«Jeder denkt, ‹die sind perdü!› Aber nein! – Noch leben sie!», und das gilt für Max und Moritz ebenso wie für die deutschen Dialekte. ‹Max und Moritz› ist ein Klassiker unter den deutschen Kinderbüchern, der hier in zehn Mundarten und dem Original von 1865 vorliegt – ein Buch, das zum Selberlesen wie zum vergnüglichen Vortrag einlädt und es uns ermöglicht, anhand einer Geschichte, die jeder im Kopf hat, deutsche Dialekte kennenzulernen und zu vergleichen. Die Sammlung ergänzt die erfolgreiche Ausgabe von ‹Max und Moritz polyglott› (dtv 10026), die 1982 anlässlich des 150. Geburtstags des Dichters erschien und inzwischen in der 20. Auflage vorliegt.

Wilhelm Busch (1832–1908) ist, wie jedermann weiß, der Schöpfer noch vieler anderer volkstümlicher Bildergeschichten und (ungewollt) einer der Väter der Comicstrips. Sein Werk umfasst aber auch ernstere Verse, deren Skepsis und Melancholie jedoch in Witz und Heiterkeit verpackt sind, sowie Gemälde, die einen bedeutenden Platz in der Kunstgeschichte einnehmen.

Max und Moritz mundartgerecht Der hochdeutsche Text und ausgewählte Zeichnungen mit Übertragungen in deutsche Dialekte herausgegeben von Manfred Görlach

Hamburger Platt von Arnd Immo Richter Berlinisch von Gerda Gränzig Sächsisch von Dieter Kleeberg Thüringisch von Frank Reinhold Kölsch von Ernst Pilick Hessisch von Maria Vogel Schwäbisch von Michael Spohn Bairisch von Alfons Schweiggert Wienerisch von Hans Werner Sokop Züritüütsch von Fredy Lienhard

Deutscher Taschenbuch Verlag

Die vorliegende Sammlung erscheint anlässlich des 175. Geburtstags am 15. April 2007 und des 100. Todestages am 9. Januar 2008 von Wilhelm Busch. Sie ist den beiden verstorbenen Autoren Maria Vogel und Michael Spohn sowie den beiden Übersetzern Fredy Lienhard und Ernst Pilick gewidmet, die im Jahr 2007 ihren 80. Geburtstag feierten.

Originalausgabe 1. Auflage Dezember 2007 © Deutscher Taschenbuch Verlag GmbH & Co. KG , München www.dtv.de Einzelnachweise in der Bibliographie Seite 190 Umschlagkonzept: Balk & Brumshagen Umschlagbild: akg-images Satz: Greiner & Reichel, Köln Druck und Bindung: Druckerei C. H. Beck, Nördlingen Gedruckt auf säurefreiem, chlorfrei gebleichtem Papier Printed in Germany · isbn 978-3-423-13623-5

Inhalt Hamburger Platt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Berlinisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sächsisch (Leipzig) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thüringisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kölsch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hessisch (Frankfurt) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schwäbisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bairisch (München) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wienerisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Züritüütsch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wilhelm Buschs Original (1865) . . . . . . . . . . . . . . . .

7 22 37 52 67 82 97 112 127 142 157

Glossare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zu den Autoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nachwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literaturverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quellenangaben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Danksagung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

173 177 179 189 190 191

Max und Moritz En Fleetsengeschicht mit sööben Dullerien Op Hamborger Platt nohvertellt vun Arnd Immo Richter

woort vöörweg

5

10

15

20

Jungedi – kannst wat beleeben: Eische Kinner deit dat geeben! Twee, de Max und Moritz heeten, Warrst’ woll ni so gau vergeeten! Sinni kunnst du jüm verklooren: «Vöör dat Leege doot ju wohren!» Kiek, dor gnickern se bloots liesen Un deen di den Vogel wiesen! Man för Dullkroom, Jux und Schiet Harrn se jümmers banni Tiet! Lüüd un Deerten tirren, trietsen, Appel, Beer und Plumm stibietsen – Vigelliensch-spijööksche Sooken Deit ’n jo veel leeber mooken, As op Karksteuhl fast to backen Un bi School sick aftoracken. – Jesses, Mann, ojemineh! Wenn ik op dat Enn’ man seh! Jo, dat weur en beuse Sook. Max un Moritz güng’t an’t Dook. Ik heff, wat de beiden dreeben, Afmoolt un in Riemels schreeben.

