto * miedzi (patrz wy%ej). Inna mo%liwo * wi$%e si( z tak zwan$ „receptur$ windelick$”54, jak okre la si( dodawanie stosunkowo du%ej ilo ci miedzi do z&ota — zabieg charakterystyczny dla mennictwa Tak du%e ró%nice pomi(dzy wynikami pomiarów wykonanych przy pomocy tej samej aparatury s$ rzecz$ dziwn$ i powinny zosta* wyja nione w drodze analiz komplementarnych. 54 G. L e h r b e r g e r, J. F r i d r i c h et alii (red.), o.c., s. 254–259. 53

117

celtyckiego z terenów po&udniowych Niemiec. Ta kwestia w %aden sposób nie wp&ywa jednak na wiarygodno * przedstawionej wy%ej hipotezy na temat funkcji sztabek odkrytych w Jankowie. Znacznie wi(cej w$tpliwo ci budzi wspomniany na wst(pie przedmiot gliniany (ryc. 18) wi$zany w dotychczasowej literaturze z osadnictwem datowanym na wczesn$ epok( br$zu. Przedmiot ten ma form( pod&u%nej p&ytki wykonanej z gliny %elazistej z domieszk$ drobno- i rednioziarnistego piasku, wypalonej pierwotnie w atmosferze redukcyjnej. Zabytek ewidentnie uleg& wtórnemu przepaleniu, czego ladem jest wielobarwny prze&om i ceglasta barwa oryginalnych powierzchni, które przetrwa&y od spodu i na d&u%szych bokach. D&ugo * zachowanego fragmentu p&ytki, którego krótsze boki s$ u&amane, wynosi 63,15 mm, szeroko * 44,5 mm, a zachowana wysoko * od 13,9 do 16,5 mm. Na górnej, zniszczonej powierzchni zachowa&y si( dwa rz(dy do&ków (w+jednym — pi(*, w drugim — cztery)55 — pierwotnie zapewne okr$g&ych, rozdzielone rowkiem biegn$cym wzd&u% osi p&ytki, którego zachowana szeroko * wynosi do 3,9 mm, a g&(boko * do 2,3 mm. Opisywany zabytek, zinterpretowany wst(pnie jako forma odlewnicza, uznany zosta& ostatecznie za jeden z przedmiotów okre lanych jako „idole chlebkowate” (niem. Brotleibidole) lub „stemple”56. Uwa%a si(, %e s$ one przejawem kontaktów ze wiatem egejskim, które mia&y dociera* na ziemie polskie we wczesnej epoce br$zu za po rednictwem kultury madziarowskiej. Argumentem przeciwko wi$zaniu p&ytki z dzia&alno ci$ odlewnicz$ by&, mi(dzy innymi, brak pomys&u na technologiczne uzasadnienie jej funkcji i ogólne podobie)stwo do przedmiotów okre lanych jako stemple57. Uwzgl(dniaj$c nowe okoliczno ci zwi$zane z odkryciami w Jankowie trzeba si( jednak zastanowi*, czy gliniana p&ytka nie jest w istocie foremk$ do odlewania kr$%ków menniczych monet celtyckich. Niew$tpliwie ró%ni si( ona od wi(kszo ci przedmiotów, które bez zastrze%e) interpretowane s$ jako stemple. Ró%nice obejmuj$ proporcje i wielko *, a tak%e sposób rozmieszczenia, rednic( i ukszta&towanie do&ków oraz brak poprzecznych wg&(bie) na powierzchni. W zasadzie, w literaturze przedmiotu dla omawianego zabytku nie zosta&a przedstawiona ani jedna dok&adna analogia datowana na wczesn$ epok( br$zu. Znaleziska fragmentów glinianych foremek do odlewania kr$%ków menniczych s$ znane z wielu stanowisk celtyckich, kilka tak%e z ziem polskich58. Pod wzgl(dem kszta&tu Wymiary do&ków (orientacyjne, ze wzgl(du na stan zachowania powierzchni) —+ rz$d z+ pi(cioma: 8,11 × 8,33 mm, g&(b. 4,09 mm (najlepiej zachowany), 7,90 × 6,0 mm, 7,34 × 7,83 mm, 6,60 × 7,50 mm, rz$d z czterema: rednica 7,12 mm (okr$g&y), 6,97 × 7,13 mm, 6,87 × 8,10 mm. 56 F o g e l, o.c., s. 97n.; D $ b r o w s k i, o.c., s. 58. 57 F o g e l, o.c., s. 103. 58 R. H a c h u l s k a - L e d w o s, Celtyckie formy do odlewania kr$+ków menniczych z!I!w. p.n.e. znalezione w Polsce, WN XX, 1976, z. 3, s. 180–183; R. H a c h u l s k a - L e d w o s, Z.+Wo'niak, Formy do wyrobu kr$+ków menniczych z I w. p.n.e. z Krakowa-Nowej Huty (Mogi a, stan. 1), Materia&y Archeologiczne Nowej Huty, t. V, 1976, s. 202–206; Z. W o ' n i a k, Keltische Schrötlingsformen aus Kraków-Mogi a, [w:] Festschrift zum 50jährigen Bestehen des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Gladenbach 1977 (Marburger Studien zur Vor- und Frühgeschichte 1), s. 231–251; R. M y c i e l s k a, Nowe znalezisko formy do wyrobu kr$+ków menniczych ze stanowiska Zakrzów, woj. Kraków, Acta Archaeologica Carpathica, t. XXI, 1981, s. 145–151; M. W i r s k a - P a r a c h o n i a k, Analiza technologiczna celtyckich foremek menniczych z Ma opolski, Acta Archaeologica Carpathica, t. XXI, 1981, s. 153–157. 55

118

i+ wielko ci wg&(bie) na powierzchni p&ytka z Jankowa dobrze z nimi koresponduje, cho* sama jej forma — z dwoma rz(dami wg&(bie) i rowkiem — nie ma analogii w ród tego typu zabytków. Nie wiadomo jednak, czy foremki stosowane z dala od centrów osadniczych kultury late)skiej, i to w dodatku ju% po jej zaniku, wygl$da&y dok&adnie tak samo jak zarejestrowane do tej pory. Celtyckie formy mia&y ró%ne kszta&ty i rozmiary — mi(dzy innymi s$ znane pod&u%ne foremki z trzema rz(dami wg&(bie)59. Omawiany zabytek znaleziony zosta& w warstwie kulturowej, w której dominowa&y materia&y kultury &u%yckiej. W przypadku stanowiska wielokulturowego, jakim jest osada w Jankowie, nie daje to podstaw do okre lenia jego datowania i przynale%no ci kulturowej. W celu wyja nienia w$tpliwo ci zwi$zanych z funkcj$ p&ytki poddano j$ specjalistycznym analizom. Badania powierzchni przedmiotu za pomoc$ skaningowego mikroskopu elektronowego oraz fluorescencyjna analiza rentgenowska60 nie potwierdzi&y obecnoci metalu w zag&(bieniach. To jednak niczego nie przes$dza, poniewa% wymienione wy%ej techniki pomiarowe nie umo%liwiaj$ oznaczania ladowych zawarto ci metali61. W celu weryfikacji ich ewentualnej obecno ci na powierzchni zabytku zastosowano metod( spektrometrii mas ze wzgl(du na jej bardzo du%$ czu&o *. Mikropróbkowanie laserowe umo%liwi&o detekcj( obecno ci ladów metali na powierzchni zabytkowego przedmiotu bez powodowania jego uszkodze) widocznych go&ym okiem (ryc. 19–22). Badana p&ytka uleg&a wcze niej z&amaniu w miejscu dawnego &$czenia klejem, co umo%liwi&o optymalny wybór obszaru prowadzenia pomiarów. Spektrometria mas z jonizacj$ w+plazmie indukcyjnie sprz(%onej po&$czona z mikropróbkowaniem za pomoc$ ablacji laserowej (LA ICP MS) zastosowana zosta&a do badania dwóch wybranych obszarów w prze&omie p&ytki: na dnie zag&(bienia (ryc. 19) i w jego bezpo rednim s$siedztwie, lecz ju% na powierzchni przedmiotu (ryc. 20). Przeprowadzone pomiary pozwoli&y na okre lenie rozmieszczenia ró%nych pierwiastków wzd&u% linii poddanej dzia&aniu wi$zki lasera (patrz ryc. 21, 22). Pomiary wykonane zosta&y w Pracowni Teoretycznych Podstaw Chemii Analitycznej Wydzia&u Chemii Uniwersytetu Warszawskiego62. Uzyskane wyniki, które powinny by* traktowane jako wst(pne, pozwalaj$ na wyci$gni(cie nast(puj$cych wniosków: (i) podstawowy sk&ad pierwiastkowy w obydwu wybranych obszarach poddanych ablacji laserowej jest prawie identyczny, co oznacza, %e surowiec u%yty do wyrobu p&ytki by& jednorodny; (ii) intensywno * sygna&ów odpowiadaj$cych obecno * dwóch metali: o&owiu i cyny, zmienia&a si( jednak znacz$co wzd&u% linii poddanej dzia&aniu lasera, przy czym wyra'nie wy%sz$ intensywno * sygna&u zarejestrowano w miseczkowatym zag&(bieniu. Nale%y przy tym podkre li*, %e pomiary M. 0 i ž m á 1, K mincovnictví na keltském oppidu Staré Hradisko, Archeologické rozhledy, t. XLVII, z. 4, 1995, ryc. 2: 4. 60 Wykonane w Zak&adzie Nauk Pomocniczych Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (mgr El%bieta Pawlicka) oraz na Wydziale In%ynierii Materia&owej Politechniki Warszawskiej (dr Hubert Matysiak). 61 Na 38 foremek menniczych z oppidum Staré Hradisko poddanych fluorescencyjnej analizie rentgenowskiej tylko w 12 przypadkach uda&o si( stwierdzi* lady obecno ci metalu. Spo ród nich tylko w czterech stwierdzono makroskopowo obecno * kropelek z&ota: M.+ 0 i ž m á 1, Technische Keramik aus Böhmen und Mähren, [w:] G. Lehrberger, J. Fridrich et alii (red.), o.c., s. 126. 62 Nasze gor$ce podzi(kowania sk&adamy prof. Ewie Bulskiej i dr Barbarze Wagner z+Wydzia&u Chemii Uniwersytetu Warszawskiego za wykonanie pomiarów LA ICP MS i krytyczne omówienie uzyskanych rezultatów. 59

