LEKSYKOGRAFICZNE PROBLEMY OPISU TERMINOLOGII

ISBN 978–83–63090–56–2

LEKSYKOGRAFICZNE PROBLEMY OPISU TERMINOLOGII

Leksykograficzne problemy opisu terminologii

(ze szczególnym uwzględnieniem terminologii zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzysowych)

Projekt okładki Eva Damborská

Recenzenci: Prof. dr hab. Maria Peisert, Uniwersytet Wrocławski Prof. PWSZ PhDr. Eva Mrhačová, CSc., PWSZ w Raciborzu

Publikacja opracowana i wydana jako wynik realizacji projektu Czesko-polskie centrum leksykograficzne. Projekt jest współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Republika Czeska – Rzeczpospolita Polska 2007–2013 „PRZEKRACZAMY GRANICE”. Publikacja dofinansowana przez Wydawnictwo PRO.

INSTYTUT NEOFILOLOGII PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ W RACIBORZU

Leksykograficzne problemy opisu terminologii

(ze szczególnym uwzględnieniem

terminologii zintegrowanego systemu

reagowania w sytuacjach kryzysowych) © Wydawnictwo PRO

ISBN 978–83–63090–56–2 Wydawca: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu, ul. Juliusza Słowackiego 55, 40–444 Racibórz oraz Wydawnictwo „Pro”, skr. poczt. 7, 59–230 Prochowice. Objętość 15,7 ark. druk. Papier 80 g offset.

Redakcja naukowa

Mieczysław Balowski

Racibórz 2014

Mieczysław BALOWSKI, Tomasz MARCINKOWSKI, Wyraz żargonowy czy termin? Próba opisu leksyki socjolektu policyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Spis treści Mieczysław BALOWSKI, Leksyka specjalistyczna a komunikacja w sytuacjach kryzysowych . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Terminologia w komunikacji codziennej 5

Terminologia w komunikacji kryzysowej

Mieczysław BALOWSKI, Dynamiczne układy w opisie leksykograficznym (na przykładzie terminologii) a słowniki specjalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . Janusz PAŚKIEWICZ, Pragmatyczno-komunikacyjne kategorie pojęcia »agresja« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aleksander WIŚNIOWSKI, Terminologia w języku uczestników karnej rozprawy sądowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marika PŁAWIAK, Mediacje na polsko-czeskim pograniczu jako nowy sposób rozwiązywania problemów powstałych w sytuacjach kryzysowych . . . . . . . . . . .

Michał KOTALA, Słownictwo i terminologia stosowana w sytuacjach ostrego konfliktu . . . . . . . . . . . . . . .

Justyna KOŚCIUKIEWICZ, Terminologia pogotowia ratunkowego i Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego stosowana w sytuacjach nagłego reagowania . . . . . . . Grażyna BALOWSKA, Polsko-czeska terminologia pożarnicza. Zagadnienia ekwiwalencji językowej . . . . . . . . . . . . Joanna MAKSYM-BENCZEW, Terminologia policji i centrum zarządzania kryzysowego – budowanie haseł słownikowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

141

17 33 47 71 83 103 117 129

Roman SLIWKA, Sposoby wykorzystania terminologii w reklamie (na przykładzie reklamy samochodów i kosmetyków) . . . . . . . . . . . Mirela SOLICH, Czesko-polska terminologia bankowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Katarzyna JURKIEWICZ, Czesko-polska terminologia kulinariów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paulina SWADŹBA, Czeskie i polskie nazwy deserów . – klasyfikacja i definiowanie . . . . . . . . . . .

. . . . .

175

. . . . .

187

. . . . . . . . . . . . . . .

197 211

Społeczne tło komunikacji kryzysowej na polsko-czeskim pograniczu Jan CIEŚLAK, Rola mediów w stanach nadzwyczajnych (na podstawie działań Radia Vanessa Fm podczas powodzi w 1997 roku). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jan RÓG, Uwarunkowania społeczności lokalnej . . . . . . . .

225 233

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

251

Mieczysław BALOWSKI

Leksyka specjalistyczna a komunikacja w sytuacjach kryzysowych Jednym z zagadnień, którego analizy podjęli się badacze skupieni w Centrum Leksykograficznym w Raciborzu, jest problem doboru oraz opisu leksyki wykorzystywanej w komunikacji na polsko-czeskim pograniczu w sytuacjach wymagających szybkiej i nagłej reakcji. Mając na uwadze tak ważny czynnik, jakim jest konieczność natychmiastowego działania, oraz fakt udziału w sytuacji kryzysowej, wyzwalającej silne emocje, osób posługujących się różnym językiem, wydaje się zrozumiałe, że właściwy dobór jednostek leksykalnych w sposób zasadniczy decyduje – z jednej strony – o skuteczności działania służb ratowniczych oraz – z drugiej strony – o odpowiednio podjętych czynnościach ratunkowych. W takiej chwili bowiem nie ma czasu na dłuższą analizę wydarzenia i szczegółowe rozpoznanie zagrożenia życia ludzi, biorących w nim udział. Reakcja musi być natychmiastowa i precyzyjna, a przede wszystkim trafna. Te czynniki aktu komunikacji w sytuacji kryzysowej niejako wymuszają użycie jak najmniejszej ilości słów o jak największej pojemności informacyjnej i jak największej precyzji. Taką funkcję pełnią przede wszystkim terminy, które tworzą podstawę komunikatu specjalistycznego. Jednym z rodzajów komunikacji specjalistycznej jest komunikacja zawodowa, w której „występuje specyficzny zbiór jednostek leksykalnych, podlegających bardziej restrykcyjnym regułom stosowania niż słownictwo języka ogólnego. Słownictwo specjalistyczne ma za zadanie dokładnie określać sposób i kontekst użycia danego wyrazu (nazwijmy go na razie terminem), uwzględniać szerszą konsytuację, a zarazem wąską specjalizację zjawisk, i w większym stopniu podporządkowuje się składni logicznej (wypowiedź jest jednoznaczna)” (Karpiński 2008, 5

s. 12). Jeśli więc przyjmiemy, że w komunikacji zawodowej przeważa słownictwo specjalistyczne, to kod porozumiewania się zaliczymy do tzw. technolektów, czyli skonwencjonalizowanego systemu semiotycznego, bazującego na systemie formalnym języka naturalnego oraz odwołującego się (wykorzystującego przynajmniej częściowo) do leksyki języka ogólnego. Słownictwo języka specjalistycznego bowiem nie nosi znamion ekspresywności, jak np. leksemy potoczne czy niektóre wyrazy kulturalnej odmiany języka naturalnego, a przeciwnie – pełni ono jedynie funkcję poznawczą, komunikatywną i instrumentalną. 1. Terminologia zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzysowych

Opis dwujęzycznej leksyki służb reagowania w sytuacjach kryzysowych jest jednym z głównych zamierzeń zespołu realizującego w ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Republika Czeska – Rzeczpospolita Polska 2007–2013 „Przekraczamy granice” międzynarodowy grant o nazwie Terminologia zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzysowych. Jest to polska część projektu unijnego Czesko-polskie centrum leksykograficzne (nr CZ.3.22/2.3.00 /11.02600), realizowanego przez dwa ośrodki akademickie: Katedrę Slawistyki Uniwersytetu im. Franciszka Palackiego w Ołomuńcu (Czechy) i Zakład Filologii Słowiańskiej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu (Polska)1. Slawiści czescy podjęli się opracowania polsko-czeskiej i czesko-polskiej ekwiwalencji terminów używanych w dokumentach unijnych. Natomiast bohemiści z Raciborza jako 1 Zakładamy, że powstanie Centrum Leksykograficznego w Raciborzu, utworzone i funkcjonujące w ramach projektu, jest zainicjowaniem jego działania nie tylko w trakcie trwania projektu, ale również później. Liczymy się z systematycznym uzupełnianiem i poszerzaniem korpusu leksykalnego Centrum o kolejne terminy, a także o jednostki frazeologiczne, w tym idiomy. Chcemy utrzymać kontakt z naszymi grupami docelowymi (beneficjantami naszej pracy badawczej) zarówno po stronie polskiej, jak i czeskiej. Będziemy także kontynuować współpracę z Wydziałem Filozoficznym Uniwersytetu im. F. Palackiego w Ołomuńcu, co przyczyni się też do dalszego propagowania nie tylko idei naszego projektu, ale również współpracy przygranicznej. Osobiste kontakty z Czechami są dla nas bardzo ważne i ułatwiają prowadzenie badań.

6

zadanie nadrzędne przyjęli opis polskiej i czeskiej terminologii używanej przez służby zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzysowych. W ramach tego projektu są realizowane jeszcze inne zadania, zwane w terminologii unijnej „kamieniami milowymi”. Są nimi: 1. Monografia Leksykograficzne problemy opisu terminologii (ze szczególnym uwzględnieniem terminologii służb zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzysowych), w której poruszamy problemy pojawiające się w trakcie realizacji głównego kamienia milowego, a mianowicie Słownika terminów służb zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych. 2. Kursy dla służb zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzysowych, podczas których prezentowaliśmy nie tylko specyfikę komunikacji na polsko-czeskim pograniczu, ale także – czy przede wszystkim – skupiliśmy się na komunikacji na pograniczu. 3. Słowniczki ekwiwalentów terminologicznych poszczególnych służb, które wprawdzie nie są kamieniem milowym unijnego projektu, ale pomogą korzystać z opracowywanego przez nas Słownika... 2. Słownik terminów służb zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych

Praca w ramach unijnego projektu „Czesko-polskie centrum leksykograficzne” przebiegała kilkuetapowo. Pierwszy z nich dotyczył zdefiniowania sytuacji kryzysowej2 oraz aktu komunikacji odbywającego się w warunkach kryzysu społecznego3. Wprawdzie za podstawę tworzo2 Na wstępie przyjęliśmy, że sytuacja kryzysowa to zespół zewnętrznych okoliczności, które w sposób zasadniczy (podstawowy) mają wpływ na powstanie i rozwój sytuacji odmiennej od typowej (spotykanej regularnie) w taki sposób, że trudno zastosować w jej przebiegu regulaminowe procedury (stosuje się wówczas procedury awaryjne), co prowadzi do powstania jakościowo nowej struktury, bardziej lub mniej odmiennej od spodziewanej. 3 Termin kryzys społeczny odwołuje sie do pojęcia kryzys, które wskazuje m.in. na konieczność natychmiastowego (a przynajmniej w krótkim czasie) działania pod presją. W takich sytuacjach wzrasta stan emocjonalny uczestników kryzysu, co powoduje powstawanie napięć i konfliktów społecznych. Te ostatnie dezorganizują prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i prowadzą do chaosu (charakteryzuje się takimi cechami, jak nagłość, urazowość, subiektywny odbiór zjawisk, silne emocje negatywne, przeżycia negatywne – stres, strach itp.).

7

nych definicji przyjęto sformułowania zawarte w ustawach i rozporządzeniach władz naczelnych obu państw, to jednak sprawa nie okazała się tak jednoznaczna. Napotkaliśmy niekiedy odmienne (lub nieco odmienne) definicje analizowanych przez nas zjawisk w ustawach nawet tego samego ustawodawcy. Przykładem może być definicja sytuacji kryzysowej, opisana w artykule Joanny Maksym-Benczew. Trudność tę dodatkowo potęgowały różne sposoby definiowania (definicja realnoznaczeniowa, strukturalno-znaczeniowa, zakresowa, synonimiczna). W tej sytuacji musieliśmy wrócić do podstawy określenia cech komunikacji specjalistycznej. Za jej podstawowy wyznacznik przyjęliśmy sposób myślenia służb ratownictwa, wykorzystując w tym zakresie badania Jurija Lukszyna i Wandy Zmarzer (Lukszyn, Zmarzer 2001; Języki specjalistyczne... 2005). Za wyjściowy poziom myślenia w komunikacji specjalistycznej uznaliśmy myślenie redukcyjne, zdefiniowane przez J. Lukszyna i W. Zmarzer jako „minimalizujący zestaw cech dystynktywnych, określający pojęcie i wyróżniający ten komponent treści, które nabierają szczególnego znaczenia w ramach określonych konstrukcji teoretycznych. Jedną z zalet myślenia redukcyjnego jest jego zdolność do eliminowania z obiegu naukowego różnego rodzaju przesądów i mitów, pojawiających się najczęściej w rezultacie daleko idącej indywidualizacji zdobytej już wiedzy” (Lukszyn, Zmarzer 2001, s. 6). Ten typ myślenia kieruje uwagę uczestników komunikacji na zdobycie jak najistotniejszych informacji w jak najkrótszym czasie, by móc za chwilę podjąć decyzję w sprawie likwidacji zagrożenia. Jednak z czasem okazało się, że on nie wystarcza, ponieważ odwołuje się do kolejnego rodzaju myślenia: myślenia taksonomicznego. To ono pozwala wyodrębnione cechy dystynktywne poszczególnych obiektów odnieść do uporządkowanego wcześniej systemu leksykalnego (terminologicznego), ponieważ „Na tle myślenia taksonomicznego doskonalone są leksykony terminologiczne jako nośniki wiedzy profesjonalnej” (Lukszyn, Zmarzer 2001, s. 13), do której odwołuje się ratownik, szukając niezbędnych informacji i „przygotowując” z nich bazę, na podstawie której podejmie działanie. Ten moment aktu komunikacji jest dla nas najważniejszy, po8

nieważ bez stworzenia leksykonów terminologicznych wiedza profesjonalna jest trudna do opanowania, zwłaszcza w komunikacji dwujęzycznej, w której brakuje języka pośrednika (np. w terminologii straży pożarnej czy policji). Wprawdzie założyliśmy, że język angielski to lingua franca w słowniku, ale już na wstępnym etapie jego opracowywania zauważyliśmy, że nie jest to możliwe w takim stopniu, jak to ma miejsce np. w przypadku języka łacińskiego w terminologii medycznej. Kolejnym etapem prac było uwzględnienie myślenia heurystycznego, skierowanego „na tworzenie hipotez, które z kolei powodują konieczność sprawdzianu eksperymentalnego” (Lukszyn, Zmarzer 2001, s. 13), podporządkowanego prawom logiki. Ten etap wymagał także wprowadzenia kolejnego rodzaju myślenia – myślenia konstruktywnego, ukierunkowanego „na budowanie nowych teorii poprzez tworzenie przyczynowo-skutkowego ciągu sądów na temat danego fragmentu rzeczywistości” (Lukszyn, Zmarzer 2001, s. 6–13). Jednak autorzy pracy Teoretyczne podstawy terminologii przestrzegają, aby myślenia konstruktywnego nie odrywać od doświadczeń, ponieważ w przeciwnym wypadku pozostaniemy na poziomie myślenia heurystycznego, którego wnioski nie zawsze sprawdzają się w działaniu w warunkach rzeczywistych (korekta wiedzy zdobytej na podstawie obserwacji funkcjonowania zjawisk w warunkach optymalnych, laboratoryjnych, nierzeczywistych). Nam jednak chodziło o rzeczywiste warunki przebiegu zjawisk kryzysowych. Konieczna więc była konsultacja naszej wiedzy z wiedzą praktyków. Najbardziej przydatnym dla nas jednak było myślenie taksonomiczne, które – jak już wyżej wspomnieliśmy – poszczególne leksemy porządkowało w system terminologiczny, dając tym samym „gestalty” wiedzy profesjonalnej. Właśnie te elementy stały się tertium comparationis naszych wyrazów hasłowych (polskich i czeskich). Wówczas mogliśmy rozpocząć drugi etap pracy nad naszym głównym zadaniem, którym było opracowanie haseł słownika terminów służb zintegrowanego reagowania (ratownictwa) w sytuacjach kryzysowych. Ten etap rozpoczęliśmy od opisu służb (por. monografię Terminologia służb zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzy9

sowych. Służby, Racibórz 2013). Dzięki bliższemu zapoznaniu z celami i możliwościami poszczególnych służb, włączanych do akcji w sytuacjach kryzysowych, mogliśmy wyznaczyć zakres dziedzinowy komunikatów niezbędnych w omawianych przypadkach. Opracowanie bowiem całego słownictwa tych służb jest zadaniem ponad siły jednego (w dodatku tak niewielkiego) zespołu, ale też pomieszczenia go w postaci jednotomowego słownika. Trzeba było więc zawęzić zakres tematyczny opracowywanego tezaurusa do leksyki niezbędnej. Tak opracowana siatka wiedzy specjalistycznej posiadała kilka działów, które – niestety – nie mogły być kompletne, ponieważ nie wszystkie wyrazy w niej znajdujące się wykorzystywano w sytuacjach kryzysowych. Musieliśmy więc opracować schemat dziedzin o podstawowym znaczeniu dla naszego słownika. W tym momencie trzeba było dookreślić realne potrzeby odbiorców, czyli precyzyjnie określić grupę użytkowników słownika. Nie może to być tezaurus kierowany do wszystkich użytkowników, ale do fachowców, skoro podstawą ekscerpcji terminów były teksty specjalistyczne. Trzeba tu dodać, że nasz zakładany odbiorca nie tworzył grupy homogenicznej. Nie chodzi tu o specjalistów, niespecjalistów, adeptów, amatorów itp., ale o specjalistów z różnych dziecin (medycyny, prawa, psychologii, socjologii, fizyki, chemii itp.). Musieliśmy więc przyjąć tutaj kilka technolektów, których punktem stycznym była reakcja w sytuacji kryzysowej. To zmusiło nas do jeszcze jednego przejrzenia siatek haseł poszczególnych służb i ustalenia nowego priorytetu kognitywnego. Niezawodnym narzędziem weryfikacji takiego postępowania stała się konfrontacja naszych wyników pracy z opiniami przyszłych odbiorców tezaurusa (informacja zwrotna użytkowników). Zatem po kolejnej weryfikacji siatki haseł przystąpiliśmy do opracowywania artykułów hasłowych słownika. Znaczenia niektórych leksemów, występujących w leksykonach różnych służb, zazębiały się lub całkowicie pokrywały, np. niektóre terminy używane przez policję i funkcjonariuszy Centrum Zarządzania Kryzysowego, Pogotowia Ratunkowego i Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego czy Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratun10

kowego, np. agresywne zachowanie – SG4, POL; akcja ratownicza – SG, CZK, POL; alarm pożarowy – CZK, SP; amputacja – PR, GOPR, WOPR; apteczka – SG, CZK, GOPR, WOPR, SP; bezprawne działanie – SG, POL; broń gazowa – SG, POL; broń palna – SG, POL; chwyt obezwładniający – SG, WOPR; czas na prowadzenie działań ratowniczych – SG, POL, SP; dane osobowe – POL, SG; dowód osobisty – POL, SG; droga ewakuacyjna – CZK, SP; działanie – POL, WOPR; ewakuacja – CZK, PR, WOPR, GOPR, SP; gaśnica – CZK, SG, SP, WOPR itd. W takich sytuacjach nie wskazujemy zakresu użycia (konkretnej służby). Pierwotnie chcieliśmy przebudować naszą siatkę w tzw. drzewko hierarchiczne. Jednak to komplikowałoby możliwość szybkiego i łatwego posługiwania się naszym tezaurusem, dlatego pozostaliśmy przy poziomowym systematyzowaniu haseł, których wykaz rozbudowaliśmy na podstawie obserwacji własnych i członków grup docelowych oraz analizy tekstów specjalistycznych (np. relacji z działań w czasie powodzi w roku 1997 straży pożarnej, policji, pogotowia ratunkowego itp.). Zatem do zbioru jednostek hasłowych włączyliśmy jedynie terminy o wysokiej częstotliwości występowania we wspomnianych tekstach specjalistycznych, potwierdzone przez przyszłych potencjalnych użytkowników (uczestników naszych kursów). Niekiedy musieliśmy ten zestaw uzupełnić o terminy wchodzące w skład podstawy konceptualnej naszego tezaurusa terminologicznego. Najtrudniejszym etapem był proces definiowania. Trzeba było nie tylko wybrać definicję właściwą, ale niekiedy dokonać jej uprecyzyjnienia czy aktualizacji. Trzeba było również przyjąć właściwy sposób opisu znaczenia wyrazu hasłowego. Temu właśnie problemowi poświęcony jest niniejszy tom. Pewne ogólne reguły, panujące w leksykografii, stały się punktem wyjścia w dyskusji nad sposobem opisu w artykułach hasłowych Polsko-czeskiego słownika terminów służb zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych. Na przykład przyjęli4 Użyte tu skróty oznaczają: PR – Pogotowie Ratunkowe, GOPR – Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, WOPR – Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, SG – Straż Graniczna, POL – Policja, CZK – Centrum Zarządzania Kryzysowego, SP – Straż Pożarna.

11

śmy zasadę, że o kolejności znaczeń w artykule hasłowym będzie decydowała ilość elementów wspólnych (cech dystynktywnych) definicji opisanych w ustawach, rozporządzeniach, zarządzeniach itp. wyrazu hasłowego. Natomiast definicja będzie miała charakter realnoznaczeniowy. Opisany powyżej sposób postępowania przy opracowywaniu Polsko-czeskiego słownika terminów służb zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych ukazał wiele problemów, a przede wszystkim trudności związane z opisem znaczenia wyrazu hasłowego oraz strukturą artykułu hasłowego. To skłoniło nas do podjęcia szerszej dyskusji nad wspomnianymi zagadnieniami. Jej efektem jest niniejsza monografia. 3. Próba opisu terminologii

Przedkładany Państwu tom składa się z 15 tekstów autorstwa realizatorów projektu „Czesko-polskie centrum leksykograficzne”, jak również osób współdziałających z Centrum Leksykograficznym w Raciborzu. Ich celem jest wskazanie na różne problemy związane z opisem terminologii, a także z pojęciami termin, terminologia, język specjalistyczny, technolekt, quasiterminy, preterminy, profesjonalizmy itp., a następnie zaproponowanie konkretnego rozwiązania odnośnie do analizowanego problemu. Wprawdzie niniejsza monografia nie wyczerpuje tematu, który okazał się niezwykle obszerny jak na jedno naukowe spotkanie, to jednak zainspirowała nas w zakresie struktury tak samego hasła, jak również układu słownika (siatki: pionowej, poziomej, niehierarchicznej itd.), to dzięki niej mogliśmy baczniej przyjrzeć się problemom podziału słownictwa specjalistycznego i sposobom jego opisu. Za tę pracę, która stanowiła dla nas dużą inspirację, dziękujemy autorom poszczególnych artykułów. Teksty, które oddajemy do rąk Czytelnika, tworzą trzy zasadnicze działy: 1) terminologia w komunikacji kryzysowej, 2) terminologia w komunikacji codziennej, 12

3) społeczne tło komunikacji kryzysowej na polsko-czeskim pograniczu.

Taki układ miałby podkreślić rolę leksyki specjalistycznej (terminów, paraterminów, profesjonalizmów, innej leksyki technolektów itp.) w komunikacji międzyludzkiej, ponieważ ten typ słownictwa występuje nie tylko w sytuacjach kryzysowych, ale także codziennych, i takie sytuacje też należy uwzględnić w propozycji opisu terminologicznego. Część pierwszą niniejszego tomu, zatytułowaną Leksykografia a sytuacja kryzysowa, tworzy dziewięć tekstów dotyczących leksyki używanej w komunikacji w sytuacjach kryzysowych. Rozpoczyna ją tekst wprowadzający w problematykę leksykologiczną i leksykograficzną (Dynamiczne układy w opisie leksykograficznym (na przykładzie terminologii) a słowniki specjalistyczne), a także sytuację kryzysową. W tę ostatnia problematykę włącza się tekst drugi (J. Paśkiewicz, Pragmatyczno-komunikacyjne kategorie pojęcia »agresja«), w którym autor analizuje pojęcie agresji jako wyznacznika sytuacji kryzysowej (silne emocje negatywne powodujące działanie na szkodę drugiej osoby lub rzeczy). Kolejne trzy teksty odnoszą się do konfliktu wynikłego podczas sytuacji kryzysowej, której efektem jest ingerencja sądu (A. Wiśniowskiego Terminologia w języku uczestników karnej rozprawy sądowej, M. Pławiak Mediacje na polsko-czeskim pograniczu jako nowy sposób rozwiązywania problemów powstałych w sytuacjach kryzysowych) lub kuratora sądowego (M. Kotali Słownictwo i terminologia stosowana w sytuacjach ostrego konfliktu). Autorzy ostatnich czterech tekstów, włączonych do tej części, analizują leksykę komunikacji zawodowej służb wchodzących w skład zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzysowych: pogotowia ratunkowego, WOPR, GOPR, straży pożarnej, centrum zarządzania kryzysowego i policji (J. Kościukiewicz, Terminologia pogotowia ratunkowego i Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego stosowana w sytuacjach nagłego reagowania; G. Balowska, Polsko-czeska terminologia pożarnicza. Zagadnienia ekwiwalencji językowej; Joanna Maksym-Benczew, Terminologia policji i centrum zarządzania kryzysowego – budowanie haseł słownikowych; M. Balowski, T. Marcinkow13

ski, Wyraz żargonowy czy termin? Próba opisu leksyki socjolektu policyjnego). W częsci drugiej (Terminologia w komunikacji codziennej) znalazły sie cztery teksty, które dotyczą opisu leksykograficznego leksyki specjalistycznej używanej w sytuacjach codziennych (czy niemal codziennych). Są to: komunikacja reklamowa, komunikacja bankowa oraz komunikacja gastronomiczna, w restauracji (R. Sliwka, Sposoby wykorzystania terminologii w reklamie (na przykładzie reklamy samochodów i kosmetyków); M. Solich, Czesko-polska terminologia bankowa; K. Jurkiewicz, Czesko-polska terminologia kulinariów; P. Swadźba, Czeskie i polskie nazwy deserów – klasyfikacja i definiowanie). Wszystkie te komunikaty łączy próba spojrzenia na leksykę specjalistyczną i terminologię wykorzystywaną do opisu zjawisk rzeczywistości, często kreowanych, a często nowych (wręcz zwanych nowatorskimi). Ostatnia część (Społeczne tło komunikacji kryzysowej na polskoczeskim pograniczu) to opis warunków społecznych, towarzyszących komunikacji na pograniczu w sytuacjach szczególnych, jak np. powódź w roku 1997. Nie mają one charakteru analiz sensu tricto leksykograficznych, ale wprowadzają uwarunkowania (J. Cieślak, Rola mediów w stanach nadzwyczajnych (na podstawie działań Radia Vanessa Fm podczas powodzi w 1997 roku); J. Róg, Uwarunkowania społeczności lokalnej). Mamy nadzieję, że choć w części nakreśliliśmy problemy związane z komunikacją na pograniczu w sytuacjach kryzysowych i opisem terminów w niej występujących, że choć w części uwrażliwiliśmy Czytelnika na „przeszkody”, które na nie czekają, jeśli podejmie się opracowywania tego typu leksyki. Jednocześnie wierzymy, że prezentowane w niniejszym tomie artykuły wskazały przeszkody w podejmowaniu podobnych działań. W tym celu nastawiliśmy się na prace materiałowe, odwołując Czytelnika do prac teoretycznych w części bibliograficznej. Nie uzurpujemy sobie prawa do miana wyczerpującego opracowania tego tak skomplikowanego zagadnienia. Opisaliśmy je jedynie z punktu widzenia językoznawczego (terminologicznego) w zakresie dotyczącym konieczności podjęcia działań natychmiastowych, nagłych, traf14

nych, koniecznych i niezbędnych. Nie poprzestaniemy jednak na tym. Zainspirowani niżej przedstawionymi artykułami, zamierzamy nad tym tematem dalej pracować. W tym miejscu chcielibyśmy złożyć serdeczne podziękowania recenzentom tomu: Paniom Profesor Marii Peisert oraz Ewie Mrhačovej, które nie tylko poleciły ten tom do druku, ale przede wszystkim wskazały słabsze jego miejsca, dzięki czemu mogliśmy je uzupełnić, poprawić, udoskonalić. Za to krytyczne spojrzenie szczególnie dziękujemy. Literatura

D o r o s z e w s k i W., 1954, Z zagadnień leksykografii polskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. D u n a j B. (red.), 2001, Popularny słownik języka polskiego, Wydawnictwo WILGA, Warszawa. Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, 2005, red. J. Lukszyn, KJS UW, Warszawa. K a n i a S., T o k a r s k i J., 1984, Zarys leksykologii i leksykografii polskiej, WSiP, Warszawa. K a r p i ń s k i Ł., 2008, Zarys leksykografii terminologicznej, KJS UW, Warszawa. L u k s z y n J., Z m a r z e r W., 2006, Teoretyczne podstawy terminologii, KJS UW, Warszawa. M i o d u n k a W., 1989, Podstawy leksykologii i leksykografii, PWN, Warszawa. N a s i a d k a M., 2011, Jak nie należy tworzyć dzieła leksykograficznego (słownika terminologicznego), „Komunikacja Specjalistyczna”, nr 4, s. 53–61. P i o t r o w s k i T., 2001, Zrozumieć leksykografię, PWN, Warszawa. Z i e m b i ń s k i Z., 1997, Logika praktyczna, PWN, Warszawa. Summary

The author, in his article, describes specialized vocabulary used in professional communication on the Polish-Czech border by various emergency services, for example: Mountain Volunteer Search and Rescue, fire department, police, Border Guard, etc. He presents methods of description of specialized terminology on the example of the Polish-Czech dictionary of integrated rescue system terms in critical situation: selection of entries, definition, search for equivalents.

