iSLAM DOSONCE VE MEDENiYETiNDE YONETiMAHLAK iLiSKiSi ' MANAGEMENT-ETHICS RELATIONSHIP IN ISLAMIC THOUGHTAND CIVILIZATION HAYOAR BEKiROGLU DiB YONETiM HiZMETLERi GENEL MODORO V.

~

oz Birlik:te y~ama ihtiyactyla var edHen insanlarm, birbirleriyle ili~kilerine dair planlama, uygulama ve denetim stireylerini ger~ekle~tirme aract olarak ortaya 9tkan yonetimin bangi ilke ve degerlere dayanmast gerektigi konusu kadim medeniyetlerden beri tartl~tlagelmi~tir. Yonetimin etik-a]llili degerlerle ili~kisine dair yakla~unlarda ki:iklti bir ge9mi~e sabiptir. Gtintimiiz dtinyasmda i:inemli bir ara~ttrma alaru bulunan yonetim etigi/ablakt konusunun, islam du~tince ve medeniyetinde siyasi, itikadi, ablaki ve fikhl izdu~tim­ leq bulunmaktadrr. islam dU~tincesinin ~ekillenmesine de etki eden bu arka plan, yonetim ablaktna dair Kur'an kilvramlanrun sagiJ.kh analizi aytsmdan onemli veriler sunmaktadtr. islam'm evrensel ~esajlanrun giintimiiz yi:inetim etigi/ablakt yakla~unlarma kazandtracagt perspektif aytsmdan da yonetim ahlaktna dair arka planm bir . sUre9 olarak analiz edilmesi i:inemli bir ihtiya9ttr. Bu baglamda, bu makale, Hz. Peygamberin yonetime dair yakl~unlanrun yaru stra ondan sooraki donemlerde ya~anan stireylerin barmdtrdJgt anlam yer9evelerini ele almakta, farkb ilm1 disiplinlere gore geli~ip biyim.lenen yakl~tm.lar iizerinden, islam dU~tince ve medeniyetinde yonetiro ablakt tartJ:~malanrun zeminini ortaya koyroaya 9a!J~maktadtr.

Anahtar kelimeler: Yonetim, Ahlak, Siyaset, Din.

ABSTRACT " discussed It has been since ancient civilizations that which principles and values the management, which emerged as a means ~ ~ to realize planning, implementation and supervision of the relationships among humans who by nature need to live together with each other, should be based on. The position of management according to ethical-moral values bas a long history as well. Management ethics/morals, which has an important domain for research in today's world, features political, faith-related, ethica~ and fiqh-related projections. This background, which also contributes to the development of the Islamic thought, provides important data for healthy analysis of the Qur'anic concepts regarding the ethics of management. Evaluating the development of management ethics on a time course is crucial to gain the perspective of Islamic notion with respect to the needs of the modem world. In this respect, this study presents the standpoint of the Prophet Muhammad regarding the management as well as the period after his time, and the foundation upon which debates over management ethics take place through Islamic thought and civilization developed by different scholarly disciplines and approaches. Keywords: Management, Ethics, Politics, Religion.

104

I DiYANET iLMi OERGI

• CILT: 53 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS·EYLDL 2017

Giri~*

•

slam dti§tince ve medeniyetinde yonetim ile ahlak arasmda kurulan ili§ki, farkh disiplinlerce degi§ik as:1lardan degerlendirilmi§tir. Bu degerlendirme bis:imlerini genel . olarak teorik ve pratik yakla§IIDlar olmak ilzere iki kategoride tasnif etmek mii.mkiindiir. Teorik yakla§IIDlar, insanm yonetim gorevini ustlenmek ilzere yarahldtgi varsayunmdan hareketle, yonetim sisteminin ve yoneticinin ontolojik starusu tartl§malan iizerinden §ekillenirken, pratik yakla§J.IDlar yonetimin varolu§sal konumu ve me§ruiyeti tarb§malarmdan bir miktar uzak kalarak, yonetim ve yonetici hak.kmda belirli ablakl smrrlar 9izilmesine ve uygulama ilkelerinin belirlenip geli§tirilmesine odaklanrr. Her iki yakla§liD, islam dti§tince ve medeniyetinin geli§im siireciyle ayru eksende seyreder.

9

Bu makalede, oncelikle yonetim-ahlak ili§kisine dair teorileri besleyen belli ba§ll siyasi olaylar ve akunlar ele alll11D!~, devammda ise yonetim-ahlak ili§kisinin islam inans: ilkeleri ve ekolleriyle etkile§i.mi, itikadilkelami kaynaklar perspektifinden incelenmi~tir. Yonetim-ablak ili~kisinin teorik boyutunun belirginle~mesini amas:Iayan konular, "siyasi a91dan yonetim-ahlak ili~kisi" ve "itikadi/kelamt aytdan yonetim-ahlak ili~kisi" ba~Wdan altmda ele alm.mt~ttr. Yonetim-ahlak ili~kisine bakt~ as:tsllll pratige donUk ilkeler ilzerinden gers:ekle~tiren anlayt~, daha s:ok ahlak, tasavvuf ve fi.lah eserlerinde kendisine yer bulmu~tur. Bu bakliOdan, birbiriyle kesi~en noktalarm yogunlugu nedeniyle, ahlaki ve tasavvufi anlayt~ bir arada incelenmi~, fikhi bakt~ as:1st ise ayn bir b~llk altmda derlenmi~tir. Ahlaki ve tasavvufi bakt~ aytstyla fikhi yakl~J.IDlan is:eren iki b~ltgm ardmdan, yonetim-ahlak ili~kisinin teorik ve pratik temellerinin degerlendirmesini iyeren sonus: k:tsnuyla makale tamamlannu~ttr.

* "Kur'an'da Yt!netim Ahlaia" isimli tezimizden yararlamlarak hazrrlanmr~llr.

islAM DO$UNCE VE MEDENiYEJiNDE YONETiM-AHLAK iLiSKisi

J

1. Siyasi As:tdan Yonetim-Ahlak ili~kisi

Hz. Peygamber'in iistlendigi siyasi ve idari sorumluliiklann onun niibiivvet gorevinin kapsamt is:erisinde bulunup bulunmadtgi hususu, Miisliimanlann devlet tasavvuruna da kaynakllk etmi~tir. islam tarihinde devlet olu~umunun Akabe biatlan1 ile ba~laytp geli~tigi ve Hz. Peygamber'in onderligindeki Medine toplumunun; siyasi gii9 orgiitlenmesinin biitiin fonksiyonlanna sahip bir yapdanma oldugu kabul edilir.2 Medine siyasi toplumu, Hz. Peygamber'in teori ile pratigi, siyasi ideal ile siyasi gers:ekligi birle~tirdigi, inanca dayab ancak her tiirlii iiyelige a9lk toplum anlayt~mt esas alrr. Etnilc farkhla~maya dayah katt iiyelik kahplan ve siyasi kattlun ktsttlamalan yoktur. Farkh isti~are usulleri uygulanmak sfuetiyle toplumun her kesimi is:in a91k bir katthm soz konusudur. 3 islam taribi i9inde siyasi yapdara model te~kil eden bu ilk uygulamada devletin, toplumdan bagunstz, soyut ve baskm bir yaptda olmadtgt goriiliir. Devlet, i.D.an9 sisteminin belirledigi ahHikl ve sosyal idealleri gers:ekle~tirmek i9in bir ara9trr.4 Dolay1styla ilk uygulamalarda, fert ve toplumu devlet adma denetlemeye dayah siyasi ve sistematik mekanizmalann varbgt soz konusu degildir. 5

Hz. Peygamber, niibiivvet gorevini siirdiiriirken Miisliimanlann dini ve dtinyevl i~lerini diizene koymu~. hukuki ihtilaflan 96zmii~, ahlakl temellerde yeni bir toplum in~a etmi~, toplumun sosyal ve siyasal birligini saglaIDl~, bir taktm idari yaptlar kurmu~ ve aym zamanda kamunun idaresiyle ilgili baz1 yetkileri kullanarak bu konuda gorev ve sorumluluk iistlenmi~tir.6 Hz. Peygamber'in vefattyla birlikte, siyasi birligin bozulmamas1 adma, heniiz Hz. Peygamber'in naa~t topraga verilmeden Saklfetii Belli Saide'de Akabe biatlanmn ger~elde~mesi, biate kattlanlar ve yaptlan akitle ilgili detayh bilgi i~in bkz. Abdtilmelik Cemaliiddin ibn-i Hi~am el-Mearifi, es-Siretii 'n-Nebevf, II. Basun, Misrr, ~eri.ketii Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Babi ei-Halebi, 1955, c. 1, 431-442; Muhammed ibn-i Hibban b. Hibban Ebfi Hatim et-Temim.i, es-Siretii'nNebevi ve Ahban1 '1-Huleja, II. Basun, Beyrut, el-Kiitiibii's-Sekafi, 1997, c. 1, s. 105111. 2 Muhammed Nezir Kaka Khel, "Foundation Of The islamic State At Medina And Its Constitution", islamic Studies, 1982, c. XXI, sy. 3, s. 61. 3 Ebfi Bekir ibn Arabi Muh.anJmed b. Abdillah b. Muhammed el-Meafiri el-i~bi.ri elMaliki, Ahkamii '1-Kur 'an, ill. Basun, Daru'l-Kiitiibi'l-ilmiyye, Beyrut 2003, c. I, s. 391; Aynca bkz. Ahmet Davutoglu, "Devlet'', DM, c. IX, s. 236,237. 4 Ebii'l-HasenAli b. Muhammed b. Habib el-Basn e1-Maverdi, el-Ahkamii's-Sultaniyye, Daru'l-Hadis, Kahire ts. s. 15-16; Davutoglu, "Devlet'', DM, c. IX, s. 236. s Davutoglu, "a.g.m.", c. IX, s. 236. 6 Bkz. Adil Yavt12, "Gazzali'nin Yi:inetim AnlaYI~mda, Hadis ve Siinnet Kiiltiiriiniin Etkisi", Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakilltesi Dergisi, 2012, sy. 34, s. 8; CasimAvci, "Hilafet", DM, c. XVII, s. 539. 1

s.