119

nie mia&y charakteru ilo ciowego, a jedynie jako ciowy, co umo%liwi&o stwierdzenie zró%nicowania rozmieszczenia tych dwóch metali. Przedstawione wy%ej, wst(pne wyniki bada) s$ bardzo obiecuj$ce i przemawiaj$ za hipotez$, %e omawiana p&ytka mog&a pe&ni* rol( formy odlewniczej. Trzeba jednak zachowa* ostro%no *, poniewa% wi$%$ce wnioski oparte na analizie chemicznej wymagaj$ wi(cej danych — dlatego traktujemy jako wst(pne. ,ladowe ilo ci o&owiu i cyny s$ cz(sto obecne w celtyckich foremkach menniczych, przy czym wyst(powanie o&owiu wi$zane jest z zanieczyszczeniami srebra, cyny za — z dodatkami stopowymi br$zu63. Za powi$zaniem zabytku z metalurgi$ przemawia równie% fakt jego wtórnego przepalenia, cho* nie jest ono tak silne, jak to cz(sto ma miejsce w przypadku foremek, których zwi$zek z celtyck$ produkcj$ mennicz$ nie budzi w$tpliwo ci. W tej sytuacji kwestia interpretacji funkcji i datowanie glinianej p&ytki z Jankowa pozostaje spraw$ otwart$. W ka%dym razie wi$zanie jej z odlewnictwem — cho* by* mo%e z innym ni% produkcja celtyckich kr$%ków menniczych — jest bardziej prawdopodobne ni% jej interpretacja jako przedmiotu o charakterze symbolicznym. Mimo, %e nie uda&o si( powi$za* foremki glinianej z produkcj$ kr$%ków menniczych, funkcjonowanie mennicy na terenie stan. 1 w Jankowie Drugim jest bardzo prawdopodobne. Jest to bodaj pierwszy tego rodzaju przypadek w Europie ,rodkowej stwierdzony poza terenami zwartego osadnictwa ludno ci celtyckiej. W mennicy tej wybijano ósme cz( ci statera wed&ug systemu bojskiego, cho* nie mo%na wykluczy* mo%liwo ci emisji tak%e wy%szych nomina&ów. Wielo * stempli u%ytych do ich wybicia oraz zró%nicowanie wag i zawarto ci z&ota wskazuj$, %e nie by&a to produkcja jednorazowa lecz proces roz&o%ony w czasie. Jego ramy chronologiczne trudno wyznaczy* precyzyjnie. Pocz$tek dzia&alno ci warsztatu korelowa* nale%y z mennictwem funkcjonuj$cym na oppidum w Bratys&awie (okres D), które w przesz&o ci by&o ró%nie datowane przez poszczególnych badaczy problemu64. Obecnie przyjmuje si( powszechnie, %e jego ramy chronologiczne wyznacza z jednej strony tetradrachma z napisem BIATEC oraz wyobra%eniem g&ów Honos i Virtus przej(tych z denara republika)skiego z 70 r. przed Chr., z drugiej za didrachma z t$ sam$ inskrypcj$ na laduj$ca denar z r. 45 przed Chr., a ostatnie emisje odnoszone s$ do schy&ku lat czterdziestych65. Definitywnie ko)czy si( ono, a wraz z nim ponaddwustuletnia historia mennictwa bojskiego na terenach le%$cych na po&udnie od Karpat i Sudetów, w nast(pstwie kl(ski Bojów w wojnie z Dakami w latach 41–40 przed Chr.66 Nie oznacza to jednak z pewno ci$ ko)ca dzia&alno ci mennicy bojskiej w okolicach Kalisza. Uwzgl(dniaj$c nisk$ wag( i sk&ad stopu monet z opracowywanego zbioru s$dzi* nale%y, %e wi(kszo * z nich powsta&a ju% po upadku oppidum w Bratys&awie. Za&amanie si( tamtego o rodka spowodowa* musia&o ustanie nap&ywu monet z&otych i srebrnych stanowi$cych najpewniej g&ówne 'ród&o surowca dla lokalnego warsztatu menniczego. Wygl$da na to, %e jednocze nie mog&o si( to sta* przyCh. R a u b, Metallreste in den Tüpfelplatten aus Manching, [w:] G. Lehrberger, J.+Fridrich et alii (red.), o.c., s. 108–109. 64 Por. K o l n í k o v á, Münzfunde — tam dalsza literatura. 65 E. K o l n í k o v á, Keltské mincovníctvo na Slovensku — vrchol pe,ažno-historického vývoja pred zlomom letopo)tu, [w:] -udia, peniaze, banky. Zborník z konferencie, Bratislava 2003, s. 38–39. 66 O.-H. U r b a n, Keltische Höhensiedlungen an der mittleren Donau vom Linzer Becken bis zur Porta Hungarica 1. Der Freinberg, Linz 1994, s. 21 — tam dalsza literatura. 63

120

czyn$ intensyfikacji lokalnej produkcji monet o znacznie pogorszonej stopie menniczej w celu uzupe&nienia niedoborów pieni$dza w obiegu. To jedna z hipotez t&umacz$cych przyczyny dysproporcji ilo ciowych pomi(dzy grup$ znalezisk, które datowa* mo%na na okres D (egz. nr 1 i 2) i ewidentnie m&odszych (egz. nr 3–11, 13–15). Trudno stwierdzi* obecnie, jak d&ugo wybijane by&y monety w okolicach Kalisza. Przeszkod$ jest tu brak kontekstu archeologicznego znalezisk i bardzo skromny zasób wiedzy na temat chronologii samego stanowiska. Na podstawie znalezisk lu'nych, w+tym importów z po&udnia, mo%na jedynie stwierdzi* ogólnie, %e osada u%ytkowana by&a zarówno w bli%ej nieokre lonym stadium okresu przedrzymskiego, jak i we wczesnym okresie wp&ywów rzymskich. Kolejn$ przeszkod$ jest problem z okre leniem tempa dewaluacji nominalnie z&otych emisji „grupy kaliskiej”. Mo%na jedynie spekulowa*, ile czasu up&yn(&o od wybicia najlepszej jako ciowo monety (egz. nr 1), zawieraj$cej 78% z&ota w stopie, do momentu wybicia praktycznie srebrnego egzemplarza nr 9. Porównanie próby z&ota poszczególnych egzemplarzy wyra'nie wskazuje, %e proces dewaluacji przebiega& stopniowo i prawdopodobnie odzwierciedla narastaj$cy problem z dost(pem do kruszcu. Jedynym punktem odniesienia dla okre lenia tego procesu w+ czasie jest chronologia mennictwa funkcjonuj$cego — po cz( ci paralelnie — na terenie Ma&opolski Zachodniej. Mennictwu ma&opolskiemu, którego istnienia dowodz$ znaleziska glinianych foremek do odlewania kr$%ków menniczych (patrz wy%ej), przypisywane s$ statery okre lane mianem typu krakowskiego67 oraz inne typy tego samego nomina&u, jak np. wspomniane wcze niej znalezisko z Modlniczki, a tak%e ósme cz( ci statera typu Pe&czyska68. Analizy pozosta&o ci metalu z foremki odkrytej w Krakowie-Mogile wskazywa&y, %e surowiec menniczy stosowany w nieokre lonym stadium okresu obejmuj$cego 2. po&ow( I+ w. przed Chr. i czasy nieco pó'niejsze, czyli w najm&odszej fazie grupy tynieckiej (LT D1b — B1a okresu wp&ywów rzymskich) sk&ada& si( z 50% z&ota, 49% srebra oraz niewielkiej domieszki miedzi i cynku69. Czas emisji lokalnych monet ma&opolskich odnoszony by& zarówno do okresu menniczego C, jak i+ D70. Jedynym znaleziskiem monety tego rodzaju, któremu przypisa* mo%na kontekst stratygraficzny, jest stater z osady w Kryspinowie o wadze 5,817 g, odkryty w obiekcie datowanym w przybli%eniu na pocz$tki fazy B2 OWR71. Chronologia obiektu 108 z+ Kryspinowa nie przes$dza jednak o dacie emisji odkrytej w+nim monety, cho* raczej nie jest ona starsza ni% pocz$tek u%ytkowania osady przypadaj$cy na faz( A3 m&odszego okresu przedrzymskiego. Najm&odsz$ monet$, któr$ &$czy* mo%na z mennictwem ma&opolskim K. C a s t e l i n, Keltenmünzen in Schlesien, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege, t. 20/21, 1976, s. 262n. 68 M. R u d n i c k i, Celtic coin finds from a settlement of the La Tène period at Pe czyska, WN XLVII, z. 1 (Polish Numismatic News 7), s. 4n., ryc. 3, 4; M. B y r s k a, M. M. P r z y b y & a, M. R u d n i c k i, o.c. 69 Z. W o ' n i a k, Celtycki warsztat menniczy z okolic Krakowa, Acta Archaeologica Carpathica, t. XVIII, 1978, s. 107–108. 70 Por. Z. W o ' n i a k, Dzia alno*. mennicza Celtów w Ma opolsce, [w:] Celtowie i ich mennictwo, Warszawa 1986, s. 74–75; M. R u d n i c k i, Z ota moneta celtycka z osady w Pe czyskach, woj. *wi"tokrzyskie, [w:] P. !uczkiewicz et alii (red.), Europa Barbarica. /wier. wieku archeologii w Mas om"czu, Lublin 2005 (Monumenta Studia Gothica IV), s. 402–403. 71 P. K a c z a n o w s k i, Z ota moneta celtycka z osady kultury przeworskiej w Kryspinowie, woj. Kraków, Sprawozdania Archeologiczne, t. XLVIII, 1996, s. 124. 67