8

De ierste Dullerie

de ierste dullerie

25

30

35

40

Männigeen sett sick in ’n Draff Un gifft sick mit Heuhner af; Eenmool is dat jo en Seegen: All de Eier sünd dien eegen. Un ook dat: wiel af un an Een de Vogels brooden kann. Lestenns hett so’n döösi Hohn Ook wat mit uns’ Sloop to doon: Mit sien Feddern in de Poosen Slöppst kommoodi du op Roosen.

Weetfru Bolte wull bilütten Ook in weeke Poosen sitten. Vun de Heuhner harr se dree, Ook en Håhn heur to dat Veeh. – Max un Moritz dachen fiks: «Sowat – und dor mookt ’n niks?!» – Fuurts – iehr dat du di verseh’n –, Sneeden Broot se ut’neen, Jüst veer Deelen, elkeen Stück As ’n lütten Finger dick. Un mit Tüdelbänners knütten

Hamburger Platt

45

50

55

60

65

70

75

Öberkrüüz se denn bilütten De veer Stücken. De koomt nu Op den Hoff von düsse Fru. Un de Håhn – stoots uttoneihen – Fangt nu fuurts an mit dat Kreihen: «Kikeriki! Kikikeri!!» Glieks sünd dor de Heuhner bi. Håhn un Heuhner wruckt nu drievens, Elk un een sien’ Brocken ielens; Man iehr dat se sluuken kunnen, Harrn tohoop de veer sick bunnen: Krüüzwies, un nu reeten se, Twee noh luuv und twee noh lee, Fleegen alle mit t’nann’, Jesses nee, un mann-oh-mann! Un denn bleeben so ook hangen An so’n Telgen, so en langen. – Lang warrt jümehr Häls un länger, Un ehr Luft warrt drang un dränger; Elkeen Hohn smiet noch wat dool, Un de Håhn meent: «Schietegool!» Weetfru Bolte will al sloopen. Man se heurt ehr Heuhner roopen; Löppt verbiestert vöör dat Huus: All dat Veehwark Gruus un Muus! «Ruut ut’ Oog, ji solten Troonen! Jichtens sowat dee mi swoonen! Wat mienleev de scheunste Droom Hangt dor an den Appelboom!» Heel bedrüpst un grääsi ploogt Langt se nu dat Mest un soogt Vun de Sträng ehr leeben Dooden –

9

10

De tweete Dullerie

80

Will jüm ni giern buuten looten –, Seggt keen’ Muck un dreiht sacht bi Noh düss’ scheefsche Kommedi. Düt weur nu de ierste Kneep. Man de tweet’ löppt jüst so leep!

de tweete dullerie

85

90

95

100

Weetfru Bolte – een’ Dag looter – Harr verhoolt sick vun’t Theoter, Dach bi sick so düt un dat, Meen denn: «Süh, dat is woll wat! Veel to freuh al mang de Dooden, Sünd se liekers goot as Brooden, Dorüm will ik mi ni tieren Un jüm spiesen – kloor: in Iehren.» – Man de Truuer weur noch groot, As se nokelt nu un bloot, Ruppt un pluckt bi’d Füürsteed leegen, Se, de iehrmools op de Weegen, Ook in Boltens Bloomenbeeten, Schropen, schurrn ohn’ slecht Geweeten. – Nee, Fru Bolte blarrt op nie, Un de Spitz steiht blangenbi. Max un Moritz kunn’ dat rüüken. Beid’ heurn se ni to de Süüken: Rop op’t Dack, döör’n Schosteen kieken: «Süh, dor sünd de Heuhner-Lieken!» Sünd al ohn’ Feut, Koop un Kehlen, Man wat Smack hett, deit ni fehlen. – Grooten Sleef un blanken Töller