105

106

I OiYANET iLMiOERGi

• CiLT:53 • SAYI:3. TEMMUZ-AGUSTOS-EYLUL2017

ensar ve muhacir arasmda yapilan isti~areler sonucunda Hz. Ebu Bekir'e biat edilmi~tir. 7 Hz. Ali bu siire zarfmda Hz. Peygamberin defin i~lemle­ riyle me~gul oldugundan toplanttya kat!lamamt~, 8 ancak yak.la~Ik altl ay sonra, Hz. Fattma'nm vefatmt mtiteakiben, biatinin gecikme gereks:elerini de anlatlp Hz. Ebu Bekir'e biat etmi~tir. 9 Hz. Peygamber'in vefatmdan sonraki siyasi olaylar ile yoneticinin ses:irn usulii etrafmda geli~en fikirler, devammda geli~en ilke tabanh tartt~malara da kaynakltk edecektir. 10 Miisliiman toplumun kendi arasmdan fark11 usullerle yoneticiler belirledigi Huleta-yi Ra~idin donemirlde (632-661) siyaset ve devlet olgusu insanm sorumluluk, kabiliyet ve ehliyet alam is:inde kavranmt~tlr. Halifeler, oliimtinden sonra yerine ges:ecek yoneticiyi belirlerken, kendi ailesinden birirli dii~iinmemi~tir. Yoneticinin belirlenmesinde ytiksek ahl§ka ve irlsani degerlere sahip ilk Miisltimanlardan ve A~ere-i Mtibe~~ere'den olma gibi degerler dikkate ahnrm~trr. 11 Devletin te~ekktil ve devammda ihtiyas: duyulan bilgi kaynagmt ilm! is:tihatlar saglarken, siyasi liderligin tesis edilme yontemi de timmetin ~ura ve biati ~eklinde ortaya konmu~tur- Bu yakla~tm Ehl-i Siinnet'in temel anlayt~Int olu~turmu~ ise de ~Ia, siyasl liderligin tayin ve tesisinde nassm esas ahnmast gerektigini ileri stirmii~ ve tevartis esasma dayah bir imamet teorisi geli~tirmi~tir. 12 Hulefa-yi Ra~idin donemi, devlet anlayt~I ve miiessesele~me itibariyle sonraki donemlere ait uygulamalann islamiligi konusunda kaynak ve mikyas kabul edilmi~tir. ilk halifeler; ytirtitme, yargt ve belirli ols:iide yasa-

ma yetkisini ellerinde tutmalanna ragmen Kur'an ve Stinnet'in ols:Ulerine bagh bir iktidara sahip bulunduk.lanmn farkmda olarak uygulamalarda bulunmu~lardrr. Aynca onlar, "Hz. Peygamber'in halifesi" stfattyla i~ goren, devletin ve iimmetin menfaatleriyle ~ahsi menfaatlerini birbirinden ayrrabilen idealist anlayt~l da korumu~lardrr. 13 Bu donemdeki uygulamalar, devletin temel siyasi ve ahlaki hedefl.erine sadlk kalmdtgt siirece mtiessesele~me konusunda esnek ve yenile~meye as:Ik bir anlayt~ geli~tirilebilecegini de gtistermi~tir. 14 Hz. Omer'in sava~ ganimetlerini ve fethedilen arazileri devlet mtilkii olarak degerlendirip Ebii'l-Fida isrnail b. Orner ibo-i Kesir el-Kurey~i ed-Dime~kJ, el-Biddye ve'nNihdye, (Thk MustafaAbdiilvahid), Beyrut, Darii'l-Ma'rife, 1976, c. IV, s. 488-492. 8 ibn-i Hi~arn, Siret, c. II, s. 656-658. 9 ibn-i Hibban, Siret, c. II, s. 435-436. 10 Bkz. Avc1, "a.g.m.", c. XVII, s. 540-541. 11 Bkz. Mustafa Fayda, "Hulera-yi Ra~idin", DiA. c. XIII, s. 324-332. 12 Bkz. Davutoglu, "a.g.rn.", c. IX, s. 236. 13 Mustafa Fayda, "a.g.rn.", c. Xlll, s. 331. 1 ~ Davutoglu, "a.g.rn.", c. IX, s. 237. 7

iSL4M 00$0NCE VE MEDENiYETiNDE YONETiM-AHlAK iLiSKiSi

I 107

gazilere maa~ baglamast, 15 is:ki is:ene Hz_ Peygamber ve Hz. Ebu Bekir doneminde la.rk degnek vurulurken Hz. Orner' in bunu seksene 91karmast 16 gibi adtmlar bu baglamda ornek verilebilir. Sonraki donemlerde meydana gelecek siyasl tart1~malarda atlfta bulunulan konulardan biri olan yonetim yetkisinin ustlenilmesinde usul sorunu ile ilgili yakla~Im farklthklanmn da yonetim-ahlak ili~kisinin konumianmasmda da etkili oldugunu soylemek mumlctindur. Os:uncu halife Hz. Osman'm hilafeti doneminde yonetim-ahlak ili~kisi­ nin kavramsal s:ers:evede olmasa da somut olaylar iizerinden ~ekillendigi, fetihlerle gelen zenginle~menin ve akabinde ya~anan ekonomik kriz SIrasmda ya~anan ahlak eksenli tart1~malann sonraki siyasl ayn~malara da kaynakllk ettigi goriilmu~tiir. ibn Haldt1n'a (o. 808/1406) gore Hz. Osman doneminde fetihler buyiik ols:ude tamamlanmt~, millete ait devlet tekemmul etmi~, Araplar diger uluslarla kendileri arasmda stmr konumunda olan Basra, Kufe, $am ve Mtstr'a ula~mi~lardL Hz. Peygamber'in hidayet yoluna uymak, ardmdan gitmek ve adabma riayet etmek, Kurey~ ve Hicaz ehlinden muhacir ve ensar olan sahabeler ile onlar d1~mdaki dar bir kesime mahsus hale gelmi~ti. Ben! Bekir b. Vail, Abdi.i'l-Kays, Rabla, Ezd, Kinde, Temlm, Kuzaa ve diger kabilelerin az saytdaki mensuplan d1~mdaki Musli.iman toplumun geneli Hz. Peygamber'le yakm bir sohbet is:inde olmamt~lardL Bununla birlikte bu kabile mensuplan, fetihlere katkiian ve zaferlerdeki ba~anlan nedeniyle kendilerine bir pay 91kanyor, is:lerindeki faziletli insanlann oncelikli hak sahibi olduguna inamyorlardL Nubuvvet doneminden sonra belirli bir zamanm ges:mesi ve vahyin kesilmi~ olmasi, siirs:me ve yalpalamalann etkenleri arasmdaydL Cahiliye damarlannm da harekete ges:mesiyle bu kesimler, ensar, muhacir ve sahabe dt~mda kendilerinin de yonetime laytk ve hak sahibi olduguna inandilar. Tum bu du~iincelerin olu~maya ba~lad@ zamanlar Hz. Osman'm donemine denk du~iiyordu. Artlk balifenin buyiik vilayetlere atadtgi valilere itbamlar yoneltiliyor, valilerin zulmettikleri ve israfa yoneldikleri gibi gereks:eler ileri si1riilerek itaatte gev~eklik gosteriliyor, bir la.smmm gorevden ahnmasma dair talepler dillendiriliyor, nihayetinde de bu yetkilileri gorevden almadtgt iis:in balifeye olurnsuz ele~tirilerde bulunuluyordu. Bu soylentiler bir sure sonra Medine'ye de ula~mi~, saMbe arasmda rahatstzhk 15

16

Bilgi iryin bkz. Mustafa Fayda, Hz. Orner Zamamnda Gayr-1Miislimle1; Marmara Dn. ilahiyat Fak. Yay., istanbul 1989, s. 26 vd. Abdiirrezzak: b. Hemrnam es-San'ani, el-Musannef, I-XI, thk. Habibilrrahman elA'zami, el-Mektebetii'l-islami, Beyrut 1403, c. VII, s. 377-379; Buhan, Sahihu'/Buhiirf (el-Ciimiu '1-Miisnedii 's-Sahihu 'l-Muhtasar min Umfiri Rasfililliih sallalliihii aleyhi vesel/em ve Siinenih ve Eyyiimih), haz. Muhammed Nizar Temim-Heysem NizarTemim, Dfu-ii'l-Erkarn, Beyrut 1995, "Hudfid", 5.