121

— najpewniej ju% z pocz$tków okresu rzymskiego — jest wspomniany wy%ej stater z Modlniczki o wadze 4,44 g. Nale%y przypuszcza*, ze zosta&a ona wybita przed tak zwanym horyzontem katastrofy (B1a OWR), z+ którym korelowany jest koniec III+fazy grupy tynieckiej i zwi$zanego z ni$ mennictwa. Bez w$tpienia opisywana moneta jest najm&odszym znanym w ogóle egzemplarzem statera bojskiego. W czasach jego emisji monety nawi$zuj$ce do tej tradycji menniczej wykonywano prawdopodobnie ju% wy&$cznie ze stopów, w których dominuj$cy udzia& mia&o srebro. Poniewa% koniec osadnictwa celtyckiego w Ma&opolsce Zachodniej przypada na faz( B1a okresu wp&ywów rzymskich72, a niektóre monety „grupy kaliskiej” wydaj$ si( wyra'nie m&odsze od najpó'niejszych emisji z okolic Krakowa, mo%na zaryzykowa* stwierdzenie, %e mennica w Jankowie funkcjonowa&a jeszcze w czasach pó'niejszych. Przypuszczenie takie zdaje si( potwierdza* kontekst archeologiczny monety typu Janków odkrytej na cmentarzysku kultury wielbarskiej w Le nie. Wchodzi&a ona w sk&ad wyposa%enia pochówku cia&opalnego nr 29 wraz z dwiema zapinkami typu Almgren 52, które s$ datowane na podstawie znalezisk z rzymskich obozów wojskowych. Zgodnie z+ obowi$zuj$cymi ustaleniami73 pojawiaj$ si( one raczej nie wcze niej ni% za panowania Klaudiusza (41–54+r.), a ich popularno * obejmuje tak%e okres rz$dów Nerona (54 – 68). Nieliczne zapinki tego typu wi$za* mo%na jeszcze z pocz$tkami rz$dów dynastii flawijskiej (69–96), kiedy to zaprzestano ich produkcji. W uj(ciu chronologii absolutnej czasy ich u%ytkowania przypadaj$ na lata ok. 40 –74 (i pó'niej) po Chr. Moneta mog&a oczywi cie trafi* do grobu z pewnym opó'nieniem w stosunku do czasów jej obiegu, jako w&asno * zmar&ego przechowywana przez lata, np. w charakterze pami$tki. Równie prawdopodobne jest jednak, %e monety „grupy kaliskiej” by&y wybijane (a przynajmniej pozostawa&y w+obiegu) przez wi(ksz$ cz( *, a mo%e nawet przez ca&$ pierwsz$ po&ow( I w. po Chr. Osobnym zagadnieniem s$ okoliczno ci towarzysz$ce podj(ciu produkcji menniczej w okolicach dzisiejszego Kalisza. Wi$za* je nale%y z obecno ci$ grupy arystokracji celtyckiej, najpewniej bojskiej, %yj$cej w ród ludno ci kultury przeworskiej, która poza reliktami mennictwa nie pozostawi&a po sobie innych, uchwytnych archeologicznie ladów. Osada w Jankowie Drugim, a prawdopodobnie tak%e podobne osiedla w okolicy, u schy&ku okresu przedrzymskiego i na pocz$tku okresu wp&ywów rzymskich tworzy* musia&y rodzaj centrum rzemie lniczo-handlowego (o rodek w&adzy?), które odgrywa&o bardzo istotn$ rol( w dalekosi(%nych kontaktach pomi(dzy pó&noc$ a po&udniem. Jego funkcjonowanie rozpatrywa* nale%y w kontek cie dynamicznego rozwoju du%ego skupienia osadniczego nad Prosn$ w okolicach Kalisza, rejestrowanego w fazie B174. Liczne znaleziska monet rzymskich z tego stanowiska zdaj$ si( potwierdza* podobn$ sytuacj( tak%e w m&odszym i pó'nym okresie wp&ywów rzymskich.

Z. W o ' n i a k, Neue Forschungsergebnisse über die jüngere Latènezeit in Südpolen, Arheološki vestnik, nr 47, Ljubljana 1996, s. 168–170. 73 J. K u n o w, Die Hauptserie der Augenfibeln: Gruppe III, Fig. 45–54, [w:] M. Aufleger, P.+ Woidt, N. Goßler (red.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997, Kleinmachnow, Land Brandenburg, Wünsdorf 1998 (Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5), s. 105–106, ryc. 4. 74 K. G o d & o w s k i, Przemiany kulturowe i osadnicze w po udniowej i *rodkowej Polsce w!m odszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wroc&aw–Warszawa–Kraków–Gda)sk 1985, s. 45. 72

122

A CELTIC MINT NEAR KALISZ, POLAND In recent years the number of archaeological finds associated with the Celtic presence in the area north of the Carpathians and the Sudety has grown perceptibly. This evidence is helping to validate the claim that the role played by the Celts in shaping the culture of Poland during the La Tène and at the beginning of the Roman Period was much greater than has been supposed in the past. Although the road to reconstructing and correctly evaluating this role still seems a long one there is no doubt that numismatic sources have much to contribute on this subject. An important discovery in this regard was made in the vicinity of Kalisz, Poland, one of the most unexpected archaeological developments recorded in Poland in recent years. It is not an exaggeration to say that this new input represents a qualitative advance in the study of a wide range of issues related to trade exchange, circulation of precious metal coinage, far-ranging contacts, the cultural and even political environment of the people who settled around the turn of the era the region between the Vistula and the Odra river. The story of this discovery goes back to 2007 when a multiple-culture site no. 1 (AZP 63-37/10) — or more properly, a complex of sites — at Janków Drugi, distr. Kalisz, yielded a number of Celtic coins. The locality, which is known in archaeological literature under other names (Pi&at, Oszczywilk), is found some 15 km north-west of Kalisz, on the right bank of the Prosna river. Site 1 lies on the rim and gentle slope of a sandy ice-marginal valley of the Prosna near an unnamed stream. It was discovered back in 1924 by Józef Kostrzewski who picked up from its surface fragments of ceramics dating from the Pre-Roman, Roman and Medieval times.1 During the 1930s, on the basis of material recovered in the course of fieldwalking, Rudolf Jamka formulated a+hypothesis on the existence in this area of a cemetery or a settlement of the urnfield culture and of a cemetery from the Roman period. Jan Fitzke, the first to excavate the site, discovered in 19342 a number of settlement pits and graves of Lusatian culture people as well as three inhumations from the Migration period. Among finds from this fieldwork were also fragments of Przeworsk culture pottery from the Pre-Roman period.3 The next investigation, conducted in 1950 by Lech Leciejewicz from the Archaeological Museum in Pozna), mostly identified features attributed to Lusatian culture.4 One artefact secured at this time was an enigmatic clay object in the form of a plate with cup-shaped holes on its surface (see discussion below) interpreted until recently as an ‘bread loaf idol’ or a clay seal from the Early Bronze Age.5 A. K a r p i ) s k a, ‘Nowe nabytki dzia&u przedhistorycznego Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu w latach 1923–1925’, Przegl$d Archeologiczny III/3 (1927), p. 239 (number 3 and 5 — as Janków). 2 J. F i t z k e, ‘Odkrycie osady z wczesnego okresu rzymskiego i cmentarzyska z okresu w(drówek ludów w Oszczywilku, w pow. Kaliskim’, Z otch ani wieków IX/2 (1934), pp. 21–38. 3 Cf. F i t z k e, o.c., figs. 17, 35. 4 L. L e c i e j e w i c z, ‘Sprawozdanie z bada)’, typescript in archive of the Archaeological Museum in Pozna). 5 J. F o g e l, ‘Z bada) nad kontaktami spo&ecze)stw ziem polskich wczesnej epoki br$zu z kr(giem egejskim’, Archeologia Polski XXII/1 (1977), pp. 102f., Pl. 1: 6; T. M a l i n o w s k i, Wielkopolska w otch ani wieków (Pozna), 1985), p. 206, fig. 111; J. D $ b r o w s k i, Ältere Bronzezeit in Polen (Warszawa, 2004), p. 58, Pl. 36: 1. 1

123

It appears from unofficial reports that in recent years the site near Kalisz has been attracting a growing number of metal detectorists. A magnet which presumably drew the treasure hunters to the area were finds of Roman coins, the number of which — including specimens recovered during more recent archaeological investigation — oscillates at present around 80 specimens. An unexpected outcome of amateur investigation conducted probably in 2007 is a find of 5 (6?) Celtic coins. In response to the unofficial reports in September 2007 a surface survey was carried out in the area accompanied by a small-scale sondage excavation supervised by Leszek Zi$bka and Adam K(dzierski. This fieldwork yielded an impressive series of finds dating from different periods, among which were two further Celtic coins. A more extensive investigation was made in 2008 with participation of the authors of this article.6 During an excavation supervised by L. Zi$bka two further coins were discovered while still another was secured during a fieldwalking survey of the ice-marginal valley of the Prosna made by S&awomir Mi&ek in 2009. All of these have brought the number of Celtic coin finds associated with site no. 1 at Janków Drugi up to 10 or, even more likely, 11 specimens. The provenance of one coin is not quite sound but all the circumstances are in favour of including this specimen in the group analysed here. In 2008 it became apparent that the Celtic coins were not limited in their distribution to Janków only. A field survey made at nearby Jastrz(bniki (distr. Kalisz) by a team led by A. K(dzierski yielded three Celtic coins. The village also lies on the right bank of the Prosna, some 10 km north-west of Kalisz. All three coins occurred in a multiple-culture settlement recorded as site no. 7 (AZP 64-38/9), which — like the settlement at Janków — lies on the rim of the ice-marginal valley of the Prosna. Jastrz(bniki is known from earlier literature as the site of discovery of a nineteenth century copy of ancient Greek coin7 and a Celtic glass bracelet fragment which was recovered about a+kilometre from the find-spot of the Celtic coins, during a surface survey made in 1977.8 Finally, there is a coin which fits perfectly the spectrum of finds described here, discovered during gardening by an elderly, now deceased, resident of Kalisz. He had reported that the coin turned up before 2000 in Tyniec, a north-eastern district of the city of Kalisz. All the fifteen specimens named here, both the stray finds and those recovered by archaeologists, came from the surface layer of modern humus — something which, in any case, is a circumstance which accompanies the discovery of most numismatic finds. Consequently they are lacking in stratigraphic context which would have made it easier to date them and to reconstruct the circumstances of their occurrence in such an impressive number in the region of Kalisz. For we need to note that the discovery of no less than eleven Celtic coins at a single site (fifteen in nearness) found north of the Carpathian and the Sudety range is in itself unusual. If we add that this is an Research financed by the Ministry of Culture and National Heritage as part of the Culture Heritage programme, priority 4: Protection of Archaeological Monuments. 7 Cf. M. M i e l c z a r e k, ‘W sprawie znaleziska kopii tetradrachmy baktryjskiej w+Jastrz(bnikach, woj. kaliskie’, Wiadomo*ci Numizmatyczne XXVIII/3–4 (1984), pp. 194–199. 8 T. B a r a n o w s k i, ‘Celtycka bransoleta szklana z Jastrz(bnik pod Kaliszem’, Archeologia Polski XLII/1–2 (1977), pp. 155–160. 6

124

area which lies rather far from enclaves of more dense Celtic settlement9 the situation becomes altogether extraordinary. Of necessity, the scientific description of the finds must rely largely on numismatic analysis. Taking into account a range of features such as denomination, coin size and shape, composition of the alloy, and finally the style of representations struck from the die, the coins from all the three sites form quite a uniform set which needs to be examined as a single unit. A trait they share is that they all belong to the minting system of the Boii.10 Despite differences in weight and quality of the metal — except for a single coin from Jastrz(bniki (see below, no. 12) — all are gold 1/8 stater issues. The coins from Janków were analysed several times for the chemical composition of their metal alloy. This was done as a part of a research project conducted by Marcin Rudnicki which involved taking several hundred measurements using assorted methods and analytical equipment.11 The aim was to discover which equipment (and also, method) was the best for determining the chemical composition of the gold alloy of Celtic coinage. As it turned out, the difference in the method of detection in practice had an essential bearing on the quality of the results obtained. The reliable determination of the alloy composition, when combined with typological analysis, is a+vital piece of evidence in establishing the chronology of Celtic coins and contributes, at the same time, to the study of differences in raw material used in minting and of changes over time. Most analysis were made using the non-invasive method of X-ray fluorescence but using alternative geometry of measurement (energy-dispersive and wavelength-dispersive, ED XRF and WD XRF respectively). A different method was used in case of invasive analysis, made using laser ablation spectrometry (LA ICP MS). The results presented below were obtained using the method of wavelength-dispersive x-ray fluorescence (WD XRF) and in relation to the main elements of the alloy (Au, Ag, Cu) are characterised by high reliability.12

In Poland they cover areas of Middle Silesia, G&ubczyce Highland, Lesser Poland and areas on the upper San river near the border with Ukraine. 10 Cf. K. C a s t e l i n, Die Goldprägung der Kelten in den böhmischen Ländern (Graz, 1965), pp. 53–59. 11 The studies arose from a research project ‘Monety celtyckie na pó&noc od Karpat’ (‘Celtic coins north of the Carpathian range’) financed by the Ministry of Science and Higher Education. 12 These results have been confirmed by other analysis but need to be viewed as approximate. This is because the differences between individual measurements were as much as a few percent and require future verification. Measurements were made by Eng. Wies&aw -o&ek, Warsaw Assay Office, and Hubert Matysiak ScD, Warsaw University of Technology, whom we warmly thank for their contribution. 9

125

COIN FINDS Janków Drugi, comm. Blizanów, distr. Kalisz, woj. wielkopolskie 1.