15

Mieczysław BALOWSKI

Dynamiczne układy w opisie leksykograficznym (na przykładzie terminologii) a słowniki specjalistyczne Przystępując do opracowywania słownika, trzeba wziąć pod uwagę zmienne i dynamiczne układy w opisie leksykograficznym. Żadna bowiem warstwa słownictwa nie stanowi statycznych elementów języka, ulega różnym przekształceniom formalnym i semantycznym podczas rozwoju języka naturalnego (w tym też jego odmian terytorialnych, społecznych, funkcjonalnych itp.). Ujęciem owych dynamicznych zmian zajmuje się leksykologia, a ich opisem – leksykografia. W niniejszej pracy przyjmujemy definicje leksykografii jako „nauki zajmującej się teorią i praktyką opracowywania różnorodnych pod względem funkcji słowników” (Karpiński 2008, s. 9)1. Zatem przedmiotem leksykografii jest również słownik, rozumiany jako zbiór wyrazów ułożonych i opracowanych w formie artykułów hasłowych według pewnej zasady, Por. następujące definicje: 1) Witolda Doroszewskiego: „Jest to układanie słowników, czyli leksykografia to dwie fazy: faza żywiołowego zbieractwa i faza systematyzacji (opartej na tradycyjnych, ale przypadkowych i irracjonalnych kryteriach graficznych), faza trzecia – faza teorii – to analiza zawartego w słownikach materiału – wyrazów pod kątem znaczeniowo-strukturalnym” (Doroszewski 1970, s. 23); 2) Macieja Grochowskiego: „Leksykografia jest dziedziną językoznawstwa stosowanego, zajmującą się metodą i praktyką opracowywania słowników, wykorzystująca stwierdzenia dyscyplin teoretycznych, przede wszystkim semantyki i gramatyki” (Grochowski 1982, s. 34); 3) Władysława Miodunki: „Jest to 1. sztuka układania słowników jedno- i wielojęzycznych, 2. dział językoznawstwa stosowanego, zajmujący się teorią i praktyką układania słowników dla jednego języka lub porównujący teorię i praktykę układania słowników w odniesieniu do kilku języków” (Miodunka 1989, s. 55–56); 4) Jana Piotrowskiego: „Jest to 1. specyficzna technika układania i opisu (dużej ilości) informacji w celu ułatwienia szybkiego dostępu do niej, 2. technika układania dzieł leksykograficznych, czyli słowników językowych i encyklopedycznych, 3. zespół wyników zastosowania tych technik, słowniki, encyklopedie, 4. teoria układania dzieł leksykograficznych” (Piotrowski 2001, s. 24–25). 1

17

często – ale niekoniecznie (o czym poniżej) – alfabetycznie, najczęściej objaśnianych pod względem znaczeniowym i niekiedy też ilustrowanych przykładami użycia. Słowniki – jak powszechnie wiadomo – służą do ułatwienia dostępu do szerokiej wiedzy, a zatem potrzebne są w każdej dziedzinie wiedzy. Tutaj skupimy się na komunikacji zawodowej, a tym samym na słownikach pozwalających szybko dotrzeć do wiedzy specjalistycznej. W komunikacji zawodowej występuje przede wszystkim specjalny zbiór jednostek leksykalnych, podlegających bardziej restrykcyjnym regułom stosowania niż leksyka ogólna języka naturalnego. Słownictwo specjalistyczne bowiem ma za zadanie dokładnie określać nie tylko przywoływany desygnat, ale też sposób i kontekst użycia danego wyrazu, uwzględniając wąską specjalizację opisu zjawiska. Z tego względu w większym stopniu porządkuje ono system leksykalny zgodnie z zasadami składni logicznej (składni semantycznej). Jednakże nie tylko te wyrazy wypełniają zasób leksykalny komunikacji specjalistycznej (zawodowej). Każdy bowiem technolekt korzysta czy bazuje na słownictwie ogólnym. Na tę zależność zwraca uwagę Stanisław Grabias w pracy Język w zachowaniach społecznych i uwzględniają w zaproponowanym prze siebie podziale słownictwa języka polskiego (rys. 1). Uwzględniając powyższy podział S. Grabiasa, uznajemy, że „trzonem” komunikacji zawodowej jest słownictwo niepowszechne, ograniczone społecznie i funkcjonalnie, pisane, naukowo-techniczne, profesjonalnie ograniczone, ale również i ogólno-techniczne. Do grupy zaś słownictwa specjalistycznego winniśmy zaliczyć także słownictwo niepowszechne, ograniczone społecznie i funkcjonalnie, mówione, potoczne, o wąskim zasięgu (socjolektalne), profesjolektalne. Obie te grupy stanowią podstawowy składnik komunikacji zawodowej. Różnią się tym, że pierwsza wykorzystuje przede wszystkim terminy (lub wyraz o charakterze terminów, o czym poniżej), a druga wyrazy pozwalające skrócić komunikat w płaszczyźnie formalnej, ale nie zubożyć go w płaszczyźnie semantycznej. Z tą drugą grupą zawsze są problemy: należy czy nie należy do warstwy terminologicznej danej leksyki zawodowej. 18

Rys. 1. Stylistyczno-społeczne rozwarstwienie języka polskiego (za: Grabias 2003, s. 127)

Inny rozkład słownictwa występującego w komunikacji specjalistycznej prezentuje Jurij Lukszyn. Skupia się on jedynie na leksyce naukowo-technicznej (według terminologii S. Grabiasa). Uważa on, że leksykę technolektu należy podzielić na następujące grupy:

1. „w y r a z y j ę z y k a o g ó l n e g o – znaki językowe nazywające jednostkowy przedmiot materialny lub klasę jednorodnych przedmiotów materialnych, treści psychiczne, czynności, stany, cechy, wyrażające relacje między elementami rzeczywistości lub modyfikujące treści znaczeniowe innych wyrazów. Stanowią one lingwistyczną osnowę komunikacji zawodowej, tworzą tło kontekstowe, lecz nie przenoszą znaczenia specjalistycznego; 2. h i p o t e r m i n y – wyrazy ogólne funkcjonujące w leksykonie terminologicznym, potrzebne do kompletnego wyrażania w odpowiedniej normie stylistycznej komunikatów i określania czynności, sytuacji i przedmiotów znanych specjalistom, lecz nie posiadających 19

ścisłych określeń w danej dziedzinie. Są nimi np. czasowniki egzystencjalne i procesywne (istnieć, rozwijać się, powodować), rzeczowniki osobowe (typu ajent, autor, kierownik), niektóre przymiotniki (prosty, stary, wielki i inne), które znajdują zastosowanie w tekstach specjalistycznych. […] 3. q u a s i - t e r m i n y – wyrazy języka ogólnego kandydujące do rangi terminu, którego definicję fachową wyprowadza się ze znaczenia leksykalnego. Swoistą cechą jednostki zaliczanej do quasi-terminów jest ciągle podejmowanie prób optymalizacji jej definicji, co znajduje odzwierciedlenie w ich wielości i rozmaitości […]; 4. p r e t e r m i n y – nowo tworzone nazwy nomenklaturowe przed ich legalizacją przez kompetentny resort lub służbę terminologiczną. Preterminy powstają masowo w trakcie ukierunkowanej działalności zawodowej. Na wstępnym etapie porządkowania systemu terminologicznego wszystkie jego składniki mają status preterminów […]; 5. j e d n o s t k i s ł o w n i c t w a f a c h o w e g o (profesjonalizmy) – formy i wyrażenia wytworzone przez zamkniętą grupę zawodową (lub społeczną) i charakterystyczne tylko dla niej. Jako takie funkcjonują w danym leksykonie bez większych zmian znaczeniowych i poprzez odniesienie do konkretnych przedmiotów mogą przypominać quasi-terminy czy nawet terminy, lecz są one zależne od konwencji stylistycznej, nie wykraczają poza określoną grupę zawodową i z różnym stopniem dokładności odnoszą się do pojęcia, które ilustrują […]; 6. t e r m i n y – znaki językowe wchodzące w skład słownictwa specjalistycznego i przeciwstawne wyrazom języka ogólnego. Terminy służą przede wszystkim jako narzędzia pracy poznawczej i praktycznej […]; 7. s t a n d a r d t e r m i n o l o g i c z n y (superterminy) – rozumiany jako znormalizowany termin, spełniający zaostrzone kryteria stawiane wobec jego funkcji znaczeniowej, neutralny emocjonalnie, możliwie zwięzły i krótki w formie, przypisany określonej dziedzinie wiedzy i prowadzący do bezbłędnej identyfikacji obiektu, posiadający zdolność tworzenia większych form komunikacji i podlegający określonym regułom gramatycznym. Standard terminologiczny ma być do20

skonałym przewodnikiem strony znaczeniowej zatwierdzony przez odpowiednie jednostki badawcze w procesach normalizacji i posiadający ściśle określone jedno miejsce w systemie danego technolektu. O ile w przypadku terminu można spotkać opinię, iż jego mianem można określać jednostkę leksykalną – nazwę, przyjętą w określonej dziedzinie i zalecaną do użytku przez odpowiedni autorytet naukowy, o tyle standard musi posiadać formalnie potwierdzone przeznaczenie użytkowe” (cyt za: Karpiński 2008, s. 44–48). Ich wzajemne usytuowanie przedstawia poniższy rys. 2.

Rys. 2. Zależności pomiędzy jednostkami języka w układzie generycznym (za: Karpiński 2008, s. 50)

Wydobycie więc poszczególnych jednostek technolektu (zwłaszcza terminów), które będą włączone do słownika terminologicznego, z bazy tekstów czy komunikatów specjalistycznych powinno być poprzedzone analizą każdego zdania pod względem zakresu znaczeniowego danego wyrazu i roli, jaką pełni dany wyraz w tym tekście (komunikacie). Taki 21

podział zdania na jednostki językowe przedstawia się następująco (przykład cytowany z pracy Ł. Karpińskiego 2008, s. 57)2:

Pacjent (qt) z (wjo) podejrzeniem (pt) ostrego zapalenia wyrostka robaczkowego (t) musi (wjo) być poddany (wjo) kilku (wjo) badaniom diagnozującym (qt). Wyrostkowi (ż) trzeba (wjo) pobrać (ht) krew (t), zrobić (ht) rentgen (ż) i (wjo) USG (t); jest (wjo) podejrzenie (pt) ostrego brzucha (ż). Podejrzewają (ht) wyrostek (qt) i (wjo) muszą (wjo) zrobić (ht) badania (qt). Informatyk (qt) skonwertował (qt) i (wjo) zapisał (ht) stary (ht) plik (qt) na (wjo) dysku optycznym (t).

Z powyższego wynika, że jednostki aktu komunikacji specjalistycznej pochodzą nie tylko z różnych grup, ale też oddają różny poziom szczegółowości. Jednak jedynie w ten sposób wydobędzie się słownictwo specjalistyczne, właściwe dla komunikacji zawodowej. Trzeba tu podkreślić fakt, że nie jest to zbiór stabilnych jednostek leksykalnych, a o ich profesjonalizacji decyduje częstotliwość występowania w komunikatach zawodowych (por. np. w powyższym przykładzie wyrażenia zrobić rentgen i zrobić badania), dlatego często wędrują one od grupy do grupy, stając się coraz bardziej wyspecjalizowaną jednostką, aż ostatecznie stają się superterminem. Takie zmiany statusu terminologicznego określonych jednostek mogą zachodzić w zakresie: – „wyraz ogólny  quasi-termin  termin: korona drogi (główny element drogi, najwyższa konstrukcyjnie warstwa), koniczynka, trąbka (typy skrzyżowań); jego wariantem jest angielski wyraz T-junction (skrzyżowanie trzech dróg) stworzony formalnie na wzór słowa T-shirt; – technolekt A  technolekt B: plac zawracania teowy (drogownictwo) – bez znajomości pojęcia teownik (obróbka stali konstrukcyjnej) powyższy termin jest niezrozumiały; inny przykład to finansowe pojęcie koło zapadkowe, którego znaczenie może wymagać podstawowej wiedzy mechanicznej; 2 Użyte w przykładzie skróty: ht – hipotermin, pt – pretermin, terminoid, qt – quasi-termin, t – termin, ż – żargonizm, wjo – wyraz języka ogólnego.

22

– etnolekt A  profesjonalizm w etnolekcie B  termin w B ( wyraz ogólny w B): recykling, czyli powtórne przetwarzanie odpadów; w języku rosyjskim słowo пиар (public relations); – technolekt A  technolekt B: źródłowy termin łaciński appendititis acuta i rosyjski аппендицит; – język historyczny  język specjalistyczny A  język specjalistyczny B: w terminologii drogowej funkcjonuje pojęcie arterii komunikacyjnej, w którym pierwszy człon pochodzi z terminologii medycznej (i wywodzi się z łaciny); – technolekt A  język ogólny B: urządzenie japońskiej firmy Xerox dało początek całej rodzinie wyrazowej związanej z wykonywaniem ksero, kserowaniem, które weszły do języka ogólnego; – ogólny  technolekt A  kalka w technolekcie B: giełdowe pojęcie głowa i ramiona (ang. Head&Shoulders)” (Karpiński 2008, s. 51).

System konceptualny komunikacji specjalistycznej bazuje na systemie kodowo-konceptualnym rodzimego języka (w naszym przypadku języka polskiego lub czeskiego), konsytuacji (zawierającej elementy kulturowe oraz kontekst językowy), a także posiadanej przez użytkowników kodu wiedzy konceptualnej i dotychczasowym doświadczeniu. Leksyka specjalistyczna bowiem wykracza poza ramy leksyki języka ogólnego, ponieważ posiada własne reguły wprowadzania jednostek terminologicznych do tekstu, oparte na funkcji poznawczej (i w drugiej kolejności – instrumentalnej), o czym mogliśmy się przekonać powyżej. Jednakże trzeba pamiętać, że jednostki o charakterze terminów nie zawsze są jednoznaczne, ponieważ bazowanie na leksykonie etnolektu z reguły prowadzi do tego, że przejmowane do różnych języków specjalistycznych jednostki etnolektu zachowywały jedynie formę znaku, podczas gdy przypisywano im inny desygnat. W ten sposób wiele terminów stało się homonimicznymi, dopiero w konsytuacji (zawodowej) różnicują się semantycznie, stając się jednoznacznymi jednostkami (znakami językowymi). Z tego względu w wielu ustawach, rozporządzeniach, normach, instrukcjach zawodowych czy branżowych etc. występują takie same wyrazy na oznaczenie różnych pojęć. Wprawdzie takich przypadków wszyscy się wystrzegają, ale zjawisko to jest niemożliwe 23

do całkowitego zniwelowania. Również na etapie opracowywania słownika terminologicznego kilku służb (kilku zawodów, branż) jest to również niemożliwe do uniknięcia. Trudno usunąć często występujący termin z tekstu i słownika danego komunikatu specjalistycznego tej czy innej branży jedynie dlatego, żeby nie powtarzał się w innej. Postulat autorów Metajęzyka lingwistyki. Systemowego słownika terminologii lingwistycznej, aby nadzorować proces wszelkich zapożyczeń w ten sposób, żeby pokrewne dziedziny nauki nie pozyskiwały tych samych terminów na określenie różnych pojęć, jest możliwy jedynie w momencie normalizacji terminologicznej, a dokładniej instytucji normalizacyjnych (por. Lukszyn, Zmarzer 2001, s. 6–13). W przypadku zaś profesjolektu mówionego takiego zjawiska nie da się uniknąć. Trzeba bowiem pamiętać, że „Leksykon terminologiczny, będąc narzędziem pracy zawodowej, jest strukturą otwartą, występującą w mniej lub bardziej wyczuwalnych odmianach, uzasadnionych wymogami tejże pracy. Słownik natomiast utrwala leksykon terminologiczny, nigdy w pełni nie wyczerpując jego zasobu oraz nie wartościując poszczególnych jednostek terminologicznych pod kątem ich użyteczności zawodowej. Leksykon terminologiczny jako zbiór konceptualnych jednostek konkretnego technolektu znajduje się w ciągłym ruchu” (Lukszyn, Zmarzer 2001, s. 130). Zatem można postawić pytanie o to, jakie powinno być postępowanie przy opracowaniu słownika terminologicznego, kodyfikującego leksykon zawodowy obowiązujący w danym momencie. Przyjęło się, że przed opracowywaniem jakiegokolwiek tezaurusa trzeba odpowiedzieć przynajmniej na następujące pytania: – Jaki cel przyświeca autorom takiego słownika? – Jakie źródła należy uznać za wyjściowe, podstawowe? – Jakie są powiązania tego słownika z innymi dwujęzycznymi słowni-

kami terminologicznymi?

– Jaką metodę leksykograficzną należy zastosować do opisu terminów? – Jaki wpływ na metodę leksykograficzną ma leksykografia „drugiego”

języka?

24

Odpowiedź na pytanie pierwsze (o cel słownika, wynikający z potrzeb odbiorców) jest ściśle związana z pytaniem drugim, ponieważ cel, który przyświeca autorom podczas opracowywania słownika, warunkuje dobór materiału wyjściowego, źródłowego (dokumenty, teksty zawodowe, instrukcje, słowniki i słowniczki specjalistyczne itd.) i dobór materiału docelowego (hasła słownikowe). Decyzję o zakwalifikowaniu danej jednostki językowej do słownika można podjąć dopiero po przeanalizowaniu tekstów źródłowych oraz uwzględnieniu kilku jego uwarunkowań: 1) pozycji danego terminu względem opracowywanej dziedziny (termin3 podstawowy lub termin uzupełniający), 2) przydatności terminu dla zakładanych odbiorców (czy termin odpowiada potrzebom komunikacyjnym odbiorców) – chodzi o funkcję, jaką ma pełnić słownik w procesie komunikacji specjalistycznej, 3) aktualności (zwłaszcza semantycznej) jednostki leksykalnej i jej statusu (termin używany lub nieużywany, quasi-termin, pretermin, termin), 4) homonimii i polisemii terminologicznej (pełnej lub cząstkowej) – wykorzystanie terminu w innych działach tego zawodu lub w innych zawodach (służbach), których terminy zostały włączone do opracowywanego słownika (struktura semantyczna terminu).

(czy również równorzędnych). Łukasz Karpiński uważa, że są to dwa sposoby tworzenia makrostruktury słownika, których realizacjami są następujące typy słowników: a) słowniki językowe (SJ), b) słowniki encyklopedyczne (SE), c) słowniki dydaktyczne (SD), d) słowniki terminologiczne (ST)4.

Tutaj pozostaniemy przy jednym określeniu: termin, rozważania na temat specjalizacji i stabilizacji semantyczno-funkcjonalnej jednostki technolektu, pozostawiając na inną okazję.

Inną typologię słowników podaje Piotr Żmigrodzki w pracy Wprowadzenie do leksykografii polskiej (Żmigrodzki 2008, s. 80–91). Tam też odnośna bibliografia.

Po rozważeniu tych uwarunkowań jednostek leksykonu technolektu (dotyczących budowy bazy danych) można rozważyć kwestię typu słownika i jego makro- i mikrostruktury, ponieważ wybór odpowiedniego typu słownika ma swoje konsekwencje w jego użytkowaniu. W leksykografii rozróżnia się dwa podstawowe typy słowników terminologicznych: e n d o c e n t r y c z n e (artykuł hasłowy ma strukturę wywodu naukowego) i e g z o c e n t r y c z n e (artykuł hasłowy ma strukturę uporządkowanego podzbioru terminów). W pierwszym przypadku idzie o niezależność jednego terminu od drugiego, w przypadku drugim zaś odwrotnie, idzie o wskazanie terminów nadrzędnych i podrzędnych 3

25

Zatem słowniki endocentryczny i egzocentryczny stanowią tu dwa kontinua, między którymi sytuują się wspomniane wyżej typy (a) – (d). Ich rozmieszczenie jest odpowiedzią na pytanie, która makrostruktura byłaby odpowiednia dla danego typu tezaurusa. Zależność tę obrazuje poniższy rys. 3.

SJ

SE

SD

ST

Rys. 3. Typologia słowników terminologicznych w kontekście profilu tematycznego (za: Karpiński 2008, s. 63)

Proponowane przez Ł. Karpińskiego usytuowanie słownika terminologicznego względem słownika endocentrycznego wyklucza stosowanie słowników endocentrycznych w celu opisu semantycznego terminologii. W jego propozycji winny to być słowniki terminologiczne, wskazujące na strukturę terminologii stosowanej w danym technolekcie. W praktyce częściej spotykamy się ze słownikami językowymi terminologicznymi (wykładowymi) w przypadku słowników jednojęzycznych. Sytuacja nieco komplikuje się w przypadku słowników dwujęzycznych. Wówczas praktyka wskazuje na rozwiązanie, które przyjął Ł. Karpiński w swojej pracy Zarys leksykolografii terminologi4

26

cznej. Jednak nie rozwiązuje to problemu wieloznaczności terminologicznej wewnątrzjęzykowej i międzyjęzykowej. W tym przypadku zastosowanie obu rodzajów słowników (językowego i terminologicznego) wydaje się właściwszym. W tej sytuacji przydatnym wydaje się schemat odnośnie, drogi od idei do jej realizacji. Obrazuje to rys. 4.

townictwa techniczno-chemicznego (straż pożarna), ratownictwa prawnego (policja, straż graniczna, centrum zarządzania kryzysowego). Można więc przystąpić do ustalania struktury słownika. W pierwszej kolejności należałoby rozstrzygnąć uporządkowanie haseł, które będzie miało wpływ na układ słownika. Tutaj pomocną wydaje się być struktura słownika endocentrycznego, jako że opracowywany słownik dotyczy kilku służb (kilku dziedzin), których terminologia posiada wspólne hasła, a wiele innych posiada wspólny odnośnik (różnią się jedynie w szczegółach, na co warto w słowniku zwrócić uwagę). W pracach dotyczących leksykografii terminologicznej przyjmuje się, że porządek słownika określają dwie zasady opisu haseł słownikowych: zasada semazjologicznego opisu i zasada onomazjologicznego opisu. Tutaj opowiemy się za zasadą pierwszą.

Podejście semazjologiczne, określane też mianem językowego, oznacza, że punktem wyjścia jest wyraz jako znak konceptu. W ramach tego podejścia konstruowane są słowniki uporządkowane alfabetycznie, przy czym porządek alfabetyczny może być ściśle inicjalny, nieściśle inicjalny oraz finalny (a tergo). Porządek alfabetyczny ściśle inicjalny oznacza uporządkowanie wyrazów hasłowych wyłącznie według kolejnych liter alfabetu, przy czym możemy wyróżnić porządek alfabetyczny prosty oraz porządek alfabetyczny niszujący, gdzie wyrazom hasłowym pierwszego rzędu podporządkowane są wyrazy hasłowe drugiego rzędu, które jednak pod względem alfabetycznym poprzedzają kolejne wyrazy hasłowe pierwszego rzędu. Porządek alfabetyczny nieściśle inicjalny oznacza zastosowanie gniazdowania, to jest wyrazom hasłowym pierwszego rzędu podporządkowane są wyrazy hasłowe drugiego rzędu, które nie muszą poprzedzać kolejnych wyrazów hasłowych pierwszego rzędu pod względem alfabetycznym (Szemińska 2013, s. 17).

Rys. 4. Schemat ideowy powstawania słownika (za: Karpiński 2008, s. 72)

Zgodnie z nim bazą konceptualną będzie odpowiedź na potrzeby odbiorcy (z jednej strony terminologiczna ekwiwalencja językowa, z drugiej – orientacja w terminologii pokrewnych służb, z którymi w danym momencie trzeba współpracować) oraz przyjęty model tematyczny (wielodziedzinowość). Z tego wynika, że zakresem analizy będą komunikaty – w naszym przypadku – trzech dziedzin: ratownictwa medycznego (pogotowia ratunkowego, z modyfikacjami: WOPR, GOPR), ra27

W naszym przypadku lepszym rozwiązaniem jest porządek alfabetyczny ściśle inicjalny prosty. Pozwala on na szybkie odnalezienie terminu dwu- lub więcej wyrazowego, ponieważ terminy podrzędne zawierają jako pierwszy komponent termin nadrzędny. Ponadto, jak stwierdza W. Szemińska, zaletą podejścia onomazjologicznego jest „fakt, że pozwala ono na wykrycie luk terminologicznych [np. ważnych terminów podrzędnych – przyp. M.B.], w słownikach dwujęzycznych zaś przyczynia się do pewnej oceny ekwiwalencji terminów” (Sze28

mińska 2013, s. 17). Zależność zasady opisu od porządku w słownikach terminologicznych obrazuje rys. 5.

macje gramatyczne (np. określenie części mowy, fleksja itp.) i definicję (np. realnoznaczeniową)6. W niektórych słownikach (jak np. w słownikach językowych czy frazeologicznych) dodatkowo ujmuje się egzemplifikację wyrazu hasłowego i odnośnik do lokalizacji cytowanego przykładu. Najwięcej kontrowersji budzi właśnie część definicyjna artykułu hasłowego. Józef Wierzchowski podaje dwa rodzaje definicji: 1) d e f i n i c j a k l a s y c z n a (zwana też słownikową lub definicją Arystotelesowską) – uznawana za wystarczającą, najczęściej stosowana jest w słownikach językowych, 2) d e f i n i c j a h i p e r s p e c y f i c z n a (zwana też encyklopedyczną) – wychodzi poza minimum konieczne do zrozumienia pojęcia, stosowana jest przede wszystkim w encyklopediach, których autorzy chcą podać nie tylko minimum informacji potrzebnych do zrozumienia wyrazu hasłowego (wyrazów hasłowych), ale też chcą wzbogacić wiedzę odbiorcy o inne elementy związane z wyrazem hasłowym.

Na koniec zatrzymajmy się jeszcze przy strukturze artykułu hasłowego. W słownikach wykładowych artykuł hasłowy posiada co najmniej dwa elementy: wyraz hasłowy (wyrazy hasłowe5), zwany też hasłem czy reprezentacją, i eksplikację wyrazu hasłowego, czyli infor-

Wydaje się, że czasami trudno wskazać jeden typ definicji, który miałby być zastosowany. Lepszym rozwiązaniem wydaje się przyjęcie jako podstawowej definicji realnej, słownikowej, a w niektórych przypadkach (jak np. w przypadku definicji, które posiadają wspólny zakres znaczeniowy lub wspólny element znaczeniowy, sem czy archisem) poszerzyć ją o inne elementy, zbliżając się do definicji encyklopedycznej. Jednak to rozwiązanie musi być stosowane indywidualnie. Mamy przecież na uwadze słownik, który dotyczy wspólnych działań trzech różnych służb, a zatem trzy różne dziedziny i słownictwo specjalistyczne, które z jednej strony jest wspólne, a z drugiej jest odmienne. Współpraca ta jednak nie wymaga, aby wszyscy orientowali się w całym leksykonie wszystkich służb, ale najczęściej pojawiające się terminy powinny być znane nie tylko przez daną służbę, ale także przez innych współdziałających w sytuacji kryzysowej.

Jak zauważa Maciej Grochowski, „Terminem może stać się każde wyrażenie o dowolnym kształcie, niezależnie od tego, czy istnieje ono w danym języku naturalnym, czy nie. [...] Osoba definiująca dany termin ma prawo wyboru znaczenia dla danego terminu, czyli może ustalić w sposób arbitralny takie lub inne wyjaśnienie” (Grochowski 1982, s. 115).

6 Trzeba pamiętać, żeby definicji zbytnio nie rozbudowywać. Jurij Apresjan w artykule Definiowanie znaczeń leksykalnych jako zagadnienie semantyki teoretycznej podaje, że definicja semantyczna powinna zawierać jedynie konieczne i wystarczające cechy semantyczne znaczenia (por. Apresjan 1972, s. 40 i n.). Por. też jego rozważania na ten temat w pracy Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka.

Rys. 5. Rodzaje porządku w słownikach terminologicznych (za: Szemińska 2013, s. 18)

5

29

30

Literatura

A p r e s j a n J., 1972, Definiowanie znaczeń leksykalnych jako zagadnienie semantyki teoretycznej, [w:] Semantyka i słownik: praca zbiorowa, red. A. Wierzbicka, Ossolineum, s. 39–57. A p r e s j a n J., 1995, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, Ossolineum. D o r o s z e w s k i W., 1970, Elementy leksykologii i semiotyki, PWN, Warszawa.

G r a b i a s S., 2003, Język w zachowaniach społecznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Http://www.academia.edu/9611398/Zasady_i_narzędzia_porządkowania_terminograf icznego.

Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, 2005, red. J. Lukszyn, KJS UW, Warszawa. Języki wiedzy, 2011, red. W. Zmarzer, Instytut Rusycystyki WLS UW, Warszawa.

K a n i a S., T o k a r s k i J., 1984, Zarys leksykologii i leksykografii polskiej, WSiP, Warszawa. K a r p i ń s k i Ł., 2008, Zarys leksykografii terminologicznej, KJS UW, Warszawa.

K i e l a r B.Z., 2001, Harmonizacja terminologii w słowniku, [w:] Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii lingwistycznej, red. J. Lukszyn, KJS UW, Warszawa, s. 137–146. L u k s z y n J . , Z m a r z e r W., 2006, Teoretyczne podstawy terminologii, KJS UW, Warszawa. Ł u k a s i k M., 2007, Angielsko-polskie i polsko-angielskie słowniki specjalistyczne (1990–2006). Analiza terminograficzna, KJS UW, Warszawa.

Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii lingwistycznej, 2005, red. J. Lukszyn, KJS UW, Warszawa.

ska Sposoby reprezentacji wiedzy specjalistycznej w słowniku dla tłumacza. pdf?sequence=1. S z e m i ń s k a W., 2009, Terminologiczny słownik przekładowy: w poszukiwaniu narzędzia doskonałego, [w:] Na drodze wiedzy specjalistycznej, red. M. Łukasik, KJS UW, Warszawa, s. 112–122. W i e r z c h o w s k i J., 1978, Leksykologia i leksykografia, Wydawnictwo Uczelniane WSR-P, Siedlce. W o ź n i c k a A. M., 2004, Wiedza specjalistyczna a słownik terminologiczny, [w:] Leksykografia specjalistyczna – teoria i praktyka, red. J. Lewandowski, KJS UW, Warszawa, s. 73–84. Z m a r z e r W., 2001, Typologia słowników terminologicznych, [w:] Metajęzyk lingwistyki. Systemowy słownik terminologii lingwistycznej, red. J. Lukszyn, KJS UW, Warszawa, s. 26–44. Z m a r z e r W., 2011, Języki wiedzy, Instytut Rusycystyki UW, Warszawa. Ż m i g r o d z k i P., 2009, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Summary

The article concerns specialized dictionaries. The author starts from presentation of vocabulary used in professional communication and divides it into following groups: words from standard language, hipoterms, quasi-terms, preterms, professional words, terms, terminological standard. Then analyses mutual semantic relationships which occur between those words and states that they represent different levels of accuracy. He also describes selection of entries according to the type of dictionary, paying particular attention to alphabetical glossaries.