108

I OiYANETIL.MiDERGi

• CILT:53. SAYI:3 • TEMMUZ·A~USTOS-EYLOL2017

olu~mu~,

Hz. Osman'm gorevi bt.rakrnas1 veya sikmhh valileri gorevden almast yoniinde temayiil belirmi~ti. Bunun iizerine halife, baz1 sahiiblleri farkh illere gondererek duyumlar hakkmda denetim yaptrrdt. Ammar b. Yasir dt~mdaki diger denet9iler iddialarm ast.lslZ oldugu ve herhangi bir olumsuzluk gormedikleri kanaatiyle geri dondiiler. Ancak Yahudi kokenli gruplar ve miinafi.klar tarafmdan desteklenen fitne hareketi, valiler hakkmdaki iddialan dilden dile ve mektuplarla yaymaya devam etti. Bu arada insanlarm ziihtten uzakla~tp yozla~tlgml, israfm yaygmla~hgmt ve bir gtinlillc yeme-iyme ihtiyacmdan fazla mal edinmenin, alhn veya gtimu~ biriktirmenin israf olduguou dile getiren Ebii Zer el-Glffiri, yoneticilere dair ele~tirileri nedeniyle rahatstzhga neden olmu~tu. Halife Hz. Osman'm ise bu rabatstZltgi gidermek amactyla, Ebii Zerr'in de talebi ve nzast dogrultusunda onu Rebeze'ye surgtin etmesi muhalifler tarafrndan tartl~malara roalzeme edilmi~ti. 17

Hz. Osman doneminde y~anan siyasl tartl~malann temelinde diger nedenlerin yanmda yonetimin ahlaklligine dair tartl~malar baglammda dile getirilen idari kadrolarm belirlenmesinde ehliyet ve liyakatin goz ardt edildigi, kabilecilik yaptldtgt, kamu kaynaklanmn kullamlmasmda tasarrufa riayet edilmedigi, arazi rejiminin adalet ilkelerine gore geryekle~tirilmedi­ gi, ganimet ve bazine mallannm dagttt.mmda olyiilii ve ilkeli davramlmadigt gibi iddialar, halifenin ~ehit edilmesine kadar varan siyaslyalkantliann da temelini te~kil etmi~tir. 18 Miiminlerin emirinin mubalefet hareketi tarafmdan ortaya atllan iddialar

tizerinden yonetimi brrak:maya davet edilrnesi ve gorevinin

ba~mdayken

~ehit

edilmesiyle birlikte, halifenin sorumlulugu, balifenin gorevini irada kusur ettiginde hal' edilip edilemeyecegi, isyan ve siyas1 mubalefet gibi konularda farkl1 goru~lerin ileri surulmesine de zemin hazrrlallll~tJ.r. 19 Hz. Osman'm ~ehit edilmesi ayn~malan sonlandrrmam1~, aksine Hz. Osman'm haks1zhga ugrad1g1 ve dordiincu halife Hz. Ali'nin Hz. Osman'm katillerine k~t etkin bir miicadele sergilemedigi iddialarmt ileri siiren gruplar, halifenin icraabna k~1 fiili tepki koymu~tur. Katillerin cezalandmlmasi konusunda baskt altmda olan Hz. Ali, "Osman'! hepimiz oldiirdillc!" diyen kalabahk bir gtirub kar~tsmda 9aresiz kalllll~, Hz. Osman'rn valilerini gorevden alllll~, bu durumda her ge9en giin artan i9 kan~t.klt.klarla fetihler durmu~, ashab boltinmii~tiir. Hz. Ai~e'nin onciilillc ettigi, aralarmda Taiba b. Ubeydullah ve Zubeyr b. Avvam gibi saygm sahiibile17

18

19

ibn Haldii.n, Divanii'l-miibteda ve'/-haber fi Tarihi'/-Arab ve'/-Berber ve Men Aserehiim Min zi'~-$e'ni'l-Ekber, II. Basun, Daru'l-Fikr, Beyrut 1988, c. n, s. 583588. Bkz. ismai1 Yigit, "Hz. Osman", DiA, c. XXXIll, s. 440. AVCI, "a.g.m.", C. XVll, S. 541.

iSLAM OO$ONCE VE MEDENlmiNDE YONETiM·AHLAK ll.l$KISI

I 109

rin de bulundugu muhalefet hareketi ile Hz. Ali yonetimi arasmda Cemel Vak'as1 olarak bilinen muharebe geryekle~mi~tir. 20 Hz. Ai~e'nin onctilUk ettigi hareketin, Hz. Ali'nin hilafetine degil, Hz. Osman'm katillerine yaptmm uyguianmasma yonelik bir bukukilik aray1~1 olarak degerlendirilmesi de miimki.in go:riinmektedir. Nitekim Hz. Ai~e'nin taraftarlanna bitabmda, "Kendilerine Kitaptan bir pay verilenleri gormiiyor musun ki, aralarmda hiikiim vermesi i9in Allah 'zn Kitabma fagrzlzyorlar." 21 ayeti iizerinden bir motivasyon saglamas1 bu duruma i~aret etmektedir.22

Hz. Osman'm katillerinden besap sorulmadigi gerekyesiyle Hz. Ali'ye biat etmeyip balifenin olu~turulacak bir ~Ora meclisi taratindan belirlenmesi gerektigini ileri stirerek ba~ka bir mubalefet bareketi b~latan Muaviye b. Ebu Stifyan (o. 60/680) ile Halife Hz. Ali'nin ordusu arasmda ya~anan Sif'fin Sava~123 ise yonetim yetkisinin iistlenilmesinde dini referanslarm araysalla~tmlmas1 baklmmdan onemli bir parametre niteligindedir. Aylarca siiren ve aym inany ve degerlere sahip binlerce insanm birbirini katlettigi bu sava~ta yenilecegini anlayan Muaviye, askerlerine Kur'an sayfalanm m1zraklarmm ucuna taklp "Sava~1 blfakalun, araiiDZda Allah'm kitab1 hakem olsun" diyerek kar~1 tarafa seslenmelerini emretrni~tir. Bu manevra kar~1smda sava~1 durdurmak durumunda kalan Hz. Ali, Mm1viye'nin iki taraf arasmda bir bakem beyeti olu~mas1 ve ihtilafh konulann bu heyet tarafindan sonuylandirmasi teklifini de kabul etmi~tir.24 Diger yandan bu yakla~Imi me~ru bulmayan ba~ka bir grup ise, AJlah'm kitab1 d1~mda kimsenin hakemliginin kabul edilemeyecegi argiimamyla yeni bir aklm ba~latrru~, 25 "Haricller" olarak bilinen bu grubun ileri stirdiigu fikirler bl'r sonraki ba~Llkta anlattlacak olan itikadilkelami yoneli~ler ayismdan da onem arz etrni~tir.26 Ortak baguns1z bir heyetin ibtilaflan gi20

Ebii Ca'fer Muhammed b. Cerir b. Yezid el-Amiili et-Taheri, Tdrih-i Taber/, Tdrihzi 'rRzisul ve'I-Miiluk, II. Bas1m, Daru't-TO.r3s, Beyrut 1967, c. IV, s. 442-563; Ebil'lFida ismail b. Orner b. Kesir el-Kure~i, el-Bidtiye ve'n-Nihtiye, Daru'l-Fikr 1986, c. VII, s. 229-245; ibn Haldiin, a.g.e., c.II, s. 606-608; Ethem Ruhi F1g!ah, "Cemel

21

Al-i imrao, 3/23.

22

Bkz.tbn Haldfrn, a.g.e., c. II, s. 265. Taheri, Tdrih, c. IV, s. 563-566, c. V, s. 67-71; tbo Kesir, el-Bidtiye. c. VII, s. 276-277; ibn Haldiin, a.g.e., c. II, s. 625-635; ismail Yigit, "Slffin Sav~l",D]A, c. s. 107. ibn Haldiin, a.g.e., c. II, s. 632. Kadi Abdillcebbar, ei-Mugnffi Ebvobi 1-Tevhfd ve 'l-Ad/, (Edisyon ve Tahkik: Hudr Muhammed Nebha) I. Bas1m, Beyrut, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, 2012, 20/96-98; Yigit, "a.g.m.". c. XXXVII, s. 108; irfao Aycan, "Muaviye b. Ebii Silfyan", DlA. c. XXX, s. 333. Muhammed b. Abdiilkerim e~-$ehristani, el-Milel ve 'n-Niha/, (Thk. Muhammed Seyyid Geylaru), Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1984, c. I, s. 113-138.