Boii, AV13 1/8 stater type Paulsen (1933), no. 709–710 (reverse); Castelin (1965), 24, no. AA– VIII/21, Pl. 4: 56 Obv. convex, blank Rv. lightly concave, three curved ribs turned convex side towards the centre of the coin; two of them connected with the edge of the disc by two parallel ribs. The background is filled with small bulges 0.855 g (CS: 6.84 g)14; 8.34/8.60 mm. Analysis: Au 78.39%, Ag 14.2%, Cu 2.01%, other 5.4%

2.

Boii, AV 1/8 stater, type not listed Obv. convex, blank Rv. concave, a motif resembling in shape the number ‘4’, over a diagonal motif, on the right, 6 horizontal ribs 0.815 g (CS: 6.52 g); 9.4 mm. Analysis: Au 73.20%, Ag 20.50%, Cu 0.90%, other 5.4%

3.

Boii, AV 1/8 stater similar to type Walenta (1992),15 174–175, Pl. 1: 2 Obv. convex, blank (poorly legible, randomly spaced irregularities) Rv. concave, two opposed vertical arcs, each with three parallel ribs radiating towards the coin edge; central rib at right extended to the height of the coin’s axis; between the arcs at bottom, a pellet connected with the coin edge by a narrow bar; traces of eroded die surface 0.690 g (CS: 5.52 g); 9.32/9.67 mm. Analysis: Au 49.34%, Ag 47.36%, Cu 2.128%, other 1.172%

4.

Boii, AV 1/8 stater similar to type Walenta (1992), 174–175, Pl. 1: 2 Obv. convex, poorly defined circular boss next to which, a small circular projection (?) Rv. concave, two opposed vertical arcs, each with three horizontal and diagonal ribs radiating towards the coin edge; between the arcs at bottom, a pellet Comments: deformation of the edge of the representations of the obverse and the reverse caused by damaged dies 0.641 g (CS: 5.13 g); 10.6 mm. Analysis: Au 41.40%, Ag 57.00%, Cu 1.092%, other 0.508%

5.

Boii, AV 1/8 stater similar to type Walenta (1992), 174–175, Pl. 1: 2 Obv. convex, blank, at centre a small irregular raised area Rv. concave, two opposed vertical arcs, each with three horizontal and diagonal ribs radiating towards the coin edge; between the arcs at bottom, a pellet (the motif is dragged out as a result of damage to the die); above, a pointy spur descending diagonally from the arc at left between the second and third rib from the top

The symbol “AV” is arbitrary, introduced to refer to gold denominations irrespective of the amount of gold in their alloy. Other terms as eg, electrum, are of little use in case of the analysed coin series because of the substantial variation in precious metal content shown by individual issues. 14 Calculation stater (CS) — the weight of the coin multiplied by 8. 15 K. Wa l e n t a, ‘Przyczynek do genezy wielbarskich cmentarzysk kurhanowych z kr(gami kamiennymi’, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 16 (1992), pp. 174–175, Pl. 1: 2. 13

126

Comments: locally eroded coin edge 0.569 g (CS: 4.55 g); 10.1 mm. Analysis: Au 33.43%, Ag 65.30%, Cu 1.018%, other 0.252% 6.

Boii, AV 1/8 stater similar to type Walenta (1992), 174–175, Pl. 1: 2 Obv. convex, on half of the surface, a symmetrical representation consisting of, at centre, a roughly rectangular concavity with a thickening at the lower edge between designs resembling rectangles open towards the coin edge, each with a single bulge within; the representation is at right angles to the axis of the reverse Rv. concave, two opposed vertical arcs, each with three horizontal and diagonal ribs radiating towards the coin edge; between the arcs at bottom, a pellet set on a narrow vertical rib; above, a pointy spur descending diagonally from the arc at left between the second and third rib from the top 0.429 g (CS: 3.43 g); 9.5 mm. Analysis: Au 34.96%, Ag 57.18%, Cu 1.19%, other 6.67%

7.

Boii, AV 1/8 stater similar to type Walenta (1992), 174–175, Pl. 1: 2 Obv. convex, on half of the surface, a symmetrical representation consisting of, at centre, a roughly rectangular concavity between designs resembling rectangles open towards the coin edge, each with a single bulge within; the representation is at right angles to the axis of the reverse Rv. concave, two opposed vertical arcs, each with three horizontal ribs radiating towards the coin edge; between the arcs at bottom, a boss set on a narrow vertical rib 0.583 g (CS: 4.66 g); 9.5 mm. Analysis: Au 22.17%, Ag 76.23%, Cu 1.057%, other 0.543%

8.

Boii, AV 1/8 stater similar to type Walenta (1992), 174–175, Pl. 1: 2 Obv. lightly convex, blank, at centre a circular boss c. 7 mm in diameter capped by a small circular projection; next to the boss, another similar projection Rv. concave, two opposed arcs forming a right angle, each with three diagonal ribs radiating towards the coin edge; between the arcs at bottom, a pellet connected to the rim by a narrow spur Comments: dark patina 0.802 g (CS: 6.42 g); 10.0 mm. Analysis: Au 12.27%, Ag 81.17%, Cu 3.41%, other 3.15%

9.

Boii, AV 1/8 stater similar to type Walenta (1992), 174–175, Pl. 1: 2 Obv. convex, on half of the surface, a nearly illegible symmetrical representation consisting of, at centre, a roughly rectangular concavity with a thickening at the lower edge between designs resembling rectangles open towards the coin edge; representation at right angles to the axis of the reverse Rv. concave, two opposed vertical arcs each with three horizontal and diagonal ribs radiating towards the coin edge; between the arcs at bottom, a pellet set on a narrow vertical rib; above, a pointy spur descending diagonally from the arc at left between the second and third rib from the top; trace of fracture of the die (?) Comments: thick dark patina 0.457 g (CS: 3.66 g); 8.8 mm. Analysis: Au 0.3665%, Ag 99.12%, Cu 0.0656%, other 0.4479%

127

10. Boii, AV 1/8 stater, type not listed Obv. convex, blank Rv. concave, three curved ribs turned convex side towards the centre of the coin filled on their inner side with rows of pellets; at centre, a pellet from which radiate three short ribs terminating in smaller pellets; at the extension of two of these — single small pellets Comments: dark patina 0.584 g (CS: 4.67 g); 9.7 mm. Analysis: Au 7.315%, Ag 89.57%, Cu 2.639%, other 0.476%

Janków Drugi, comm. Blizanów, distr. Kalisz, woj. wielkopolskie — presumed find-spot 11. Boii, AV 1/8 stater similar to type Walenta (1992), 174–175, Pl. 1: 2 Obv. lightly convex, blank, at centre a circular boss, at rim, two small circular projections Rv. concave, two opposed vertical arcs, each with three horizontal and diagonal ribs radiating towards the coin edge; between the arcs at bottom, a pellet 0.539 g (CS: 4.31 g); 8.99/10.70 mm. Analysis: Au 56.28%, 34.30%, 2.51%, other 6.91%

Jastrz bniki, comm. Blizanów, distr. Kalisz, woj. wielkopolskie 12. Boii, AV 1/3 stater type Paulsen (1933), no. 703; Castelin (1965), 24, no. AA–VIII/20, Pl. 4: 55, subaerate Obv. convex, at centre, oval boss Rv. lightly concave, two parallel elongated vertical bulges; below, at their extension, two small oval bugles surrounded with zigzag Comments: retains no traces of gilding, the core is most probably bronze 1.240 g; 10.37/12.37 mm 13. Boii, AV 1/8 stater similar to type Walenta (1992), 174–175, Pl. 1: 2 Obv. convex, on half of the surface, a symmetrical representation consisting of, at centre, a+roughly rectangular concavity with a thickening at the lower edge between designs resembling rectangles open towards the coin edge with a single bulge within; the representation is at right angles to the axis of the reverse Rv. concave, two opposed vertical arcs each with three horizontal and diagonal ribs radiating towards the coin edge; the first rib at top left extends to the height of the coin’s axis; between the arcs at bottom, a pellet set on a narrow vertical rib 0.529 g (CS: 4.23 g); 9.41/9.95 mm 14. Boii, AV 1/8 stater similar to type Walenta (1992), 174–175, Pl. 1: 2 Obv. convex, on half of the surface, a symmetrical representation consisting of, at centre, a+roughly rectangular concavity with a thickening at the lower edge between designs resembling rectangles open towards the coin edge with single bulge within; the representation is at right angles to the axis of the reverse Rv. concave, two opposed vertical arcs each with three horizontal and diagonal ribs radiating towards the coin edge; between the arcs at bottom, a pellet set on a narrow vertical rib; above, a pointy spur descending diagonally from the arc at left between the second and third rib from the top 0.554 g (CS: 4.43 g); 9.40/10.36 mm

128

Kalisz, urban district, woj. wielkopolskie — Tyniec 15. Boii, AV 1/8 stater similar to type Walenta (1992), 174–175, Pl. 1: 2 Obv. convex, poorly defined boss (?) c. 4 mm, surrounded by poorly legible, randomly spaced irregularities Rv. concave, two opposed vertical arcs each with three horizontal and diagonal ribs radiating towards the coin edge; between the arcs at bottom, a pellet 0.739 g (CS: 5.91 g); 9.70/10.20 mm. Analysis: Au 54.17%, Ag 44.51%, Cu 1.123%, other 0.197%

The described group of coins is composed of small denominations of gold mussel coins of the Boii, despite the fact that specimen no. 9 is a gold coin in name only with the fineness of its alloy within the margin of error.16 A publication fundamental for their typological and metrological classification is the work by Rudolf Paulsen,17 based on which Karel Castelin distinguished four chronologically relative minting periods marked with the letters A-D.18 This system in the main is still sound19 although from the chronological and typological standpoint it has been giving rise to several reservations.20 Nevertheless, it was developed on the basis of coins which in their majority are the product of mints active to the south of the Carpathian and the Sudety range, or in areas considered traditionally as the centre of the Boii world (Bohemia, Moravia, SW Slovakia). A handful of coins exhibiting essential stylistic and metrological differences21 used to be included arbitrary, which may be considered controversial, in the scheme of transformation of stylistic and metrological traits of the ‘mainstream coinage’. Taking into account stylistic and technological criteria only, the 1/3 stater from Jastrz(bniki (specimen no. 12) may quite likely be traced back to its particular southern environment. Despite the condition of this coin the motifs of its reverse are sufficiently legible and typical enough for us to dispense with looking for dissimilarities to indicate its different origin. They are distinctive both for the coinage period C — considered as the last phase of gold coinage in Bohemia and Moravia, as well as for period D linked with the ‘Great Boii’ and the operation of the mint in the oppidum in Bratislava