M ę d e l s k a J., W a w r z y ń c z y k J., 1992, Między oryginałem a przekładem. Rzecz o słownikach dwujęzycznych, Wydawnictwo Szumacher, Kielce.

N a s i a d k a M., 2011, Jak nie należy tworzyć dzieła leksykograficznego (słownika terminologicznego), „Komunikacja Specjalistyczna”, nr 4, s. 53–61.

P i o t r o w s k i T., 1994, Problems in Bilingual Lexicography, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. P i w k o Ł., 2012, Polimorficzność technolektu, „Komunikacja Specjalistyczna”, nr 5, s. 147–163.

S z e m i ń s k a W., 2013, Sposoby reprezentacji wiedzy specjalistycznej w słowniku dla tłumacza. Niepublikowana rozprawa doktorska, Uniwersytet Warszawski. On-line: https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/469/Weronika Szemiń-

31

32

Janusz PAŚKIEWICZ

Pragmatyczno-komunikacyjne kategorie pojęcia agresja Język jest nie tylko środkiem komunikacji międzyludzkiej1, ale także magazynem doświadczeń społecznych. Przechowuje bowiem określony sposób rozumienia i wyrażania rzeczywistości przez jego użytkowników, a także system wartości, zbudowany na bazie doświadczeń (pojęcia są konceptualizowane w wyniku doświadczenia społecznego). „Z tego względu u podstaw analizy językowej leży [również – przyp. J.P.] doświadczenie” (por. Nowakowska-Kempna 1993, s. 161), warunkowane społecznie, kulturowo i komunikacyjnie. Kształtuje ono osobowość jednostki oraz wpływa na jej subiektywny odbiór świata: interpretowanie i wartościowanie otaczającej ją rzeczywistości, w której współcześnie wszechobecne wydają się zachowania agresywne. Tymi werbalnymi zachowaniami zajmiemy się w dalszej części. Podstawą materiałową będzie (werbalny) fragment rzeczywistości „agresywnej”, widzianej oczyma uczniów Zespołu Szkół Plastycznych we Wrocławiu. Na tej podstawie zrekonstruuję sposób konceptualizowania przez nich pojęcia agresja. Jako metodę owej rekonstrukcji przyjąłem ankietę, Akt komunikacji językowej rozumie się tu jako każdorazowe użycie kodu językowego (wypowiedzi) skierowane przez określonego nadawcę do określonego odbiorcy w określonej sytuacji przy wykorzystaniu określonego kanału komunikacyjnego (wzrokowego, wzrokowo-słuchowego, słuchowego). Przy czym powtarzające się słowo określony oznacza, że za każdym razem mamy do czynienia z konkretnymi składnikami aktu komunikacji (np. konkretnego nadawcę i konkretnego odbiorcę może scharakteryzować poprzez określenie jego wieku, płci, wykształcenia, pochodzenia regionalnego, typ kultury, zawód itd.; natomiast konkretną sytuację komunikacyjną poprzez jej oficjalność, familiarność, typowość). „Agresywny” akt komunikacji zaś – podobnie jak każdy inny akt komunikacyjny – jest determinowany układem nadawczo-odbiorczym jego uczestników oraz elementami konsytuacji, których podstawą jest sytuacja kryzysowa przynajmniej jednego z uczestników aktu. 1

33

wspomaganą przez zaobserwowane zachowania werbalne w sytuacjach stresowych (negatywnych). Badanie przeprowadziłem na grupie 228 uczniów w wieku 14–19 lat, pochodzących z różnych środowisk społecznych. Ankietowani odpowiadali m.in. na pytanie: Jak rozumiesz znaczenie słowa agresja? Na końcu kwestionariusza zaś byli poproszeni o podanie miejsca zamieszkania oraz zawodu (wykonywanej pracy) rodziców. Ostatnie informacje z kwestionariusza oraz wiek respondentów miały – jak się później okazało – dość istotne znaczenie dla ogólnej refleksji nad zadanym pytaniem, co przełożyło się na język sformułowań i ich wartość merytoryczną. Szersze ujęcie problematyki badań zawiera inna część pracy, zatem uwagi o ankietowanej grupie są obecne w tym miejscu jedynie dla porządku toku rozważań. 1. Terminologia związana z pojęciem agresja

Termin agresja wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo agressio oznacza ‘napad’ (por. agressor ‘rozbójnik’). U podstaw agresji leżą gwałtowne, negatywne emocje i złe intencje. Agresor podejmuje celowe działania, ukierunkowane na wywołanie u swej ofiary bólu, strachu i cierpienia. Większość psychologów przez agresję rozumie każde zamierzone działanie, mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego. Zachowania agresywne pojawiają się wówczas, gdy sytuacja, w jakiej znalazła się jednostka, oceniana jest przez nią jako zagrażająca jej dobrostanowi. Jednostka usiłuje wydostać się z tej sytuacji przy pomocy gwałtownych zachowań lub czynności powodujących cierpienie fizyczne lub psychiczne innej osoby bądź powodujących stratę lub uszczuplenie cenionych przez tę osobę wartości. W przypadku agresji psycholodzy są zgodni, że jeśli brakuje w działaniu człowieka intencji wyrządzenia komuś lub czemuś szkody, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego, nie ma mowy o zjawisku agresji. W związku z tym ze względu na formę i funkcję agresji wyróżniają następujące jej rodzaje: 34

– a g r e s j ę s ł o w n ą – wypowiedzi werbalne powodujące negatyw– – – – –

ne uczucia u odbiorcy (obiektu agresji), dokuczanie, grożenie mu itp.; a g r e s j ę f i z y c z n ą – przejawia się przemocą fizyczną: biciem, kopaniem, gryzieniem itp.; a g r e s j ę i n s t r u m e n t a l n ą – agresja, której celem jest uzyskanie czegoś pożądanego za pomocą przemocy; a g r e s j ę w r o g ą – polega na zadawaniu bólu lub wyrządzeniu krzywdy psychicznej; a g r e s j ę o d w z a j e m n i o n ą – polega na reakcji agresywnej skierowanej na agresora; a g r e s j ę p r z e m i e s z c z o n ą – obiekt agresji atakuje nie agresora, ale osobę trzecią, inną niż ta, na którą pragnie skierować działanie odwzajemniające.

Przywołane powyżej definicje agresji, jej rodzajów nie wyczerpują zagadnienia, albowiem zjawisko to można postrzegać z wielu punktów widzenia. Badania nad nim skupiają się wokół dwóch podstawowych zagadnień: 1) biologiczne uwarunkowania, 2) konsekwencje psychospołeczne.

Z tego powodu najliczniej są prezentowane poglądy etologów, prawników oraz badaczy zajmujących się psychologią społeczną, psychoanalizą i socjologią. W literaturze przedmiotu współistnieją trzy podstawowe teorie agresji: 1) agresja jako instynkt, 2) agresja jako popęd, 3) agresja jako efekt uczenia.

Pierwsza teoria dotycząca zachowań agresywnych jest związana z badaniami nad instynktem, wśród których instynkt walki jest określany jako nieodzowny warunek do życia i przeżycia. Teoria instynktu agresji została przyjęta na gruncie psychoanalizy. Jej twórca – Zygmunt Freud – w początkowej fazie swoich badań opisał pojęcie libido i określił nim pierwotną energię seksualną, będącą źródłem agresji. W późniejszych badaniach Freud łączył agresję z wrodzoną manifestacją in35

stynktu śmierci – Tanatosa, ale stanowisko to nie zostało powszechnie uznane w psychoanalizie. Postrzegał on zachowania agresywne jako swego rodzaju hydrauliczny model, który musi ulec rozładowaniu, jeśli ciśnienie przekroczy dopuszczalne normy. Z. Freud uważał także, że skłonność do agresji to pierwotna, popędowa dyspozycja człowieka, a zarazem najsilniejsza przeszkoda w rozwoju kultury. Z. Freud stwierdza: Ten pęd do agresji jest potomkiem i głównym reprezentantem popędu śmierci, który wykryliśmy obok Erosa i który dzieli z nim władzę nad światem (Freud 1992, s. 102).

Psychoanalitycy uważają jednak, że agresywny popęd może podlegać zmianom rozwojowym, wykazującym swoiste formy zależne od fazy życia (oralnej, analnej, fallicznej). Podobne stanowisko, ale sformułowane bardziej jednoznacznie, prezentuje twórca etologii – Konrad Lorenz. Wskazuje on na podobieństwo pewnych mechanizmów świata zwierzęcego i ludzkiego, na biologiczne tło agresji, szczególnie wewnątrzgatunkowej, podkreślając przy tym jej doniosłą rolę w procesie doboru naturalnego, ważnego dla zachowania i rozwoju gatunku. Nazywa on agresję – złem, ponieważ – nie negując jej niszczycielskiej siły – widzi w niej także elementy pożyteczne. Agresja – rozumiana jako instynkt – jest wrodzonym wzorcem zachowania, który może być albo uruchomiony spontanicznie, nawet bez działania bodźców zewnętrznych, albo zahamowany przez odpowiedni inhibitor (Lorenz 1972). Uczniowie Lorenza rozwinęli jego teorię, wskazując, że w procesie ewolucji wiele zachowań agresywnych przekształciło się w formy rytuału blokującego otwartą napaść. Człowiek w ewolucyjnym rozwoju nauczył się również podporządkowywać emocje swej woli i wyuczył się samokontroli. Istnieją grupy etniczne, religijne i kulturowe, które skutecznie wygaszają silne emocje, szczególnie negatywne. Za niezwykle łagodnych powszechnie uważa się Eskimosów, a Tybet ze swoją formą religii i ćwiczeń duchowych słynie z umiejętności wypracowania stanu wewnętrznego spokoju. Podobnie wiele chrześcijańskich reguł zakonnych wyklucza silne emocje: zarówno pozytywne, jak i negatywne. Tabu, prawa, zwyczaje 36

ograniczają instynkty ludzkie, a kultura wymaga wyhamowania nie tylko w zakresie życia seksualnego, ale i agresywnych skłonności. Polemikę z teoriami etologów i szkołą Freudowską podjął Erich Fromm. Uważał on, że zwolennicy Freuda czy Lorenza poprzez wnioski ze swoich badań pozbawiają ludzi nadziei na lepszy świat. Teorię Freuda Fromm nazywa instynktywistyczną, podkreślając, że agresja jest dość złożoną klasą zachowań (Fromm 1998, s. 206). Autor Escape from Liberty dzieli agresję na złośliwą i niezłośliwą, pisząc o tym podziale: […] jeżeli zgodzimy się, by „agresją” nazywać wszelkie działania, które powodują – i z takim zamiarem są podejmowane – uszkodzenie innej jednostki, zwierzęcia czy przedmiotu nieożywionego, to podstawowe rozróżnienie wszystkich rodzajów popędów podpadających pod kategorię agresji zachodzi między biologicznie przystosowawczą (adaptacyjną), służącą życiu niezłośliwą agresją, a biologicznie nieprzystosowawczą (nieadaptacyjną), złośliwą agresją (Fromm 1998, s. 206).

W teorii frustracji-agresji przyjmuje się, że zachowania agresywne są wynikiem frustracji, wywołującej wysoki stopień pobudzenia, którego poziom z kolei może obniżyć strach przed karą. Słownik psychoanalizy B.E. Moore’a i B.D. Fine’a definiuje agresję jako fizyczne lub werbalne jawne dążenia do zdobycia panowania lub zyskania przewagi. Agresja może być wyrażana choćby w jawnym ataku wojennym lub kontrolowanym współzawodnictwie, np. w sporcie. Może być także niebezpośrednia i zamaskowana, np. w żartach lub w nadopiekuńczej postawie wobec wrogo nastawionych rodziców. Może być wyrażana biernie, np. przez ociąganie się i zwłokę, uniemożliwiające komuś realizację jego celów. Może być także zwrócona przeciwko sobie, np. w wypadku cech charakteru, powodujących skłonność do ponoszenia porażki lub skłonności samobójcze. Terminu agresja używa się najczęściej na oznaczenie wrogich, niszczycielskich intencji, ale czasami rozumie się ją szerzej. Obejmuje wówczas również zachowania, które wydają się wynikać z inicjatywy, ambicji lub dochodzenia swych praw. Zachowania takie określa się dziś mianem zachowań asertywnych (stanowczych), by podkreślić, że „nie wydaje się, by wynikały z wrogich motywów” (Moore, Fine 1996, s. 7–9). 37

Przeciw utożsamieniu asertywności z agresją stanowczo wypowiada się L. Berkovitz (1993, s. 15–23). Według niego asertywność jest działaniem pośrednim między agresją a pasywnością i oznacza umiejętność wyrażania myśli, sądów, uczuć, dążeń, przekonań w sposób bezpośredni i otwarty, ale respektujący uczucia i prawa własne odbiorcy. Najogólniej rzecz ujmując, zakłada umiejętność stosowania strategii grzecznej, ale stanowczej odmowy w sytuacji zagrożenia własnych interesów, bez usprawiedliwień, agresji czy złości. Wypada jednak zauważyć, że w grupach kulturowych, w których kładzie się silny nacisk na aspekt solidarności społecznej, wysoko ocenia się strategię pozytywnego wsparcia w przyjacielskich kontaktach interpersonalnych. Zatem strategie asertywnej odmowy typu: to twój problem, musisz poradzić sobie sam mogą zostać uznane za agresywne. W tej sytuacji powstaje pytanie: jakie cechy musi przejawiać zachowanie, które można uznać za agresywne? Można założyć, że najważniejszymi wskaźnikami są tu: aktywność, niszczycielska intencja, dążenie do dominacji lub zgoda na podporządkowanie się, brak empatii wobec odbiorcy. Asertywność cechuje natomiast aktywność, dbałość o odczucia odbiorcy, ale brakuje jej siły niszczycielskiej (wrogiej intencji), charakterystycznej dla agresji. Może przejawiać się skłonnością do dominacji, jeśli stosuje zasadę „mam prawo wyrażać siebie”, a nie uznaje, że podobne prawo mają inni. Pasywność zatem przejawia się brakiem aktywności wobec zagrożenia i zgodą na podporządkowanie się, ale nie wynika to z empatii wobec odbiorcy, tylko z przyjętej postawy nieangażowania się. Przejawy agresji mogą mieć różne rejestry i stopień nasilenia, mogą być w różnym stopniu świadomym bądź nieświadomym działaniem jednostki. W Słowniku psychologii A.S. Rebera i E.S. Reber agresję określa następująco: […] termin niezwykle ogólny, a stosowany w odniesieniu do szerokiej gamy działań charakteryzujących się, np. atakowaniem lub wrogością. Zazwyczaj pojęcie „agresja” określa takie działania, co do których można przypuszczać, że ich przyczyną jest którykolwiek z poniższych czynników: a) strach lub frustracja, b) pragnienie wywołania strachu lub frustracji u innych, c) tendencja do forsowania własnych poglądów czy interesów (A.S. Reber, E.S. Reber 2000, s. 28).

38

Inni badacze, wychodzący w swoich analizach z psychologicznego punktu widzenia (np. G. Kieler), uważają, że frustracja nie musi prowadzić do powstania zachowań agresywnych, może natomiast wywoływać zupełnie inne reakcje – rezygnację, oczekiwanie na dogodną sytuację, poszukiwanie celu zastępczego itp. (Kieler 1983, s. 11–12). Definicja zawarta w słowniku Rebera nie obejmuje takich aspektów agresji, jakie zauważają etolodzy, którzy dostrzegają, że może ona mieć wartość pozytywną wtedy, kiedy służy np. walce o obronę swojego terytorium, potomstwa lub ochronę gatunku. Natomiast Pietrzak w swej teorii opisuje zjawisko, w którym agresja jest rezultatem wyuczenia się na podstawie obserwacji własnych i cudzych zachowań oraz wiążących się z tym konsekwencji. W badaniach nad osobowością człowieka zwraca się uwagę także na taki konstruktywny aspekt agresji, który umożliwia przystosowanie i funkcjonowanie człowieka w relacjach międzyludzkich. Agresja może być wtedy rozpatrywana jako wzorzec tego typu relacji, które mają charakter przystosowawczy i są kombinacją dwóch układów: miłość–nienawiść oraz dominacja–submisja. Kombinacja ta pozwala wyróżnić osiem sposobów dopasowania się jednostki do otoczenia i interpretować pozajęzykowe wyznaczniki agresji werbalnej jako modele społecznego funkcjonowania człowieka. Są one następujące: 1) p r z y s t o s o w a n i e s i ę p r z e z s i ł ę – czyli osobowość autokratyczna; 2) p r z y s t o s o w a n i e p r z e z w s p ó ł z a w o d n i c t w o – czyli osobowość narcystyczna; 3) p r z y s t o s o w a n i e p r z e z a g r e s j ę – czyli osobowość sadystyczna; 4) p r z y s t o s o w a n i e p r z e z b u n t – czyli osobowość podejrzliwa; 5) p r z y s t o s o w a n i e p r z e z s k r o m n o ś ć – czyli osobowość masochistyczna; 6) p r z y s t o s o w a n i e p r z e z u l e g ł o ś ć – czyli osobowość zależna; 39

7) p r z y s t o s o w a n i e p r z e z w s p ó ł d z i a ł a n i e – czyli osobowość nadmiernie konwencjonalna; 8) p r z y s t o s o w a n i e p r z e z o d p o w i e d z i a l n o ś ć – czyli osobowość hipernormalna (Pietrzak, s. 43–45).

Agresja jako mechanizm przystosowania społecznego ma tu dwa aspekty: konstruktywny i destruktywny, a ludzie stosują wybrany model zachowania, np. jako sposób na redukcję lęku. W nowszych kierunkach badania agresji podstawowe znaczenie ma spojrzenie z perspektywy interpersonalnego zdarzenia. G.V. Caprara i C. Pastorelli (1992) podkreślają, że w badaniach nad agresją powinna dominować świadomość, że jest to zjawisko, które trzeba analizować zawsze w kontekście społecznym – jako sekwencję kontaktów interpersonalnych. To pragmatyczno-psychologiczne spojrzenie na zagadnienie jest bliskie pragmatycznemu nurtowi w lingwistyce. Szczególnie pomocne zaś jest stwierdzenie autorów, iż określenie cech swoistych agresji zależy od tego, czyj punkt widzenia przyjmuje się w analizie: agresora, ofiary czy też słuchacza/obserwatora. Akt agresji musi być rozpatrywany w kontekście społecznym i kulturowo-normatywnym, w którym działają osoby biorące udział w sytuacji ze stosowaniem działań agresywnych. O tym, czy kontakt interpersonalny będzie miał charakter agresywny, decydują takie jego wskaźniki, jak intencjonalność i niestosowność. Aby można było mówić o agresji, wystarcza, że w ocenie jednego przynajmniej uczestnika komunikacji interpersonalnej została ona za taką uznana. Ważna jest bowiem nie tylko intencja nadawcy, ale i ocena potencjalnej ofiary oraz opinia świadka zdarzenia-obserwatora, a w niektórych wypadkach sędziego-arbitra. 2. Agresja widziana oczami uczniów szkół średnich

Próba ustalenia znaczenia pojęcia agresja dokonana przez uczniów (wykorzystujemy tu koncepcję George’a Lakoffa) opiera się na założeniu, że znaczenie wyrażeń powiela cechy myśli, a myśl (znaczenie), kształtowana przez doświadczenie, ma właściwości obrazu (gestaltu) 40

(G. Lakoff, za: Nowakowska-Kempna 1993, s. 161). Zatem skoro agresja ma charakter wyobrażeniowy, niełatwo sporządzić jednoznaczną charakterystykę tego pojęcia oraz wskazać jej granice. Ustalenie zakresu odniesienia wyrażenia bowiem zależy od intuicji badanych (Grzegorczykowa 2001, s. 38), która w przypadku skomplikowanych zjawisk może się znacznie różnić, tak jak w wypadku znaczenia terminu agresja, niebędącego sumą składników, lecz stanowiącego wewnętrznie rozbudowaną strukturę poznawczą. Poszukując w warsztacie badawczym lingwisty metod i technik badań (często z pogranicza lingwistyki i innych dziedzin), poddających zebrany materiał wszechstronnemu oglądowi, sięgnięto do teorii skryptów, mieszczącej się w kognitywizmie. Przyjęcie takiej optyki badawczej dodatkowo uzasadnia wskazywane przez uczniów znaczenie słowa agresja, na które składają się powtarzające się elementy semantyczne o różnym stopniu ogólności i dalej rozkładane semantycznie. Ów wzorzec globalny bowiem – rama – zawiera wiedzę zdroworozsądkową o pojęciu centralnym (agresji), przypisującą mu określone, nieuporządkowane konotacje (por. de Beaugrande, Dressler 1990: 127). Jak więc przedstawia się struktura pojęcia agresja w badanym materiale? Na podstawie analizy ankiet można wskazać jej inwariantne elementy, stanowiące określone konceptualizacje: 1. agresja to przemoc, 2. agresja to działanie, 3. agresja to zachowanie, 4. agresja to postawa, 5. agresja to stan, 6. agresja to uczucie/emocja, 7. agresja to sposób na życie, 8. agresja to zjawisko, 9. agresja to cecha zjawiska, 10. agresja to ktoś/coś. Zatem w powyższych konceptualizacjach przeważają dwa podstawowe rodzaje agresji: agresywne działanie fizyczne oraz agresywny akt komunikacji werbalnej, których charakterystyczne cechy decydują

41

o wyborze sposobu przejawiania agresji (o rodzaju działania – werbalnego lub fizycznego – agresywnego). Oto przykłady: agresja znaczy że ktoś się nad kimś znęca (65), że ktoś jest niebezpieczny (118), Agresja to znęcanie się człowieka nad ludźmi (123). W każdym przypadku również występują trzy podstawowe elementy: agresor, ofiara i zachowanie (agresora i ofiary), które warunkują dalsze elementy. W wypowiedziach uczniów bowiem można odnaleźć komponenty znaczeniowe pojęcia agresja, które odnoszą się do aspektów komunikacji międzyludzkiej. Są to takie elementy aktu agresji, jak: agresor (nadawca), ofiara (odbiorca), działanie (komunikat), intencja (cel), miejsce, czas, przyczyna, skutek. Przyjrzyjmy się im. 2.1. Agresor

Uczniowie określają agresora przede wszystkim zaimkiem nieokreślonym. Aż 152 badanych (tj. 67,1%) nie doprecyzowało, kim naprawdę jest napastnik. Jednak nawet w przypadkach wskazania agresora są to kategorie ogólne: człowiek, ludzie, młodzież, dzieci, np. ludzie posiadają agresję (56), agresja najczęściej jest spotykana wśród młodzieży (89) i dzieci (115). W przykładach tych ważną rolę odgrywa wiedza ogólna odbiorcy oraz znajomość uwarunkowań konsytuacyjnych. Nazwanie wprost działań agresywnych czy umiejscowienie ich w szkole (także rodzinie) presuponuje agresora, którym jest ktoś z kręgu znanego ankietowanym. Na podstawie użytych leksemów: szkoła, rodzina można wywnioskować, że są to rodzice, opiekunowie, rodzeństwo, nauczyciele, uczniowie, pracownicy szkoły. 2.2. Ofiara

Odbiorcą agresywnych działań – podobnie jak ich nadawcą – jest najczęściej ktoś (80 wskazań, 35% ankietowanych). Częstymi adresatami, wskazanymi przez uczniów, są inni (37 wskazań, 16% ankietowanych). Niejednokrotnie (od dwóch do pięciu razy) w analizowanym materiale pojawiają się takie określenia ofiary aktu agresji, jak: druga, inna 42

osoba/osoby, jakiś/inny człowiek, inni ludzie, młodzież, dzieci, drugi kolega, słabszy/słabsi, on/oni, a jednostkowo: młodsi. Przykłady: Bicie kogoś, znęcanie się nad kimś, poniżać go, (96) bić drugiego kolegę,poniżać słabszych od siebie (178) , zastraszać innych, młodszych (157). Zachowania agresywne mogą być skierowane nie tylko na człowieka, lecz także na coś: przedmiot czy rzecz, jednak tego typu egzemplifikacje pojawiają się rzadko, np. złość na innego człowieka i nie tylko (23), wyładowywanie złości na osobach, rzeczach (101). Uczestnikiem aktu agresji, zarówno w roli agresora, jak i ofiary, jest przede wszystkim ktoś, czyli nieokreślony wprost aktant. Często odbiorcami agresywnych działań nadawcy są inni, czyli ludzie, osoby. Za pomocą form gramatycznych i wyrazowych, tj. formantu fleksyjnego, formy supletywnej oraz leksyki, można wskazać niektóre cechy aktantów: indywidualizm, zbiorowość, pozycja, wiek, grupa (uczniowie/uczennice), związki familijne i towarzyskie. 2.3. Działanie

W akcie agresji nadawca, chcąc osiągnąć cel komunikacyjny, sięga po odpowiednie, doświadczone przez niego w sposób bezpośredni lub pośredni, zachowania i działania – słowne i pozasłowne. W analizowanym materiale można odnaleźć wiele tego typu określeń, np.: przezywać, przeklinać, szantażować, grozić, zastraszać, poniżać, dokuczać, bić, kopać, dołożyć z pięści, nękać, znęcać się, pić, palić, zażywać narkotyki, robić na złość, wyrządzić krzywdę, złościć się, wkurzyć się, gniewać się, denerwować się. 2.4. Intencja (cel)

Wielu uczniów wskazało intencje aktantów-napastników, którymi się kierują, gdy w akcie komunikacji sięgają po agresywne strategie: zadawanie cierpnienia, np. Rozumiem to jako bicie, przeszkadzanie, brzydki język, przemoc fizyczną i psychiczną (197). Zaczepianie, wyładowanie złości, dołożenie z pięści (132). 43

Z wypowiedzi wynika, że celem agresora jest zaspokojenie własnych potrzeb – rozładowanie negatywnych emocji, napięcia oraz wyrządzenie krzywdy innym uczestnikom aktu komunikacji, czemu służyć mają podejmowane przez niego działania. Motywy jego postępowania – uczuciowy oraz niszczycielski stosunek do otaczającego świata – mieszczą się w dwóch ramach interpretacyjnych: afektywnej (czuję) i wolicjonalnej (chcę opanować). 2.5. Miejsce i czas

W materiale egzemplifikacyjnym w wielu wypowiedziach pojawia się określenie miejsca, np. przemoc w rodzinie (211), dokuczanie i przemoc w szkole (205). Według badanych miejscami, w których dochodzi do aktów agresji, są rodzina i szkoła, czyli przestrzeń doświadczana przez nich na co dzień. Żaden uczeń nie sprecyzował natomiast, kiedy mają miejsce agresywne działania. Pośrednio można jednak wywnioskować, że są to akty pojawiające się obecnie. Współczesną ramę czasową określają występujące w wypowiedziach uczniów formy czasu teraźniejszego oraz wyrażenia językowe, na przykład takie jak: jest, jest to, zachowuje się, przezywa, denerwuje się, kojarzy mi się, rozumiem dla mnie, moim zdaniem. 2.6. Przyczyna

W swoich wypowiedziach uczniowie nie wyrazili wprost przyczyn pojawiania się zachowań agresywnych w kontaktach międzyludzkich. Pośrednio motywacji tego typu postępowania można jednak upatrywać w samych uczestnikach aktu komunikacji. Wśród bodźców sprzyjających pojawianiu się agresji można wyszczególnić dwie ogólne kategorie: KTOŚ (ktoś, człowiek, ludzie, inni, dzieci, młodzież, rodzina) lub COŚ (coś, osobowość, stan psychiczny, postawa, złe emocje). Taki sposób widzenia przez uczniów przyczyn napastliwości potwierdzają następujące przykłady: Słowo agresja rozumiem jako złość, nienawiść. Jest to złość na innego człowieka i nie tylko (43). Agresja to złość na innych ludzi(184). Agresja to ktoś taki, który się z czegoś złości (56). Ja 44

rozumiem słowo agresja jako złość, gniew, wściekłość (167). Ktoś jest zdenerwowany (156). 2.7. Skutek

W wielu przykładach analizowanego materiału można odnaleźć także wypowiedzi na temat skutków agresywnych działań nadawcy. W ich określaniu rysują się pewne granice, np. czy określają to dziewczynki czy chłopcy, uczniowie klas starszych czy młodszych, gimnazjum czy liceum. Według uczniów gimnazjum skutki aktu agresji mogą być wyłącznie tragiczne, uczniowie liceum akcentują trwały uszczerbek na zdrowiu, kalectwo. Podział opinii według kryterium płci jest bardzo nieostry i nie da się wprost wyciągnąć jednoznacznych wniosków. Ankietowani, sięgając po związek frazeologiczny (z)robić/wyrządzić krzywdę, wprowadzają do swoich wypowiedzi niejednoznaczność. Nie można bowiem określić, jakie będą skutki agresji i czy będą one trwałe czy nietrwałe. *

*

*

Rodzinne, szkolne i koleżeńskie doświadczenia uczniów są podstawą obserwowanej przez nich agresji. Opisywana rzeczywistość wynika z ich codziennych obserwacji i doznań. Pojęcie agresja, konceptualizowane przez uczniów, implikuje wyłącznie wyobrażenia o świecie ludzi. Ankietowani wartościują agresję jako coś złego, właściwego ludziom. Ani exlicite, ani imlicite nie pojawiają się inne implikacje, np. do świata zwierząt. W wielu wypowiedziach natomiast można wskazać leksemy o pejoratywnej ocenie aksjologicznej. Literatura

A r o n s o n E., 1997, Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa. B e r k o w i t z L., 1997, Słownik psychologii, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa. C a p r a r a G.V., P a s t o r e l l i C., 1992, Early indicators of emotional instability, prosocial behavior and aggression, „European Journal of Personalisty”. D e f f e n b a c h e r J.L., 1999, Cognitive-Behavioral conceptualization and treatment of anger. „Journal of Clinical Psychology”, nr 3.