Hamburger Platt

105

110

115

120

125

130

135

Stiggt Fru Bolten dool noh’n Keller, Will sick wat vun’t Suurkruut langen Un is ook al in de Gangen, Wo de Pott von güstern steiht: Opwarmt: dat is dubbelt Freid! – Wieldess geiht’ ook booben wieter Bi de beiden Undöög-Schieter. Max hett allens fast in’n Greep, Dool geiht gau sien Angel deep. – Un mit wuppdi! treckt de Hooken Rop een’ vun de krossen Sooken. Fluppdiwupp! nu Nummer twee; Fluppdiwupp! nu sünd’t al dree; Blifft amenn bloots Nummer veer: Dorüm glieks nochmool een Kehr!! – Twoors de Köter keek niep to, Un he blaff ook: Woh! Woh! Woh! Man de beiden quicklebenni Sünd al dool knapphanni-wenni. – Wat gifft’ nu woll een Spektokel, Weetfru Bolt’ süht dat Debokel: Sleef un Töller fallt ehr dool, Lerri weur de Pann mit’mool! Keeneen vun de Heuhner dor – «Spitz!!» – Fru Bolten weur dat kloor. – «Oh, du Lickmuul-Köter du!! – Teuv! Du kriggst dat trügg glieks nu!!!» Mit den Sleef ut deegten Holt Döscht den Köter döör Fru Bolt’; Duppelt weh mutt em dat doon: He kriggt für de Göörn den Lohn. – Max un Moritz, drall ehr Moogen,

11

12

De drütte Dullerie

140

Sünd in ’n Busch al dull bi’t Soogen, Un vun all den Heuhnerkroom Kiekt bloots noch een Been noh boo’m. – Düt weur nu de tweete Kneep, Man de drütt löppt jüst so leep!

de drütte dullerie

145

150

155

160

Keeneen, de ni kennen dee Snieder Böck an düsse Stee’. – Warkel-, Sünndags-, Festdagsplünnen, Tüüg ut Samt un Sied un Linnen, Fruunskledooschen, Mannslüüdbüksen, Steertröck ook un alle sücksen – Snieder Böck kunn all dat neihen, Fiks dor bi sien Nodel dreihen. – Harrst du ook mool wat to flicken, Aftosnieden, antostücken. Knöpp, de loos un slaadd’ri seeten, Ook amenn mool af al reeten – Wo’t ook jümmer sick verhool, Achtern, vöörn, ganz schietegool – Böck kloor all dat wunnerbor, Jüst för dat weur he jo dor. – Dorüm harr he veele Frünnen: Ni licht to, so een’ to finnen. – «Mann – wo köönt wi’t em verdreeten?!», Max un Moritz wull’n dat weeten. – Vöör dat Huus vun Meester Böcken Stünn een Steeg op spirri Stöcken. Nerren bruus de quicke Beek:

Hamburger Platt

165

170

175

180

185

190

195

Fallt een rin, denn is dat leeg! Max un Moritz sünd ingangen, Mit das Soogen antofangen, Schoomloos tücksch sünd se bi’t Spleeten Üm de Brügg sacht intoreeten. – Gau harrn se beschickt de Sook, Un nu blarrn se as ni klook: «Ruut mit di, du Zeegen-Böck! Snieder, Snieder, meck, meck, meck!» – Böck kunn nu en Barg verdreegen, Ohn’ sick glieks dull optoreegen; Tirr em een op düsse Wies, Wörr ook he fiks füünsch un fies. – Mit sien Snieder-Eel in Hannen Dee he drivens buuten lannen, Kiek, dat sluuder ut de Heck Jo al wedder: «Meck, meck, meck!» Un he is al op de Bohlen, Krachs! de Bohlen doot ni hoolen; Wedder düt ool: «Meck, meck, meck!» Plumps! dor is he weg, de Böck! Jüst as düt Mallöör is schehn, Kunn Böck dor en Göös-Poor sehn, Bi de Been kreeg he’t tofoot, Harr vöör’t Oog jo al den Dood. Dree vun veer Been’ in de Hand Flöög he nu op’t dreuge Land. – Liekers is amenn woll wohr: Sowat is ni wunnerbor! Trügg bihuus kreeg Böck dat Kniepen Buukwehdoog sünd ni to’n Piepen! Wat mööt wi Fru Böck nu priesen!