Vak'as1" DlA, c. VII, s. 320.

23

xx:xvn,

24 25

26

110

I DiYANETILMi DERGi

• ciLT:53 • SAY1: 3 • TEMMUZ·A~USTOS-EYLOL2017

dennek iyin karar vennesi konusuodak.i uzla~ma iizerine olu~turulan hakem heyetinin etkin kararlar alamamast ve ahnan kararlann manipille edilmesi, yonetim-ahlak ili~kisinin pratik degeri aytstndan ele almmaya muhtayttr. Ra~id Halifelerin dordiincii halkast Hz. Ali'nin, Hanci Abdurrahman b. Miilcem tarafindan yaralawp ~ehit edilmesi,27 kendisinin yerine geyecek bir halife tayin etmeyi uyguo gormemesi, oglu Hz. Hasan'm (6. 49/669) da yonetici olmast konusuodak.i taleplere ragmen, iimmetin birliginin saglanmast adma halifelikten feragat edip Muaviye b. Ebu Siifyan'a biat etmesiyle28 birlikte, daha once temelleri atdan Emev'i Devleti resmen kurulmu~tur. 29

Emevl Devletinin kurulu~u ve yonetime dair usul ve ilkeleri ile yonetim uygulamalan, yonetim-ahlak ili~kisi aytstndan yeni bir donemin ba~­ langtctnt te~kil etmektedir.30 Hulefli-yi Ra~idin "halifetii resUlillah" (Allah resuli.iniin halifesi) veya "emlrii'l-mii'minin" (miiminlerin idarecisi) unvamru kullanmt~ken31 Emevller doneminde devlet ba~karu iyin "halifetullah" (Allab'm balifesi) unvarurun kullamlmast, 32 yoneticiye Allah adma ve ondan aldtgt yetkiyle uygulayan ki~i olma ~eklinde manevi bir giiy ve otorite saglamt~trr. Merkezi devleti kutsalla~trran anlayt~m, sonraki bolilmlerde de tartt~tlacak olan, devleti Tann'nm yeryiiziindeki yansUDast ya da mutlak ruhun (geist) tarih iyindeki tecessi.im etmi~ ~ekli olarak tamrnlayan Hegel' in (o. 1831) filcriyle33 benzerlik ta~tmast dikkat yekicidir. ilk dort halifenin yonetimi iistlendigi "hilafet donemi" ile Emevller'in yonetim yetkisini deruhte ettikleri "saltanat donemi" hakkmdaki degerlendirmelerde, yonetim ahlakt kavrammtn kapsamma giren; yoneticinin se9ilme usulleri ve yoneticinin ta~UDast gereken nitelikler ile yonetim uygulamalanrun on plana ytkttgt goriilmektedir. ilk dort halifenin seyiminde, ehliyet ve liyakat sahibi olmamn yam stra, isti~are ve icma yoluyla seyilme prensipleri dikkate ahn.mt~ken Muaviye'nin, sava~t da iyeren siyasi miicadeleyle yonetimi ele geyirmesi ve oglu Yezid'i (6. 64/683) veliaht tayin etmesi, 3"yoneticiligin intikalinde veraset sistem.ini ortaya ytkarmt~ttr. 35 Bu donemde, yonetimde dinin hiikiim.lerinin ikinci planda tutuldugu, giiciin hukuktan degil kuvvetten beslendigi, kamu yaran yerine ki~i, aile, akraba 27

28

29 30

31

32 33 J.l

35

tbo Haldfio, a.g.e., c. 2, s. 645; Ethem Ruhi Flglall, "Ali", DiA, c. 2, s. 374. tbn Haldfio, a.g.e., c. II, s. 648. ismail Yigit, "Emeviler", DiA, c. XI, s. 88; Avc1, "a.g.m.", c. XVII, s. 541. Bkz. tbn Haldfin, a.g.e., c. II, s. 650. Ebu AbdiU§h Muhammed b. Sa'd b. Men!' el-K.atib el-H~iml el-Basn el-Bagdadi, Tabakatii'l-Kiibra, (Thk. ihsan Abbas), I. BasUD, Daru's-Sadr, Beyrut 1968, c. ill, s. 183. Yigit, "a.g.m.", c. XL s. 88, Avc1; "a.g.m.", c. XVII, s. 541. Davutoglu, "a.g.m.", c. IX, s. 235. Taberi, Tarih, c. V, s. 323 vd. tbn Haldfin, Tarih, c. II, s. 650.

iSLAM Oil$0NCE VE MEDENiYETiNOE YONETiM·AHLAK ilJ$KlSi

I 111

ve kabile gibi baglann ve ~Ikarlann oncelendigi gibi iddialar, islam alimleri ve Miisliiman toplum tarafmdan yogun bir ~ekilde giindemde tutulmu~, bu nedenlerle Emevi donemi boyunca me~ruiyet, bukul(Ilik ve ahlakilik eksenli tartt~malar canltbgllli korumu~tur. 36 Yonetime getirilmesindeki usule yaptlan itirazlann ve me~ruiyeti olmadtgt iddialannm yam srra, Yezid b. Muaviye'nin dini ve ahlaki degerlere baghhk konusunda ki~isel zafiyetlerinin de bulundugunu dillendiren muhalif hareket, Hz. Peygamberin torunu Hz. Hiiseyin'in (6. 611680) hilafet makamma elveri~li oldugunu benimsemi~ ise de Hz. Hiiseyin, Yezid ordusu tarafmdan Kerbela'da ~ehit edilmi~tir.37 Aym ~ekilde hilafetin saltanata donii~tiiriilmesine bir kar~I duru~ o!arak kendisini emrrii'l-mii'minin iJan eden ve yakla~tk on ytl boyunca Miisliiman cografyanm yansma yakmmm destegini alan Abdullah b. Ziibeyr (o. 73/692) de Haccac b. Yusuftarafmdan Kabe'de aylarca muhasara altmda tutulmu~tur. Hz. Hiiseyin'in actmastzca ~ehit edilmesi ve Abdullah b. Ziibeyr taraftarlanna yonelik ku~atma­ da Kabe'nin mancmtklarla ta~lanmast, Abdullah'm taraftarlanyla birlikte katledilmesP8 gibi travmatik olaylar, elim hirer tarihi hadiseden ibaret kalmamt~, aym zamanda yonetim sistemlerinin ve yoneticilerin ahlakiligi konusu iizerinden itikadi ve siyasi ~eki~melerin siiregelen derin bir ayn~maya donii~mesine neden olmu~tur. Yonetimin toplumun din ve diinya i~lerini diizenlemek amacmdan saptp belirli bir ailenin hakimiyetini me~rula~trrmak i~in kullamldtgt kabuliine dayah fikri muhalefetin saltanat donemi boyunca devam ettigi goriiliir. Agrrhklt olarak KUfe merkezli hareketlerin on plana ~Ikttgt dini argiimanlara dayah bu muhalefet otoriteye degil yonetimin me~ruiyetine kar~tdrr. 39 Aym ~ekilde, kamu giiciiniin ve maliyesinin rrk, kabile veya akrabalik baglan on plana almarak kullamlmast ve Arap olmayan Miisliiman gruplann (mevali), kamu uygulamalannda e~itliksiz muameleye tabi tutulmast da toplum kesimleri arasmda krnlmayt derinle~tirmi~ ve idareye yoneltilen ahlak ve adalet eksenli ele~tirilere kaynakltk etrni~tir. 40 Emevller'den soma yonetimi ele alan Abbasller iimmet i~inde kotii bir intiba brrakmt~ olan Emevi hilafetinin alternatifi olma avantajllli iyi kullanmt~, toplumsal muhalefeti besleyen kamu uygulamalannm olu~turdugu rahatstzhktan yararlanmt~ ve Hz. Peygamber'e nesep itibariyle yakmhgt da me~ruiyet iyin gerek~e gostererek devlet yonetimini ele ge~irmi~lerdir. Emevllerle ba~layan "yoneticinin dini/manevi giicii ve otoriteyi de temsil 36

Bkz. Yigit, "a.g.m.", c. XI, s. 88-89. ibn Kesir, el-Bidt1ye, c. VIII, s. 159; Ethem Rubi F1glalt, "Hiiseyin", DM, c. XVIIl, s. 520; Dna! Klh~. "Yezid", DiA, c. XXXXIII, s. 514. 38 ibn Kesir, el-Bidt1ye, c. VIII, s. 250; Hakkt Dursun YildiZ, "Abdullah b. Ziibeyr b. Avvam", DM, c. I, s. 145-146. 39 Avc1, "a.g.m.", c. XVll, s. 542. 40 fsmail Yigit, "Mevali", DjA, c. XXIX, s. 424-426. 37