45

F r ą c z e k A., 1979, Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych, Wydawnictwo PAN, Warszawa. F r e u d Z., 1978, Wstęp do psychoanalizy, PWN, Warszawa. F r o m m E. , 1998, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, Rebis, Poznań. G r z e g o r c z y k o w a R., 2001, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, PWN, Warszawa. H o r n e y K., 1993, Neurotyczna osobowość naszych czasów, Rebis, Poznań. K e r n b e r g O., 1992, Agression in Personality Disorders and Perversions. New Haven–London. L e i f e r R., 1999, Buddhist conceptualization and treatment of anger. „Journal of Clinical Psychology”, nr 3. L o r e n z K., 2003, Tak zwane zło, PIW, Warszawa. M i l l e r V., 1995, Intimate Terrorism. New York–London. M o o r e B.E., F i n e B.D., 1996, Słownik psychoanalizy, Jacek Santorski & Co Wydawnictwo, Warszawa. N o w a k o w s k a - K e m p n a I., 1993, Konceptualizacja uczuć w języku polskim, WSP, Warszawa. B e a u g r a n d e de R.-A., D r e s s l e r W., 1990, Wstęp do lingwistyki tekstu, PWN, Warszawa. P e i s e r t M., 2004, Formy i funkcje agresji werbalnej. Próba typologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. R a n s c h b u r g J., 1980, Lęk, gniew, agresja, WSiP, Warszawa. R e b e r A.S., R e b e r E.S., 2005, Słownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. W i l s o n E.O., 2001, Socjobiologia, Zysk i S-ka, Poznań. Summary

In his article, the author proves language to be not only a means of communication but also a way to understand and express reality. The conceptualization of the word ‘aggression’ is based on verbal and non-verbal behaviours of the students of Zespół Szkół Plastycznych in Wrocław. While analyzing the forms and types of aggression, the author points to its most significant linguistic and cultural aspects. He singles out and analyses numerous paralinguistic indicators of verbal aggression and ten basic conceptual categories. He also focuses on the structure of this concept and other important elements of aggressive behaviours such as an aggressor an act, an intention, time and place, a reason and an effect. The significant part of the article presents theoretical considerations regarding the semantic analysis of the lexem ‘aggression’ and its functioning in psychology, psychoanalysis, sociology, cultural antrophology and etiology. The author offers a historical as well as an up-to-date description of state of research on aggression. A rich bibliography is appended.

46

Analiza przebiegu postępowania sądowego pozwala wyróżnić w rozprawie sądowej trzy fazy, które łączą się z:

Aleksander WIŚNIOWSKI

a) rozpoczęciem rozprawy, b) przeprowadzeniem przewodu sądowego, c) zamknięciem rozprawy.

Terminologia w języku uczestników karnej rozprawy sądowej 1. Komunikacja prawna i jej język

Przedmiotem artykułu jest przegląd i analiza terminologii wykorzystywanej przez uczestników rozprawy sądowej traktowanej jako kryzysowe zdarzenie komunikacyjne, czyli – zgodnie z definicją słownikową – będącej faktem o charakterze przełomowym i rozstrzygającym. Materiału do przeprowadzenia charakterystyki przebiegu rozprawy dostarczyły mi własne nagrania, które obejmują zapis sześciu postępowań zarejestrowanych w wydziale karnym sądu rejonowego we Wrocławiu w październiku i listopadzie 2012 r. Integralną częścią opracowania jest również Słownik podstawowych terminów języka prawa, obejmujący typowe jednostki leksykalne wykorzystywane przez uczestników postępowania sądowego. Podstawowe reguły, związane z prawnym charakterem rozprawy sądowej, wskazane zostały przez polskiego ustawodawcę w dwóch rozdziałach Kodeksu postępowania karnego1 (dalej: k.p.k.), to jest w rozdziale 42 (art. 355 do 364) i 43 (art. 365 do 380). Wśród wskazanych przepisów najważniejsze znaczenie mają przede wszystkim trzy artykuły, tj. art. 355 k.p.k., normujący zasadę jawności rozprawy sądowej, art. 365 k.p.k., który ustala, że rozprawa odbywa się ustnie, oraz art. 366 k.p.k., w którym przyznano sędziemu przewodniczącemu ogólne kierownictwo nad rozprawą i jej prawidłowym przebiegiem. 1

555.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U. 1997, nr 89, poz.

47

Każda z części charakteryzuje się typowymi dla siebie czynnościami, podejmowanymi zarówno przez sędziego-przewodniczącego, kierującego postępowaniem, jak i pozostałych uczestników: obrońców, oskarżycieli, oskarżonych, pokrzywdzonych, świadków i innych. Każdy ze wskazanych etapów wymaga innego słownictwa, w tym terminów prawnych, w celu dokonania fachowego opisu aktualnego przebiegu zdarzeń. W części wstępnej rozprawy wykorzystuje się słownictwo o charakterze organizacyjnym. Część druga – przewód sądowy – mając na celu wyjaśnienie wszystkich wątpliwości, zmusza uczestników do stosowania wyrażeń i zwrotów powiązanych z trwającym postępowaniem dowodowym. Część trzecia – obejmująca głosy stron i wyrokowanie – wymaga z kolei sformułowania odpowiednich wniosków, jak również rozstrzygnięcia, w oparciu o obowiązujące normy prawne i nomenklaturę prawną. Jak stwierdza znany procesualista karny, sędzia Edward Samborski, „prawidłowy przebieg rozprawy powinien gwarantować dochodzenie do prawdziwych ustaleń faktycznych, które stanowią podstawę orzeczenia o winie lub jej braku” (Samborski 2008, s. 229). Tym samym więc prawnik, wykazując się znajomością reguł dyskursu, w którym bierze udział, powinien wykorzystywać takie słownictwo, które będzie mogło wpłynąć na odpowiednie, zgodne z intencją, ukształtowanie rzeczywistości prawnej. Moc sprawczą zaś mają jedynie takie sformułowania, którym ustawodawca nadał miano terminów prawnych, a więc słów-kluczy komunikacji prawnej i prawniczej posiadających własne definicje i tworzących zasób słownikowy języka prawnego i prawniczego. 2. Terminy

w języku prawnym

Zasadnicza dla nauk teoretycznoprawnych klasyfikacja języka prawa na język prawny i język prawniczy została zaproponowana przez 48

Bronisława Wróblewskiego jeszcze w 1948 r. (por. Wróblewski 1948) i stanowiła pierwsze naukowe rozważania w przedmiocie odmian gatunkowych języków posługujących się terminologią prawną. Problematyka ta była podejmowana później przez wielu badaczy, np. Jerzego Kalinowskiego, Zygmunta Ziembińskiego czy Tomasza Gizberta-Studnickiego. Zasadniczo jednak, przyjmując za Jerzym Pieńkosem, punktem wspólnym wszystkich omawianych klasyfikacji było przyjęcie, że „wyraźne rozróżnienie języka prawnego i prawniczego, tego pierwszego jako języka ustawodawcy, a tego drugiego jako języka doktryny prawniczej, stało się możliwe wówczas, gdy język prawny stał się językiem drukowanych tekstów prawnych” (Pieńkos 1999, s. 14). Wyróżniając podtypy języka prawnego (w ramach ustalonych przepisami prawa sposobów ich wytwarzania), powołać się należy w głównej mierze na konkretne przepisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w której w art. 87 ustawodawca wskazał źródła powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej. Są to zatem wskazana już Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia, na obszarze zaś działania organów, które je ustanowiły, również akty tzw. prawa miejscowego. Warunkiem niezbędnym bezpośredniego oddziaływania (wpływania na strefę praw i obowiązków obywatela) wymienionych aktów jest natomiast ich ogłoszenie (art. 88 Konstytucji), a także odpowiednia redakcja edytorska – tzw. technika języka prawnego: Technika języka prawnego jest oparta na celu porozumienia się z adresatami w sprawie ich postępowania. Z tym postępowaniem wiążą się różne przedmioty: fakty, zjawiska, rzeczy, stosunki, które są wprowadzane do treści przepisów. Innymi słowy ustawodawca wskazuje, jak wolno lub nie wolno zachowywać się, jak należy lub nie należy postępować z tym lub owym przedmiotem (Wróblewski 1948, s. 87).

Chociaż język prawny łączy z językiem naturalnym „kontekstowy charakter znaczeń używanych w nim zwrotów – kontekst językowy” (por. Kalinowski, Wróblewski 1987, s. 18), to nadrzędna zasada jasności i zrozumiałości wypowiedzi o statusie normatywnym wymaga uwzględnienia przy tworzeniu tekstów prawnych elementów swoistych tylko dla tego typu gatunków wypowiedzi. Są to odpowiednio k o n 49

tekst systemowy (interpretacja znaczenia zwrotów zastosowanych w przepisie z uwzględnieniem przynależności konkretnego przepisu do określonej gałęzi prawa) oraz k o n t e k s t f u n k c j o n a l n y (interpretacja znaczenia z uwzględnieniem celu, jakiemu ma służyć dana instytucja prawna, w obrębie której funkcjonuje przepis), np. dla wyrazu nieletni kontekstami są: a) k o n t e k s t j ę z y k o w y: bardzo młody, niedorosły, niepełnoletni, małoletni, b) k o n t e k s t s y s t e m o w y: (w prawie karnym) osoba, która popełniła przestępstwo przed ukończeniem 17 roku życia, c) k o n t e k s t f u n k c j o n a l n y: (w prawie karnym) orzeczona w stosunku do nieletniego kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary. Jednym z ważniejszych przejawów terminologizacji języka prawa jest formułowanie przez legislatorów, w ramach konkretnych aktów prawnych, tzw. definicji legalnych. W związku z powyższym stosuje się powszechnie technikę wydzielania w treści tekstu prawnego tzw. przepisów ogólnych, które na potrzeby dyskursu prawnego tworzą ścisłe znaczenia pojęć występujących również w języku potocznym, ale w zmienionym kontekście: W ustawie lub innym akcie normatywnym formułuje się definicję danego określenia, jeżeli: a. dane określenie jest wieloznaczne; b. dane określenie jest nieostre, a jest pożądane ograniczenie jego nieostrości; c. znaczenie danego określenia nie jest powszechnie zrozumiałe; ze względu na dziedzinę regulowanych spraw istnieje potrzeba ustalenia nowego znaczenia danego określenia2.

Ewa Malinowska, badając najczęstsze formy występowania definicji w tekście prawnym, zauważyła, że „w praktyce wykształciły się

Zasady techniki prawodawczej – załącznik do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002r., Dz.U. 2002, nr 100, poz. 908. 2

50

trzy sposoby zamieszczania definicji: w specjalnie wydzielonym słowniczku, w tekście merytorycznym w wydzielonych przepisach lub przez wtrącenie w przepisach merytorycznych, w tak zwanych definicjach nawiasowych” (Malinowska 1999, s. 83). W przypadku definicji jednoczłonowych: definiendum – definiens, ustawodawca stosuje przede wszystkim zdania pojedyncze lub zdania złożone dwuskładowe, np.: Korzyścią majątkową lub osobistą jest korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogoś innego (art. 115 par. 4 k.k.).

Mieniem znacznej wartości jest mienie (1), którego wartość w chwili popełnienia czynu zabronionego przekracza dwustukrotną wysokość najniższego miesięcznego wynagrodzenia (2) (art. 115 par. 5 k.k.).

Natomiast przy formułowaniu definicji przez wyliczenie elementów składających się na człon definiowany (tzw. definicje zakresowe), ustawodawca używa najczęściej równoważników zdań: Funkcjonariuszem publicznym jest Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i w następnych punktach artykułu zakres zostaje poszerzony o pkt 2: poseł, senator, radny (jest funkcjonariuszem), pkt. 3: sędzia, ławnik, prokurator […] (jest funkcjonariuszem), pkt. 8: osoba pełniąca czynną służbę wojskową (jest funkcjonariuszem) (art. 115 par. 13 k.k.).

Stosowanie przez ustawodawcę techniki trzeciej (definicje nawiasowe) wprowadza do zasobu wypowiedzi prawnych zawiadomienia: Sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupującego, jeżeli rzecz sprzedana stanowi własność osoby trzeciej albo jeżeli jest obciążona prawem osoby trzeciej; w razie sprzedaży praw sprzedawca jest odpowiedzialny także za istnienie praw (rękojmia za wady prawne) (art. 556 k.c.).

Regułą, w przypadku definicji nawiasowych, jest formułowanie definiendum właśnie w postaci zawiadomień. Te ostatnie jednak pojawiają się również regularnie w tytułach działów i rozdziałów, np. w kodeksie karnym: Część szczególna. Rozdział XVI. Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne. 51

3. Język części wstępnej rozprawy

Zgodnie z artykułem 381 k.p.k. rozprawę główną rozpoczyna wywołanie sprawy. Następuje ono na polecenie przewodniczącego składu orzekającego i stanowi informację dla osób zainteresowanych, że na rozprawie zostanie rozpoznana określona sprawa. Czynność tę, gdy skład orzekający znajduje się na sali sądowej, wykonuje przewodniczący osobiście z reguły przez wskazanie sygnatury sprawy i nazwiska osoby oskarżonej. Czynnością uzupełniającą jest przekazanie takiej samej informacji przez protokolanta osobom oczekującym na korytarzu sądowym osobiście lub za pomocą urządzenia technicznego (np. przez megafon czy poprzez wyświetlenie informacji na tablicy). W dalszej kolejności sąd sprawdza obecność wezwanych na rozprawę osób, a także kontroluje, czy nie zachodzą przeszkody natury prawnej lub faktycznej uniemożliwiające przeprowadzenie postępowania (brak dowodu doręczenia wezwania, wniosek o wyłączenie sędziego, podstawy do zawieszenia postępowania i inne). W tej sytuacji podejmuje stosowną do przyczyny decyzję o wstrzymaniu procesu rozpoznania sprawy: Rozpoznajemy w dniu dzisiejszym sprawę karną przeciwko XY. Informuję, że zostały złożone dwa wnioski o wyłączenie sędziego. Z uwagi na obowiązującą procedurę powstrzymam się od udziału w dalszych czynnościach, wniosek zostanie przekazany do rozpoznania. […] To wszystko, dziękuję. Prowadzimy rozprawę odroczoną w dalszym ciągu.

Małgorzata Rzeszutko zauważa, że „pojawienie się elementu początkowego czynności jurysdykcyjnych, tj. wywołanie sprawy, wskazuje na zaistnienie odrębnego zdarzenia komunikacyjnego” (Rzeszutko 2003, s. 63). Wejście na salę sądową wprowadza w inny (niepotoczny) porządek komunikacyjny, nadaje jego uczestnikom nowe role społeczne: oskarżonego, oskarżyciela, świadka, przyznaje specyficzne uprawnienia i nakłada równocześnie szereg szczegółowych obowiązków, zmuszając na przykład do powstawania z miejsca w czasie zwracania się do sądu. Ujawnieniu się tej nowej charakterystyki rzeczywistości językowej służy – oprócz aktywności sędziego – również geometria sali sądowej: oskarżony wraz z obrońcą zajmują miejsca po lewej stronie sę52

dziego, oskarżyciel posiłkowy, pokrzywdzony (ich pełnomocnik) i prokurator po stronie prawej. Adwokaci, radcowie prawni i prokuratorzy zaś mają obowiązek występowania w todze. Zakończeniem pierwszej fazy rozprawy jest akt wyproszenia z sali świadków, którzy mają być przesłuchani: Prosimy panią o opuszczenie sali.

Prosimy świadków o opuszczenie sali.

4. Przewód sądowy

Przewód sądowy stanowi drugi etap rozprawy i tę fazę postępowania również inicjuje orzekający sąd, zapraszając prokuratora do odczytania aktu oskarżenia, w zgodzie z przepisem artykułu 385 k.p.k., na przykład zwrotem: proszę, panie prokuratorze i sygnalizując zakończenie tej części postępowania frazą dziękuję lub dziękuję bardzo. Małgorzata Rzeszutko uznaje te wypowiedzi sędziego za typowy przykład t r a n z y c j i, czyli komunikatów sygnalizujących przechodzenie do kolejnych partii tekstu, wskazując jednocześnie na ich władczy charakter: […] werbalizacja przytoczonych zwrotów leży bowiem wyłącznie w gestii partnera wyżej sytuowanego w pragmatycznej hierarchii komunikacyjnej (Rzeszutko 2003, s. 68).

Następnie, już po przedstawieniu przedmiotu oskarżenia, przewodniczący dokonuje pierwszego przesłuchania oskarżonego, zadając mu trzy obowiązkowe pytania (art. 386 k.p.k.): Czy oskarżony zrozumiał treść aktu oskarżenia?

Czy oskarżony przyznaje się do zarzucanych mu czynów? Czy oskarżony chce złożyć wyjaśnienia?

Zastosowane przez sędziego formuły wypowiedzi z pytaniem o rozstrzygnięcie (tak/nie) w pierwszej części przesłuchania pozostają jednak wyjątkiem. Jako zasadę przyjmuje się bowiem w polskim procesie karnym takie metody zadawania pytań, które umożliwiają osobie prze53

słuchiwanej swobodną wypowiedź. Dopiero w razie dalszych wątpliwości można zadawać świadkowi (stronie, biegłemu) pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi, w tym również o rozstrzygnięcie. Wysłuchanie oskarżonego jest pierwszym składnikiem przeprowadzanego na rozprawie p o s t ę p o w a n i a d o w o d o w e g o, do którego pozostałych elementów mogą należeć: a) przesłuchanie świadków, b) przeprowadzenie opinii (ekspertyzy), c) ujawnienie dowodów rzeczowych i dokumentów pisemnych, d) oględziny miejsca przestępstwa, rzeczy lub ciała, e) eksperyment procesowy.

Etap przesłuchania świadków – już po wysłuchaniu oskarżonego – rozpoczyna sędzia sformułowaniem prośby do protokolanta o wezwanie przebywającej na korytarzu osoby. Jako typowe przykłady tranzycji tej części rozprawy można podać: Prosimy świadka.

Proszę wezwać świadka.

Po wejściu na salę świadek pozostaje niejako w dyspozycji sędziego, dlatego też sędzia może polecić mu spełnienie szeregu czynności przygotowawczych, inicjujących przesłuchanie: Proszę bardzo, proszę tutaj stanąć. Proszę bardzo, niech pan staje...

Może pani położyć swoje rzeczy tutaj (na ławie).

Oprócz sądu prawo zadawania pytań przysługuje także pozostałym uczestnikom postępowania, to jest stronom, obrońcom, pełnomocnikom oraz biegłym, jeśli występują w sprawie. Kolejność zadawania pytań osobie przesłuchiwanej jest ściśle określona przez przepisy prawne (art. 370 k.p.k.), a zabranie głosu umożliwia jedynie stosowne zarządzenie przewodniczącego: Proszę bardzo.

54

Pytania do świadka?

Uprzedzam świadka o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.

Pytania, panie mecenasie?

Pani mecenas (zachęca do zadawania pytań świadkowi). Bardzo proszę, pani mecenas.

Ma pani mecenas jeszcze jakieś pytania?

Przed rozpoczęciem zeznań sąd może odebrać od świadka p r z y r z e c z e n i e, od którego odstępuje jedynie wówczas, gdy nie sprzeciwią się temu obecne na sali strony. Treść przyrzeczenia formułuje przepis art. 188 k.p.k.:

Świadomy znaczenia moich słów i odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że będą mówił szczerą prawdę, niczego nie ukrywając z tego, co mi jest wiadome.

Odebranie przyrzeczenia następuje jeszcze przed rozpoczęciem zeznań, ale już po uprzedzeniu świadka o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania. Właściwe natomiast przesłuchanie świadka sąd rozpoczyna od ustalenia podstawowych informacji na jego temat, związanych z danymi personalnymi, miejscem pracy, zamieszkania i stosunkiem do stron (w celu wyjaśnienia, czy nie przysługuje świadkowi prawo odmowy zeznań): Proszę podać swoje dane.

Jak stwierdza Friedrich Arntzen, psycholog sądowy, „oprócz swobodnego opisu pytanie musi zazwyczaj prowokować wszystkie dalsze informacje” (Arntzen 1989, s. 37) tak, aby wyjaśnić wszystkie istotne okoliczności sprawy, a w miarę możliwości także okoliczności sprzyjające popełnieniu przestępstwa. Badacz zauważa, że najlepszymi z pytań (tzw. pytania wolne) będą te, które składają się z jednego zaimka pytajnego i „stosunkowo niewielu abstrakcyjnych danych określonej kategorii (jak: działanie, rozmowa, częstotliwość, kolejność czasowa itd.)” (zob. Arntzen 1989, s. 39). Wśród zanalizowanych przeze mnie przesłuchań, w ramach tej kategorii pytań można wskazać przykładowo następujące wypowiedzenia: To był kto?

Ale co chcieli ci dziennikarze? Proszę powiedzieć, kto to był? Kiedy to było?

Pytania wolne ze względu na stosunkowo wysoką ogólność, umożliwiają świadkowi na tyle swobodną wypowiedź, że często uzyskanie szczegółowych informacji poprzedzone być musi przywołującym do rzeczy wypowiedzeniem sędziego, np.: Dobrze, to pierwsze pytanie, proszę na nie odpowiedzieć.

Czym się pan/pani zajmuje?

Ale zajmijmy się tym, jaka była pana rola…

Mieszka pan/pani w jakiej miejscowości?

Proszę pana, pytanie jest proste.

Nie był pan/pani karany/karana za składanie fałszywych zeznań?

Proszę pana, teraz sprawa taka.

Zna pan/pani oskarżonego?

Proszę pana, proszę odpowiedzieć na to pytanie.

Ile ma pan/pani lat?

Jednocześnie sąd, przeprowadzając postępowanie dowodowe, związany jest granicami toczącej się sprawy. Interesujące pozostawać zatem może tylko to, co stanowi przedmiot procesu, a więc czyn zabroniony wskazany w akcie oskarżenia, którego dopuścić miał się oskarżony. Przy tym zaś orzekający sąd powinien dążyć do tego, aby rozstrzyg-

Był/była pan/pani karany/karana za składanie fałszywych zeznań? W stosunku do oskarżonego kim pan/pani jest? Pozostaje pan/pani we wspólnym pożyciu?

Pan/pani w postępowaniu przygotowawczym był/była konkubinem/konkubiną?

55

56

nięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie – bez zbędnego przedłużania toczącego się postępowania ze szkodą dla interesu występujących w procesie stron. Tym samym wszelkie wypowiedzi świadków, które nie dotyczą przedmiotu postępowania, podobnie jak nieistotne pytania czy wnioski stron są przez sąd rugowane: Dobrze, ale nie skręcajmy w postępowanie poświęcone sprawie x.

p y t a n i a i n f o r m a c y j n e sądu skierowane do stron i następnie protokołowane wypowiedzenia oznajmujące sądu – podsumowujące postępowanie i jednocześnie uprawniające do zamknięcia przewodu: Pełnomocnik wnosi o uzupełniające przesłuchanie oskarżonego. Proszę bardzo. Rozprawę odraczam z terminem na piśmie. Wyznaczmy termin

O tym już była mowa.

Strony nie zgłaszają żadnych wniosków dowodowych.

Czy ma pan jeszcze coś do dodania w tej sprawie?

Jeszcze jakieś wnioski w sprawie?

Dlaczego pan tego wcześniej nie podawał, wielokrotnie przesłuchiwany?

Chcę, żeby pan zrozumiał, że sąd nie będzie przesłuchiwał wszystkich absolutnie świadków, którzy wiedzą cokolwiek w pańskiej sprawie, tylko wszystkich, którzy wiedzą cokolwiek w tej sprawie. Czyli przypominam… Proszę pana, nie rozumiemy się.

Ale naprawdę żebyśmy zmierzali do tego, co jest istotą tego postępowania, a nie robili konkurencji sądowi orzekającemu w X.

Sąd postanowił oddalić ponownie wniosek dowodowy w całości, albowiem kwestia X jest przedmiotem rozpoznania innego sądu. Okoliczności, które miały być udowodnione, nie mają znaczenia dla przedmiotu sprawy, nadto w sposób oczywisty zmierzają do przedłużenia postępowania. To jest sprawa karna, więc sąd bada znamiona przestępstwa.

3. Język zamknięcia rozprawy i wyrokowania

Po uznaniu przez sędziego, że wszystkie dowody zostały przeprowadzone, a wnioski stron rozpoznane, następuje moment, w którym przewodniczący wydaje zarządzenie o zamknięciu przewodu sądowego. Zakończenie procedowania możliwe jest wyłącznie wówczas, gdy sąd stwierdza, że zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy i – w zgodzie z art. 405 k.p.k. – strony nie wnosiły o uzupełnienie postępowania dowodowego. W innym przypadku sąd jest zmuszony (jeśli nie można przeprowadzić dowodu od razu) rozprawę odroczyć. Ostatnią fazę przewodu sądowego otwierają zatem przede wszystkim 57

Czy jeszcze jakieś wnioski dowodowe w tej sprawie?

Panie mecenasie, słucham (co do końcowych wniosków).

Oczywiście będzie też głos końcowy (w stosunku do oskarżyciela prywatnego występującego samodzielnie, przed zamknięciem przewodu).

Materialnym śladem przeprowadzonej rozprawy – w zgodzie z przepisem artykułu 143 k.p.k. – jest sporządzony protokół, którego treść stwierdzają swymi podpisami przewodniczący i protokolant. Jeżeli treść protokołu rozprawy nie zostanie zakwestionowana w przewidzianym prawem trybie, to wówczas przyjmuje się, że czynności procesowe zarejestrowane w protokole faktycznie zostały dokonane. Protokół rozprawy może spisać aplikant lub pracownik sekretariatu (protokolant), a także asesor sądowy lub osoba przybrana – zawsze jednak pod kierownictwem prowadzącego rozprawę sędziego. To przewodniczący decyduje o formie poszczególnych zapisów, będąc również często zmuszony do dokonywania dopuszczalnych prawem parafraz wniosków stron czy zeznań świadków celem dostosowania ich do jasnego i czytelnego dla odbiorcy komunikatu, np.: Od słowa którzy – niech pani to skreśli, bo to zdanie nie ma końca. Jeszcze raz piszmy to, żeby tu było jasne.

Protokołowanie przybiera zatem często formę dyktowania, również w zakresie „porad” sędziego co do zapisu i redakcji tekstu: …i poszedł do prokuratury, pro-ku-raa---tu-ry

58

Wycofali się. Wycofa-li się. Wycofali się.

Proszę napisać kartę numer 215, nie 215 (o postawieniu kropki przez protokolantkę) tylko dalej piszemy.

Z góry teraz ze swojej strony przepraszam. Nastąpiła zmiana sekretarza i faktycznie niektóre dokumenty są jeszcze w sekretariacie i nie zostały jeszcze dołączone do akt, na następnym terminie zostaną Panu okazane.

Proszę napisać datę.

Sąd: Adw1:

Proszę pisać.

Sąd: Adw1: Sąd:

Proszę protokołujemy. …i na tym, myślnik, myślnik…

Kierownictwo nad przebiegiem rozprawy uprawnia sędziego-przewodniczącego do sprawowania na sali rozpraw tak zwanej policji sesyjnej, a więc wydawania zarządzeń niezbędnych do utrzymania na sali sądowej spokoju i porządku. Zarządzenia porządkowe sędziego niekoniecznie muszą jednak zmierzać do upominania uczestników rozprawy. Ich celem może być również próba uspokojenia stron, przyznanie dodatkowego czasu na przemyślenie jakiegoś wniosku czy uzgodnienie stanowiska: Sąd: Czy pan się zachowuje w sposób właściwy, pan dowódca konwoju? Konwojent: Proszę? Sąd: Można pana rozkuć? Czy pan się zachowuje właściwie? Konwojent: Taak. Sąd: To proszę rozkuć pana.

Pani mecenas, trzy minuty przerwy, proszę ustalić z klientem…, wniosek został tutaj inaczej sformułowany, został powołany świadek, który ma zeznawać na jakieś zupełnie inne okoliczności.

Pisząc o kulturze na sali rozpraw, sędzia Edward Samborski stwierdza, że o właściwej dynamice rozprawy sądowej w równym stopniu co stron, decyduje również takt sędziego, dlatego też wszystkie podejmowane przez niego czynności powinny być nacechowane powagą, wyrozumiałością i szacunkiem w stosunku do uczestników postępowania (zob. Samborski 2008, s. 38). Za wartościowe należy zatem uznać te wypowiedzi sędziego, w których nie wykorzystuje on swojego autorytetu i próbuje zdobyć sympatię uczestników postępowania: 59

Adw.2: Adw.3: Sąd: Adw.2: Sąd: Adw.2: Sąd: Adw.3: Sąd:

Wyznaczmy termin. Ja mógłbym poprosić o przyjęcie oświadczenia, że ja od 5 do 26 listopada będę na urlopie. A substytuta nie może pan… Nie, w tej sprawie, nie bardzo. No cóż, proszę zobaczyć swoje terminy, bo z kolei problem jest tego rodzaju, że (…) Proszę zobaczyć sobie w kalendarz, 27 grudnia, wiem, że termin… nie bardzo. Strony mają z kolei jakieś terminy? Gdzieś wyjeżdżają? Wysoki sądzie mam już w tym terminie zaplanowany wyjazd. Ja podejrzewam, że też… No rozumiem, to nic, w takim razie 2 stycznia, to jest środa. Drugiego? Drugiego, tak. A tak może trzeciego? Żebyśmy do czerwca nie doszli (żartobliwie). Trzeciego, w czwartek, o 9 rano. Biskupowi wolno, a panu mecenasowi nie wolno? (Żartobliwie) Dlatego w czwartek trzeciego, o 9 rano. Proszę przygotować się do zakończenia tego postępowania. Jeśli byłyby jakieś wnioski dowodowe, proszę je formułować wcześniej, tak żeby sąd mógł się z nimi zapoznać. Czyli kończymy.

Zgodnie z treścią art. 406 k.p.k. „po zamknięciu przewodu sądowego przewodniczący udziela głosu stronom, ich przedstawicielom oraz w miarę potrzeby przedstawicielowi społecznemu, który przemawia przed obrońcą i oskarżonym. Głos zabierają w następującej kolejności: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny, powód cywilny, podmiot, o którym mowa w art. 416, obrońca oskarżonego i oskarżony. Przedstawiciele procesowi stron zabierają głos przed stronami”. Ta część postępowania nie jest już protokołowana i w jej zakresie władcze uprawnienia sądu są najbardziej ograniczone, sprowadzając się jedynie do kontroli w zakresie kolejności zabierania głosów przez uczestników procesu. Po wygłoszeniu ostatniego przemówienia (ewentualnie repliki) przewodniczący sygnalizuje finalną część rozprawy, to jest termin ogłoszenia wyroku i żegna się z uczestnikami, ewen60

tualnie zaś prosi zgromadzonych o wyjście z sali w celu przeprowadzenia narady, aby przedstawić zainteresowanym końcowe orzeczenie jeszcze tego samego dnia. Bardzo proszę, pani mecenas/panie mecenasie.