13

14

De veerte Dullerie

200

Lang sick fiks dat Böögeliesen, Hool sick Böck fuurts ut de Huuk, – Scheuv dat Iesen op sien’ Buuk. – Wind weih wedder in dat Seegel: Dat heet: Böck is wedder kreegel! Düt weur nu de drütte Kneep, Man de veert löppt jüst so leep!

de veerte dullerie

205

210

215

220

Afmookt is de dore Sook: Vun alleen warrt keeneen klook. – Dor to hölpt dat A-B-C, Deit dat ook den Breegen weh; Dor to heurt ook Leesen, Schrieben, Mutt een ook mool sittenblieben; Sasst tohoop ook Tohlen tellen, Ans hest du niks to vermellen; Man heel booben steiht in Iehren Dat deepgrünni Spinkelieren! Mit veel Grips un ook mit Plie Puhl Herr Lämpel di dat bi. – Max un Moriz, düsse Brieten, Kunnen em dorüm ni lieden; Een, de Kneepen öberleggt, Markt ni, wat de Meester seggt. – Lämpel much keen’ Appelkooken, Nee, he dee bloots to giern smooken. Woveel Meuh hett so’n Persetter? Hett sien Ploog bi Wind un Wetter, Dat amenn so’n gooden Mann

Hamburger Platt

225

230

235

240

245

250

255

Ook sien Piep mool smeuken kann. – Max un Moritz, düsse Fiesen, Wullen em de Freid vermiesen: Is de Kierl bi siene Piepen Nich op’t best mool antogriepen?! – Weur he sünndags in de Karken Kunn he eegens ni veel marken. Peddt he sinni de Pedoolen, Kunn do een sien Schuumpiep hoolen! Un so sleeken mit ’n scheefen Ploon de beiden leegen Sleefen In den froomen Mann sien Huus, Liesen as so’n Karkenmuus. Max sühst du de Piep dor hoolen, Moritz harr een vun de oolen Pulverbuddels, stopp un propp Kruut nu in den Piepenkopp. – Man de Kark is woll glieks ut, Dorüm gau hier wedder ruut! Lämpel mookt in Seelenroh Jüst de Karkdöör wedder to; Un he stüürt mit veel Verlangen, Freidi un ohn’ Arg un Bangen, Noh sien Stuuv un Stoov, de warmen. Wat nu kümmt, dat is to’n Barmen! Dankbor is de goode Mann Un stickt sick sien Piep glieks an. «Jo!» – meent hee – «mien gröttste Freid Is tofreeden Dankborkeit!!!» Rums!! – dor geiht de Piep al loos Mit Gedööns, de ganze Schooss – Wooterglas und Koffikann,

15

16

De föffte Dullerie

260

265

270

275

Tobackbüss und Blackpott, Mann: Ooben, Disch und Ploogenstohl – Allns seilt döör de Luft mit’mool. – As de Rook noh booben trock, Harr Herr Lämpel twoors ’n Schock, Un he kreeg ook fiks wat af, Liggt – Gottloff! – noch ni in’t Graff. Nees un Hand, ook Snuut un Ohren Sünd so swatt as bi de Mohren, Weg is ook de leste Fitsch Op’n Deez – trügg blifft ’n Glitsch. – ’Keen sall nu de Kinner wiesen, Wat jüm klook mookt, basch un liesen? ’Keen sall nu för Lämpel stüüren School un Örgel mit Gedüüren? Woans sall de Meester smeuken, Wat för’n Piep sall he sick seuken? Allns löppt mit den Tiet sick trecht, Bloots de Piep, de hett dat slecht. – Dat weur nu de veerte Kneep, Man de föfft löppt jüst so leep!

de föffte dullerie

280

’Keen in Dörpen oder Stadt Unkels hett, de höögt sick wat, Höllt sick trügg, is nett un düchdi: Sowat findt de Unkel richti. – Freuh heet dat denn: «Gooden Morgen! Dröff ik di woll wat besorgen?» Bringt, wat em verlangt, ook gau:

Hamburger Platt

285

290

295

300

305

310

315

Keesblatt, Piep un sien’ Schabau. – Deit em achtern mool wat kribbeln, Un he fangt denn an to hibbeln, Büst du dor mit groote Freid, Hölpst em, wo dat neudi deit. – Treckt sien Prüüntje he noh booben Un he pruuscht denn, as in’n Hooben So en Seepott tuuten deit, Seggst du «Proost!» – ut Dankborkeit. – Kümmt he trügg mool ’s obends loot, Kloor, denn höllst’ di wedder proot: Leggst em Tüffeln trecht un Mütz, Un vertellst em ook ’n Witz – Mit een Woort: du büst op to, Dat dien Unkel blied un froh! – Wat nu Max un Moritz sünd: Dorför wüssen se keen Grünn’. – Bloots den doren scheefschen Witz Speelen se mit Unkel Fritz! – Jeedeen weet, wat so een MaiSebber för en snooksche Kreih. – In de Bäum, dor krabbelt he, Wenn he swörmt, dann brabbelt he. Max un Moritz, jümmer bröösi, Schüddelt jüm vun’n Boom. Ni döösi, Hebbt’s twee Tüüten ut Papeer, Langt sick nu de Sebbers her. – Dor sühst du jüm liesen slieken: «Unkel Fritz, den sall dat pieken!» Un dor sühst du Unkel Fritzen Mit sien Slabberzippelmützen; Knippt al meist de Oogen to,