112

I DiYANET ilMiDERGi

• CiLT:53 • SAY1:3. TEMMUZ-AGUSTOS-EYLOl2017

ettigi" anlay1~1 Abbasilerde de silrdtiriilmii~, yoneticilere "hallfetullah" ve "zlllullahi fi '1-arz'~ gibi unvanlarla hi tap edilmi~tir. 41 .1055'te Bagdat'a gelen Biiyiik Sel~uklu Devleti hiiki.imdan Tugrul Bey'in (o. 455/1063) Abbasi Halifesi Kaim-Biemrillah'm (o. 467/1075) hilafetine son vermeyip yonetim yetkisini payla~ma yolunu se~mesi, dini-manevi iktidan temsil eden balifenin yanma, idari ve siyasi iktidan temsil eden sultanm eklenmesi ve bu iki otoritenin gene! olarak birbirlerini gii~lendirecek uygulamalarda bulunmast4\ din ve devlet i~lerinin farklt otoritelerce temsil edildigi bir yonetim te~kilatlanmast olarak alglianmaffil~, yonetimde yetkinin payl~1ldlgt yeni bir sistemin ba~langJCI olarak kabul edilmi~tirY Sel~uklu sultanlan doneminde bu ili~kinin stirdtiriildiigu goriilmektedir. Halife veya sultan lakab1yla arulan yoneticilerin belirlenmesinde nesep bag1 olmas1 ~eklindeki tercih devam etmi~tir. Osmanh Devleti donemine gelindiginde yonetim-ahlak ili~kisi kuramsal ve pratik anlamda kar~11Ik bulmu~, KmalizadeAli Efendi'nin (o. 979/1572) "daire-i adliye" olarak ifade ettigi "adalet dongiisii" yonetim uygulamalanrun temelini olu~turmu~tur. Buna gore; devlet, balk, ekonomi ve ordu/gii~ arasmdaki bag1 koruyan ve miilkii ayakta tutan ~ekirdek gii~ adalettir. 44 Kaynagllli Islam dininden alan ve ken dine ozgii kurumsalla~m1~ bir yap1y1 ifade eden bu adalet dongiisii, ulema ve dii~iinilrlerin devleti denetlemesinde anahtar bir konuma sahip olmu~, toplumsal dengenin saglanmast ve devletin gev~eklik, btkkm.hk ve gerileme gibi olumsuz durumlann i9ine dii~mekten kurtulmas1 da "esaslann esast" olarak kabul edilen adaletle ili~­ kilendirilmi~tir.45

Kamu idaresinin en iist otoritesini temsil eden Osmanl1 padi~ahlannm., Yavuz Sultan Selim'den (o. 926/1520) itibaren halife unvan.IDLda ta~tdtk­ lan, ba~lang19ta "badimii '1-haremeyni ·~-~erifeyn" unvaruyla yetinilirk.en, Kam1ni Sultan Siileyman'dan (o. 974/1566) itibaren "halife-i n1y-i zemin", m. Selim'den (6. 1223/1808) sonra ve ozeUikle Sultan Abdiilaziz'den (1830- 1876) itibaren de "halife-i miislimin" ve "zillullahi fi'l-arz" lakaplanrun kullaruld1gt bilinmektedir.46 Boylece dinl/~er'i ve siyasi otoriteyi tek ki~ide toplayan yonetsel anlayt~a geri doniilmii~, Emevi doneminde oldugu gibi, yoneticinin Yaratlc1yla ilintili bir unvanla amlrnast gelenegi canlandtnlml~tlr. 41

Bkz. Ytldtz, "a.g.m.", c. I, s. 31 vd;Avc1, "a.g.m.", c. XVTI, s. 542. Bkz. ibn Kesir, el-Bid6ye, c. XV, s. 792. 43 Bkz. Avc1, "a.g.m.", c. XVTI, s. 542. 44 Ersan Ersoy, "Dev1et Ahlaia veya Ahlakh Dev1et", Sosyologca, s. 110; Abdilllatif Armagan, ''Klasik Donemde Osman1J1arda Dev1et Yonetim Anla}'l~rnda Dair Baz1 D~iince1er", Gazi Akademik Bakz~. c. 5, sy. 9, KJ~ 2011, s. 155. 4 s Ejder Okum~. "OsmanWar'da Siyasa1 Bir Kurum 01arak Ada1et Dairesi", Sosyal Bilimler Ar~ttrma Dergisi, Mart 2005, sy. 5, s. 45-51. ~ Armagan, "a.g.m.", s. 149-150. 42

iSlAM D0$0NCE VE MEDENiYETiNDE YONETiM-AHl.AK I~Kisl

I 113

islam tarihi boyunca devlet anlayt~mdaki en onemli degi~melerden biri, Osmanh Devleti'nin yikllmastyla hilafetin ortadan kalkl~J. ve somlirge doneminin ardmdan ortaya 9Ikan millet-devlet orgiitlenmesine ge9i~tir- .Bu donii~iim, gerek teorik gerekse pratik devlet anlayt~mda ciddi bir hesapla~­ ma zorunlulugunu beraberinde getirmi~tir. Oncelikle devlet, hukuki ve ahlakl temelli hayat anlayt~IDl siyasi anlamda hayata ge9iren bir ara9 olmaktan 90k, modem milletlerarast sistemin bir unsuru olarak anla~tlmaya b~~­ lanmi~hr. Miisliiman toplumlarm IL Diinya Sava~t 'ndan soma yaygmla~an bagunsiZlik miicadeleleri, Miisliiman niifusa dayanan millet-devletlerin ortaya 9Ikl~1 ile sonuylanmi~hr- Bu devletlerin yonetimi, kendi :t:nedeniyet ge9mi~i ve dolaytsiyla da kendi tarihine ozgii yonetim anla}'l~l dt~mda, yeni bir siyasi anlay1~m esaslarma gore ~ekillenrni~tir. Modem diinyanm, Miisliiman toplumlan idare eden erklerin olu~um evrelerinde, "devnetin islami-ahlakl idealleri geryekle~tiren bir ara9 oldugu" anlayi~llll otelemeleri, "islam! devlet" kavrailll iizerinden yeni bir dinlf siyasi aray1~a giren aklmlan tetiklemi~tir. Ancak bu aklmlarm, bir millet-devletin islam! esaslara gore diizenlenrnesi anlayi~tyla smrrh kalmalan, altematif bir milletlerarast hukuk ve siyaset sistemi olu~turmalarm1 zorla~­ hrilll~hr- 47

Giiniimiiz diinyasmda; dini referanslarm otoritenin me~rfila~tmlma aract haline getirilmesi ~eklindeki tarihsel omeklerin de etkisiyle, dini degerlerin ilkelere dayah bir yonetimin in~ast aytsmdan elveri~li olup olmadtgi tartt~ma konusu edilmi~tir. Yonetim ahlakma dair ilkelerin, giincel anlay1~ ve beklentiler qe goz oniinde bulundurularak yeniden ele ahnmast, degi~en ve geli~en diinyanm etik ilkeler ve degerler noktasmdaki beklentilerine kar~1~ gelmektedir.

2. itikadi/KeHimi A~1dan Yonetim-Ahlak ili~kisi . Islam dii~iincesinde inan9la yonetirn arasmda teorik ili~ki kurulmast amactyla, ilahiyat ve tabiiyat konulanyla birlikte imamet ve hilafet meseleleri de akaidlkelam kitaplannda ele alllliDl~trr. 48 Yonetim ve yoneticiyle ilgili konulann inancm slhhati ayismdan ele ahnmaslDln yerinde olmad1g1, 47

Bkz. Davutoglu, "a.g.m.", c. IX, s. 238. Bkz. Ebii'l-Hasan el-Efan, el-ibane an Usiili'd-Diyone, I. Basun, Kahire, Daru'lEnsar, 1977, s. 251-260; imfunii'l-Haremeyn Abdiilmelik Ebii'l-Meali Ciiveyn1, Lumaz1 '1-Edillefi Kavoidi Ehli 's-Siinne ve 'l-Cemaa, (Tbk. Fakiya Hiiseyn Mahmud), Beyrut 1986, s. 128-130; Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed et-Tahavi, Akaidu~­ Tahdviyye, ($erh ve Ta'lik: Naszruddin el-Elbani), Beyrut 1993, s. 81; $emstiddin Ebu Abdillah ez-Zehebi, el-Mukaddimetu 'z-Zehro fi idohi imometi'l-Kiibra, (Thk. Ali Riza b. Abdillah b. Ali Rlza), Kahire 2008, s. 12 vd; Davutoglu, "a.g.m."; c. IX, . s. 238.