Udzielam głosu stronom. Najpierw pan oskarżyciel prywatny. Zamykam rozprawę.

Zamykam przewód sądowy i udzielam głosu stronom.

odpowiednika w języku polskim; 3) nowo tworzonymi pojęciami lub strukturami językowymi (neologizmami), chyba że w dotychczasowym słownictwie polskim brak jest odpowiedniego określenia b) § 9. (zasada systemowości, zasada ograniczoności, zasada kontekstu systemowego) W ustawie należy posługiwać się określeniami, które zostały użyte w ustawie podstawowej dla danej dziedziny spraw, w szczególności w ustawie określanej jako „kodeks“ lub „prawo“.

c) § 10. (zasada ścisłości, zasada kontekstu systemowego, zasada kontekstu celowościowego) Do oznaczenia jednakowych pojęć używa się jednakowych określeń, a różnych pojęć nie oznacza się tymi samymi określeniami.

Odraczam wydanie wyroku do dnia. Proszę opuścić salę.

Dziękuję bardzo, można opuścić salę.

4. Słownik podstawowych terminów

Biorąc pod uwagę powyższe części rozprawy, trzeba zauważyć dość duże nasycenie jej terminami, występującymi w języku prawnym i prawniczym. Poniżej przedstawimy występujące w analizowanym materiale terminy z próba opisu ich definicji realnoznaczeniowych. Jako termin rozumiemy tu jednostki leksykalne, które, przyjmując za Agnieszką Choduń, oznaczają pojęcia o charakterze naukowym i fachowym oraz odznaczają się ścisłością, systemowością i ograniczonością (por. Choduń 2007, s. 124). W przypadku terminów języka prawa będą to zatem te jednostki leksykalne, które respektują podstawowe zasady techniki legislacyjnej (zob. rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”), czyli:

a § 8. (zasada ścisłości, zasada kontekstu językowego) 1. W ustawie należy posługiwać się poprawnymi wyrażeniami językowymi (określeniami) w ich podstawowym i powszechnie przyjętym znaczeniu. 2. W ustawie należy unikać posługiwania się: 1) określeniami specjalistycznymi (profesjonalizmami), jeżeli mają odpowiedniki w języku powszechnym; 2) określeniami lub zapożyczeniami obcojęzycznymi, chyba że nie mają dokładnego

61

Tym samym t e r m i n o l o g i ę j ę z y k a p r a w a tworzą nie tylko jednostki leksykalne odnotowane w słownikach polszczyzny, np. akt oskarżenia, biegły sądowy (zob. Uniwersalny słownik języka polskiego, dalej: USJP), ale także te wyrazy i wyrażenia, których definicje umieszczono w konkretnym akcie prawnym, np. młodociany (art. 115 par. 10 k.k.), bądź których rozumienie ustala ogólnie akceptowany zwyczaj prawny (wpływ orzecznictwa i doktryny) – definicje prawnicze, np. wina. Poniżej zaprezentujemy prbkę takiego słownika terminów języka prawnego. 5. Opis leksykologiczny terminów języka prawnego

Materiał słownikowy obejmuje 36 jednostek wyrazowych, które związane są typowo z językiem uczestników karnego postępowania sądowego. Opis słownikowy obejmuje definicję obowiązującą w polszczyźnie ogólnej (symbol A) oraz/lub w języku prawa: definicje legalne oraz definicje prawnicze (symbol B)3. Z artykułów hasłowych słowników polszczyzny ogólnej wynotowano jedynie te definicje, które określono kwalifikatorem praw. lub urz., stąd też w opisie podanych 3 W nawiasie kwadratowym znajduje się informacja o źródle podanych znaczeń, ze wskazaniem artykułu konkretnej ustawy, który definiuje (lub w przypadku definicji prawniczych wykorzystuje) dany zwrot, np. KK (kodeks karny), KPK (kodeks postępowania karnego).

62

jednostek wyrazowych oznaczenie to pominięto, dotyczy to również informacji gramatycznej, jak i typowych przykładów użycia omawianych jednostek. Brak rejestru podanych wyrazów i zwrotów wyrazowych w słownikach oznaczam podwojonym myślnikiem (symbol ––). AKT OSKARŻENIA

A ‘pismo wnoszone do sądu przez oskarżyciela z żądaniem wszczęcia sprawy przeciwko oskarżonemu, zawierające opis przestępstwa i wskazanie dowodów’ B ‘forma żądania wszczęcia postępowania sądowego, wniosek o wszczęcie postępowania sądowego i rozpoznanie sprawy przez sąd wraz z wnioskiem o ukaranie oskarżonego’ [Grzegorczyk, Tylman 2005: 663] BIEGŁY SĄDOWY

A ‘osoba powołana przez sąd do wydawania opinii w zakresie posiadanych wiadomości fachowych’ B ‘jedno ze źródeł dowodowych, osoba posiadająca teoretyczne i praktyczne wiadomości specjalne w danej gałęzi nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, a także inne umiejętności, dla której ma być ustanowiona’ [par. 12 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych]

B ‘wypowiedzi stron, ich przedstawicieli oraz przedstawiciela społecznego po zamknięciu rozprawy’ [art. 406 KPK] MŁODOCIANY

A ‘niepełnoletni’ B ‘sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w I instancji 24 lat’ [art. 115 KK] NIELETNI

A ‘taki, który nie osiągnął jeszcze pełnoletności i wobec którego nie mają zastosowania przepisy prawa karnego dotyczące osób dorosłych’ B ‘osoba, która popełniła przestępstwo przed ukończeniem 17 roku życia’ [art. 10 KK] NIEUMYŚLNOŚĆ

A ‘wina polegająca na zlekceważeniu możliwych skutków swojego postępowania lub na nieprzewidzeniu ich, choć można je było przewidzieć’ B ‘brak zamiaru popełnienia czynu zabronionego: sprawca popełnia czyn zabroniony na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć’ [art. 9 KK] OBRONA KONIECZNA

A ‘zawiniony czyn, zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako społecznie niebezpieczny, naruszenie, przekroczenie prawa (przestępstwo)’ B ‘zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej’ [art. 115 KK]

A ‘działanie polegające na odparciu bezpośredniego bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro społeczne lub osobiste’ B ‘odparcie bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem’ [art. 25 KK]

DOKUMENT

OBROŃCA

CZYN ZABRONIONY

A ‘pismo urzędowe, akt spisany w celu stwierdzenia jakiejś okoliczności, zawarcia umowy o coś, zobowiązania do czegoś, informowania o czymś itp.’ B ‘każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne’ [art. 115 KK] DOWÓD

A ‘środek służący do wykazania prawdziwości okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy’ B ‘każdy dopuszczalny przez prawo karne procesowe środek służący dokonaniu prawdziwych ustaleń faktycznych, czyli służący ustaleniu okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia’ [Grzegorczyk, Tylman 2005: 417–418] GŁOSY STRON

A ‘prawo przemawiania, możność wypowiedzi; także: przemówienie, wypowiedź’

63

A ‘osoba upoważniona do obrony interesów oskarżonego w sprawie karnej; adwokat, obrona’ B ‘osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury; ustanowiony obrońca (z wyboru) a: wyznaczony obrońca z urzędu’ [art. 82–84 KPK] ODROCZENIE (WYDANIA WYROKU)

A. ‘wstrzymać (wstrzymywać) bieg jakiejś sprawy lub przesunąć (przesuwać) ją na późniejszy termin; odwlec (odwlekać)’ B. ‘odłożenie wydania wyroku w sprawie zawiłej albo z innych ważnych powodów na czas nie przekraczający 7 dni’ [art. 411 KPK] OGRANICZENIE WOLNOŚCI

A ‘w polskim prawie karnym: kara wymierzana sprawcom wykroczeń i mniej groźnych przestępstw, polegająca m.in. na tym, że skazany pozostaje na wolności, ale nie może bez zgody sądu zmienić miejsca pobytu’

64

B ‘jedna z kar, trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 12 miesięcy, skazany jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd’ [art. 32, 34 KK]

praw w sądzie po upływie określonego czasu’ B ‘ustanie karalności przestępstwa po wskazanym w przepisie okresie’ [art. 101 KK]

OSKARŻONY

PRZERWA W ROZPRAWIE

A ‘osoba, przeciwko której wszczęto postępowanie karne, ktoś postawiony w stan oskarżenia; podsądny, podsądna’ B ‘za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania’ [art. 71 par. 2 KPK] OSKARŻYCIEL POSIŁKOWY

A ‘osoba pokrzywdzona lub osoba uprawniona, która występuje obok oskarżyciela publicznego w celu popierania aktu oskarżenia’ B ‘pokrzywdzony działający jako strona w charakterze oskarżyciela obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego’ [art. 53 KPK] OSKARŻYCIEL PRYWATNY

A ‘osoba pokrzywdzona lub osoba reprezentująca jej prawa, której ustawa postępowania karnego przyznaje prawo do wzniesienia i popierania oskarżenia przed sądem karnym’ B ‘pokrzywdzony wnoszący i popierający oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego’ [art. 59 KPK] OSOBA NAJBLIŻSZA

A –– B ‘małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu’ [art. 115 KPK] POKRZYWDZONY

A. –– B. ‘osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo’ [art. 49 KPK] POLICJA SESYJNA

A –– B ‘zarządzenia przewodniczącego niezbędne do utrzymania na sali sądowej spokoju i porządku’ [art. 372 KK] PRZEDAWNIENIE

A ‘zasada prawna, według której nie można ścigać przestępstwa ani dochodzić swoich

65

A –– B ‘przerwanie rozprawy głównej dla sprowadzenia dowodu albo dla wypoczynku lub z innej ważnej przyczyny, nie może trwać dłużej niż 35 dni’ [art. 401 KPK] PRZESŁUCHANIE

A ‘sytuacja, w której policjant, prokurator itp. zadaje komuś pytania dotyczące popełnionego przestępstwa’ B ‘czynność ujawniająca trzy środki dowodowe: wyjaśnienia oskarżonego, zeznania świadka oraz opinię biegłego’ [Waltoś 2005: 375] PRZEWÓD SĄDOWY

A ‘w procesie karnym: najważniejsza część rozprawy obejmująca odczytanie aktu oskarżenia, wysłuchanie oskarżonego oraz przeprowadzenie całego postępowania dowodowego’ B ‘etap rozprawy rozpoczynający się odczytaniem przez oskarżyciela aktu oskarżenia, postępowanie dowodowe’ [rozdział 45 KPK] SENTENCJA (WYROKU)

A ‘zasadnicza część orzeczenia sądowego, zawierająca rozstrzygnięcie sprawy’ B ‘treść wyroku: część wstępna (komparycja) i rozstrzygnięcie (tenor)’ [art. 413 KPK] ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE

A –– B ‘środki izolacyjno-lecznicze stosowane zamiast kary wobec sprawcy czynu zabronionego związanego z jego chorobą psychiczną, zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzeniem umysłowym, uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego’ [art. 93 KK] ŚRODKI ZAPOBIEGAWCZE

A ‘w postępowaniu karnym: środki zapobiegające uchyleniu się kogoś od wymiaru sprawiedliwości, np. aresztowanie tymczasowe, kaucja, poręczenie majątkowe, dozór policyjny’ B ‘środki przymusu stosowane w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa, np. tymczasowe aresztowanie, poręczenie majątkowe, społeczne, dozór policji, opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym’ [art. 249 KPK]

66

UMYŚLNOŚĆ

A ‘wina polegająca na zamiarze popełnienia czynu przestępczego lub godzeniu się na możliwe skutki swojego działania’ B ‘zamiar popełnienia czynu zabronionego: sprawca chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi’ [art. 9 KK] WOKANDA

A ‘spis spraw sądowych ułożony według kolejności ich rozpatrywania w danym dniu, wywieszany na drzwiach sali sądowej’ B –– WYJAŚNIENIA

A –– B ‘jedna z form obrony materialnej oskarżonego, „polegają na argumentacji zwalczającej tezę oskarżenia, mieszczą w sobie wnioski, zawierają powołanie się na inne wypowiedzi’ [Waltoś 2005: 380], nie wypełniają znamion przestępstwa z art. 233 KK (fałszywe zeznania) WYROK

A ‘w procesie karnym: orzeczenie sądu dotyczące winy lub kary; w procesie cywilnym: orzeczenie sądu rozstrzygające spór’ B ‘orzeczenie sądu zawierające m.in. oznaczenie sądu, datę i miejsce rozpoznania sprawy, dane określające tożsamość oskarżonego, przytoczenie opisu i kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego oskarżonemu, rozstrzygnięcie sądu, wskazanie zastosowanych przepisów ustawy karnej: wyrok umarzający, wyrok warunkowo umarzający, wyrok uniewinniający’ [art. 413 KPK] WYSTĘPEK

A ‘w prawie polskim: przestępstwo zagrożone karą pozbawienia lub ograniczenia wolności powyżej 3 miesięcy lub grzywną’ B ‘przestępstwo, czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc’ [art. 7 KK] WYWOŁANIE SPRAWY

A –– B ‘akt rozpoczęcia rozprawy, ogłoszenie o przystąpieniu do rozpatrywania przez sędziego danej sprawy’ [art. 381 KPK, Grzegorczyk, Tylman 2005: 707] ZATARCIE SKAZANIA

A ‘uznanie skazania za niebyłe i usunięcie wpisu o nim z rejestru karnego; zatarcie skazania (rehabilitacja)’

67

B ‘uznanie przestępstwa za niebyłe po upływie określonego w ustawie czasu’ [art. 106 KK] ZBRODNIA

A ‘poważne przestępstwo naruszające normy społeczne, np. zabójstwo, ciężkie pobicie kogoś’ B ‘przestępstwo, czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą’ [art. 7 KK] ZDANIE ODRĘBNE

A –– B ‘votum separatum, zakwestionowanie orzeczenia przez członka składu orzekającego’ [art. 114 KPK] ZEZNANIA

A ‘wyjawić (wyjawiać) to, co się wie, podać (podawać) oficjalnie do wiadomości, przyznać się (przyznawać się) do czegoś, zwykle podczas rozprawy sądowej’ B ‘jeden z rodzajów osobowych środków dowodowych, „świadek jest uczestnikiem postępowania dowodowego, który w założeniu dostarcza środka dowodowego w postaci zeznań’ [Grzegorczyk, Tylman 2005: 453]

6. Wnioski

R o z p r a w a to podstawowa forma rozpoznania i rozstrzygnięcia określonej sprawy przed sądem. Spełnia zatem podstawowe wyznaczniki zdarzenia o charakterze kryzysowym, w rozumieniu potocznym – o randze przełomowej. Ze względu na wagę postępowania (rozstrzyganie o winie lub niewinności) obowiązek pieczy nad jej prawidłowym przebiegiem należy do sędziego-przewodniczącego. To właśnie on decyduje o porządku obrad, nadaje ton poszczególnym wystąpieniom, wydaje zarządzenia porządkowe. Rozprawa składa się z trzech (czterech) części, o których aktualizacji decyduje każdorazowo przewodniczący jej sędzia. Są to odpowiednio: rozpoczęcie rozprawy, przewód sądowy, głosy stron i wyrokowanie. Każdy ze wskazanych etapów realizuje inne funkcje postępowania, w poprawnie przeprowadzonym procesie wystąpić muszą jednak wszystkie wskazane fazy. Brak lub niedokładności w którejś z faz bowiem może spowodować konieczność powtórzenia nawet całego postępowania. Stąd też najważniejsza dla bytu rozprawy pozostaje nadzorcza rola 68

sędziego i jego aktywność językowa: zarządzenia, postanowienia, w końcu wyrok. Z uwagi na pełnione funkcje język prawa premiuje słownictwo, które umożliwia najbardziej jednoznaczny opis konkretnych zjawisk społecznych. Zasadę tę uprawomocniają aż trzy przepisy normatywne zawarte w rozporządzeniu z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie Zasad techniki prawodawczej (par. 8, 9 i 10). Z tego względu dążenie do monosemii faworyzuje te wyrazy lub połączenia wyrazowe, które posiadają specjalne, konwencjonalnie ustalone znaczenia – t e r m i n y. Materialnym znakiem preferencji stosowania w języku prawa słownictwa o charakterze terminologicznym pozostają wykorzystywane przez legislatorów w tekstach prawnych d e f i n i c j e wybranych jednostek leksykalnych. Ustawodawca stosuje powszechnie trzy metody, to jest: a) słowniczki prawnicze – np. art. 115 kodeksu karnego, b) artykuły-definicje – np. art. 12 kodeksu karnego, c) definicje nawiasowe, jak w art. 556 kodeksu cywilnego. Ze względu na panujący zwyczaj prawny, respektujący ustalone orzecznictwo i poglądy doktryny, podane sposoby definiowania wyrażeń prawnych należy jeszcze uzupełnić o tzw. definicje prawnicze. Wskazują one na obowiązującą interpretację wyrazów i związków wyrazowych w dyskursie prawnym – w tym w czasie rozprawy sądowej. Przeprowadzone w tym artykule analizy uzupełnia załączony do tekstu Słownik podstawowych terminów, wykorzystywanych przez uczestników postępowania sądowego. Jednostki zostały ułożone w porządku alfabetycznym i zawierają artykuły hasłowe zarejestrowane przez słowniki polszczyzny ogólnej (USJP) o kwalifikatorach praw. i urz. (symbol A) oraz teksty o charakterze prawnym (podręczniki, kodeksy, rozporządzenia) (symbol B).

G r z e g o r c z y k T., T y l m a n J., 2005, Polskie postępowanie karne, Warszawa. K a l i n o w s k i S., W r ó b l e w s k i J., 1987, Zagadnienia polskiej terminologii prawnej i prawniczej, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 39, s. 17–34. M a l i n o w s k a E., 1999, Język w urzędach, [w:] Pisarek W. (red.), Stylistyka a pragmatyka, Kraków, s. 75–96. P i e ń k o s J., 1999, Podstawy juryslingwistyki. Język w prawie – prawo w języku, Warszawa. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. 2002, nr 100, poz. 908). R z e s z u t k o M., 2003, Rozprawa sądowa w świetle lingwistyki tekstu, Lublin. S a m b o r s k i E., 2008, Zarys metodyki sędziego w sprawach karnych, Warszawa. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. I–IV, Warszawa 2006. Ustawa z 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zmianami). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. 1997, nr 88, poz. 553 ze zmianami). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997, nr 89, poz. 555 ze zmianami). Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. 1864, nr 16, poz. 93 ze zmianami). W a l t o ś S., 2005, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa. W r ó b l e w s k i B., 1948, Język prawny i prawniczy, Kraków. Summary

The article concerns terminology used by participants of criminal trial. At first the author describes language of legal communication, then presents language of individual stages of trial. Subsequently emphasizes need of considering linguistic context, system context and functional context in creation of legal texts and gives extensive examples of use of terms in those texts. At last the author presents terms and their definitions.

Literatura

A r n t z e n F., 1989, Psychologia zeznań świadków, przeł. Z. Woźniak, Warszawa.

C h o d u ń A., 2007, Słownictwo tekstów aktów prawnych w zasobie leksykalnym współczesnej polszczyzny, Warszawa.

69

70

Marika PŁAWIAK

1. Mediacja w Polsce

Mediacje na polsko-czeskim pograniczu jako nowy sposób rozwiązywania problemów powstałych w sytuacjach kryzysowych

Motto: Każdy może znaleźć się w sytuacji jakiegoś sporu. Nie zawsze wymaga to angażowania sądu. W każdej sytuacji można rozważyć skorzystanie z alternatywnych sposobów rozwiązania sporów, takich jak mediacja czy arbitraż. (Czwatrosz… 2010, s. 9)

Realizowane programy współpracy pogranicza polsko-czeskiego zaowocowały w ostatnich latach wieloma przedsięwzięciami związanymi z rynkiem pracy, ochroną środowiska, zarządzaniem kryzysowym czy turystyką. Zainteresowanie wnioskodawców Programem Operacyjnym Współpracy Transgranicznej Republika Czeska-Rzeczpospolita Polska 2007–2013 oraz stopień realizacji podjętych działań stanowią zapowiedź dalszych sukcesów w dziedzinie współpracy, stwarzając jednocześnie możliwość przyjrzenia się innym formom i przejawom partnerstwa. Sprawne funkcjonowanie systemu mediacyjnego w Czechach, niski odsetek spraw kierowanych do mediacji w Polsce oraz doświadczenia ze współpracy polsko-niemieckiej w dziedzinie mediacji skłaniają do refleksji nad możliwościami podjęcia prób współdziałania pogranicza polsko-czeskiego w zakresie alternatywnych sposobów rozwiązywania konfliktów. 71

Mediacja jest alternatywnym dla sądowego sposobem rozstrzygania sporów oraz rozwiązywania konfliktów. Polega na próbie osiągnięcia porozumienia satysfakcjonującego wszystkie strony sporu lub konfliktu z pomocą bezstronnego i neutralnego mediatora. Uczestnictwo w mediacji z założenia musi być dobrowolne. Choć może zostać zarekomendowana przez sąd, to jednak niemożliwe jest jej przeprowadzenie, gdy przynajmniej jedna ze stron konfliktu nie wyraża na nią zgody bądź też nie jest w stanie zrozumieć jej idei. Celem mediacji jest nierzadko nie tylko porozumienie, ale także złagodzenie lub wygaszenie powstałego konfliktu. Jego strony – traktowane na równych prawach – mają szansę na poprawę istniejących między nimi relacji, także z uwagi na fakt, że mediacja nie dzieli ich na wygranych i przegranych, przyznając każdemu prawo do wypowiedzi (por. Czwartosz… 2010). W polskim prawie mediacja może być prowadzona: a) we wszystkich sprawach cywilnych, w których dopuszcza się zawarcie ugody, b) w sprawach gospodarczych i z zakresu z prawa pracy (także w sporach pracowniczych), c) w sprawach rodzinnych, d) w sprawach karnych, e) w sprawach z nieletnim sprawcą czynu karalnego, f) w sporach transgranicznych.

Udział w mediacji nie musi być jednak związany z postępowaniem sądowym – strony konfliktu mogą własnym sumptem doprowadzić do pertraktacji, nie korzystając w ogóle z usług wymiaru sprawiedliwości (szerzej patrz: Czwarotsz… 2010). Mimo swych zalet, np. w porównaniu z postępowaniem sądowym niższych kosztów i krótszego czasu potrzebnego na podpisanie ugody, mediacja nie jest rozpowszechnionym sposobem rozwiązywania konfliktów w Polsce. W 2011 roku przeprowadzono łącznie 5410 mediacji, w tym: 2514 w sprawach cywilnych, 1429 w sprawach gospodarczych, 65 w sprawach z zakresu prawa pracy, 1149 w sprawach rodzinnych, 72

253 w sprawach z nieletnim sprawcą czynu karalnego (Pieckowski 2012). Dane dotyczą jedynie mediacji sądowych, ponieważ w Polsce nie prowadzi się statystyk mediacji pozasądowych. Taki stan może być konsekwencją braku kompleksowego i sprawnego systemu regulacji prawnych nadających mediacji rangę porównywalną do postępowania sądowego. W krajach UE, w których takie regulacje istnieją, mediacje prowadzi się znacznie częściej. System ten z powodzeniem funkcjonuje w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech, Austrii, Belgii, Norwegii, Grecji, Holandii, Finlandii, Szwecji, Słowenii oraz Czechach (Rękas 2013). Dla porównania w Wielkiej Brytanii do samych mediacji rodzinnych trafia około 16 000 spraw, natomiast w sprawach handlowych mediuje się w około 3 000 przypadków1. Oczywiście, istnieją w Polsce przepisy ustanawiające mediację jako alternatywę dla postępowania sądowego w wymienionych wyżej sprawach, jednak wiedza o nich nie jest w polskim społeczeństwie powszechna, a wielu sędziów, prokuratorów i adwokatów nie wykazuje zainteresowania mediacją, co nie wpływa na zmniejszenie ignorancji w tym zakresie (Kruk 2004). Tym samym więc przepisy regulujące mediacje wydają się być niemal martwe. 2. Sukcesy współpracy transgranicznej w dziedzinie mediacji

Z uwagi na niewielką popularność mediacji w Polsce prowadzone są działania promujące tę procedurę, dążące do jej rozpowszechnienia i ujęcia w odpowiednie ramy. Do owocnych przedsięwzięć należy współpraca polsko-niemiecka w zakresie mediacji transgranicznych. Jej wynikiem były spotkania i seminaria, których celem była wymiana doświadczeń oraz refleksja nad przyszłością mediacji. Zwieńczeniem współpracy są zalecenia dotyczące rodzinnych mediacji polsko-niemieckich zawarte w Deklaracji Wrocławskiej opracowanej przez zespół polskich i niemieckich sędziów i mediatorów, przyjętej w 2007 roku. Na jej mocy ustalono zasady mediacji dwunarodowościowych rodzin, czyli Serwis Nauka w Polsce: On-line: http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,24010,wsprawach-rodzinnych-mediacja-ma-byc-obowiazkowa.html [dostęp: 20.12.2013]. 1

73

o charakterze transgranicznym, przy zachowaniu poszanowania dla praw krajowych oraz prawa międzynarodowego. Z kolei w 2009 roku podpisano w Wustrau deklarację dotyczącą współpracy sędziów z Polski i Niemiec (Dobiejewska 2010). Inicjatywa ta może stanowić wzorzec współpracy transgranicznej w dziedzinie mediacji nie tylko na granicy polsko-niemieckiej. Doświadczenia mediacyjne państw UE, w których procedura ta znajduje uznanie, mogą przynieść szereg korzyści na gruncie polskim. Wśród krajów, w których system mediacji nie jest martwy. znajdują się także Czechy. Próba nawiązania dialogu polsko-czeskiego w zakresie mediacji została podjęta przez Elbląskie Centrum Mediacji i Aktywizacji Społecznej w ramach projektu Mediacja i probacja w Polsce i w Czechach – bezpośrednia analiza porównawcza – wymiana doświadczeń. Dzięki niemu odbyły się dwie wizyty studyjne w Czechach, podczas których przedstawiciele obu krajów mieli szansę na przyjrzenie się funkcjonowaniu procedury mediacji w Polsce i w Czechach2. Gdyby podobne inicjatywy były podejmowane częściej, z pewnością doświadczenie Czechów przysłużyłoby Polakom. Mediacje w Czechach zostały bowiem zinstytucjonalizowane. Określono je ustawą nr 202/2012 w sprawie mediacji oraz – w zakresie postępowań karnych – ustawą nr 257/2000 w sprawie służby kuratorskiej i mediacyjnej Republiki Czeskiej. W trakcie postępowania sądowego w sprawach cywilnych strony mogą zostać skierowane na trzygodzinną mediację. W takiej sytuacji postępowanie może zostać zawieszone nawet do trzech miesięcy. Z kolei za mediacje w sprawach karnych odpowiada Służba Kuratorska i Mediacyjna Republiki Czeskiej podlegająca Ministerstwu Sprawiedliwości. W ramach jej działalności podjęte mediacje są dla stron biorących udział w procedurze bezpłatne. W przeciwieństwie do Polski w Czechach zawód mediatora został prawnie uznany. Osoba, która pragnie podjąć się tego zadania, jest zobowiązana do złożenia egzaminu zawodowego przed komisją wyznaHttp://www.mzv.cz/cesko-polske_forum/cz/sprawozdanie_z_realizacji_projektow.html [dostęp: 20.12.2013]. 2

74

czaną przez Ministerstwo Sprawiedliwości. Mediator prowadzący działalność w zakresie kompetencji służby kuratorskiej i mediacyjnej musi złożyć egzamin kwalifikacyjny zgodnie z ustawą nr 257/20003. Współpraca w dziedzinie mediacji dwóch krajów, z których w jednym mediacje są zinstytucjonalizowane, a w drugim funkcjonują niezależnie od wymiaru sprawiedliwości, mogłaby wspomóc rozwój mediacji jako sposobu rozwiązywania konfliktów nie tylko tych, które znajdują swój finał w sądzie. Pierwsza próba wymiany doświadczeń polsko-czeskich oraz powodzenie programu współpracy na lata 2007–2013 dają podstawę do rozważań na temat możliwości, jakie przyniosłyby inicjatywy pogranicza związane z mediacjami. 3. Nowe kierunki współpracy polsko-czeskiej

Współpraca polsko-czeska w dziedzinie mediacji nie musi ograniczać się jedynie do wymiany praktyk i doświadczeń. Ponieważ mediacja jest sposobem rozwiązywania sporów, który może być z powodzeniem wykorzystywany poza sądem, możliwymi stają się przedsięwzięcia wykraczające poza zmiany systemowe. Jednocześnie działania te mogłyby wpisywać się w logikę programu współpracy, realizując cele będące odpowiedzią na potrzeby obszaru pogranicza polsko-czeskiego. W programie współpracy na lata 2007–2013 pierwszą oś priorytetową stanowiły wzmacnianie dostępności komunikacyjnej, ochrona środowiska i profilaktyka zagrożeń. W jej ramach mogły zostać podjęte działania m.in. wspierające służby ratownicze i inne instytucje w przeciwdziałaniu zagrożeniom oraz reagowaniu w sytuacjach kryzysowych. Edukacja tych podmiotów w zakresie kompetencji mediacyjnych, negocjacyjnych i facylitacyjnych mogłaby rozwinąć umiejętność zarządzania kryzysowego. Cenna byłaby także wymiana doświadczeń polskich i czeskich służb ratowniczych związanych z komunikacją w sytuacji kryzysu. Z uwagi na powodzenie współpracy polsko-niemieckiej oraz pozostałe cele Programu (rozwój edukacji, współpraca społeczności lokal3

Https://www.pmscr.cz [dostęp: 28.12.2013].