The reliability of analysis results obtained using the method of X-ray fluorescence for trace elements is limited. This applies also to the gold content — if any — in the discussed coin. Out of thirteen analysis made of this specimen (Military University of Technology, Institute of Archaeology and Ethnology Polish Academy of Sciences, Warsaw Assay Office, Warsaw University of Technology) eleven confirmed the presence of a small amount of this precious metal. The results of eight ED XRF analysis indicated gold content between 0.71 and 1.8%, and only two showed its total absence. Gold content of 0.3305–0.468% was confirmed by all three WD XRF analysis. We may assume therefore that the alloy of this coin probably contained a rather small amount of gold, as an admixture symbolic in nature, or resulting from the use as scrap metal of coins of a low fineness.+ 17 R. P a u l s e n, Die Münzprägungen der Boier (Leipzig–Wien, 1933). 18 C a s t e l i n, o.c., pp. 10–39. 19 Cf. J. M i l i t k ý, ‘Mincovnictví v dob2 laténské’, L. Jirá., N. Venclová (eds.), Archeologie prav%kých &ech (Praha, 2008), pp. 122–128. 20 M. R u d n i c k i, ‘Nowe znaleziska monet celtyckich z oppidów Staré Hradisko i+T1ísov’, Numismatický sborník 23(2008), 2009, pp. 7–18. 21 Cf. eg. P a u l s e n, o.c., nos. 403, 404, 489, 560. 16

129

with which are linked — among others — gold and silver coins with the inscription BIATEC.22 The lack of a clear chronological caesura in this case is the effect of conservative stylistic approach in the mussel issues (one-third staters in particular), and is in part a consequence of comparative studies which take into account the present condition of our source base. We must note also that K. Castelin did not observe the difference in representations on the reverses of 1/3 stater coins from the period C and D. His definition took into account only a single possibility: two elongated bulges below which are seen three or four diagonal lines.23 Meanwhile, some of these coins, including the specimen from Jastrz(bniki, have no diagonal lines below the bulges, only oval bosses and zigzag.24 It seems in any case that this is a feature of the latest variant within the type, although the variant with diagonal lines co-occurs with it until the end of gold coinage of the Boii.25 Not without significance for determining the provenance of the 1/3 stater from Jastrz(bniki is the fact that this is the only subaerate among the described finds most of which differ stylistically from issues of the mainstream mussel series. Subaerate gold coins are noted in Boii coinage from its beginning.26 K. Castelin noted, however, that their number increases significantly during the minting period C.27 Given the relatively small number of known gold coins from period D, as compared to the older issues, it is difficult to decide at present whether this regularity can be transposed automatically also to the latest gold emissions. The second coin which finds quite close analogies among Boii coins beyond the Carpathians and the Sudety is the 1/8 stater from Janków (specimen no. 1). Describing the representations on the reverses of mussel coins of this denomination K. Castelin defined this motif as a triangle with rays and five pellets underneath.28 At the same time he did not notice any special stylistic difference between their individual variants, starting from the latest issues from period B (series AA-V) through to D. Only in the case of the latest coins did he claim that they differ from the rest by a larger surface of the triangle. As was noted by Eva Kolníková, small coins from the latest period of gold coinage of the Boii are distinguished by schematization of the original symbolism of the triangles and pellets and by poorer quality of the minting technique.29 There is no doubt that with the passage of time the representation on the reverses of oneeighth mussel staters underwent transformation. However as against the 1/3 stater coins described above, we are able to correlate fairly accurately this change with individual phases of the relative chronology of K. Castelin. Only during minting period D do we see a variant of the reverse not noted earlier: the triangle has been replaced by two arcs — variously curved, from which radiate two (more seldom, three) diagonal ‘rays’.

Cf. R. G ö b l, Die Hexadrachmenprägung der Grossboier (Wien, 1994). C a s t e l i n, o.c., p. 22: ‘[…] unterhalb der beiden Buckel drei bis vier schiefe Linien.’ 24 Eg. specimens P a u l s e n, o.c., no. 409 – 411, 472– 474, 478 – 481, 703, 705. 25 Cf. P a u l s e n, o.c., no. 702–704. 26 Cf. C a s t e l i n, o.c., pp. 88–91. 27 C a s t e l i n, o.c., p. 200. 28 C a s t e l i n, o.c., p. 21. 29 Nevertheless it seems that this observation applies before all to the coins from the deposit published by this author (cf. E. K o l n í k o v á, ‘Výpove3 nálezov mincí o keltskom hradisku v Tren/ianskych Bohuslaviciach’, Slovenská Numizmatika 15 (1998), p. 15.), and not to all the coins from period D. 22

23

130

The triangle base and pellets below have been replaced by a third, short arc turned convex side towards the centre of the coin. The described variant of the reverse is accompanied by three variants of obverses: blank, without any inscription;30 inscribed BIA31 or BIAT (Paulsen nos. 709, 710); and with a boss (Paulsen nos. 706–708). The reverses of coins from a hoard discovered at Deutsch-Jahrndorf (Paulsen nos. 709, 710) are at the same time nearly identical to the 1/8 stater from Janków. The only significant difference is in the treatment of the background which on coins from south-western Slovakia is blank, and on our specimen — covered entirely with small bulges. This difference — seemingly minor — argues in favour of tracing this coin back to a mint other than the workshops of the Great Boii in the region of Bratislava. It is possible to classify the rest of the coins from our group into three types. The largest group are specimens with a representation on the reverse of two opposed vertical arcs, each with three horizontal and diagonal ribs radiating towards the coin edge with between the arcs at bottom, a pellet. Each of these specimens was struck from a different die. Taking into consideration minor differences of their representations they can be divided into five variants: 1. with two opposed arcs, each with three horizontal and diagonal ribs radiating towards the coin edge, with between them, at bottom, a pellet (specimens nos. 4, 11, 15) 2. similar to Variant 1 but with a narrow rib linking the pellet with the coin edge (specimens nos. 3, 8) 3. similar to Variant 1 but with the pellet set on a narrow vertical rib (specimens nos.+7, 13) 4. similar to Variant 1 but with a pointy spur descending diagonally from the left arc between the second and third rib from the top (specimen no. 5) 5. similar to Variant 1 but with the pellet set on a narrow vertical rib and a pointy spur descending diagonally from the arc at left between the second and third rib from the top — a combination of features of Variants 3 and 4 (specimens no. 6, 9, 14) The origin of the representation seen on the reverse of these coins is evident. We have here a further transformation of the motif of the ‘triangle and rays’ and definitely in its latest form. The design of arcs and ‘rays’ radiating from them is known from one-eighth staters typical of the minting of the Great Boii, especially coins without the inscription BIA/BIAT on the obverse.32 Nevertheless, none of them features a pellet between the arcs.33 This motif is known only from a unique coin discovered in the layer K o l n í k o v á, o.c., fig.1: 11. E. F i a l a, Beschreibung böhmischer Münzen und Medaillen (Praha, 1891), p. 10, no.+57, Pl. 1: 12. 32 P a u l s e n, o.c., no. 706–708; K o l n í k o v á, o.c., fig.1: 7–12. 33 The suggestion that a pellet is represented on a 1/8 stater from the hoard from Deutsch-Jahrndorf (Paulsen no. 706) was made some time back in a publication devoted to the find of a coin from Bratislava relevant for our subject (A. Va l l a š e k, E. K o l n í k o v á, ‘Keltská minca z Bratislavy, Kapitulskej ul. /. 17’, Slovenská Numizmatika 11 (1990), pp. 231–234). A drawing of the reverse of an example of Paulsen no. 706 is incorrect, presumably the result of the poor quality of Paulsen’s illustration (o.c.). In point of fact in place of 30

31

131

of destruction of a late La Tène stone structure in the oppidum at Bratislava.34 This coin probably was struck from debased silver;35 its weight is a mere 0.38 g, diameter 0.7 cm. Taking into consideration the style of the reverse (the obverse is blank, except for traces of negative representation from the reverse face), in which are seen two arcs and diagonal ribs, there is no doubt that this is a Boii coin. In terms of metrology (obol? hemiobol?) this piece does not fit too well the coherent view of the coinage system of the Boii. However it suggests that the model for the coin finds from Janków discussed here may have been one of the issues of the Great Boii from the area of Pannonia. The presence of additional details which served as a basis for distinguishing the variants presented earlier most probably would be special features of local character. Additional ribs developed presumably due to errors made when engraving the representations on the die (the diagonal feature next to the arc at left) or some of its faults (vertical rib next to the pellet) which were reproduced deliberately on later coins. And so, the extension of the motif of the upper rib at left, seen on specimens nos. 4 and 13, could have deteriorated into a pointy diagonal motif seen on the reverse of variant 4. The only accurate analogy to the type described here is a coin discovered in a cemetery of the Wielbark culture at Le no, distr. Chojnice.36 Interpreted incorrectly as an import from the region of Bratislava,37 it is actually a product of the same workshop as the analogous finds from Janków.38 The obverses of the coins under discussion are less varied than the reverses and can be grouped within three variants: A. blank, or with small, poorly defined irregularities (specimens nos. 3, 5) B. with a boss and circular projections — small bulges, which correspond to blows administered with a sharp tool to the surface of the die (specimens nos. 4, 8, 11) C. with a symmetrical representation comprising rectangular concavities at centre between designs resembling rectangles open towards the coin edge with bulges within. This representation occupies the lower part of the obverse and is at right angles to the axis of the reverse (specimens nos. 6, 7, 9, 13, 14) Reverses of Variants A and B have their counterparts among the issues of the Great Boii,39 but the introduction of circular projections which appear next to the pellets the putative pellet there is a small arc, just as on other specimens of this variant. The coin in question was examined by M. Rudnicki in person. 34 A. Va l l a š e k, E. K o l n í k o v á, o.c. 35 Such was the authors’ surmise, with the reservation that this conclusion is not obvious at all as the colour of the alloy is “coppery, muddy-yellow”, and the find was not subjected to metallographic analysis. 36 Wa l e n t a, o.c., pp. 174–175, Pl. 1: 2; A. M i k o & a j c z y k, K. Wa l e n t a, ‘Moneta celtycka odkryta na cmentarzysku kurhanowym w Le nie na Pomorzu’, Prace i Materia y Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w 0odzi. Seria numizmatyczna i konserwatorska 10 (1993), pp. 27–31. 37 Cf. also: E. K o l n í k o v á, ‘Münzfunde und die historischen Ereignisse im nördlichen Mitteldonauraum um die Zeitwende’, Kelten, Germanen, Römer im Mitteldonaugebiet vom Ausklang der Latène-Zivilisation bis zum 2. Jahrhundert (Brno–Nitra, 1995), p. 108. 38 Thanks to the kindness of Dr. Walenta the coins will soon form the subject of a separate publication by M. Rudnicki. 39 P a u l s e n, o.c., nos. 706–708; K o l n í k o v á, ‘Výpoved’ nálezov…’, figs. 1: 7, 9, 11.