17

18

320

325

330

335

De föffte Dullerie

Huhjohnt un söcht sien Plümoo. Man de Sebbers kribbel, krabbel! Tippelt gau noh Fritz sien’ Sabbel. Een, de beeten gauer pees, Kleit ook al an Fritz sien Nees. «Bau!!» – verfehrt he sick – «Wat’s dat?!!» Kiek, dor grippt he ook al wat Mit sien’ Hannen, un mit Gruusen Sühst du ut de Puuch em suusen. «Autsch!!» – Dor is al wedder een An de Nack un an dat Been; Ganz egool: dreiht he sick üm, Öberall, dor flüggt wat rüm. Unkel Fritz, in siene Noot Peddt un sleiht de Sebbers doot. Süh! Nu is’t mit’mool vöörbi Mit de Sebbertirrerie!

Unkel Fritz hett wedder Roh Un knippt sacht sien Oogen to. Dat weur nu de föffte Kneep, Man de sösst löppt jüst so leep!

Hamburger Platt

de sösste dullerie

340

345

350

355

360

365

In de scheune Oostertiet Mookt de Bäckers wiet un siet Veele, seute Knabbersooken, Backt jüm, sprütt fook op den Kooken Kringels, wat ook een Pläseer För uns’ Max un Moritz weer. – Man de Bäcker wüss dat goot Un weur banni op de Hoot. Deit een’ dat mool dull verlangen, Sall he döör den Sloot, den drangen – Ratsch! – Do suust se dool vun booben Döör den Sloot sottswatt as Rooben. Puff! – Do knallt se in de Kiss’, De randfull vun Backmehl is. Dor! Nü sünd de beiden Fenten Witt as Kried vun alle Enn’n. Lickmuulsch un mit veel Vergneugen Wüllt se an de Breezels reugen. Knacks!! – De Stohl mookt dor ni mit; Swapp!! – Dor liegt se in den Schiet. Kookendeeg is jüm üm to, Keen’ vun beiden is recht froh. – Kiek, dor kümmt al Meester Bäcker: «Man, wat sünd de Gören lecker!» Kuum, dat een sick dat versehn, Is dat miehrst ook lang al schehn. Süh, de Ooben is noch hitt – Ruff! – un eenfach rin dor mit! Ruff! – He treckt jüm ut de Gloot – Jo, se sünd al kross un goot. –

19

20

De leste Dullerie

370

Du meenst nu «De sünd perdü!» Nee! – se leevt opstunns noch: süh! – Knusper, knasper! – düsse Gören Knabbert sülben sick de Dören; Un de Bäckermeester röppt: «Kiek, wat dor noh buuten löppt!!» Dat weur nu de sösste Kneep. Löppt de leste jüst so leep?

de leste dullerie 375

380

385

390

Max un Moritz, seht ju vöör! Nu passeert dat lest Mallöör! – Sowat mag ’n gor ni lieden: Löcker in de Mehlsäck snieden!! – Süh, Buur Mecke driggt den grooten Sack vull Rogg ruut, vun sien’ gooden, – Böört em op mit Anken, Jiepern, Do fangt’ achtern an to siepern. He kiekt rund: «Dat Ding warrt lichter! – Zapperment: dor sünd twee Wichter!» Sliekt op Tehn’ sick ran ganz liesen Un deit op de beiden wiesen. Rabs! – in sienen grooten Sack Schüffelt he dat Lumpenpack. Max un Moritz kriegt dat Swiemeln, Op deit Meck’ den Sack sick diemeln. – «Meester!», bölkt he bi de Möhl, «Mohl mi dat mit veel Geföhl!» «Denn man to!!» – Un in den Trichter Schütt’ he fuurts de beusen Wichter. –