75

nych) istotne mogłoby okazać się również promowanie mediacji transgranicznych. Wydaje się być to szczególnie ważne w obliczu Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z dnia 21.05.2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych. Na jej mocy wydano zalecenia dotyczące mediacji transgranicznej. Jest to taka procedura, w której „przynajmniej jedna ze stron ma miejsce zamieszkania lub zwykłe miejsce pobytu w innym państwie członkowskim niż państwo miejsca zamieszkania lub zwykłego miejsca pobytu którejkolwiek z pozostałych stron” (Dziennik Urzędowy L 136, 24/05/2008 P.0003–0008). Z tego względu powinna być prowadzona przez dwóch mediatorów pochodzących z krajów pochodzenia stron ze względu na znajomość kultury, tradycji i prawa. Mediacje transgraniczne sprawdzają się z powodzeniem w sprawach rodzin dwunarodowościowych, także tam, gdzie sprawa toczy się o dobro dziecka (por. Czwartosz… 2010). Obszar pogranicza jest doskonałym miejscem dla promocji i rozwoju mediacji transgranicznych z uwagi na współistnienie dwóch kultur. Wiedza dotycząca możliwości płynących z mediacji transgranicznych jest więc szczególnie pożądana. Edukacja w tym zakresie powinna więc obejmować te grupy i instytucje, które mają do czynienia z sytuacjami konfliktów, np. policja, opieka społeczna. Promocja powinna obejmować również społeczności lokalne, które z powodzeniem mogą wdrażać procedurę mediacji pozasądowych w życie społeczne. Sprawdzają się one bowiem we wszelkich sporach: sąsiedzkich, konsumenckich czy rówieśniczych, a także tych, które mogą zostać rozwiązane jedynie za pomocą nowoczesnych technologii z uwagi brak możliwości osobistego kontaktu między stronami. Taka współpraca stronie polskiej zagwarantowałaby niezbędną promocję mediacji, a czeskiej perspektywę rozwoju mediacji nieformalnych, stosowanych poza systemem sądownictwa i e-mediacji. Powyższe rozważania są próbą stworzenia wizji współpracy na pograniczu polsko-czeskim w stosunkowo młodej dziedzinie. Sukcesy na granicy Polski i Czech oraz podobne inicjatywy stanowią nadzieję na możliwość rozwoju procedury mediacji nie tylko w Polsce. Mimo jej 76

powodzenia w wielu krajach nadal nie jest ona dominująca w stosunku do postępowań sądowych, ani też popularna w życiu społecznym. Zakończenie etapu współpracy na lata 2007–2013 stało się więc okazją do wyznaczenia możliwych – bardzo pożądanych – kierunków rozpowszechniania mediacji w różnych dziedzinach w Polsce i Czechach. 4. Podstawowa terminologia

Wyzwaniem dla mediatorów często jest sama terminologia, niekiedy niewłaściwie stosowana, np. w sprawach karnych powstaje sprawozdanie z mediacji, a w sprawach cywilnych spisujemy protokół. Są to terminy odmienne, ponieważ posiadają swoje uregulowania w przepisach dotyczących mediacji. Niekiedy jednak w obu przypadkach spotyka się określenie protokół (lub odwrotnie sprawozdanie). Pdobnie pojęcia mediacja i koncyliacja są czasami używane wymiennie (synonimicznie), choć posiadają inne znaczenie, które może być źródłem wielu nieporozumień. Również, jak piszą autorzy podręcznika Mediacja (2012), „wiele definicji pojęcia mediator zawartych w instrumentach krajowych lub regionalnych odzwierciedla niezbędne wymogi (prawne), które należy spełniać, aby być „mediatorem”, oraz sposób, w jaki należy prowadzić mediację” (Mediacja... 2012, s. 7). Zatem i na tym polu należałoby dokonac kompleksowego opisu leksykografiznego, który częściowo – wprawdzie – został już dokonany, ale wymaga ujednolicenia. Šwiadczą o tym takie choćby sformułowania obecne we wspomnianym podręczniku Mediacja, jak: W niniejszym przewodniku pojęcie „mediator” stosuje się niezależnie od tego, czy mediacja odbywa się w formie ko-mediacji czy mediacji z udziałem jednego mediatora, tj. o ile nie podano inaczej, każde użycie w przewodniku pojęcia „mediator” w liczbie pojedynczej odnosi się również do mediacjiprowadzonej przez więcej niż jednego mediatora (s. 7). W celu uniknięcia nieporozumień należy zauważyć, że w niniejszym przewodniku stosuje się również pojęcie „umowa w sprawie mediacji”, które odnosi się do umowy zawieranej pomiędzy mediatorem a stronami w sporze przed rozpoczęciem mediacji,

77

w której można określić szczegóły procesu mediacji, jak również koszty i inne kwestie (s. 10).

Poniżej przedstawimy opis leksykograficzny kilkanastu terminów dotyczących procesu mediacji, które zostały uregulowane m.in. dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych4. Są one opisane w pracy Mediacja. Przewodnik dobrych praktyk w ramach konwencji haskiej z dnia 25 października 1980 r. dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę (2012), na podstawie której je tutaj cytujemy. ARBITRAŻ

Arbitraż od mediacji i koncyliacji różnią się od tym, że te drugie mają na celu wypracowanie wspólnego rozwiązania pomiędzy stronami, podczas gdy w ramach arbitrażu bezstronna osoba trzecia (arbiter) rozstrzyga spór, podejmując decyzję. Strony muszą wyrazić zgodę na arbitraż i zastosować się do jego wyniku, niemniej procedura arbitrażowa nie jest nastawiona na doprowadzenie do wspólnie uzgodnionego wyniku (s. 8). KONCYLIACJA

Koncyliację opisuje się na ogół jako proces w większym stopniu sterowany niż proces mediacji. Dlatego też dla celów niniejszego przewodnika koncyliacja będzie rozumiana jako mechanizm rozwiązywania sporów, w którym bezstronna osoba trzecia przyjmuje aktywną i sterującą rolę przy wspomaganiu stron w wypracowaniu wspólnego rozwiązania sporu. Mediacja może skłaniać do wypracowania rozwiązania, ale nie może go wyznaczać. W przypadku mediacji należy podkreślić, że mediator nie może samodzielnie podejmować decyzji w imieniu stron – jego zadaniem jest jedynie wspieranie stron w wypracowaniu własnego rozwiązania. Koncyliator natomiast może skłaniać strony ku konkretnemu rozwiązaniu. Ilustruje to następujący przykład. Sędzia, który odbył szkolenie dla mediatorów, może prowadzić mediację, ale jedynie w sporze, w którym nie jest sędzią rozpoznającym sprawę, oraz w przypadku, gdy powstrzyma się od wywierania wpływu na wynik procesu rozwiązywania sporu przez strony. Sędzia rozstrzygający spór z definicji nie może nigdy „prowadzić mediacji” w rozpatrywanej przez siebie sprawie, tj. jeżeli strony wiedzą, że sędzia jest osobą, która wyda decyzję w przypadku zakończonych niepowodzeniem prób wypracowania przez nie polubownego rozwiązania. Proces, podczas którego sędzia rozstrzygający w danej sprawie anga-

Dz.U. L 136 z 24.5.2008. Dyrektywa ta jest znana także pod nazwą „dyrektywa europejska w sprawie mediacji” i jest dostępna pod adresem internetowym: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32008L0052:PL:NOT [dostęp: 16.06.2012]. 4

78

żuje się we wspieranie stron w wypracowaniu wspólnego rozwiązania i doprowadzeniu do ugody sądowej, wchodziłby raczej w zakres definicji koncyliacji (s. 8). MEDIACJA

Należy odróżnić mediację od podobnych metod wypracowywania wspólnego rozwiązania sporów. Definicje mediacji, które można znaleźć w tekstach i publikacjach prawnych, znacznie się różnią i często odzwierciedlają określone minimalne wymogi dotyczące procesu mediacji i osoby mediatora w poszczególnych jurysdykcjach. Zestawienie wspólnych cech wspomnianych różnych definicji pozwala zdefiniować mediację jako dobrowolny, zorganizowany proces, w którym mediator ułatwia komunikację pomiędzy stronami konfliktu, dzięki czemu mogą oni wziąć odpowiedzialność za znalezienie rozwiązania tego konfliktu (s. 7). MEDIACJA BEZPOŚREDNIA

Mediacja bezpośrednia to mediacja, podczas której obydwie strony uczestniczą bezpośrednio i równocześnie w sesjach mediacyjnych z udziałem mediatora, odbywających się w formie osobistego spotkania z mediatorem lub spotkania na odległość z wykorzystaniem sprzętu do przeprowadzania wideo/telekonferencji lub połączenia przez Internet (s. 9). MEDIACJA POŚREDNIA

Mediacja pośrednia odnosi się do mediacji, podczas której strony nie spotykają się bezpośrednio podczas mediacji, ale każda z nich spotyka się z mediatorem oddzielnie. Oddzielne spotkania z mediatorem mogą odbywać się w dwóch różnych państwach lub w tym samym państwie, przy czym mediacja odbywa się w różnym czasie lub w tym samym czasie, ale w różnych pomieszczeniach (s. 9). MEDIACJA POZASĄDOWA

Pojęcie mediacja pozasądowa stosuje się w odniesieniu do mediacji prowadzonej przez organ niezwiązany bezpośrednio z sądem. Może dotyczyć organów państwowych lub zatwierdzonych przez państwo oraz usług mediacyjnych świadczonych przez osoby fizyczne, jak również przez prywatne organizacje mediacyjne (s. 10). MEDIACJA SĄDOWA (MEDIACJA ZWIĄZANA Z SĄDEM)

Pojęcia mediacja sądowa lub mediacja związana z sądem stosuje się w odniesieniu do usług mediacyjnych prowadzonych przez sąd lub za pośrednictwem sądu. W systemach tych mediację prowadzą mediatorzy pracujący dla sądu albo sędziowie, którzy odbyli szkolenie dla mediatorów i którzy, oczywiście, mogą występować jako mediatorzy wyłącznie w sprawach, których nie rozpoznają. Mediacja odbywa się często w samym budynku sądu (s. 10). MEDIATOR

Mediator to bezstronna osoba trzecia, która prowadzi mediację. Pojęcie to stosuje się, o ile nie zaznaczono inaczej, bez uszczerbku dla profilu zawodowego mediatora oraz specjalnych wymogów, których spełnienie może być wymagane, aby daną osobę można było określać mianem mediatora w danym systemie prawnym. W niniejszym przewod-

79

niku pojęcie mediator stosuje się niezależnie od tego, czy mediacja odbywa się w formie ko-mediacji czy mediacji z udziałem jednego mediatora, tj. o ile nie podano inaczej, każde użycie w przewodniku pojęcia mediator w liczbie pojedynczej odnosi się również do mediacji prowadzonej przez więcej niż jednego mediatora (s. 7). MODEL MEDIACJI TYPU COLLABORATIVE LAW

W modelu mediacji typu collaborative law strony otrzymują wsparcie „współpracujących prawników” (ang. collaborative lawyers), którzy stosują techniki negocjacji nastawione na rozwiązanie problemu z uwzględnieniem interesów stron w celu rozstrzygnięcia sporu bez wstępowania na drogę sądową. Jeżeli porozumienie nie zostanie osiągnięte i sprawę trzeba rozstrzygnąć w drodze postępowania sądowego, wówczas współpracujący prawnicy tracą prawo do dalszego reprezentowania stron (s. 9). MODEL MEDIACJI TYPU CO-OPERATIVE LAW

W modelu mediacji typu co-operative law stosuje się zasady modelu mediacji typu collaborative law, z tym że prawnicy nie tracą prawa reprezentowania stron, jeżeli zachodzi konieczność skierowania danej sprawy do sądu (s. 9). ODPOWIEDZIALNOŚĆ RODZICIELSKA

Jak określono w konwencji haskiej z 1996 r. o ochronie dzieci pojęcie odpowiedzialność rodzicielska oznacza „władzę rodzicielską lub wszelki inny podobny stosunek władzy, który określa prawa, uprawnienia i obowiązki rodziców, opiekunów lub innych przedstawicieli ustawowych w stosunku do osoby lub majątku dziecka”. Innymi słowy, odpowiedzialność rodzicielska obejmuje wszystkie prawa i obowiązki spoczywające na rodzicu, opiekunie lub innych przedstawicielach ustawowych w odniesieniu do dziecka, które służą wychowaniu dziecka i zadbaniu o jego rozwój. Pojęcie odpowiedzialności rodzicielskiej obejmuje „prawo do pieczy”, jak również „prawo do kontaktów z dzieckiem”, ale jest od nich znacznie szersze. Jeżeli jest mowa o prawach i obowiązkach rodzicielskich jako całości, w wielu systemach prawnych oraz instrumentach regionalnych i międzynarodowych pojawia się obecnie odniesienie do pojęcia odpowiedzialność rodzicielska. Ma to służyć przezwyciężeniu dotychczasowego ukierunkowania terminologii w tej dziedzinie prawa na prawa rodziców i uznaniu, że równie istotne są obowiązki rodzicielskie oraz prawa i dobro dziecka. Jeżeli chodzi o pojęcie prawo do osobistej styczności z dzieckiem, w niniejszym przewodniku preferuje się pojęcie prawo do kontaktów z dzieckiem, które odzwierciedla podejście ukierunkowane na dziecko zgodne ze współczesną koncepcją odpowiedzialności rodzicielskiej. Pojęcie kontakty z dzieckiem stosuje się w szerokim znaczeniu, tak aby uwzględnić różne sposoby, w jakie rodzic niesprawujący pieczy nad dzieckiem (a czasami inny krewny lub wieloletni przyjaciel dziecka) utrzymuje osobiste relacje z dzieckiem zarówno przez okresowe odwiedziny, jak i kontakty za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość lub innych środków (s. 10). PRZEMOC W RODZINIE I ZNĘCANIE SIĘ NAD DZIECKIEM

Pojęcie przemoc w rodzinie może, w zależności od zastosowanej definicji, obejmować wiele różnych aspektów znęcania się w rodzinie. Znęcanie się może mieć charakter fizy-

80

czny lub psychiczny; może odnosić się do dziecka (znęcanie się nad dzieckiem), do partnera (czasami nazywane znęcaniem się nad małżonkiem) lub do innych członków rodziny. [...] W odniesieniu do przemocy w rodzinie wobec dziecka [...] rozróżnia się przemoc pośrednią i bezpośrednią. Przemoc pośrednia to przemoc w rodzinie wobec jednego z rodziców lub innych członków gospodarstwa domowego, która wpływa na dziecko, natomiast przemoc bezpośrednia to przemoc w rodzinie wobec dziecka (s. 11). PORADNICTWO

Mediację należy odróżnić od poradnictwa, czyli procesu, który można stosować w celu wsparcia par lub rodzin w rozwiązywaniu problemów w związku. W odróżnieniu od mediacji poradnictwo na ogół nie koncentruje się na rozwiązaniu konkretnego sporu (s. 8). POROZUMIENIE MEDIACYJNE

Pojęcie porozumienie mediacyjne stosuje się w odniesieniu do wyniku mediacji, tj. wspólnego rozwiązania wypracowanego przez strony podczas mediacji. Należy zauważyć, że w niektórych jurysdykcjach w odniesieniu do bezpośredniego wyniku mediacji preferuje się pojęcie protokół ustaleń, aby uniknąć jakichkolwiek założeń co do charakteru prawnego wyniku mediacji (s. 10). RODZIC POZBAWIONY DZIECKA I RODZIC ODBIERAJĄCY DZIECKO

Rodzica, który twierdzi, że naruszono jego prawo do pieczy poprzez bezprawne uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka, określa się mianem rodzica pozbawionego dziecka. Zgodnie z art. 3 konwencji haskiej z 1980 r. dotyczącej uprowadzenia dziecka uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka będzie uznane za bezprawne, jeżeli nastąpiło naruszenie faktycznie realizowanego prawa do opieki przyznanego określonej osobie, instytucji lub innej organizacji, wykonywanego wspólnie lub indywidualnie, na mocy ustawodawstwa państwa, w którym dziecko miało miejsce stałego pobytu bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem. W nielicznych przypadkach objętych zakresem konwencji z 1980 r. dochodzi do naruszenia prawa pieczy osoby innej niż rodzic (dziadek, rodzic przybrany lub inna spokrewniona lub niespokrewniona osoba), instytucji lub innego organu poprzez bezprawne uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka. [...] pojęcie rodzic pozbawiony dziecka będzie obejmowało każdą inną osobę lub każdy inny organ, których prawo do pieczy rzekomo naruszono poprzez bezprawne uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka. Rodzic, który rzekomo bezprawnie uprowadził dziecko z jego miejsca zwykłego pobytu do innego państwa lub który bezprawnie zatrzymał dziecko w innym państwie, będzie określany w niniejszym przewodniku mianem rodzica odbierającego dziecko. Analogicznie do stosowania pojęcia rodzica pozbawionego dziecka, [...] w niniejszym przewodniku odniesienie do pojęcia rodzic odbierający dziecko będzie obejmowało każdą osobę, instytucję lub inny organ, który rzekomo bezprawnie uprowadził lub zatrzymał dziecko (s. 11).

otrzymują dokonaną przez eksperta niewiążącą ocenę swojej sytuacji prawnej, a następnie mają możliwość negocjowania wspólnego rozwiązania (s. 9). Literatura

C z w a r t o s z Z., D o b i e j e w s k a E., G n y s A., G ó j s k a A., G r u d z i e c k a M., J e z i e r s k i C., K o w a l s k a K., R ę k a s A., Czy tylko sąd rozstrzyga nasz spór? Informator o alternatywnych sposobach rozwiązywania sporów, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2010. D o b i e l e w s k a E., Polsko-niemieckie porozumienie Ministerstw Sprawiedliwości w sprawie mediacji w rodzinach dwunarodowościowych [w:] „Kurier Mediacyjny” 2010, s. 5. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych [Dziennik Urzędowy L 136, 24/05/2008 P.0003–0008]. K r u k M., Instytucje mediacji w sprawach karnych. Badania empiryczne, „Palestra” 2004, nr 9–10, s. 85. Mediacja. Przewodnik dobrych praktyk w ramach konwencji haskiej z dnia 25 października 1980 r. dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę. 2012. Haska Konferencja Prawa Prywatnego Międzynarodowego Stałe Biuro, Scheveningseweg, Haga. P i e c k o w s k i S ., Mediacje w Polskim Systemie Prawa. Mediacja w sprawach gospodarczych. Stan prawny na 1 grudnia 2012 r., Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2012. Program Operacyjny Współpracy Transgranicznej Republika Czeska – Rzeczpospolita Polska 2007–2013. On-line: http://www.cz-pl.eu. R ę k a s A ., Mediacje w Polsce na tle doświadczeń państw Unii Europejskiej [w:] Konferencje i seminaria 4(48)03. Mediacja w krajach Unii Europejskiej i w Polsce. Biuletyn, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2013. Summary

The authoress analyses mediation as a new method of solving problems in critical situations on the Polish-Czech border. She starts from presentation of methods of mediation in the Czech Republic and Poland. Emphasizes good results of the Polish-Czech cooperation in the field of cross-border mediation. The authoress also presents glossary of basic terms used in mediation, for example: arbitraż (arbitration), koncyliacja (conciliation), mediator (mediator), porozumienie mediacyjne (mediation agreement).

UPRZEDNIA OBIEKTYWNA OCENA SPRAWY

Na etapie uprzedniej obiektywnej oceny sprawy (ang. early neutral evaluation) strony

81

82

Michał KOTALA

Słownictwo i terminologia stosowana w sytuacjach ostrego konfliktu Konflikt definiowany jest jako sytuacja, w której co najmniej dwie osoby lub grupy osób, zwane stronami konfliktu, mają sprzeczne cele i muszą znaleźć wspólne rozwiązanie. Ze względu na różnice zdań, inne postawy i poglądy ogromną rolę w sytuacji konfliktowej odgrywają emocje, które często prowadzą do specyficznych i nieprzewidywalnych zachowań wobec drugiej osoby1. Konflikt może przyjmować różne formy: werbalną lub z użyciem siły, wszystko zależy od nasilenia emocji stron konfliktu. Konflikt taki jest rozumiany jako zjawisko, które nie znajduje szybkiego rozwiązania pokojowego, jest długotrwałe i kilkuetapowe. W zainteresowaniu niniejszego rozdziału pozostaje więc komunikacja i słownictwo stosowane głównie w konflikcie interpersonalnym, który stanowi naruszenie przepisów prawa, a następnie jest przedmiotem postępowania sądowego oraz pracy sądowego kuratora zawodowego. Z punktu widzenia organu postępowania wykonawczego, jakim jest sądowy kurator zawodowy, postępowanie sądowe i wyrok nie kończy sporu, a jedynie przenosi go na dalszy etap. Sytuacja sporna w znacznej mierze rozgrywa się na poziomie werbalnym. Strony konfliktu wypowiadają słowa i zwroty, które określają ich stanowisko i oczekiwania. Z uwagi na naturę konfliktu i częstokroć występujące w nim silne emocje zastosowane słowa i zwroty są niejako Według Aronsona, Wilsona i Akerta (1997) konflikt interpersonalny to napięcie między dwiema lub więcej osobami lub grupami, które mają sprzeczne cele. Natomiast według G. Bartkowiak (1997) konflikt interpersonalny zachodzi między dwoma lub więcej osobami, przy czym każda ze stron działa we własnym imieniu, prezentując swoje własne interesy i swoje stanowisko po konsultacji lub bez konsultacji z innymi, z aprobatą lub bez innych. R. Jaworski (2004) z kolei uważa, iż konflikt jest jednym z najbardziej złożonych procesów interpersonalnych i dotyczy ludzi, którzy w życiu pełnią bardzo różne role i których łączą różne relacje. 1

83

bezmyślnie rzucane w stronę adwersarza, co prowadzi do dalszej eskalacji. Dodatkowo często są one wykrzyczane, co wzmaga ich negatywny wydźwięk. Głównym celem tego typu wypowiedzi jest obrażenie lub zastraszenie strony przeciwnej. Poziom używanych w sporze słów zależy od wielu czynników, takich jak rodzaj zaistniałej sytuacji, waga celu, do którego strona dąży, wykształcenie, umiejętności interpersonalne, a nawet kultura osobista i wrażliwość rozmówców. Osoba posiadająca większe umiejętności komunikacyjne może rozwiązać sytuację sporną poprzez zastosowanie komunikatu asertywnego typu „rozumiem że się zdenerwowałeś, jednak proszę, abyś na mnie nie krzyczał”. Jednak sytuacje takie nie należą do częstych, a wręcz przeciwnie. Znaczna część sytuacji konfliktowych jest nacechowana silnymi emocjami, podniesionym głosem oraz „ostrymi” słowami, a nawet łamaniem przepisów prawa drugiej osoby. Często taki konflikt swój finał znajduje w sądzie, gdyż wymaga rozwiązania za pomocą orzeczenia sądowego. Przyjrzyjmy się zatem leksyce dyskursu w jednym z rodzajów sytuacji kryzysowej, a mianowicie sytuacji konfliktowej, którą cechuje bardzo wysoka emocja, wysokie wzburzenie stron konfliktu i dążność do dania ujścia swojej emocji w sposób werbalny. Następnie omówimy słownictwo, stosowane w sytuacjach konfliktowych, które poprzez swój przebieg i charakter znajdują się swój finał w orzecznictwie sądowym. Występujące tutaj słownictwo podzielono na trzy obszary dyskursu: a) d y s k u r s e m o c j o n a l n y n i e k o n t r o l o w a n y – słownictwo stosowane w ostrym konflikcie, które stanowi naruszenie przepisów prawa, b) d y s k u r s e m o c j o n a l n y k o n t r o l o w a n y – słownictwo stosowane do opisu konfliktu, którego się dokonuje podczas postępowania sądowego, c) d y s k u r s r z e c z o w y – terminologia stosowana na etapie wykonania orzeczenia sądowego, głównie w pracy kuratora sądowego.

Osoba posiadająca większe umiejętności komunikacyjne może rozwiązać niektóre spory poprzez zastosowanie komunikatu asertywnego typu „rozumiem że się zdenerwowałeś, jednak proszę abyś na mnie nie 84

krzyczał”. Jednak sytuacje takie nie należą do częstych, a wręcz przeciwnie znaczna część sytuacji konfliktowych jest nacechowana silnymi emocjami. 1. Język dyskursu emocjonalnego niekontrolowanego

W pierwszym z omawianych obszarów dyskursu występuje słownictwo o silnym zabarwieniu emocjonalnym. Słownictwo to jest również określane jako nieparlamentarne, niecenzuralne, wulgarne, a nawet obelżywe. Stosując je, nadawca często narusza przepisy prawa, związane z czynem prawnie zabronionym i w związku z tym znajduje się w zainteresowaniu orzecznictwa sądowego. Tę grupę leksyki można podzielić na trzy grupy, odpowiadające etapom dyskursu: a) leksyka ostrego ataku (zastraszania), b) leksyka umiarkowanego ataku (lekceważenia przeciwnika), c) leksyka etapu uznania własnej bezsilności (poddania się).

Pierwszą grupę tworzą wyrazy i zwroty, które wyrażają groźbę kierowaną pod adresem przeciwnej strony konfliktu (punishable threat). Z reguły jest to słownictwo nie mające bezpośredniego związku z tematem konfliktu, ale dążące do zmuszenia drugiej strony do zaniechania dalszej dyskusji poprzez zastraszenie, czyli przedstawienie wizji, która czeka drugą stronę konfliktu po zakończeniu tego dyskursu, np.: zabiję cię, zniszczę cię, głowy wam pourywam, ja cię jeszcze załatwię, ja cię wykończę, jak cię dorwę, to..., niech tu nie przychodzi, bo…, wyrzucę cię z domu, zrobię z wami porządek, zobaczycie, ja was wszystkich pozamykam, ja was wszystkich zwolnię, chce wojny, to będzie ją miała, ja wam pokażę, kiedyś zniknę z domu (zwrot stosowany przez dziecko w stosunku do rodziców) itp. Drugą grupę tworzą zwroty pogardliwe o silnym nacechowaniu emocjonalnym kierowane po adresem przeciwnej strony konfliktu (inveigh). Jest to etap jeszcze większego wzburzenia emocjonalnego z jednoczesnym uświadomieniem sobie swojej bezsilności. To właśnie tutaj występują wyrazy i zwroty obrażające godność drugiej osoby i wskazujące na fakt, że jeśli chce się rozwiązać konflikt, trzeba natychmiast 85

ten etap ukończyć, że jest to ślepa uliczka. W przeciwnym przypadku dyskurs nie będzie prowadził do niczego, a jego efektem będzie konieczność skierowania sprawy na drogę sądową. Na tym etapie dyskursu pojawiają się niemal wyłącznie wulgaryzmy, jak np.: ty psie, ty gnoju, ty kurwo, ty szmato, huj ci w dupę, odpierdol się, spierdalaj, wypierdalaj stąd, jebać psy (gdzie pies to policjant), gówno to panią obchodzi, kiedyś i tak się w piekle spotkamy itp. Do grupy trzeciej zaliczymy leksykę i zwroty wyrażające frustrację nad własną osobą bądź sytuacją (complain), np. ja się zabiję, nie mam po co żyć, teraz to tylko się powiesić, odwal się ode mnie, wszyscy mnie ciulają, mam dość użerania się z panią, pierdolę, nie będę płacił itp. Nadawca wyraża w ten sposób swoją beznadziejną, przegraną sytuację, choć dalej walczy. Jest to jednak walka z wykorzystaniem litości, z wywołaniem u drugiej strony poczucia krzywdy, czynionej przeciwnej stronie konfliktu. Takie działanie werbalne ma prowadzić do podjęcia przez stronę drugą czynności solidaryzujących ze strona przeciwną, np. pomoc w rozwiązaniu konfliktu, skierowanie dyskursu na dowartościowanie strony przeciwnej itp. 2. Język dyskursu emocjonalnego kontrolowanego

W drugim obszarze dyskursu prowadzonego w trakcie ostrego konfliktu pojawia się słownictwo języka ogólnego, ale także terminologia prawna, niezbędna do opisu sytuacji konfliktowej. Niektóre słowa, wyrażenia i zwroty tutaj zastosowane stoją niejako na pograniczu leksyki profesjonalnej i potocznej. Z jednej strony ranga postępowania sądowego wymaga stosowania języka prawa i prawniczego, ściśle określonych i sformalizowanych, z drugiej strony zaś poziom interlokutorów, specyfika konfliktu i popełnionych czynów niejednokrotnie wymaga zastosowania słownictwa ogólnego (a niekiedy i potocznego). Do grupy słownictwa ogólnego zaliczymy takie wyrazy, jak bić, bezbronny, kontrola, krytyka, niszczenie, obawa itp. Do grupy terminów prawnych zaliczymy m.in: ciężki uszczerbek na zdrowiu, czyn chuligański, czyn zabroniony, inna czynność seksualna, kara ograniczenia wolności, kara pozbawienia wolności, napaść czynna, niealimentacja itp. Istnieje również grupa 86

wyrazów, która pojawia się w języku ogólnym i przynależy do grupy terminologicznej innej dziedziny nauki czy życia, jak np. medycyna: aborcja, gwałt, kazirodztwo itd.; psychologia: nękanie, nietykalność, poczucie zagrożenia, poniżenie, poczytalność; wojskowość: atak, materiały wybuchowe, działania zbrojne itd. Poniżej przedstawiamy pełny wykaz leksemów i zwrotów (ogólnych i terminologicznych) wyekscerpowanych z badanego materiału. Przy terminach prawnych i prawniczych wskazaliśmy źródło definicji umieszczonej po wyrazie hasłowym, w pozostałych przypadkach posłużyliśmy się ogólnie przyjęta definicja ze Słownika języka polskiego. Umieszczamy również angielski ekwiwalent wyrazu hasłowego. Na końcu hasła zaś podajemy egzemplifikację wyrazu hasłowego. ABORCJA (abortion) »zabieg przerwania ciąży«

CZYN ZABRONIONY (prohibitet act) »czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej« art. 115 § 1 kk CZYNNOŚĆ (function) »funkcjonowanie, działanie czegoś«

DEMORALIZACJA (depravity, demoralization) »odrzucenie obowiązujących norm moralnych, prowadzące do łamania prawa, rozwiązłości obyczajów itp.; też: czyjeś działania lub zachowanie powodujące u innych odrzucenie takich norm« swoim zachowaniem demoralizował DOPROWADZENIE PRZEMOCĄ DO PROSTYTUCJI (forced prostitution) »por. stręczycielstwo«

DZIAŁANIE (activity) »robić coś« działając wspólnie i w porozumieniu dokonał pobicia DZIAŁANIE NA SZKODĘ (acting to the detriment) »działanie szkodliwe – przynoszące szkodę« działając na szkodę pokrzywdzonego DZIAŁANIE ZBROJNE (military action) »walka zbrojna, ruch wojsk«

ATAK (attack, assault) »gwałtowne użycie siły wobec kogoś«

AWANTURA (brawl) »gwałtowna kłótnia« wszczynał bezpodstawne awantury; znęcał się psychicznie poprzez wszczynanie awantur.