48

114

I OiYANET iLMi OERGi

• CiLT: 53 • SAYI: 3 • TEMMUZ·A~USTOS-EYLOL 2017

daha yok Fiklh ilmi aylSlndan degerlendirilmesi gerektigi. dile getirilmek.le birlikte,49 ozelliJ9.e $1a'nm imamet ve hilafeti inany meselesi olarak i~le­ mesiyle birlikte, konunun akaid/kelam kitaplannda tez-antitez ~ek.linde ele almdigi kabul edilmektedir.50 Akaid-KeHim kaynak.lannda imamet veya hilafet ba~hg1 altmda ele ah- · nan tarti~malar, ilk dart halifenin yoneticiliginin temellendirilmesine ve · me~ruiyete dair ileri si.iliilen anti tezlerin yi.iriitiilmesine yooeliktir. Bununla birlikte, me~ruiyete dair tezlerin Kur'iin ayetlerinin tefsir edilmesi ~ek­ linde ortaya konmu~ olmasi,51 meseleyi aym zamanda Tefsir ilminin ilgi sahasma yekmi~tir. Ote yandan, Hulera-yi Rii~idinin ilmi, ahliikl ve idari kapasiteleri balammdan halifelige en liiytk ki~iler oldugu anlatlm1 ayet ve hadislerle peki~tirilmi~,52 yoneticide bulunmas1 gereken vasdlar sayllrrken yonetim ahliila anlayi~Imn ilk omek.leri de ortaya konmu~tur. $Ia mensuplan, Hz. Peygamber'den sonra onun miinevl sorurnluluklanm da i.istlenecek ~eki lde, toplurnun liderligini deruhte etrnek i.izere, nasla belirlenmi~ bir imamm bulunmasmm zorunlu oldugu iddiasm1 gi.iylendirmek iyin Kur'iin iiyetleri ve badisler kar~1smda mezhebi bir anlay1~ ve yak.la~Im sergilemi~lerdir. Boylece; yonetim-ahliik ili~kisi, yonetim-inany perspektifinde degerlendirilmi~, EW-i Si.innet ve Mu'tezile gibi inany ekolleri tarafmdan da sorun inany konusu olarak i~lenmi~tir. $1a'ya gore Cebrail (a.s.) Veda Hutbesi srrasmda Hz. Peygamber'e Hz. Ali'nin hiliifetini iliin etrnesini iletrni~. Hz. Peygamber ise ashabmm bunu kabullenmekte zorlanacagm1 di.i~i.inerek bir si.ire bu konuda duraksam1~, hac sonrasmda Medine'ye doni.i~ yolunda Gadir-i Hum mevkiinde konaklarken (H. 10, M. 632) "Ey Peygamber! Rabbinden sana fndirileni teblig et. Eger bunu yapmazsan onun verdigi peygamberlik gorevini yerine getirmemi§ olursun. Allah seni insan/ardan korur. $iiphesiz Allah, Jcafir/er toplulugunu hidayete erdirmeyecektir."53 a.yeti nazil olmu~tur. Bunun i.izerine Hz. Peygarnber (s.a.s.) ashiibm1 toplayarak "Sekaleyn badisi" diye rne~bur olan sozlerini soylemi~tir: "Size paha bi{:ilmez iki §ey bzrakzyorum: Allah 'm kitabzm ve Ehl-i Beytirni. Benden sonra bunlara sarzlzrsamz asia sapzklzga dii§mezsiniz ... ".54 Resfil-i Ekrem konu~rnasm1 bitirdikten sonra Ebii Hamid Muhammed b. Muhammed Gazzali et-Tiist, el-lktisiidfi'l-l~ikad, Beyrut 2004, s. 120, 127. 50 Osman Oral, "Kelam Ekollerine Gore Halife/Devlet B~kant 'nm Gorev ve Haklan", EKEV Akademi Dergisi, yii: 19, sy. 62, s. 380; Mebmet Akif Aydm, "imamet'' DiA, c. XXII, s. 204. 51 Oral, "a.g.m.", s. 380; Bkz. Cuveyn1, a.g.e., s. 128; Efari, a.g.e., s. 251-260. 52 Bkz. E~'ari, a.g.e., s. 251-260. 53 Maide, 5/67. 54 Hadis i9in bkz. Tirmizt, "Menaktb", 31; Ahmed b. Han bel, Miisned, (Thk.. $uayb el49

ISlAM D0$0NCE VE MEDENiYETiNOE YONETiM·AHI.AK ili$KiSi

I 115

Hz. Ali'yi sag tarafma alrm~, elini tutup kaldrrmt~ ve ~oyle demi~tir: "Ben kim in mevlasz isem Ali de onun mevlaszdu: Allah 'zm, onu seveni sev, ona dii~man o/ana dii~man of!" Hz. Peygamber'in bu aylkl.amalanndan soma, ba~ta Hz". Ebu Bekir ve Hz. Orner olrnak tizere orada bulunan Mtisltimanlar Hz. Ali'yi tebrik etmi~lerdir. Bunun iizerine nazil olan "Bugiin sizin ic;in dininizi ilona/ ettim, iizerinize olan nimetimi tamamladzm, din olarak sizin ic;in islam 'z begendim"55 mealindeki ayet de anlam olarak bu olayt anlatmaktadtr. 56 $ii mtifessirler Allah'm en son emrettigi farzm velayet oldugunu, bOyIeee dinin kemale erdigini ileri siirmekte,S7 Hz. Peygamber'in Sekaleyn hadisinde Ehl-i Beyt'in kendisinden soma velayeti tistlenecegine vurgu yapmast tizerine, bir grup Mtisltiman'm Kabe'de bulu~up, imametin Ehl-i Beyt'ten birine verilmesini asia kabul etmeyeceklerine dair gizli bir anla~ma yaptJklanna dair rivayetlere yer vermi~lerdir. Bu anlatJmlara gore, "Yoksa (gerc;egi kabul etmeme konusunda) bir i~e kesin karar mz verdiler? $iiphesiz biz de (onlarz cezalandzrmakta) kararlzyrz. Yoksa onlarzn szrlarmz ve gizli konu§malarmz duymadzgzmzzz mz sanzyorlar? Hayzr! Oyle degil, yanlarmdaki elc;ilerimiz (melekler) yazmaktadzrlar."58 ayeti de bu durumu Hz. Peygamber'e bildirmek amactyla niizil olmu~tur. 59 $1a'nm hiliifet, imamet, vesayet ve velayet gibi yonetim kavramlanna bakl~I, Kur'an ayetlerinde yer verilen pek yOk kavram gibi ahlaki kavramJara da yanstmt~, nifak, zuliirn, bagy, fah~a gibi olumsuz nitelikleri anlatan ayetlerin Hz. Ai~e, Hz. Ebfibekir, Hz. Orner ve Hz. Osman ba~ta olmak

55

56

51

58 59

Arnafid-Adil _Miir~id), I. Bastm, Beyrut, Miiessesetii'r-Risale, 2001, c. II, s. 71, 94, 262. Hadisin $ia ve Ehli SOnnet kaynaklanndaki varyasyon ve tartl~malan iyin bk.z. Ebfi Ca'fer Ahmed b. Muhammed et-Tahavi, $erhu Mzl~kili'l-asaJ; I. Bastm, Beyrut, Miiessesetii'r-Risale, 1994, c. V, s. 13-20; Mustafa Oz, "Sekaleyn", DjA, c. XXXVI, s. 325-326; Ebii'I-Kastm el-Mfisevi ei-Hfii, el-Beycinfi Teftfri'l-Kur'an, ts. s. 459. Maide, 5/3. Ebii'l-Hasan Ali b. ibrahim el-Kumml, Tefsiru'I-Kwmnf, I. Bastm, Kum, Miiessesetii'l-imam Mehdi, 2014, c. I, s. 254-256; Ebu-Nadr Muhammed b. Mes'ud el- Ayy~i, Teftiru'I-Ayya~f. I. Bastm, Tahran, Merkezu't-Tab' ve'n-Ne~r fi Miiesseseti'I-Bi'se, 2001, c. IT, s. 63-66; Muhammed b. Muhammed Rlza el-Kummi el-Me~hedi, Kenzii'd-Dekaik ve Bahrii'l-Garciib (Thk. Hiiseyin Dergahi), I. Bastm, Tahran, Mliessesetu $emsu'd-Duha, 1968, c. rv, s. 20; Ebfi Ali Fad! b. Hasan etTabersi, Mecmeu'l-Beyan fi Teftfri'I-Kur'an, I. Bastm, Beyrut, Daru'l-Murteda, 2006, c. III, s. 313-314; Muhammed Hiiseyin b. Muhammed b. Muhammed Hiiseyin et-Tabatabai, Teftirii 'l-Beyan fi '1-Muvafakati beyne 'l-Hadisi ve '1-Kur 'an, (Thk. Asgar iradeti), I. Bastm, Beyrut, Daru't-Tearufli'l-Matbfiat, 2006, c. ill, s. 200-202, c. III, s. 313-315; Aynca bk.z. Ethem Ruhi Ftglalt, "Gadir-i Hum", DjA, c. XIII, s. 280. el-Kumml, a.g.e., c. I, s. 239; el-Me~hedi, a.g.e., c. rv, s. 21-22. Zuhruf, 43/79-80. el-Kumml, a.g.e., c. I, s. 254.