132

(Variant B) we must owe to local fashion. Less clear is the origin of representations described as Variant C. The symmetrical ornament is most likely to be a barbarised inscription BIA/BIAT which had been altered into an ornamental feature by someone who could not understand its meaning. This is supported by the placement of this motif, which — like the inscription BIA/BIAT on one-eighth staters — is at the bottom part of the coin, at right angles to the axis of the reverse. The rectangular motif with a bulge within which forms the part of the ornament at left, most legible in specimen no. 13, resembles somewhat the angular letter B. We need to add that the inscription seen on the prototypes (as against the obverses of the thicker denominations) was executed rather carelessly which, when struck with insufficient force, could turn out to be rather illegible. This is demonstrated well by the obverse of 1/8 staters Paulsen no. 709. Comparing the representations from obverse dies of the coins analysed, it is only between specimens of Variant C that can we look for more far-reaching similarities. With a substantial degree of probability we may assume that the same die, although differing in its degree of wear, was used in striking the obverse of specimens nos. 6, 13, 14, possibly also of nos. 7 and 9. Taking into account the criteria of typological classification we need to classify separately two coins which close the list of finds from Janków Drugi. The reverse of 1/8 stater (specimen no. 2) with a representation reminiscent of number ‘4’ and six horizontal ribs at right, should be derived from the ‘triangle and rays’ motif. The manner of representing the triangle — with straight sides and a marked base — is clearly different stylistically from the type described above which prevails among the group from the region of Kalisz. Most likely, also, their prototypes were different. Presumably the reverse of the coin in question (no. 2) was the older variant of the triangle motif from coinage period C.40 However this motif had become substantially stylised and took on an entirely new form. On the reverse of the coin we see marked only the ribs of the right side of the triangle, but in comparison to the prototypes their number has doubled, making them one of the dominant motifs of the representation. On the other hand the diagonal motif visible below the triangle can be derived tentatively from diagonal ribs characteristic for mussel 1/3 staters (see previous discussion). In conclusion we have to say that the reverse of specimen no. 2 is an example of a creative transformation of a simple motif from analogical denominations known in Bohemia and Moravia. But there is no doubt that we have here a coin minted outside that area. In view of the unique character of this issue its provenance can be determined only in the context of the rest of the coin finds from the group. Not less striking is the unique one-eighth stater (no. 10). In its case the stylistic difference of the reverse, compared to the rest of the group, is very pronounced. The only analogous element among southern Boii issues is the motif of three arcs seen on the reverse which, theoretically, can be derived from the reverses of Paulsen nos. 709–710 (period D). But this is the only similarity. The symbol at centre, a series of pellets flanked by the arcs, as well as the entire composition, are features distinctive of the workshop which definitely was found outside the main centres of Boiohaemum. It is significant at this point that, as against the rest of the coins in this group, we have here a representation which is not for better or worse, an imitation of an existing prototype, C a s t e l i n, o.c., pp. 22–24, nos. AA–VI/17, Pl. 4: 51; AA–VI/17a, Pl. 4: 52; AA–VII/19, Pl. 4: 54. 40

133

but one having a new and original symbolism. Although it is expressed here in a quite an uncomplicated manner which, in any case, describes all the coins from the Boii mussel series — using arcs and pellets — it testifies to the advanced specialisation and the level of the minting workshop. Taking into account the absence of analogies for our no. 10 and its stylistic dissimilarity as compared to the other finds from Janków, it is difficult to conclude at present where it had been struck. In solving this problem some help may be forthcoming from the find of a Celtic coin from Modlniczka, distr. Kraków41 — a Boii stater of a type not listed previously, weighing a mere 4.44 g, struck from an alloy which according to the first analysis42 has a+gold fineness of about 28%.43 Disregarding for a moment the difference in the fineness, we are struck by the similarity of the weight of the stater from Modlniczka and that of the ‘calculation stater’ worked out for our no. 10 from Janków (4.67 g). Although we have here two different denominations, some analogies between them are visible in certain details of their representations. A significant element on the reverse of the stater from Modlniczka are two curved ribs turned convex side towards the centre of the coin. Between each arc and the coin edge are three pellets arranged in a+row with at centre — as on the coin from Janków — three pellets set on a rib. Despite some differences, which follow not least from the presence of a crescent on the stater from Modlniczka, stylistic similarities invoked here appear to be quite striking. They can hardly be considered a mere coincidence. It has been suggested tentatively that the stater from Modlniczka was struck somewhere in western Lesser Poland, although, except for the fact that it occurred in the area of settlement of the Tyniec Group, we have no other evidence to prove that it was. From the chronological point of view observations relating to the metrological traits of the Celtic coins are important. For K. Castelin weights in particular were the main criteria in classifying the gold issues of the Boii into four minting periods (A-D).44 This classification has been criticised time and again on grounds of the insufficiently large sample used as its source base. Although an increase in new coin finds has made it necessary to rectify and supplement the system of K. Castelin, the phenomenon of the reduction in weight (and at the same time, fineness of the alloy) of gold coins issued over the more than two hundred years’ history of Boii coinage remains a fact. The process is visible also in relation to the coinage of the Vindelici.45 The oldest in our group are definitely the coins nos. 1 and 2. This is supported not only by their weight (0.855 g and 0.815 g), but also the relatively high gold content which is well over 70%. Taking into account the range of variability of these traits, established by K. Castelin for coinage periods C as well as D,46 we are faced with a dilemma as to the period within which these coins should fall. Their later date is apparently supported by the results M. B y r s k a, M. M. P r z y b y & a, M. R u d n i c k i, ‘Celtic coins found at site 2 in Modlniczka, dist. Cracow’, Sprawozdania Archeologiczne 61, 2009, pp. 273 –295. 42 Made at the Assay Office in Cracow. 43 The other elements of the alloy are Ag c. 68% and Cu c. 4%. 44 C a s t e l i n, o.c., pp. 34–39. 45 B. Z i e g a u s, ‘Datierung boischer Münzen durch eine Analyse von Schatzfunden’, G.+ Lehrberger, J. Fridrich et al. (eds.), Das prähistorische Gold in Bayern, Böhmen und Mähren:!Herkunft-Technologie-Funde, Památky archeologické-Supplementum 7/1 (Praha, 1997), p. 213. 46 C a s t e l i n, o.c., p. 34, tables: IV–VI. 41

134

of research of Axel Hartmann.47 With regard to coins from period C this researcher determined that the main raw material used in their production did not undergo any basic change as compared to the preceding period, as evidenced by a trace content of platinum and tin among the elements of the alloy. The presence of bismuth, antimony and lead was connected by him with the increased silver content, the proportion of which was subject to marked fluctuation and in one of the analysed coins was at 19% (on average, 5–12%). In comparison to the preceding period there would have been a+clear increase in the proportion of copper in the alloy (in one case even 3.5%). On the other hand, coins from coinage period D would be visibly different from older issues by its significant decrease in gold content (its percentages in the analysed coins were 76% and 78%) and a high content of copper (respectively, 6.2% and 4%) and silver. We need to note at the same time that the findings of A. Hartmann are based on the results of analysis of a relatively small coin series from the chronological periods of interest to us here. It could be misleading to use no other criterion than that of weight in determining the chronology of the latest smaller denominations from the mussel series (particularly the 1/8 staters) without relying on a longer series of metallographic analysis. The weight of the small number of 1/8 staters published to date featuring the motif of a ‘triangle and rays’ (Paulsen nos. 490 –557) from the oppidum at Staré Hradisko, disregarding a single subaerate, which may be derived both from the coinage periods B and C, fits within the interval of 0.647 g – 0.907 g (three around 0.8 g, two below and two above this figure).48 In turn, in the case of 17 coins which correspond to them in their denomination but have a later variant of the same representation, from a+hoard discovered at Tren/ianske Bohuslavice, okr. Nové Mesto nad Váhom (Slovakia), linked to period D, the weight is between 0.736 g – 0.867 g (with a single specimen at 0.568+g).49 Nine are above and the rest below 0.8 g. A similar regularity may be noted in the full staters from the two latest minting periods. Specimens of a weight which fits within the interval of 6.5 g – 7 g are not at all rare among the Bohemian finds (a+stater find from Podmokly, distr. Rokycany — 6.47 g).50 In the same interval belong also all the staters from the final period of Boii gold minting from the region of Bratislava, their weight as a rule being closer to the lower limit of this interval.51 Attempts to correlate these two coins from Janków with the mainstream coinage in terms of metrological traits raise a dilemma. In case of specimen no. 1 its weight and fineness fit quite well the range of variability of these parameters characteristic for period C, which, however, is contradicted by the stylistic features of its reverse. The other way round with coin no. 2, for which the stylistic model is most likely to be one-eighth stater issues struck in Bohemia and Moravia. Similar reservations do not apply to the rest of the coins from the analysed group, since their weight and alloy composition do not fit the standard of any of the series of Boii coins. This confirms A. H a r t m a n n, ‘Über Materialanalysen an Goldmünzen der keltischen Bojer’, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 32 (1985), pp. 669–672, tables: 1, 3. 48 Cf. also P a u l s e n, o.c., tables: 24, 25. 49 K o l n í k o v á, ‘Výpoved’ nálezov…’, pp. 12–13. Cf. also P a u l s e n, o.c., table 29. 50 P a u l s e n, o.c., table 19. 51 P a u l s e n, o.c., table 29. 47