BEZBRONNY (defenceless) »niemający możności bronienia się lub nieumiejący stawić czoła przeciwnościom«

BIĆ (battery, hit) »zadawać razy, ciosy; uderzać czymś« poprzez bicie rękami i kopanie po całym ciele; bijąc niebezpiecznym przedmiotem. BIGAMIA (bigamy) »zawarcie małżeństwa przez osoby, z których przynajmniej jedna znajdowała się w ważnym związku małżeńskim« BÓJKA (affray) »awantura połączona z biciem się«

BROŃ (weapon) »narzędzie walki« poprzez użycie broni palnej

CIĘŻKI USZCZERBEK NA ZDROWIU (grievous bodily harm) »pozbawienie wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, ciężkie kalectwo, choroba nieuleczalna, długotrwała choroba realnie zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, zeszpecenie, zniekształcenie ciała, niezdolność do pracy w zawodzie« art. 156 § 1 kk CISZA NOCNA (lights-out) »w powszechnym postrzeganiu okres nocny pomiędzy 2200 a 600« zakłócanie ciszy nocnej CIOS (blow, punch) »silne uderzenie« poprzez zadawanie ciosów

CZYN (act) »postępek, uczynek« uznany winnym zarzucanego mu czynu CZYN CHULIGAŃSKI (hooligan act) por. występek chuligański

87

EKSPERYMENTY POZNAWCZE NARUSZAJĄCE PRAWO MIĘDZYNARODOWE (illegal experiments) »eksperyment – próba realizacji nowatorskiego pomysłu; doświadczenie naukowe przeprowadzone w celu zbadania jakiegoś zjawiska« GROŹBA (offence) »zapowiedź niebezpieczeństwa, kary, zemsty itp.«

GROŹBA BEZPRAWNA (illegitimate pressure) »groźbą bezprawną jest zarówno groźba, o której mowa w art. 190 kk, jak i groźba spowodowania przestępstwa karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej; nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem« art. 115 § 12 kk groził wyrzuceniem z domu, uszkodzeniem ciała, pozbawienia życia, pobiciem, spaleniem mieszkania; kierował groźby polegające na zapowiedzi uszkodzenia ciała GWAŁT (rape) »zmuszenie kogoś do stosunku płciowego«

HANDEL LUDŹMI (human trafficking) »handlem ludźmi jest werbowanie, transport, dostarczanie, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osoby z zastosowaniem: 1. przemocy lub groźby bezprawnej, 2. uprowadzenia, 3. podstępu, 4. wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, 5. nadużycia stosunku zależności, wykorzystania krytycznego położenia lub stanu bezradności, 6. udzielenia albo przyjęcia korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy osobie

88

sprawującej opiekę lub nadzór nad inną osobą, – w celu jej wykorzystania, nawet za jej zgodą, w szczególności do prostytucji, pornografii lub innych formach seksualnego wykorzystania, w pracy lub usługach o charakterze przymusowym, w żebractwie, w niewolnictwie lub innych formach wykorzystania poniżających godność człowieka albo w celu pozyskania komórek, tkanek lub narządów wbrew przepisom ustawy. Jeżeli zachowanie sprawcy dotyczy małoletniego, stanowi ono handel ludźmi, nawet gdy nie zostały użyte metody lub środki wymienione w pkt 1–6« art. 115 § 22 kk INNA CZYNNOŚĆ SEKSUALNA (sexual abuse) »zachowanie nie mieszczące się w pojęciu obcowania płciowego, które związane jest z szeroko rozumianym życiem płciowym człowieka, polegające na kontakcie cielesnym sprawcy z pokrzywdzonym lub przynajmniej na cielesnym i mającym charakter seksualny zaangażowaniu ofiary« Uchwała SN z 19 maja 1999 r., I KZP 17/99 doprowadził do poddania się innej czynności seksualnej INTERWENCJA (intervention) »wywieranie na kogoś wpływu w celu uzyskania określonego efektu; też: zabiegi z tym związane« zamiaru swojego nie osiągnął po interwencji osoby trzeciej IZOLACJA (isolation) »oddzielenie kogoś lub czegoś od otoczenia i jego wpływów« znęcał się poprzez ograniczanie kontaktów ze znajomymi, izolowanie JENIEC WOJENNY (prisoner of war) »żołnierz wzięty do niewoli«

KARA (penalty) »karami są: grzywna, ograniczenie wolności, pozbawienie wolności, 25 lat pozbawienia wolności, dożywotnie pozbawienie wolności« art. 32 kk KARA CIELESNA (corporal punishment) »do jej wymierzenia zastosowana jest siła fizyczna« KARA GRZYWNY (amercement) »kara pieniężna nakładana przez organy sądowe lub administracyjne«

KARA OGRANICZENIA WOLNOŚCI (custodial sentence) »trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 12 miesięcy; wymierza się ją w miesiącach. W czasie odbywania kary ograniczenia wolności skazany: 1) nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu, 2) jest obowiązany do wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne, 3) ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary« art. 34 kk

KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI (prison sentence) »wymieniona w art. 32, pkt 3 kk trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 15 lat; wymierza się ją w miesiącach i latach« art. 37 kk

89

NADZWYCZAJNE ZŁAGODZENIE KARY (axtraordinary commutation) »polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju« art. 60, § 6 kk

ODSTĄPIENIE OD WYMIERZENIA KARY (exemption from punishment) »sąd może odstąpić od wymierzenia kary w wypadkach przewidzianych w ustawie oraz w wypadku określonym w art. 60, § 3 kk, zwłaszcza gdy rola sprawcy w popełnieniu przestępstwa była podrzędna, a przekazane informacje przyczyniły się do zapobieżenia popełnieniu innego przestępstwa« art. 61, § 1 kk ZDOLNOŚĆ ROZPOZNANIA CZYNU (ability to understand the significance of an act) »por. poczytalność« KAZIRODZTWO (incest) »utrzymywanie stosunków płciowych z osobą blisko spokrewnioną« KONTROLA (control, excessive control) »sprawdzanie czegoś, zestawianie stanu faktycznego ze stanem wymaganym; nadzór nad kimś lub nad czymś« znęcał się poprzez nadmierną kontrolę

KRYTYKA (criticism) »surowa lub negatywna ocena kogoś lub czegoś« znęcał się poprzez ciągłą krytykę MATERIAŁY WYBUCHOWE (explosives) »substancja chemiczna, wybuchająca pod wpływem uderzenia lub iskry, używana do wyrobu amunicji, kruszenia skał, burzenia itp.«

NAMOWA DO TARGNIĘCIA SIĘ NA WŁASNE ŻYCIE »por. targnięcie się na własne życie« NAPAŚĆ (assault) »napadnięcie zbrojne na kogoś albo na coś; też: zaatakowanie kogoś znienacka w celu obrabowania, pobicia itp.« NAPAŚĆ CZYNNA (criminal assault) »każde działanie zmierzające bezpośrednio do naruszenia nietykalności cielesnej i wyrządzenia w ten sposób dolegliwości fizycznej« Wyrok SA w Lublinie z dnia 5 czerwca 2003 r., sygn. II Akta 121/03

NARAŻENIE (risk exposure) »wystawić kogoś albo coś na niebezpieczeństwo, na działanie czegoś szkodliwego lub sprawić, że ktoś doznał nieprzyjemności« naraził na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych NARAŻENIE NA NIEBEZPIECZEŃSTWO UTRATY ŻYCIA LUB CIĘŻKIEGO USZCZERBKU NA ZDROWIU (life loss or bodily harm exposure) »por. ciężki uszczerbek na zdrowiu« naraził na bezpośrednie niebezpieczeństwo wystąpienia skutku określonego w art. 156 kk

NARAŻENIE NA ZAKAŻENIE CHOROBĄ ZAKAŹNĄ LUB WIRUSEM HIV (infectious disease or HIV exposure) »por. narażenie«

90

NARUSZENIE CZYNNOŚCI NARZĄDÓW CIAŁA (body organs functions violation) »por. czynność« doznane obrażenia spowodowały naruszenie czynności ciała na okres przekraczający 7 dni

NARUSZENIE MIRU DOMOWEGO (domestic peace distrubance) »zakłócenie korzystania z pomieszczenia w lokalu« Wyrok SN z dnia 21 kwietnia 2010 r., sygn. V CSK 352/09 NARUSZENIE NIETYKALNOŚCI (infringement of inviolacy) »por. nietykalność cielesna«

NARUSZENIE PRYWATNOŚCI (infringement of personal privacy) »por. prywatność« NARUSZENIE WOLNOŚCI SEKSUALNEJ (sexual harassment) »czyny określone m.in. w Rozdziale XXV Kodeksu Karnego« NĘKANIE (harassment) »ustawiczne dręczenie kogoś« w sposób uporczywy nękał pokrzywdzonego

NIEALIMENTACJA (not paying alimony) »uchylanie się od obowiązku opieki poprzez niełożenie na utrzymanie« art. 209 kk NIEBEZPIECZEŃSTWO (danger) »stan, sytuacja, położenie zagrażające komuś«

NIEBEZPIECZEŃSTWO UTRATY ZDROWIA (danger of health loss) »por. niebezpieczeństwo« naraził na bezpośrednie niebezpieczeństwo wystąpienia skutku określonego w art. 156 kk NIEBEZPIECZEŃSTWO UTRATY ŻYCIA (danger of life loss) »por. niebezpieczeństwo«

NIEPOKÓJ (anxiety) »stan psychiczny charakteryzujący się silnym napięciem, brakiem spokoju, równowagi« znęcał się poprzez ciągłe niepokojenie NIETRZEŹWOŚĆ (insobriety) »stan nietrzeźwości w rozumieniu kodeksu karnego zachodzi, gdy zawartość alkoholu we krwi przekracza 0,5 promila albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość lub zawartość alkoholu w 1 dm3 wydychanego powietrza przekracza 0,25 mg albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość« art.115, § 16 kk czynu dokonał będąc w stanie nietrzeźwości NIETYKALNOŚĆ (inviolacy) »zagwarantowane konstytucyjnie prawo do zachowania całości cielesnej, do ochrony własności osobistej« NIETYKALNOŚĆ CIELESNA (inviolacy) »prawo chronione m.in. zapisem art. 217 kk« art. 217 kk naruszył nietykalność cielesną funkcjonariusza Policji, w ten sposób, że odpychał go rękami, podczas i w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych

91

NIETYKALNOŚĆ OSOBISTA (inviolacy) »prawo chronione m.in. zapisem art. 41 Konstytucji RP« art. 41 Konstytucji RP

NIEUDZIELENIE POMOCY (not providing first aid) »kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3« art. 162 kk NIEWOLNICTWO (slavery) »niewolnictwo jest stanem zależności, w którym człowiek jest traktowany jak przedmiot własności« art.115, § 23 kk NISZCZENIE (damage, destruction) »powodować duże straty materialne« znęcał się poprzez celowe niszczenie przedmiotów

OBAWA (concern, fear) »uczucie niepokoju lub niepewności co do skutku, następstw czegoś« groźby wzbudziły uzasadnioną obawę, że zostaną spełnione OBCOWANIE PŁCIOWE (sexual intercourse) »mieć stosunki płciowe z kimś« siłą doprowadził do obcowania płciowego

OBOWIĄZEK (legal responsibility) »konieczność zrobienia czegoś wynikająca z nakazu moralnego lub prawnego; też: to, co ktoś musi zrobić powodowany taką koniecznością«

OBOWIĄZEK POWSTRZYMYWANIA SIĘ OD KONTAKTOWANIA Z POKRZYWDZONYM I ZBLIŻANIA DO POKRZYWDZONEGO (avoiding the contact with the aggrieved) OBOWIĄZEK OPUSZCZENIA LOKALU ZAJMOWANEGO WSPÓLNIE Z POKRZYWDZONYM (leaving home of the aggrieved)

OBRAZA UCZUĆ RELIGIJNYCH (religious frredom abuse) »znieważenie publiczne przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych« art.196 kk OBRAŻENIA CIAŁA (body injury) »uszkodzenie ciała jako skutek uderzenia« powodując u pokrzywdzonego obrażenia ciała

ODSTĘP CZASU (period of time) »odległość w czasie między jakimiś wydarzeniami« groził wielokrotnie, w krótkich odstępach czasu

OGRANICZENIE CZŁOWIEKA W PRZYSŁUGUJĄCYCH MU PRAWACH (human rights limitation) »krępowanie czyjejś swobody działania« OGRANICZENIE ZDOLNOŚCI ROZPOZNANIA ZNACZENIA CZYNU LUB POKIEROWANIA SWOIM POSTĘPOWANIEM (inability to understand the significance of an act) »por. poczytalność« popełnił czyn przy ograniczonej zdolności roz-

92

poznania jego znaczenia; groził mając w znacznym stopniu ograniczoną zdolność pokierowania swoim postępowaniem OKRUCIEŃSTWO SZCZEGÓLNE (cruelty, extremely cruel act) »skłonność do znęcania się; czyn okrutny, budzący grozę« popełnił czyn ze szczególnym okrucieństwem OPIEKA (care) »dbanie o kogoś; nadzór prawny ustanowiony przez sąd nad osobą małoletnią« porzuciła dzieci i pozostawiła je bez opieki OSKARŻENIE (accusation) »obwinić kogoś o coś; stwierdzić, że ktoś zrobił coś złego«

OŚMIESZANIE (stultifying) »spowodować, że ktoś lub coś staje się przedmiotem śmiechu i drwin« znęcał się psychicznie poprzez publiczne ośmieszanie

PEDOFILIA (pedophilia) »zboczenie seksualne polegające na odczuwaniu popędu płciowego do dzieci« POBICIE (criminal battery) »czynna napaść na kogoś« wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami dokonał pobicia

POCZUCIE ZAGROŻENIA (threat) »sytuacja lub stan, w których ktoś czuje się zagrożony« POCZYTALNOŚĆ (compos mentis) »pełnia władz umysłowych«

PODSTĘP (deception) »sprytne działanie mające na celu oszukanie kogoś«

POKRZYWDZONY (aggrieved, victim) »osoba, której wyrządzono krzywdę« usiłował doprowadzić pokrzywdzonego do niekorzystnego rozporządzenia mieniem POMÓWIENIE (slander) »wypowiedź, w której ktoś bezpodstawnie oskarża kogoś«

PONIŻENIE (humiliation, abasement) »upokorzenie kogoś« znęcał się poprzez poniżanie pokrzywdzonej PORNOGRAFIA (pornography) »pisma, filmy, zdjęcia itp. mające wywołać podniecenie seksualne« PORZĄDEK PRAWNY (legal system) »całokształt przepisów prawnych obowiązujących w państwie« okazał lekceważący stosunek do porządku prawnego

PORZUCENIE (abandoning) »zostawić gdzieś kogoś lub coś; też: rozstać się z kimś bliskim« porzucenie dzieci i pozostawienie ich bez opieki

POTRZEBY ŻYCIOWE (necessaries) »to, co jest potrzebne do normalnej egzystencji lub do właściwego funkcjonowania« naraził na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych POZBAWIĆ (bereave, deprive) »przyczynić się do utraty czegoś przez kogoś lub przez coś«

93

POZBAWIĆ OCHRONY PRAWNEJ (bereave legal protection) POZBAWIĆ WOLNOŚCI (bereave freedom) POZBAWIĆ ŻYCIA (bereave life)

PROPAGOWAĆ (promotion) »upowszechniać jakieś poglądy, idee lub wiedzę«

PROPAGOWANIE ZACHOWAŃ PEDOFILSKICH (paedophilia promotion) »por. propagować; pedofilia« PRYWATNOŚĆ (privacy) »dotyczące czyichś spraw osobistych i rodzinnych« zakłócił jej prywatność

PRZEDMIOT NIEBEZPIECZNY (dagerous object, hazardous item) »mogący spowodować coś złego; mogący stać się przyczyną kłopotów« poprzez użycie niebezpiecznych przedmiotów w postaci pałek drewnianych, noża, gazu bicie niebezpiecznym przedmiotem PRZEMOC (violence) »przewaga wykorzystywana w celu narzucenia komuś swojej woli, wymuszenia czegoś na kimś; też: narzucona komuś bezprawnie władza« po uprzednim użyciu przemocy wobec pokrzywdzonej PRZESTĘPCZOŚĆ (crime, delinquency) »popełnianie przestępstw; też: ogół przestępstw popełnionych w pewnym okresie w danym kraju lub środowisku albo przez określoną kategorię przestępców« PRZESTĘPCZOŚĆ ZORGANIZOWANA (organised crime) »por. zorganizowana grupa przestępcza« PRZESTĘPSTWO (crime) »czyn zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako społecznie niebezpieczny«

PRZEŚLADOWANIE (persecution, oppression) »stałe przykrości, szykany wymierzone przeciwko osobom o innych poglądach, innej wierze itp.« PRZYMUSOWE ODEBRANIE DZIECI (forced removal of children) »odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką określone w art. 598 kpc« art. 598 kpc

PRZYMUSOWY (forced) »wynikający z konieczności lub narzucony przez okoliczności«

PRZYWŁASZCZENIE (usurpation) »przestępstwo polegające na bezprawnym rozporządzaniu jak swoją własnością cudzym mieniem ruchomym« dokonał zaboru w celu przywłaszczenia RANA (wound, injury) »miejscowe uszkodzenie ciała« rany cięte, kłute, tłuczone RANNY (wounded, injured) »taki, który odniósł rany«

ROZBÓJ (robbery) »napad bandycki w celu ograbienia; też: uprawianie grabieży«

94

ROZPIJANIE (drinking) »sprawić, żeby ktoś zaczął nałogowo pić alkohol«

ROZSTRÓJ (disorder, mental harm) »zaburzenia w funkcjonowaniu czegoś« spowodował rozstrój zdrowia zagrażający życiu SILNE WZBURZENIE (great unrest) »stan (silnego) podniecenia, zdenerwowania«

SŁOWO (word) »znak językowy mający jakieś znaczenie; wypowiedź ustna lub pisemna« wyzywał słowami powszechnie uznanymi za obelżywe; używał słów obraźliwych i wulgarnych SPOKÓJ (peace) »stan równowagi psychicznej; spokojne życie; stan, w którym nie ma wojny, konfliktów« zakłóciła jego spokój

UPORCZYWE NĘKANIE (stalking) »ustawicznie dręczyć kogoś« w sposób uporczywy nękał pokrzywdzonego UPROWADZENIE (abduction) »zmusić kogoś do pójścia ze sobą«

USIŁOWANIE (attempt) »wysiłek podjęty, aby osiągnąć jakiś cel; działanie jakiejś osoby bezpośrednio zmierzające do popełnienia przestępstwa« usiłował doprowadzić pokrzywdzonego do niekorzystnego rozporządzenia mieniem USZKODZENIE (damage) »spowodować powstanie w czymś niewielkiego defektu; naruszyć lub chorobowo zmienić tkankę lub narząd« spowodował uszkodzenie ciała

STAN BEZBRONNOŚCI (vulnerability) »por. bezbronny« doprowadził pokrzywdzonego do stanu bezbronności

UTRZYMANIE (aliment) »pieniądze wydawane na życie; wyżywienie; też: mieszkanie, nocleg« w sposób uporczywy uchylał się od realizacji obowiązku łożenia na utrzymanie dziecka

STRĘCZYCIELSTWO (procuring) »ułatwianie nierządu lub nakłanianie kogoś do nierządu«

WDARCIE (forced entry) »wejść gdzieś, używając siły lub podstępu« wdarli się i wbrew żądaniu osoby uprawnionej nie opuścili mieszkania

STOSUNEK ZALEŻNOŚCI (dependence) »por. zależność« poprzez nadużycie stosunku zależności doprowadził do poddania się innej czynności seksualnej SUTENERSTWO (pimping) »czerpanie zysków z cudzego nierządu«

SZKODA (damage) »strata materialna lub moralna« poprzez działanie na szkodę obowiązek naprawienia szkody na rzecz pokrzywdzonego

ŚMIERĆ (death) »koniec życia człowieka lub zwierzęcia; ustanie procesów życiowych organizmu« nieumyślne spowodowanie śmierci ŚRODEK MASOWEJ ZAGŁADY (weapons of mass destruction) »broń masowej zagłady: broń jądrowa, chemiczna i biologiczna o wielkiej sile niszczycielskiej«

ŚWIADEK (witness) »osoba obecna przy czymś i mogąca opowiedzieć o tym; osoba powołana przez sąd do złożenia zeznań dotyczących okoliczności rozpatrywanej sprawy«

TARGNIĘCIE SIĘ NA WŁASNE ŻYCIE (suicide, self-destruction) »samobójstwo; celowe odebranie sobie życia; działanie na własną szkodę« TORTURY (torture) »zadawanie komuś bólu okrutnymi metodami, zwykle w celu wymuszenia na oskarżonym zeznań«

TRAKTOWANIE (treatment) »postępować z kimś lub z czymś w pewien określony sposób« traktował pokrzywdzonego w sposób okrutny, nieludzki, poniżający i upokarzający UDERZENIE (blow, hit) »raz zadany ręką lub trzymanym przedmiotem« poprzez zadawanie uderzeń spowodował upadek pokrzywdzonego UDRĘCZENIE (torment) »sprawić komuś cierpienie fizyczne lub psychiczne«

95

WALKA (fight) »starcie uzbrojonych grup, oddziałów, zorganizowane działanie sił zbrojnych w celu pokonania przeciwnika« WOJNA (war) »zorganizowana walka zbrojna między państwami, narodami lub grupami społecznymi, religijnymi itp.«

WOLA (will) »zdolność psychiczna człowieka do świadomego i celowego regulowania swego postępowania; to, czego ktoś chce, co ktoś postanowił« komunikując się z nim wbrew jego woli

WPŁYW (influence) »oddziaływanie na kogoś, na coś; też: skutek oddziaływania na kogoś, na coś« groził pobiciem w celu wywarcia wpływu na świadka WYMUSZENIE WSPÓŁŻYCIA PŁCIOWEGO (sexual extortion) »przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności; por. gwałt« rozdz. XXV kk

WYNISZCZENIE (cachexia, devastation) »sprawić, że coś przestało istnieć; spowodować duże straty materialne; pozbawić zdrowia, sił« WYSTĘPEK (misdemeanour) »czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc« art. 7kk

WYSTĘPEK CHULIGAŃSKI (hooligan misdemeanour) »występek polegający na umyślnym zamachu na zdrowie, na wolność, na cześć lub nietykalność cielesną, na bezpieczeństwo powszechne, na działalność instytucji państwowych lub samorządu terytorialnego, na porządek publiczny, albo na umyślnym niszczeniu, uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy, jeżeli sprawca działa publicznie i bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie porządku prawnego« art. 115, § 21 kk

96

WYZWISKO (insult) »słowo obraźliwe, poniżające kogoś« wyzywał słowami powszechnie uznanymi za obelżywe

ZABÓJSTWO (homicide) »umyślne pozbawienie kogoś życia« groził pokrzywdzonej zabiciem ZABÓR (seizure, usurpation) »przywłaszczenie sobie cudzej własności« dokonał zaboru w celu przywłaszczenia

ZAKŁADNIK (hostage) »człowiek zatrzymany przez porywacza lub terrorystę chcącego wymusić spełnienie swoich żądań groźbą, że będzie torturował lub zabije zatrzymanego« ZAKŁÓCANIE (distrortion) »naruszenie ustalonego porządku lub biegu spraw, procesów itp.« zakłócanie wypoczynku i spoczynku nocnego ZAKŁÓCANIE PORZĄDKU PUBLICZNEGO (breach of the peace) »por. Zakłócanie«

ZALEŻNOŚĆ (dependence) »związek zachodzący między rzeczami lub zjawiskami; bycie zależnym« ZAMACH (assassination, attempt) »zdziałanie mające na celu odebranie komuś życia, majątku, praw itp.« dokonał zamachu na życie i zdrowie ZAMACH STANU (coup d’état) »próba przejęcia władzy w państwie siłą«

ZAMIAR (purpose) »to, co ktoś zamierza zrobić« w celu wykonania z góry powziętego zamiaru

ZAPOWIEDŹ (announcement) »ogłoszenie czegoś, co ma nastąpić« zapowiadał uszkodzenie mienia ZBRODNIA (crime) »czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą; zbrodnię można popełnić tylko umyślnie« art. 7 i 8kk

ZŁOŚLIWE PRZESZKADZANIE W WYKONYWANIU AKTÓW RELIGIJNYCH (malicious distrubance in the religious practices) »kto złośliwie przeszkadza publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2« art. 195 kk ZMUSZENIE (constraint) »siłą lub groźbami skłonić kogoś do zrobienia czegoś wbrew jego woli« zmusił do zaniechania prawnej czynności służbowej

ZNĘCANIE (mistreatment) »zadawanie cierpienia« znęcał się psychicznie a także fizycznie nad babcią; znęcał się psychicznie poprzez zagłuszanie głośną muzyką płaczu dzieci

97

ZNIESŁAWIAĆ (criminal libel) »zepsuć komuś opinię, mówiąc o nim złe lub nieprawdziwe rzeczy« ZNIESŁAWIENIE (criminal libel) »wypowiedź, w której zniesławia się kogoś«

ZNIEWAGA (insult) »naruszenie czyjejś godności« znieważył funkcjonariusza policji

ZNISZCZENIE MIENIA (malicious damage) »spowodować pogorszenie stanu czegoś; spowodować, że coś przestaje istnieć; uczynić coś niezdatnym do użytku« ZORGANIZOWANA GRUPA PRZESTĘPCZA (organised criminal group) »zorganizowana grupa oznacza grupę, która nie jest przypadkowo utworzona w celu natychmiastowego popełnienia przestępstwa ani której członkowie nie muszą mieć formalnie określonych ról, w której nie musi istnieć ciągłość członkostwa ani rozwinięta struktura; organizacja przestępcza oznacza zorganizowaną grupę, istniejącą przez pewien czas, składającą się z więcej niż dwóch osób, działających wspólnie w celu popełnienia przestępstw, których maksymalne zagrożenie karą przekracza co najmniej cztery lata pozbawienia wolności lub aresztu lub które podlegają surowszej karze, w celu osiągnięcia, bezpośrednio lub pośrednio, korzyści finansowej lub innej korzyści materialnej« Decyzja ramowa Rady Europy 2008/841/WSiSW z dnia 24 października 2008 r. w sprawie zwalczania przestępczości zorganizowanej Dziennik Urzędowy L 300, 11/11/2008 P.0042-0045

3. Język dyskursu rzeczowego

W ostatnim z omawianych obszarów dyskursu zamieszczamy słownictwo stosowane podczas wykonywania orzeczenia sądowego m.in. w pracy kuratora sądowego. Ogół stosowanych tutaj wyrażeń i zwrotów jest zbliżony do poprzedniego obszaru. Mowa kuratora sądowego również pozostaje na pograniczu leksyki zawodowej i ogólnej. Ranga zawodu, praca na terenie sądu oraz specyfika podejmowanych czynności i prowadzonej dokumentacji wymaga stosowania oprócz terminów prawnych i prawniczych, słownictwa urzędowego także leksyki ogólnej (oficjalnej, rzadziej potocznej), natomiast specyfika pracy terenowej i bezpośredni kontakt z osobami, wobec których zapadło orzeczenie sądowe często wymaga zastosowania słownictwa potocznego dostosowanego do poziomu rozmówcy. Jednak mimo dostosowania się do poziomu rozmówcy mowa ta nie może posiadać elementów emocji negatywnych, a wprost przeciwnie powinna wskazywać na kulturę osobistą kuratora i wyrażanie przez niego szacunku wobec rozmówcy. Po98

niżej przedstawiamy wykaz terminów, stosowanych na etapie wykonania orzeczenia sądowego, głównie w pracy kuratora sądowego. Oczywiście trzeba tu dodać, że nie jest to jedyne słownictwo, ponieważ w niektórych sytuacjach trzeba użyć słownictwa z wyżej wymienionych pól tematycznych. AGRESJA (aggression) »wrogie, zaczepne zachowanie się; też: silne negatywne emocje wywołujące takie zachowanie« AGRESYWNY (aggressive) »zachowujący się wrogo, napastliwie; pełen agresji; stosujący przemoc« ALKOHOL (alcohol) »napój o właściwościach odurzających«

ATAK (attack) »gwałtowne użycie siły wobec kogoś« wydawało się że zaatakuje matkę i ją uderzy BEZPIECZEŃSTWO (safety) »stan niezagrożenia«

DYSCYPLINOWAĆ (discipline) »wprowadzać dyscyplinę; podporządkowywać jakimś regułom« EMOCJE (emotion) »silne uczucie wywołane jakąś sytuacją«

GŁOS (voice) »dźwięk wydawany przez istoty żyjące; też: każdy bodziec zewnętrzny oddziałujący na zmysł słuchu« mówił podniesionym głosem

IGNORANCJA (ignorance) »nieznajomość czegoś lub brak wiedzy z jakiejś dziedziny« IGNOROWAĆ (ignore) »celowo nie zauważać lub nie brać pod uwagę« zignorował wszelkie pouczenia kuratora INTERWENCJA (intervention) »wywieranie na kogoś wpływu w celu uzyskania określonego efektu; też: zabiegi z tym związane« INWEKTYWA (invective) »zniewaga słowna« głośno wypowiadał inwektywy KONFLIKT (conflict) »przedłużająca się niezgoda między stronami«