116

I DIYANET ii..Mi OERGI •

CILT: 53 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYI.OL 2017

i.izere sababenin onde gelenleri ve Muaviye b. Ebu Sufyan ile diger Emevi htiktimdarlanna i~aret ettigi, adalet, ihsan ve mizan gibi olumlu konulan anlatan ayetlerin ise Hz. Ali ve Ehl-i Beyt imamlanna i~aret ettigi yakla~tml benimsenmi~tir. Kur'an ayetlerinin vahyedildigi donemde heni.iz ger~ekle~memi~ olaylann ayetlerin niizul sebebi olarak gosterilmesi sorunu ise "te'vili tenzilinden sonra vuku bulan ayetler" formiiliiyle a~tlmaya ~ali~tlmi~tlr. 60

$ia'run yonetim anlay1~Inm inan~ ilkeleriyle ili~kilendirilmesi ve naslan mezbebi perspektifie yorumlamast ka~tsrnda Ehl-i Siinnet mezbeplerinden E~'ariyye'nin kurucusu Ebii'l-Hasan el-Efari (o. 324/935-36), el-ibane isimli eserinde yer verdigi "Hz. Ebu Bekir Stddik'in imameti" babrnda, onun hilafetinin me~ruiyetini Kur'an ayetleri ve hadislerle karutlamaya yonelmi~tir. E~'ari; "Allah, i~inizden, iman edip de sa/ih ameller i§leyenlere, kendilerinden once ge~enleri egemen laldzgz gibi on/an da yeryiiziinde mutlaka egemen lalacagzna, onlar i~in ho~nut ve razz oldugu dinlerini iyice yerl~tirecegine, ya~adzklan korkularmm ardmdan kendilerini mutlaka emniyete kavu~turacagzna dair vaatte bulunmu~tur. Onlar bana kulluk eder ve bana hi~bir ~eyi ortak ko~mazlar. "61 "Onlar oyle kimselerdir ki, ~a­ yet kendilerine yeryiiziinde imlcan ve ilctidar versek, namazz dosdogru Tala~; zelcatz verir, iyiligi emreder ve kOtiiliigii yasaklarlar. Biitiin i§/erin alabeti Allah 'a aittir."62 ayetlerini zikrettikten sonra, Allah Teala'run Kur'an'rn pek ~ok yerinde mubacir ile ensan ve bunlardan islam'a ilk girenleri ovdiigiinii, aynca Bey'atii'r-Rldvan'a63 katdanlardan razt oldugunu, "$iiphesiz

Allah, aga~ altmda sana biat ederlerken inananlardan ho~nut olmu~tur."64 ayetiyle buyurdugunu belirtir. E~'ari'ye gore, Hz. Ali gibi Hz. Ebu Bekir, Hz. Orner ve Hz. Osman da Allab'm Kur' an' da ovdiigu ve kendilerinden raz1 oldugunu a9tk~a belirttigi kimseler arasrndadrr. Allah'm ovgiisiine mazbar olan sah§be toplulugunun Hz. Ebu Bekir'in yoneticiliginde icma etmesi ve onu "Resillullah'm halifesi" unvaruyla isimlendirip biat etmesi, hem erdem ve fazilet bakrmmdan hem de yoneticilik i~in gerekli olan; ilim, ziibd, gii9lii gorii~ ve toplumu yonetme kabiliyeti gibi nitelikler bakrmmdan aralanndaki en liyakatli ki~i oldugunu onaylamalan anlamma gelmektedir. Hz. Alive Hz. Abbas'm 60

61 62

63

64

Mustafa Oztiirk, "$ii-imami Tefsir Killtiirilnilo Genel Karakteristikleri", Tarihten Gfiniimiize Kur 'an 'a Yakla§zmlar. tlim Yayma Vakfi Kur'an ve Tefsir Akademisi, I.

Basu:ri, istanbul2010, s. 259. NO.r, 24/55. Hac, 22/41. Hicretin 6. ytlmda ashabm Hudeybiye'de Hz. Peygamber'le yapttklan biat. (Detayh bilgi i~in bkz. Mustafa Fayda, "Bey'atil'r-Rldvan", DiA, c. VI, s. 39-40.) Fetih, 48/18.

islAM DO$UNCE VE MEDENivETiNDE YONEliM-AHLAK i~Kisi

I 117

gecikmeli de olsa biat etmeleri tam anlarmyla icmam geryekle~tigini gostermektedir. Her iki ism.in de gonulden olmamakla birlikte zahiren biat ettikleri ~eklindeki $it goru~leri reddeden Efarl, insanlarm zahiri goru~leri ii.zerinden hi.ikiim verilmesi gerektigini, aksi halde bi9bir konuda htiktim verilemeyecegini ifade eder. Hz. Ebu Bekir'in hilafeti me~ru oldugu gibi, Hz. Omer'in hilafeti Hz. Ebu Bekir tarafindan yapdan atama nedeniyle, Hz. Osman'm hilafeti ~fua meclisi karanyla, Hz. Ali'nin hilafeti de ehl-i hal' ve'l-akd olan sahabenin karanyla me~rudur. Hule:Ia-yi ~idl'nin bilafet srralamalan ayru zamanda erdem, fazilet ve ilim bala.mmdan da geyerli bir srralamadrr. Dort halifenin her biri islam iimmetinin yoneticisidir ve dordtintin de adalet ve fazilet sabibi olduklan konusunda iimmet ittifak etmi~tir. Hz. Peygamber'in "Ummetim arasmda halife/ik otuz sene olacaktzr bu miiddetten sonra hiikiimdarlzk gelecektir"65 hadisi de dort imarmn her birinin hilafetinin me~ru olduguna delildir. 66 Hicri ikinci asrrda Vasil b. Ata ve Amr b. Ubeyd'in onciiliigti.nde ba~­ layan ve inany anlayt~t, "usUl-i .hamse" olarak bilinen; "tevhit", "adalet'', "va'd ve vaid", "el-menzile beyne'l-menzileteyn", "emr-i bi'l-ma'ruf ve nehy-i ani'l-miinker" kavramlan temeline dayanan Mu'tezile mezbebi, yonetime bala~ as;tsmt da bu zemine oturtmaya yah~mt~ttr. Mezhebin iinlii kelamctst Kadt Abdiilcebbar (6. 415/1025), $erbu'l-Usfili'l-Hamse isimli eserinde, be~ temel ilkeden ernr-i bi'l-ma'rufve nehiy ani'l-munker ba~h~ altmda imamet bahsini i~lemi~tir. Ona gore birey ve topluma iyiligi anlattp yaymak ve insanlan korulukten sakmdmp ahkoymak, Kur'an-1 Kerim'in ayetleriyle her Musliiman i9in zorunlu lahnan bir gorevdir. "Siz, insanlar i9in 91kanlmz~ en hayzrlz iimmetsiniz. iyiligi emreder, kotiiliikten men eder ve Allah 'a iman edersiniz. " 61 Ayeti ve Hz. Lokman' m dilinden ogluna hitaben zikredilen "Yavrum! Namazz dosdogru Ia!. iyiligi emret. Kotiiliikten alzkpy."68 ayeti buna delildir. 69 iyiligi yaymak ve kotiiliiklerden sakmdrrmak ancak yoneticiler tarafindan yerine getirilebileceginden, imametin bu ba,§ltkla baglanttst vardrr. imam, yonetim.in en iist otoritesini temsil eder. $er'i htikiimlerin yiirtitiilmesi, ~ehirlerin buzurunun tem.in edilmesi, bozgunculann engellenmesi, aksakltklarm giderilmesi, ordu, sava~ ve adaletle ilgili i~lerin diizenlenmesi ve benzeri konular, yonetim olmadan geryekle~tirilemeyecek konulardrr. Bu baklmdan, topl~u yonetecek bir imarmn 65

Tirm.izi, "Fiten", 48; Ebfi Davfid., "Siinne", 8; EbfiAbdurrahmanAhmed b. :;>uayb b. Ali el-Horasfull en-Nesai, es-Siinenii '1-Kiibrti, (Tahkikve tahri~: HasanAbdiilmiin'im 96 buyurmu~tur. Emanetin korunmast, aym zamanda miimin ile mtinafik arasmdaki ayrrt edici ozelliklerdendir.97 Ebll ishak es-Sa'lebi (o. 427/1035), Hakaikii't-Tefsir isimli eserinde hilafet ile krallik arasmdak.i aynct kriterin etik degerler olduguna dair gorii~ ve yorumlara yer verir. "Hani, Rabbin meleklere, "Ben yeryiiziinde bir Kur'cin, I. Basun, Dam ihya-i't-Tmasi'l-Arabi, Beyrut 1997, c. V, s. 389. 9-1