135

not only their late chronological position but is also an important piece of evidence as to the location of their minting. The Celtic coin finds — 15 specimens in all — recovered from a small area in the region of Kalisz represent one of the largest concentrations of finds of this sort north of the Carpathians and Sudety Mts. In this context the settlement at Janków Drugi has an exceptional rank, having yielded as it did no less than 11 specimens. Considering the fact that until recently the number of all Celtic coins recorded in Poland — including those from hoards — was not higher than a hundred,52 this is a significant number. To this day only the settlement at Nowa Cerekwia situated at the heart of a Celtic enclave in G&ubczyce Highland has yielded a larger number of finds of Celtic coins (at present, over 250 pieces). But we need to recall that this centre functioned in entirely different circumstances than the considerably later settlement at Janków. The settlement at Nowa Cerekwia played the role of a major centre of trade and commerce, presumably also a centre of minting production, in the settlement network of the Central European Celts of the third and second century B.C. — a period of political and economic power of the Boii settled to the north of the middle Danube. Except for the 1/3 stater from Jastrz(bniki, none of the coins from the group can be derived from mints operating in Bohemia, Moravia or south-western Slovakia. Taking into consideration metrological traits we may assume that the majority (except for specimens nos. 1 and 2) would have been struck already after the foundering of the Celtic settlement network (in this case, the decline of the oppidum at Bratislava) which was tantamount to the end of the Boii minting in these areas; therefore, we need to locate the centre of their production outside the former centre of the Boii world, most likely in the area between the Odra and the Vistula. The concentration of coin finds which have a relatively uniform style in the region of Kalisz permits us with much probability, bordering on certainty, to claim that it is here that the centre was located. Because it might have taken within its range more than one settlement we feel justified in coining the term ‘Kalisz Group’ to describe the assorted types of local issues. One group are the stylistically unified and at the same time, most numerous, coins with a motif of two opposed arcs, ‘rays’ and a+pellet at bottom (specimens nos. 3–9, 11, 13–15). In the discussion below they will be referred to as ‘type Janków’ since the concentration of finds at Janków Drugi is one of the premises which points to the settlement at site 1 as the site of a Celtic minting workshop. Given this stylistic relationship we can attribute provisionally to the Kalisz Group one-eighth staters which in their style echo issues featuring a representation of the ‘triangle and rays’. Open to reservation is only the provenance of coin no. 10 which given its dissimilarity could be an import, for example, from the area of western Lesser Poland (see earlier discussion). We have proof other than the coin finds to argue for the existence of a Celtic mint at Janków. Two finds discovered at the site during the archaeological investigation of 2008 confirm this hypothesis. One of these (fig. 16) is a fragment of an ingot shaped like an elongated rod of octagonal section tapering to a rounded end, cut off and broken off at the wider end. Its weight is 0.606 g, length: 8.44 mm (7.43 mm not counting the ‘snag’ which formed during fracture), dimensions of the wider end: 3.46 × 3.81 mm, the narrower end: 2.21 × 2.75 mm. The results of spectrographic analysis (WD XRF) Cf. Z. W o ' n i a k, ‘Mennictwo celtyckie. Stan i perspektywy bada)’, Pieni$dz staro+ytny. Stan i perspektywy polskich bada# (Warszawa, 1984), p. 28. 52

136

of alloy composition were as follows: silver (62.08 – 62.23%), gold (28.81–34.80%) and copper (2.00 – 8.887%).53 The other find is also a fragment of an ingot of gold alloy (fig. 17) in the form of a flat, roughly rectangular plate. Its weight is 0.236 g, length 11.48 mm, maximum and minimum width respectively 5.94 mm and 4.18 mm, and thickness of 0.55 mm. In the case of this ingot the main ingredient of the alloy was also silver (76.39 –78.67%), followed by gold (16.17–19.29%) and copper (3.79 – 4.894%). The first of these ingot fragments, cut off during antiquity, corresponds exactly to the standards for weight and alloy of most coins from Janków and Jastrz(bniki (see earlier discussion). This is, most probably, a fragment of semi-raw material already weighted out, the form of which brings to mind the al marco technique, used most probably, when producing smaller denomination Celtic coins. It is generally accepted that the Celts weighed gold and silver using pan scales. Their accuracy was not sufficient when there was a need to weigh out the raw material for making blanks for smaller denomination coins. Both fragments are composed of an alloy in which the small content of gold cannot be explained other than in association with minting. Taking into account the prestigious role of gold it would have been a pointless waste for a goldsmith to use an alloy with such a low gold content which would not even influence the colour of the metal. Unexpected at the same time is the high percentage of copper in both alloys, something which needs further verification. However, if confirmed, this question might be resolved if examined in the context of the findings of A. Hartmann on the chemical composition of alloy used in the production of Boii coinage of period D (see earlier discussion), or theories associated with what is referred to as the Vindelician recipe.54 Nevertheless this question in no way affects the soundness of the hypothesis presented above on the subject of the function of the ingots from Janków. Much more open to reservation is the clay object mentioned in the introduction (fig. 18), until recently linked in literature with Early Bronze Age settlement. This find has the form of an elongated plate made of iron-rich clay with an admixture of fine- and medium-grained sand, fired originally in oxygen-poor conditions. It is also evident that it was burnt at some point; this is suggested by its multi-coloured break and the orange-red hue of the original surface which survives on its underside and longer sides. The length of the surviving fragment of the plate, which now has broken shorter sides, is 63.15 mm, with a width of 44.5 mm and surviving height of 13.9 –16.5 mm. On the upper damaged face are two rows of cup-shaped holes (5 in one, 4 in the other row)55 — originally presumably circular — separated by a groove running down the axis of the plate with a surviving width of up to 3.9 mm and depth of up to 2.3 mm. Regarded as a casting plate during fieldwork this ceramic object ultimately was classified as a bread loaf-idol (Brotleibidole) or a ‘seal’.56 Similar objects are regarded as manifestation of exchange with the Aegean world which supposedly was maintained Such marked differences between the results of measurements made using the same equipment are quite odd and need to be clarified by making supplementary analysis. 54 G. L e h r b e r g e r, J. F r i d r i c h et al. (eds.), o.c., pp. 254–259. 55 Dimensions of the cup-shaped holes (approximate given the condition of the surface) — in the row of five: 8.11 × 8.33 mm, depth 4.09 mm (best preserved), 7.90 × 6.0 mm, 7.34 × 7.83 mm, 6.60 × 7.50 mm, in the row of four: diameter 7.12 mm (circular), 6.97 × 7.13 mm, 6.87 × 8.10 mm. 56 F o g e l, o.c., pp. 97f.; D $ b r o w s k i, o.c., p. 58. 53

137

by way of the Ma3arovce culture. An argument against linking the plate with casting activity was, i.a., the lack of suggestions on how to justify technologically its function as well as its general similarity to objects described as seals.57 But now with the recent discoveries from Janków we need to consider whether the clay plate is not after all a mould for casting Celtic coin blanks. It certainly differs from most objects which have been interpreted conclusively as seals. Both its proportions and dimensions are different, as is the arrangement, the diameter and method of moulding the cup-shaped holes and the absence of crosswise depressions on its surface. On the whole in literature on the subject we find not a single precise analogy from the Early Bronze Age to the find from Janków. Finds of fragmented clay moulds for casting coin blanks are known from many Celtic sites, a number also from Poland.58 In terms of the shape and size of the cup-shaped holes on its surface the plate from Janków corresponds nicely with them, although its form itself — with two rows of cup-shaped holes and a groove — has no analogy among this type of finds. But it is unclear whether moulds used far from the centres of La Tène settlement and in addition, after its decline, looked exactly the same as those recorded so far. This doubt is justified given that the Celtic moulds had different shapes and dimensions and included also elongated moulds with three series of cup-shaped holes.59 The ceramic plate occurred in a culture layer dominated by Lusatian culture material. But given that the settlement at Janków is a multiple-culture site this does not settle the question of this object’s chronology and cultural attribution. In order to clear up the doubts associated with the function of the clay plate it was brought under chemical investigation. Analysis of the elemental composition of the surface of the plate using a scanning electron microscope and X-ray fluorescence analysis60 did not confirm the presence of metal in the cup-shaped holes. This does not exclude the possible presence of traces of metals as neither measurement technique is sensitive enough.61 In order to find out any evidence of the presence of selected elements on the plate’s surface, mass spectrometry was used due to its very high F o g e l, o.c., p. 103. R. H a c h u l s k a - L e d w o s, ‘Celtyckie formy do odlewania kr$%ków menniczych z+ I w. p.n.e. znalezione w Polsce’, Wiadomo*ci Numizmatyczne XX/3 (1976), pp. 180–183; R. H a c h u l s k a - L e d w o s, Z. W o ' n i a k, ‘Formy do wyrobu kr$%ków menniczych z+I+w. p.n.e. z Krakowa-Nowej Huty (Mogi&a, stan. 1)’, Materia y Archeologiczne Nowej Huty 5 (1976), pp. 202–206; Z. Wo'niak, ‘Keltische Schrötlingsformen aus Kraków-Mogi&a’, Festschrift zum 50jährigen Bestehen des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Marburger Studien zur Vor- und Frühgeschichte 1 (Gladenbach, 1977), pp. 231–251; R. M y c i e l s k a, ‘Nowe znalezisko formy do wyrobu kr$%ków menniczych ze stanowiska Zakrzów, woj. Kraków’, Acta Archaeologica Carpathica XXI (1981), pp. 145–151; M. W i r s k a - P a r a c h o n i a k, ‘Analiza technologiczna celtyckich foremek menniczych z Ma&opolski’, Acta Archaeologica Carpathica XXI (1981), pp. 153–157. 59 M. 0 i ž m á 1, ‘K mincovnictví na keltském oppidu Staré Hradisko’, Archeologické rozhledy XLVII/4 (1995), fig. 2: 4. 60 Measurements were made by El%bieta Pawlicka MA, Institute of Archaeology and Ethnology Polish Academy of Sciences, and Hubert Matysiak ScD, Warsaw University of Technology. 61 Out of 38 minting moulds from the oppidum Staré Hradisko subjected to fluorescence analysis only 12 were found to retain traces of metal. The presence of droplets of gold was identified macroscopically in only four of these: M. 0 i ž m á 1, ‘Technische Keramik aus Böhmen und Mähren. Mähren’, [in:] Lehrberger G., Fridrich J. et al. (eds.), o.c., p. 126. 57

58

138

detection capacity. By using very gentle laser microsampling it was possible to track the presence of various metals on the surface without causing visible destruction of the valuable object (figs. 19–22). It happened that the plate, reassembled and consolidated with glue in the past, broke again and the line of fracture became available as a+convenient area for testing. Thus Laser Ablation Inductively Coupled Plasma Mass Spectroscopy (LA ICP MS) was applied for the investigation of two selected areas of the break of the single plate, at the bottom of a concavity (fig. 19) and in the close neighbourhood, still on the surface of the plate (fig. 20). With this approach it was possible to evaluate the distribution of various elements along the line exposed to laser beams (see figs. 21, 22). The measurements were made in the Laboratory for Basic Aspects of Theoretical Chemistry of the Faculty of Chemistry, University of Warsaw.62 Although the results need to be viewed as preliminary, we could derive two conclusions: (a) Basic elemental composition of both areas exposed to laser ablation is almost identical, meaning that the composition of raw material is common for the entire plate. (b) Two metals exhibit specific distribution, eg. both lead and tin, very significantly along the line exposed to laser beam; much higher signal intensity was observed in the cup-shaped hole. Please note that quantitative composition was not an aim of this analysis,. Those preliminary results are very promising and could support the hypothesis that the investigated plate could have been used for a casting mould. However we should be aware that any valid conclusions based on the chemical measurements needs more data. A trace amount of lead and tin is often present in Celtic minting moulds while the presence of lead is thought to be associated with impurities found in silver, the presence of tin, with additives in the bronze alloy.63 This is also supported by the fact that it was burnt, although not as heavily as is often the case with moulds definitely connected to Celtic coinage. In this situation the question of interpretation of the function and dating of the tantalising ceramic object from Janków remains open. In any case, the plate’s connection with casting — although perhaps other than production of Celtic coin blanks — is more plausible than its interpretation as a symbolic object. Despite the fact that at present we are unable to prove that the ceramic plate was used in the production of coin blanks the operation of a minting workshop within site 1 at Janków Drugi is very probable. This would be probably the first such establishment identified outside the area of denser Celtic settlement in Central Europe. The mint turned out one-eighth staters along the Boii system although in theory we cannot rule out the issue of higher denominations too. The number of the dies used and the differences in weight and fineness show that this was not a one-off production but a+ process extended in time. Its chronological confines cannot be determined easily with any precision. The beginning of the workshop should be correlated with the minting carried out at the oppidum in Bratislava (period D) which in the past used to be dated variously by individual researchers.64 At present it is universally Our warm thanks go to Prof. Ewa Bulska and Barbara Wagner ScD from the Department of Chemistry, University of Warsaw for providing the LA ICP MS analyses and the scientific description of the results. 63 Ch. R a u b, ‘Metallreste in den Tüpfelplatten aus Manching’, Lehrberger G., Fridrich+J. et al. (eds.), o.c., pp. 108–109. 64 Cf. K o l n í k o v á, ‘Münzfunde…’ — with further literature. 62