95 96

97

EbU'l-Kas1m ZeynUlislam Abdiilkerim b. Hevazin b. Abdilmelik. el-Ku~eyri,

Letciifo '1-l~circit, ill. Bas1m, MISlr, ts., c. ill, s. 36. Nis§., 4/58. · Ebu Muhammed el-Hilseyn b. Mes'Ud b. el-Ferra' el-Begavi, $erhii's-Siinne, (fhk. $uayb ei-Aroaut), II. BasliD, el-Mektebii'l-lslami, Dun~k 1983, c. I, s. 75; Ebu Bekr el-Beyhaki, Ahmed b. ei-Hiiseyn b. Ali ei-Horasaru, es-Stinenii'l-kiibrci, (Thk. Muhammed AbdUlkadir Ata') II. Bas1m, Daro'l-Kiltilbi'I-ilmiyye, Beyrut 2003, c. VI, s. 471, c. IX, s. 387. Al.usi, Rzihu '1-Me 'cinf, c. ill, s. 62.

halife yaratacagzm" demi§ti. Onlar, "Orada bozgunculuk yapacak_. kan dokecek birini mi yaratacaksm?" demi§lerdi ... " 98 ayetini d~ yonetimin ahlakiligi baglammda degerlendirir. Ona gore, yonettigi kimselere adil davranan, haklan e~it dag;Itan, aile bireylerine ~efkat gosterir gibi yonettilderine de ~efkat gosteren ve Allah 'm kitabtyla htikmeden ki~i halifedir. Herhangi bir kimsenin hak:ki olan bir dirhemi hakslZ yere ahp da hukuka aykm olarak kullanan, halife degil, kraldrr. 99 Mtifessirin burada hiliifet kavrarmyla hukuk1 ve ahlak1 sorumluluk arasmda ili~ki kurdugu, ahlaki endi~eler t~t­ mayan yonetimi ise kralhk kavramtyla ozde~le~tirdigi gortilmektedir.

Gazzall'nin (o. 505/1111) de yonetim ahlalG anlayt~mt Kur'an ayetleri baglammda kurguladtg;I gortiltir. Ornegin, "Gormedin mi, Allah naszl bir benzetme yaptz. Giizel soz, kokii (yerde) sa bit, dallan gok:te alan giizel bir agar gibidir' 100 ayetini zikrettikten sonra, agas; metaforu tizerinden yoneticiye ~u nasihatlerde bulunur: "(Ey melik!) Allah, sana ebedi saadetin ve is;inde sonsuz ya~ayacag;In nimetlerin iman s;ekirdegini kalbinin en duru yerine ekti, kalbine ve stmna tevdi etti ve sana bu s;ekirdegi yeti~tirme imkam sundu. 0 Mlde sen de bu agact itaatle sulamasm ki, ayette anlattldtgt gibi, koklerin yerin en derinliklerinde ve dallan da ytice semalarda olsun. Agacm dallan imanla kemale ermezse, dallan da tekemmtil edemez. 0 zaman agacm son nefesini verip oliip yitmesinden korkulur. Kalp ile iman kok, bedenin organlanyla arne! ise dallardrr. Bilgili sultan, agac1 yeti~tir­ mekle me~gul olmahdrr. Bunun is;in de haftarun gtinlerinden birini sadece ibadetlere ayrrmahdtr ki bu giin, Cuma gtinti olmabdrr". Devaounda ise, yonetime y~nelen riskier, dant~ma ve fikir ah~veri~inde bulunmamn onemi, uzmanlardan yararlanmarun gerekliligi, zuliimden, kibirden, ofke ve intikam duygulanndan kas;mma, affedici olma, empati yapma, insanlan e~it gorme, kamu hizmetlerini diger i~lere onceleme, liiks ve israftan kas;mma ve halim olma gibi ahlak1 degerleri ogiitler. 101 Benzer bir omek olarak da Osmanh ahlaks;tst Birgivi Mehmed Efendi'nin (6. 98111573) satrrlarma yer verilebilir. Cilau'l-Kulfib adh me~hur eserinde onun yonetim mesuliyetini tistlenen ki~ilere yonelik oasihatlerini bir arada okumak mtimkiindiir. II. Selim'in hocast Ataullah Efendi'oin ricastyla kaleme aldtg;I risaleoin us;iincii boliimiinii Hace-i Sultaoi'ye ozel nasihatlere ayrran Birgivi, neredeyse her ciimlesini ayet ve badislere dayimdrrmak sfuetiyle yoneticilere sesleoir. Herkesin s;oban oldugunu ve 98

Bakara 2/30. Ebfi ishak Ahmed b. Muhammed b. ibriihlm es-Sa'lebl, el-Keif ve'/-Beytin an Tefsiri '1-Kur 'an, (Thk. Muhammed b. A~Gr), Dfuu ibyai't-Tiirasi'l-Arabl, Beyrut 2002, c. I, s. 177. 100 ibriihl.m, 14/24. 101 Gazzall, et-Tibrii'l-mesbitk, s. 6-8 vd.

99

124

I DiYANET!LMlDERGi.

C!LT:53. SAY1:3 • lEMMUZ-AGUSTOS-EYL0L2017

raiyyetinden mesul bulundugunu battrlatarak ba~layan ci1mleler arasmda amirin, memurlannm ablaki durumundan da sorumlu olduguna yer verilmesi dikkat ~ekicidir. Birgivi'ye gore yonetici, bulundugu makamm yiiceligine aldanmakstzm kendi eksiklerini gormesini bil.meli, Allab'a yalvanp af, afiyet, nza, tevfik ve istikamet dilemeli, Allab'm nimetlerine kendi kazanc1 ile degil, O'nun liitfu ile kavu~tugunu kabul edip, biitiin i~lerini 'gayb1 ve goriiniip durant bilen'e havale etmeli, fazliDl dileyerek O'na dayanmaltdtr. 102

4. Flkhi A~tdao Yonetim-Ablak ili~kisi imamet, bilafet, velayet gibi yonetime dair konular, konuya atfedilen onem, ibtiya~lann ~e~itliligi ve bakt~ a~tSl farkltltgt gibi nedenlerle kelfun, islam ablakt, islam felsefesi, dinler tarihi, fi1oh ve tefsir gibi pek ~ok disiplin i~erisinde kendisine alan bulmu~tur. Yonetimle birlikte elde edilen giiciin sagladtgt kazantmlar ise meselenin sadece ilmi yoniiyle degil, sosyal ve siyasal yoniiyle de incelenmesine neden ol.mu~tur. Dinler Tarih~i­ si ~ehristani'nin (o. 548/1153); ''islam dininin diger temel meseleleriyle kar~tla~tmldtgtnda, imamet meselesi, Milsliimanlann birbirlerine en fazla kth~ ~ekme sebebi olmu~tur." 103 ~eklindeki yorurnu, islam dil~ilncesinin her doneminde yonetimin konumunun tarumlanmasma duyulan ibtiyact ~arp1c1 bir ~ekilde ifade etmektedir: Asr-1 Saadetten itibaren Miisliirnanlar, bayatlanru Kur'an ilkeleri dogrultusunda ve Hz. Peygamber'in omekligine gore diizenleme aray~ma girmi~lerdir. Bunun sonucunda ablak hadisleri, biiyiik hadis koleksiyonlanrun "Kitabii'l-Edeb", ''Kitabii'l-Birr", ''Kitabii Hiisni'l-bulk'' gibi ba~ltklan altmda derlenmi~, ablak rivayetlerini bir araya getiren miistakil eserler kaleme almmt~ ye fi1oh kitaplannda da ameli ablak konulan miistakil ba~ltklar balinde derlenmi~tir. ltw

- ...:,

fslam siyasi dil~ilnce tarihi i~inde en onemli kaynaklar, islam hukuku metodolojist · ~er~evesinde devleti ve siyasi yaptlanmalan yorumlayan · eserlerdir. "el-Ahkamii's-sultaniyye" ve "es-Siyasetii'~-~er'iyye" gibi isimler altmda toplanan bu eserlerde devlet anlayJ~J, siyasi ger~ekligin islam bukuku a~1smdan yorumlanmas1 ve yonlendirilmesi ~eklinde ortaya 102

Birgivi Mehmed Efendi, Cilliii '1-ku/Ub (Miiellifham), SU!eymaniye Ktp., $ehid Ali P~ 001., no: 1477, vr. 24b-26a. Birgivi Mehmed Efendi, Risalefi Medhi 's-Sultani '/, Adil ve Zemmi's-Sultcini'z-ZO/im adli eseriyle de yonetim-ahlak i~kisini irdeleyen bir Osmanh Blimidir. Detayh bilgi i~in bkz. Huriye Martt - Ahmed Urkmez, ''XVI. Astr Osmanhsmda Bir Alimin Kaleminden Siyaset El~tirisi: Birgivi ve "ZUhru'lMilluk" Adli EserininTetetlniesi";Cu.Wrova Oniversitesi ltahiyat Fakiiltesi Dergisi, c. 15, sy. 2, Temmuz-Arallk 2015, s. 1-28. 103 EbU'l-Feth Taciiddin Muhammed_b. A~lkerim b. Ahmed e~-$ehristani, el-Mile/ ve'n-Nihal, MUessesetu'l-Halebi, c. I, s.-22. . 1114 Mustafa