139

accepted that its chronological confines are designated on the one hand by a BIATEC tetradrachm with the head of Honos and Virtus adopted from a Republican denarius from 70 B.C., on the other, by a didrachm with the same inscription, in imitation of a pre-45 B.C. denarius, although the latter has been dated even as late as the end of the same decade.65 The workshop definitely came to an end, and with it a history of more than two centuries of Boii minting in the area south of the Carpathian range and the Sudety after the Boii were defeated in wars with the Dacians in 41–40 B.C.66 But this certainly did not mean the end of Boii coin making manufacture in the region of Kalisz. Considering the low weight and composition of the alloy of most coins in the analysed group we may conclude that the time of their issue came after the fall of the oppidum in Bratislava. The foundering of this centre must have put a stop to the influx of gold and silver coins, which presumably were a source of raw material for the local minting workshop. It seems that, at the same time, this could have been the reason for an intensification of local coin production intended to supplement the shortage of coin in circulation. This must be the reason for the quantitative disproportion between the group of finds which can be correlated with period D (specimens no. 1 and 2), and the evidently later ones (specimens nos. 3–11, 13–15). It is difficult to determine at present for how long coins continued to be struck in the region of Kalisz. An obstacle in this is the lack of archaeological context and our limited knowledge of the chronology of the site itself. On the basis of stray finds, including southern imports, we can only conclude in general that the settlement was in use both during an unspecified segment of the Pre-Roman period as well as during the early Roman period. Another obstacle is the problem of how to determine the rate of the devaluation of the nominally gold issues of the ‘Kalisz Group’. We can only speculate as to the period which elapsed between the striking of the qualitatively best coin (specimen no. 1) with a fineness of 78% and striking of specimen no. 9, which is a gold coin in name only, considering that the fineness of its alloy is within the margin of measurement error (0.3665%). A comparison of the fineness of individual coins shows clearly that the process of devaluation was gradual and probably reflected the mounting problem of access to gold. But it is unclear what were its individual stages. Perhaps it was similar to the partly parallel minting production in western Lesser Poland. Mint production in the region of Lesser Poland, documented by finds of clay moulds for casting coin blanks (see earlier discussion), is credited with production of staters type Kraków67 and other types of the same denomination, as the already mentioned find from Modlniczka, and also the one-eighth staters type Pe&czyska.68 Analysis of the metal traces in a mould discovered in Kraków-Mogi&a demonstrated that the raw material used in minting during an unspecified stage of a period spanning E. K o l n í k o v á, ‘Keltské mincovníctvo na Slovensku — vrchol pe.ažno-historického vývoja pred zlomom letopo/tu’, -udia, peniaze, banky. Zborník z konferencie (Bratislava, 2003), pp. 38–39. 66 O.-H. U r b a n, Keltische Höhensiedlungen an der mittleren Donau vom Linzer Becken bis zur Porta Hungarica 1. Der Freinberg (Linz, 1994), p. 21 — with further literature. 67 K. C a s t e l i n, ‘Keltenmünzen in Schlesien’, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege 20/21 (1976), pp. 262f. 68 M. R u d n i c k i, ‘Celtic coin finds from a settlement of the La Tène period at Pe&czyska’, Wiadomo*ci Numizmatyczne 47/1 (Polish Numismatic News 7), p. 4f., fig. 3, 4; M.+ B y r s k a, M. M. P r z y b y & a, M. R u d n i c k i, o.c. 65

140

the second half of the first century B.C. and a slightly later age i.e. in the latest phase of the Tyniec Group (LT D1b — B1a of the Roman period) consisted of 50% gold, 49% silver and a small amount of copper and zinc.69 The time of issue of local coins in Lesser Poland has been referred to both the minting periods C and D.70 But the only find of a later local issue which may be linked to a stratigraphic context is a stater from the settlement at Kryspinów weighing 5.817+ g, discovered in a feature dated approximately to the onset of phase B2 of the Roman period.71 However the dating of feature 108 at Kryspinów does not settle the date of issue of the coin discovered in it, although this specimen is not likely to be older than the beginning of the settlement which belongs in phase A3 of the Late Pre-Roman period. The latest coin which can be linked with minting in Lesser Poland — most likely already from the onset of the Roman period — is the already mentioned stater from Modlniczka weighing 4.44 g. We have to assume that it was struck before the so-called horizon of disaster (Roman period phase B1a), which is linked with the end of phase III of the Tyniec Group and minting activity associated with it. But there is no question that this coin is the latest example of a Boii stater known altogether. At the time of its issue coins which referred back to this coinage tradition were produced, most likely, only from alloys in which the dominant ingredient was silver. Given that the end of the Celtic settlement in western Lesser Poland came during the Roman period phase B1a72 and that some of the coins of the Kalisz Group appear to be evidently later than the earliest coins from the Cracow region, we can risk an assertion that the mint at Janków continued to operate during an even later period. This appears to be validated by the archaeological context of the type ‘Janków’ coin discovered in a cemetery of the Wielbark culture at Le no. It occurred in an inventory of cremation burial no. 29 in association with a pair of matching Almgren 52 fibulae which have a sound date based on finds from Roman military camps. According to the most recent findings73 they come on record probably not earlier than the reign of Claudius and were popular also during the reign of Nero. A small number of these fibula forms can be tied also to the early Flavian emperors when their production was discontinued. In terms of absolute chronology the time they were in use was in the period ca A.D. 40–74 (and later). Naturally it is also possible that the coin had found its way into the grave with some delay as compared to the time of its circulation as a cherished item belonging to the buried person kept by him or her for some years as a valuable keepsake. But it is equally probable that Z. W o ' n i a k, ‘Celtycki warsztat menniczy z okolic Krakowa’, Acta Archaeologica Carpathica XVIII (1978), pp. 107–108. 70 Cf. Z. W o ' n i a k, ‘Dzia&alno * mennicza Celtów w Ma&opolsce’, Celtowie i ich mennictwo (Warszawa, 1986), pp. 74–75; M. R u d n i c k i, ‘Z&ota moneta celtycka z osady w+ Pe&czyskach, woj. wi(tokrzyskie’, P. !uczkiewicz et al. (eds.) Europa Barbarica. /wier. wieku archeologii w Mas om"czu, Monumenta Studia Gothica IV (Lublin, 2005), pp. 402–403. 71 P. K a c z a n o w s k i, ‘Z&ota moneta celtycka z osady kultury przeworskiej w+Kryspinowie, woj. Kraków’, Sprawozdania Archeologiczne XLVIII (1996), p. 124. 72 Z. W o ' n i a k, Neue Forschungsergebnisse über die jüngere Latènezeit in Südpolen, Arheološki vestnik 47, (Ljubljana, 1996), pp. 168–170. 73 J. K u n o w, ‘Die Hauptserie der Augenfibeln: Gruppe III, Fig. 45–54’, M.+Aufleger, P.+ Woidt, N. Goßler (eds.) 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997, Kleinmachnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5 (Wünsdorf, 1998), pp. 105–106, fig. 4. 69

141

the coins of the Kalisz Group were struck (or at least remained in circulation) during the advanced stage of the first half of the first century A.D. A separate matter are the circumstances which accompanied the initiation of minting in the region of today’s Kalisz. No doubt those responsible for this would be a group of Celtic aristocracy — probably Boii — who, living among the people of the Przeworsk culture, left no archaeologically tangible traces other than coins. The settlement at Janków Drugi, and probably also a similar settlement in its region, at the close of the Pre-Roman and onset of the Roman period, must have formed a sort of a+centre of trade and commerce (power centre?) which played a key role in longdistance contacts between the North and the South. Very likely, its operation was associated with a dynamic development of a large settlement concentration on the Prosna near Kalisz during phase B1.74 Numerous finds of Roman coins from this site seem to confirm a similar situation also during the Late Roman period. Translated by Anna Kinecka Adresy autorów / Authors’ addresses: Mgr Marcin Rudnicki Instytut Archeologii Uniwersytet Warszawski Szko&a G&ówna ul. Krakowskie Przedmie cie 26/28 PL 00–927 Warszawa tel. 022/5522827, kom. 604 434 141 [email protected] S&awomir Mi&ek [email protected] Leszek Zi$bka Muzeum Okr(gowe Ziemi Kaliskiej [email protected] Adam K(dzierski Kaliskie Stanowisko Archeologiczne IAiE PAN [email protected]

K. G o d & o w s k i, Przemiany kulturowe i osadnicze w po udniowej i *rodkowej Polsce w!m odszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim (Wroc&aw–Warszawa–Kraków–Gda)sk, 1985), p. 45. 74

142

1

2

3

4

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

Tablica I. Monety celtyckie z rejonu Kalisza Plate I. Celtic coins from the vicinity of Kalisz. Fot. M. Bogacki

143

5

16

17

18

Tablica II. Dwa fragmenty sztabek (16, 17) ze stopu z&ota oraz gliniana p&ytka (18) znaleziona w czasie bada) na stanowisku Janków Drugi Plate II. Two fragments of ingots (16, 17) of gold alloy and clay plate (18) discovered during archaeological investigations at Janków Drugi. Fot. M. Bogacki, rys. E. Pazyna

144

19

20

21

22

Tablica III. Zdj(cia wykonane w czasie badania glinianej p&ytki z zastosowaniem spektometrii mas z jonizacj$ w plazmie indukcyjnie sprz(%onej po&$czonej z mikropróbkowaniem za pomoc$ ablacji laserowej (LA ICP MS) Plate III. Pictures taken during investigation of clay plate with use of Laser Ablation Inductively Coupled Plasma Mass Spectroscopy (LA ICP MS). Fot. B. Wagner

145