KRZYK (scream, shout) »bardzo donośne mówienie lub głośne wołanie; też: bardzo głośne nieartykułowane dźwięki wydawane przez człowieka pod wpływem bólu, strachu itp.« LABILNOŚĆ (lability) »zmienność, chwiejność« wykazywał się znaczną labilnością emocjonalną LĘK (anxiety, fear) »uczucie trwogi, obawy przed czymś«

LIBACJA (libation) »spotkanie towarzyskie, podczas którego pije się dużo alkoholu«

99

NADPOBUDLIWY (overactive) »zbyt pobudliwy«

NADUŻYWANIE ALKOHOLU (alcohol abuse) »używanie alkoholu ponad miarę; wykorzystanie alkoholu w niewłaściwy sposób lub w nadmiernym stopniu« NAGANNY (blameworthy) »zasługujący na naganę«

NASTAWIENIE (attitude) »stosunek do kogoś lub czegoś« prezentował negatywne nastawienie wobec kuratora NEGATYWNY (negative) »oceniany jako niewłaściwy, zły lub niekorzystny«

NIECHĘĆ (aversion) »brak chęci do czegoś; nieprzyjazne uczucia względem kogoś« OPRYSKLIWY (abrupt) »odpowiadający nieuprzejmie, półsłówkami«

OPUŚCIĆ (leave) »oddalić się od czegoś, odejść, wyjechać skądś« nakaz opuszczenia lokalu

OSTRZEGAWCZY (premonitory, monitorial) »ostrzegający przed czymś« przeprowadzono rozmowę ostrzegawczą

PORZĄDEK PRAWNY (legal system) »całokształt przepisów prawnych obowiązujących w państwie« okazał lekceważący stosunek do porządku prawnego; w sposób rażący naruszył porządek prawny ROSZCZENIOWY (claim, demanding) »wyrażający się w nieuzasadnionych lub nadmiernych żądaniach«

ROZMOWA (conversation, talk) »wzajemna wymiana myśli za pomocą słów« rozmowa wychowawcza, ostrzegawcza, dyscyplinująca, interwencyjna

ROZTRZĘSIONY (jittery) »niemogący zapanować nad sobą wskutek zdenerwowania; też: świadczący o takim stanie« SKRUCHA (penitence) »poczucie winy i żal za wyrządzone zło, popełnione błędy itp., połączone z chęcią ich naprawy« wyraził skruchę z powodu swojego czynu

UCIĄŻLIWY (oppresive, acute) »wymagający fizycznego wysiłku, trudny do zniesienia lub przykry; męczący i dokuczliwy« UDERZENIE (blow, hit) »raz zadany ręką lub trzymanym przedmiotem« WULGARNY (vulgar) »ordynarny i nieprzyzwoity«

WYBUCHOWY (irascible, choleric) »taki, który objawia swoje uczucia w sposób gwałtowny; też: właściwy takiej osobie« skazany dał się poznać jako osoba wybuchowa

WYCHOWAWCZY (educational) »dotyczący wychowania i nauczania« przeprowadzono rozmowę wychowawczą ZABURZENIE (disorder) »nieprawidłowość w działaniu lub funkcjonowaniu czegoś« skazany przejawiał zaburzenia emocjonalne

100

ZACHOWANIE (behavior) »sposób, w jaki zachowują się ludzie lub zwierzęta«

ZAGROŻENIE (threat) »sytuacja lub stan, które komuś zagrażają lub w których ktoś czuje się zagrożony; też: ktoś, kto stwarza taką sytuację«

ZASADA (principle) »prawo rządzące jakimiś procesami, zjawiskami; też: formuła wyjaśniająca to prawo; norma postępowania; ustalony na mocy jakiegoś przepisu lub zwyczaju sposób postępowania w danych okolicznościach« w sposób rażący naruszył zasady współżycia społecznego

ZASTRASZAĆ (browbeat, terrorise) »wywołać w kimś uczucie silnego, ciągłego zagrożenia« ZATRZYMANIE (arrest) »ujęcie i aresztowanie osoby podejrzanej o naruszenie prawa« został zatrzymany do wytrzeźwienia ŻAL (regret) »pretensja do kogoś lub czegoś spowodowana rozczarowaniem« * *

*

Konflikt społeczny jest zjawiskiem nieuniknionym we współczesnym świecie. Dotyczy on wszystkich grup społecznych, ponieważ dotyczy celów jednostki, które nie zawsze zgodne są z celami grupy (lub innej jednostki). W ten sposób gromadzą się w jednostce emocji, wynikające ze sprzecznych celów, które ona nie może zrealizować: grupa lub inna jednostka stoi na przeszkodzie w ich realizacji. Wówczas pojawia się wroga i antagonistyczna postawa jednostki wobec (nie)hipotetycznych przeciwników. Swoje emocje jednostka ta stara się uzewnętrznić poprzez reakcję werbalną lub siłową. W obu przypadkach idzie o niezwykle gwałtowną reakcją, niekontrolowane rozumem uzewnętrznienie emocji negatywnych, a w konsekwencji ostry konflikt i zerwanie więzi społecznych (przynajmniej na czas konfliktu). Etapami tego konfliktu są zastraszanie, ubliżanie i frustracja (najczęściej – uznanie swojej przegranej) jednostki.

Decyzja ramowa Rady Europy 2008/841/WSiSW z dnia 24 października 2008r. w sprawie zwalczania przestępczości zorganizowanej Dziennik Urzędowy L 300 , 11/11/2008 P. 0042 - 0045 H a u s e r R., 2014, Konflikt środowiskowy przed organami i sądami administracyjnymi w kontekście art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, „Europejski Przegląd Sądowy”, nr 1, s. 28–31. Http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19640430296. Http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19970780483. Http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19970880553. Jaworski R., 2004, Harmonia i konflikty, Warszawa. Konflikt, negocjacje, kultura, komunikacja : psychospołeczne uwarunkowania i aplikacje, 2014, red. nauk. A. Stefańska, A. Knocińska, E. Kwiatkowska, Wydawnictwo Adam Marszałek i Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Toruń–Lublin. Leksykografia terminologiczna – teoria i praktyka, 2004, red. J. Lewandowski, Warszawa. L e w i s C., 1975, Społeczne funkcje konfliktu, [w:] Elementy teorii socjologicznych, red. nauk. W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, PWN, Warszawa. M c K a y M., D a v i s M., F a n n i n g P., 2003, Sztuka skutecznego porozumiewania się, Gdańsk. O l s z e w s k a K.B., 2013, Mediacja jako szansa na rozwiązanie konfliktu i pojednanie, http://www.cpp-metanoia.com/ogladaj-artykul-21. S z c z e p a ń s k i M., 2013, Konflikt i negocjacje w sferze publicznej, „Ekonomia i Prawo” 12, nr 1, s. 35–46. T u r n e r J. H., 2004, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa. Uchwała SN z 19 maja 1999 r., I KZP 17/99. Wyrok SA w Lublinie z dnia 5 czerwca 2003 r., sygn. II Aka 121/03. Wyrok SN z dnia 21 kwietnia 2010 r., sygn. V CSK 352/09. Summary

The article concerns terminology used in conflict situations. The author divides vocabulary into three groups: highly emotional vocabulary, for example: ja cię jeszcze załatwię, odwal się ode mnie; specialized terminology in the field of law, for example: działanie na szkodę, groźba bezprawna; vocabulary used by probation officers, for example: interwencja, zagrożenie etc. An important part of the article are the definitions of individual terms.

Literatura

A r o n s o n E., W i l s o n T.D., A k e r t R.M., Psychologia społeczna serce i umysł, Poznań 1997, s. 387. B a r k o w i a k G., 1997, Psychologia zarządzania, Poznań. C o l o m b e r o G., 2004, Od słów do dialogu, Kraków.

101

102

Justyna KOŚCIUKIEWICZ

Terminologia pogotowia ratunkowego i Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego stosowana w sytuacjach nagłego reagowania W związku z realizacją projektu badawczego Terminologia zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzysowych chciałam omówić polską i czeską terminologię używaną w sytuacjach kryzysowych przez pogotowie ratunkowe i GOPR, wskazując na możliwość opracowania haseł do polsko-czeskiego słownika par przekładowych służb ratowniczych włączanych do akcji zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzysowych na terenach przygranicznych Polski i Czech. 1. Pogotowie ratunkowe i wyspecjalizowana jednostka medycznego ratownictwa górskiego

Pogotowie ratunkowe1 i jego wyspecjalizowana jednostka górska są jednostkami organizacyjnymi systemu opieki zdrowotnej, która świadczy usługi medyczne głównie poprzez niesienie pierwszej pomocy (w ramach ratownictwa medycznego), prowadzi mobilne ambulatoria oraz transport chorych. Definicja pogotowia ratunkowego, którą tu 1 Należałoby nadmienić, iż pierwsze pogotowia ratunkowe powstały w 1883 roku w Paryżu i Wiedniu. W Polsce powstanie pogotowia ratunkowego przypada na rok 1891 w Krakowie. Założycielami Krakowskiego Ochotniczego Towarzystwa Ratunkowego byli dwaj lekarze: A. Obaliński i A. Bannet, a także naczelnik Straży Pożarnej W. Eminowicz. Pogotowia ratunkowe były organizacjami społecznymi, chorych przewożono powozami konnymi. Od 1910 r. do transportu chorych zaczęto używać samochodów, a po I wojnie światowej również i samolotów. Zespół lotnictwa sanitarnego został powołany w 1955 r. Z kolei w roku 2000 powstało Lotnicze Pogotowie Ratunkowe (por. Wojnarowski 2004, s. 262–263). Dzisiaj społecznie te zadania pełnią ratownicy specjalistycznych jednostek: GOPR i WOPR.

103

wstępnie przyjmę, informuje, że jest to „instytucja opieki zdrowotnej utworzona w celu udzielania pomocy w razie wypadku, urazu, porodu, nagłego zachorowania lub nagłego pogorszenia stanu zdrowia powodującego zagrożenie życia. Pogotowie ratunkowe udziela świadczeń w miejscu zdarzenia. […] Bierze udział także w ratowaniu ludzi podczas katastrof i klęsk żywiołowych” (Wojnarowski 2004, s. 262–263). Obecnie do wypadków wyjeżdżają specjalistyczne ambulanse oraz ratownicy medyczni spełniający merytoryczne wymogi. Zgodnie z postanowieniem rozdz. 2 Ratownicy medyczni i ratownicy, art. 11, pkt. 1 Ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym (z dnia 8 września 2006 r.) zawód ratownika medycznego może wykonywać osoba, która: 1) posiada pełną zdolność do czynności prawnych;

2) posiada stan zdrowia pozwalający na wykonywanie tego zawodu;

3) wykazuje znajomość języka polskiego w stopniu wystarczającym do wykonywania tego zawodu;

4) spełnia jedno z następujących wymagań: a) ukończyła studia wyższe na kierunku (specjalności) ratownictwo medyczne; b) ukończyła publiczną szkołę policealną lub niepubliczną szkołę policealną o uprawnieniach szkoły publicznej i posiada dyplom potwierdzający uzyskanie tytułu zawodowego „ratownik medyczny”; c) posiada dyplom wydany w państwie innym niż: państwo członkowskie Unii Europejskiej, Konfederacja Szwajcarska lub państwo członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strona umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, uznany w Rzeczypospolitej Polskiej za równoważny z dyplomem uzyskiwanym w Rzeczypospolitej Polskiej, potwierdzającym tytuł zawodowy ratownika medycznego; d) posiada kwalifikacje do wykonywania zawodu ratownika medycznego nabyte w państwie członkowskim Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej lub państwie członkowskim Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stronie umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, uznane w Rzeczypospolitej 104

Polskiej zgodnie z ustawą z dnia 26 kwietnia 2001 r. o zasadach uznawania nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania zawodów regulowanych (Dz.U. nr 87, poz. 954, z późn. zm.2). Wykonywanie zawodu ratownika medycznego, jak głosi art. 11 wyżej wspomnianej ustawy, polega na: 1) zabezpieczeniu osób znajdujących się w miejscu zdarzenia oraz podejmowaniu działań zapobiegających zwiększeniu liczby ofiar i degradacji środowiska; 2) dokonywaniu oceny stanu zdrowia osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego i podejmowaniu medycznych czynności ratunkowych; 3) transportowaniu osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego; 4) komunikowaniu się z osobą w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego i udzielaniu jej wsparcia psychicznego w sytuacji powodującej stan nagłego zagrożenia zdrowotnego; 5) organizowaniu i prowadzeniu zajęć z zakresu pierwszej pomocy, kwalifikowanej pierwszej pomocy oraz medycznych czynności ratunkowych.

Należałoby wspomnieć, iż państwowe pogotowie ratunkowe współpracuje z takimi organizacjami, jak: Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (WOPR) i Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (GOPR)3, a także od niedawna reaktywowane Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (TOPR). 2 Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz.U. z 2002 r., nr 71, poz. 655, z 2003 r., nr 190, poz. 1864, z 2004 r., nr 96, poz. 959 oraz z 2006 r.n nr 12, poz. 62.

Początki GOPR-u były związane z udostępnianiem gór dla turystów. Powstawały ścieżki, które miały ułatwić spacery i wspinaczki po górach, budowano też schroniska. Udzielaniem pomocy oraz instruktażami dla turystów zajęły się dwie osoby, które później stały się inicjatorami utworzenia Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowie Ratunkowego –Mariusz Zaruski i Mieczysław Kartowicz. Organizacja powstała w 1909 roku. To właśnie TOPR zorganizował jesienią 1952 roku kursy ratownictwa górskiego. Pod koniec kursów zapadła decyzja o powstaniu ratowniczych sekcji terenowych. W tym czasie powstały: Beskidzkie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe Bielsko Biała, Krzynickie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe – Krynica, Sudeckie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe – Jelenia Góra. W tym samym roku w grudniu został wybrany zarząd spółek. Tak więc 3

105

Wyżej wymienione funkcje i zakres obowiązków pogotowia ratunkowego są bardzo ważne podczas zdarzeń masowych i katastrof, które są definiowane następująco: zdarzenie masowe – nagły wypadek oraz jego następstwa w postaci dużej ilości poszkodowanych (Medycyna ratunkowa i katastrof 2006, s. 370).

katastrofa […] zdarzenie powodujące śmierć, obrażenia i zniszczenia mienia o takim nasileniu, przy którym nie wystarczają działania podejmowane rutynowo celem ograniczenia jego skutków. Zwykle występuje nagle i wymaga natychmiastowego, skoordynowanego działania wielu osób i instytucji (Ciećkiewicz 2005, s. 1).

Wymagają one odpowiedniej organizacji służb ratowniczych, by poszkodowani mogli jak najszybciej uzyskać pomoc medyczną. Organizacja pomocy w wypadkach masowych i katastrofach składa się z czterech następujących elementów: – poszukiwanie i ratownictwo, – segregacja medyczna, – opieka medyczna, – ewakuacja (Ciećkiewicz 2005, s. 370)4.

Dotyczy to również ratowników Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego5. początki GOPR-u wyznacza data 1952 rok. Obecnie GOPR instytucja ogólnokrajowa. Składa się z siedmiu grup: beskidzkiej, jurajskiej, karkonoskiej, krynickiej, podhalańskiej, wałbrzysko kłodzkiej, bieszczadzkiej. Działa przede wszystkim w polskich górach, ale też i poza terenami naszego kraju. Głównym celem osób pracujących w grupie GOPR jest niesienie pomocy osobom zagrożonym w górach. Inne zadanie to dbanie o świadomość społeczną, w tym także nauka zachowania na wysokościach, zapobieganie wypadkom, ponadto ochrona środowiska (por. http:// www.medycynaratunkowa.com.pl).

4 Należałoby wspomnieć, iż decyzją Unii Europejskiej z 1991 r. państwa członkowskie wprowadziły do obiegu telefon alarmowy o numerze 112, który łączy bezpośrednio z odpowiednimi służbami ratowniczymi w przypadku zagrożenia życia i zdrowia.

5 Przez termin ratownik górski rozumie się osobę spełniającą wymagania określone w ustawie z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz.U., nr 191, poz. 1410, z późn. zm.) dla lekarza systemu, pielęgniarki systemu, ratownika medycznego lub ratownika oraz posiadającą uprawnienia ratownicze lub instruktorskie w zakresie ratownictwa górskiego oraz specjalistyczną wiedzę z zakresu technik ratownictwa górskiego i topografii obszaru, na którym działa dany podmiot uprawniony do wykonywania ratownictwa górskiego, zatrudnioną lub

106

2. Ogólna charakterystyka terminologii służb ratownictwa medycznego

Po tych wstępnych rozważaniach pozajęzykowych przejdźmy do terminologii wspomnianych służb. Tak więc, wśród terminów używanych przez pogotowie ratunkowe są wyrazy słowotwórczo motywowane jednowyrazowe i wielowyrazowe. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z wyrazami pochodnymi, które zostały utworzone na bazie innego, istniejącego już leksemu również rodzimego pochodzenia za pomocą odpowiednich afiksów. W zgromadzonym przez mnie materiale zaświadczone są formacje rzeczownikowe i czasownikowe. Wszystkie formacje pochodne i niepochodne, występujące w badanym materiale, swoją strukturą nie różnią się pod względem fonetyki, fleksji czy składni od leksemów języka ogólnego. Dla przykładu warto przytoczyć tutaj wybrane polskie formacje proste: alergia, brzuch, choroba, epidemia, duszność, głowa, zawał, noga, oko, pacjent, paraliż, puls, ręka, serce, szok, tętno; a także czeskie, jak np.: alergie, břicho, nemoc, epidemie, dušnost, hlava, infarkt, noha, oko, pacient, paralýza, puls, ruka, srdce, šok, tep. Podobnie przedstawia się sytuacja w zakresie terminologii GOPR6. Jest ona w przeważającej części jednowyrazowa, choć nie jest niemotywowana. W zgromadzonym materiale językowym bowiem widać zarówno leksemy proste, jak i słowotwórczo podzielne, bazujące na morfemach ogólnego języka polskiego czy czeskiego. Jednowyrazowe terminy używane przez ratowników GOPR niemotywowane tworzą najpełniącą służbę w tym podmiocie lub będącą członkiem tego podmiotu. Przez ratownictwo górskie rozumie się natomiast organizowanie i udzielanie pomocy osobom, które uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia w górach oraz transportowanie zwłok z gór (por. art. 2 Ustawy z dn. 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich, Dz.U. z 2011 r., nr 208, poz. 1241). 6 Wykorzystałam tu również materiał języka mówionego (podstawę stanowią m.in. czeskie i polskie audycje radiowe i telewizyjne, rozmowy z przedstawicielami Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego). Czeski materiał leksykalny został skonsultowany z przedstawicielami czeskiego Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, a polski z przedstawicielami polskiego.

107

większą grupę analizowanego słownictwa i nie różnią się swą strukturą od słownictwa ogólnego. Dla przykładu przytoczę tutaj kilka formacji prostych polskich: akia, alergia, astma, bandaż, czekan, dreszcz, firn, grad, grań, helikopter, kask, kilof, klimat, krew, krupy, lać, lampa, las, lina, lonża, lód, łopata, mózg, mróz, narta, rana, serce, siekiera, skała, stok, symptom, szron, śmierć, śnieg, temperatura, teren, tętno, tlen, tobogan, uraz, wąwóz, węzeł, wiatr, wstrząs, zgon, żleb; i czeskich, jak: akia, alergie, astma, čakan, déšť, firn, infarkt, klima, kóma, krev, kroupa, lampa, led, lék, les, lít, lyže, mozek, mráz, otrava, paralýza, puls, rampa, rána, recco, riziko, sádra, sáně, sekera, skála, smrt, úmrtí, sníh, sráz, srdce, svah, symptom, tepna, terén, uzel, vítr, voda, žleb. Powyższe zestawienie pól wyrazowych raz jeszcze potwierdza obszar językowy eksploatowany przez pracowników Horskiej služby, ale i pracowników Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego w ich specjalizacji zawodowej. Zarówno w materiale językowym polskim, jak i czeskim najbardziej rozbudowanymi kategoriami terminów pogotowia ratunkowego i GOPR są nazwy czynności, nazwy stanów chorobowych i chorób oraz nazwy wytworów czynności. Potwierdza to obszar działania pracowników pogotowia ratunkowego, jak też jego specjalizacja. Pomimo że występuje tutaj pole nazw sprawców czynności (nomina agentis), to jest to pole dość ubogie, jeśli porównamy je z odnośnym obszarem w języku polskim. Taki stan tłumaczy brak synonimii w tym przypadku (lub znikomą synonimię, np. sanitář, záchranář), która byłaby czynnikiem redundantnym w akcie szybkiego przekazywania informacji. Zaistniała podobna sytuacja, jak w polskim materiale językowym, z tą jednak różnicą, że w miejscu nazw stanów chorobowych i chorób w materiale polskim pojawia się pole semantyczne nazw miejsc, chociaż pole semantyczne nazw stanów chorobowych i chorób jest również jednym z najbardziej rozbudowanych. Jednak ta ostatnia kategoria wyrazowa wykorzystuje słownictwo medyczne, a więc zapożycza terminy z innego profesjolektu. Terminy używane przez pracowników pogotowia ratunkowego to w głównej mierze terminologia jednowyrazowa. Jednakże w zgroma108

dzonym materiale występuje również wiele terminów dwu- i trzywyrazowych, które zwykło się nazywać skupieniami terminologicznymi. Natomiast język ratowników GOPR posiada w swoich zasobach wiele terminów o pochodzeniu medycznym, ale też – warto to podkreślić – geograficznym i topograficznym, meteorologicznym, sportowym (narciarskim), turystycznym (turystyka górska). Wiele terminów pochodzi z gwar podhalańskich (bardzo często zdarza się, że mają one inne znaczenie w języku ogólnym), literatury przewodnikowej oraz tatrzańskiego piśmiennictwa naukowego. Część terminów została opracowana przez autorów podręczników narciarstwa czy autorów leksykonów narciarskich i następnie przejęta przez ratowników górskich. Znajdujemy tutaj także terminologię pochodzenia obcego, która w języku ogólnym jest używana wyłącznie w odniesieniu do Tatr. Niewielka część terminów ratowniczych zasiliła zasoby języka polskiego po drugiej wojnie światowej i oznacza nazwy nowego sprzętu oraz jego zastosowanie. Należałoby tu nadmienić, że w zasobie leksykalnym terminologii ratownictwa medycznego duży udział mają także czasowniki (i wyrażenia werbalne), takie jak: – polskie np.: zatamuj krwawienie, przytrzymaj, asekuruj, zwiąż, podaj lek dożylnie, monitoruj tętno, – czeskie np.: zastav krvácení, podej, sleduj tep, zabezpeč, vstříknij lék do žíly.

Są to wielowyrazowe terminy-nazwy czynności, czasowniki wyrażające działanie, podejmowanie szybkich akcji, decyzji, co jest typowe dla sfery ratownictwa w szerokim pojęciu. 2. Definiowanie haseł dotyczących ratownictwa medycznego

Jak już wspomniałam, terminologia służb ratownictwa medycznego jest oparta w głównej mierze na hasłach jednowyrazowych, których znaczenie jest opisane w medycynie. Z tego względu definiowanie terminów, używanych przez te służby w sytuacjach nagłych, nie stanowi większego problemu, chociaż nie zawsze, o czym poniżej. Większość 109

źródeł medycznych powiela definicję raz utworzoną i funkcjonującą na tym polu, np.:

defibrylacja (żarg. strzał, strzelanie) – postępowanie mające na celu przywrócenie prawidłowego rytmu zatokowego serca u chorego z migotaniem przedsionków i komór lub inną postacią niemiarowości. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, red. T. Rożmatowski, tom I A–O, Warszawa 1982; P. Wołoszyn, Ratownicy medyczni – nowa grupa interesu?, Toruń 2007. defibrilace – léčebný úkon spočívající v použití elektrického výboje, který současně depolarizuje všechny buňky („vymaže” veškerou chaotickou srdeční činnost) a umožní nástup pravidelného rytmu. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009.

ból – wrażenie powstające przez podrażnienie zakończeń bólowych nerwów czuciowych przez bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne, najczęściej na skutek procesu chorobowego toczącego się w tkankach ciała. Ból odczuwa się wtedy, gdy nasilenie bodźców przekracza granice fizjologiczne. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, red. T. Rożmatowski, tom I A–O, Warszawa 1982. bolest – nepříjemný pocit a vjem, který patří k základním a důležitým příznakům onemocnění a jehož biologickým smyslem je upozornit na vznikající chorobu. Bolest je pocit, při němž intenzita stimulů překračuje meze fyziologické. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009.

hipotermia – obniżenie ciepłoty ciała poniżej normy fizjologicznej. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, red. T. Rożmatowski, tom I A–O, Warszawa 1982. hypotermie – pokles tělesné teploty jako následek nadměrných ztrát tepla. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009.

Czasami bywają one słabo rozbudowane, wskazując jedynie na ich przeznaczenie, np.: gaza – materiał opatrunkowy. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, red. T. Rożmatowski, tom I A–O, Warszawa 1982. gáza (syn. mul) – druh obvazového materiálu. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009. nosze (żarg. prycza) – sprzęt służący do transportu chorych i rannych. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, Tom I A–O, red. T. Rożmatowski, Warszawa 1982; P. Wołoszyn, Ratownicy medyczni – nowa grupa interesu?, Toruń 2007. nosítka – jsou zařízení určené k ručnímu a pěšímu přenášení nemocné a zraněné osoby. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009.

110

lub skutek działania, np.:

reanimacja (syn. ożywianie, resuscytacja) – zabiegi mające na celu przywrócenie do życia osób znajdujących się w stanie śmierci klinicznej. Jest to zespół czynności, których celem jest doprowadzenie nie tylko do przywrócenia krążenia i oddychania, ale także do powrotu czynności ośrodkowego układu nerwowego łącznie z powrotem wyższych czynności nerwowych. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, red. T. Rożmatowski, tom II P–Ż, Warszawa 1982. reanimace (syn. oživování, resuscitace, kříšení) – Soubor léčebných opatření zaměřených na udržení a obnovení základních životních funkcí pacienta s důrazem na dostatečnou oxygenaci především mozku a myokardu. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009.

zawał – rodzaj martwicy spowodowanej skrajnym ograniczeniem (przepływu) krwi przez obszar tkankowy danego narządu. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, red. T. Rożmatowski, Tom II P–Ż, Warszawa 1982. infarkt (syn. záhať) – místní odumření tkáně způsobené uzavřením příslušné zásobovací tepny. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009.

Rozbudowywanie tych definicji wydaje się zbędne, ponieważ w tym przypadku nie chodzi o skład ani o budowę tych materiałów czy urządzeń, ale o ich przydatność (sposób zastosowania) w sytuacji nagłego reagowania. Nie dotyczy to urządzeń nowowprowadzanych do pracy służb medycznych lub rzadko przez nie używanych, np.

AvaLung – urządzenie, które pozwala ofiarom lawin oddychać pod zwałami śniegu; jest to rurkopodobne urządzenie, które pozwala na czerpanie czystego tlenu ze śniegu wokół ciała i równoczesne odprowadzenie toksycznego dwutlenku węgla jak najdalej od twarzy. Rurka oddechowa jest zintegrowana z uprzężą piersiową, którą nakłada się na kurtkę. W przypadku porwania przez lawinę, wystarczy chwycić w zęby ustnik. W momencie wydechu, AvaLung odprowadza ciepły dwutlenek węgla na sam koniec rurki i uwalnia go z boku ciała i po stronie pleców. Ciało działa jak bariera odgradzająca „dobre", czyste pokłady tlenu, od tych „złych", skażonych CO2. W momencie wdechu, następuje przestawienie zaworu i powietrze jest czerpane z przodu ciała za pomocą porowatej struktury zaprojektowanej specjalnie do pobierania powietrza ze śniegu. Źródło: http://4outdoor.pl/news/1730/avalung-oddychaj-pod-lawina. Avalung – pomůcka, která je zabudována do vesty nebo postroje, které jsou nošeny na těle, pokud se pohybujeme v oblastech s výskytem lavin, které nejsou pod kontrolou. Pokud se uvolní lavina, musí si ten, kdo Avalung používá zastrčit do pusy náustek a dýchat skrze Avalung během zasypání. Jednocestný ventil dovoluje vdechování

111

z okolního sněhu v přední části a vydechování do zadní části vesty. Tak je vytvořena umělá vzduchová kapsa a je zabezpečeno odvádění vydechovaného CO2. Zdroj: http://www.alpy4000.cz.

Inaczej jest w przypadku chorób, których definicje są bardziej rozbudowane, ponieważ muszą nieść dokładną informację np. o odmianie danej choroby, a także objawów, które trzeba szybko skojarzyć z potencjalną chorobą (zagrożeniem) lub jej stadium, np.:

ataksja – bezwład ruchowy; stanowi jedną z manifestacji wielu chorób centralnego układu nerwowego. Ataksja przejawiać się może nieprawidłowościami chodu (chód chwiejny, na szerszej podstawie), niezgrabnością ruchów kończyn górnych szczególnie przy próbie wykonania określonych czynności oraz zaburzeniami wykonywania szybkich ruchów naprzemiennych. Ataksja może być skutkiem: 1) uszkodzenia głównego narządu koordynacji ruchowej – móżdżku, 2) uszkodzenia połączeń móżdżku z rdzeniem, ośrodkami podkorowymi i korowymi mózgowia (konary móżdżku), 3) uszkodzenia płatów czołowych, 4) uszkodzenia sznurów tylnych rdzenia kręgowego, przenoszących wrażenia czucia głębokiego i wibracji. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, red. T. Rożmatowski, tom I A–O, Warszawa 1982; www.pl.wikipedia.org. ataxie – porucha hybnosti způsobená onemocněním nervového systému, např. mozečku. Projevuje se nesouměrností pohybů a jejich špatnou koordinací. Pacient přestřeluje při svých pohybech se zavřenýma očima se nedokáže dotknout špičky nosu, je narušena jeho chůze a řeč. K ataxii vede rovněž ageneze vermix mozečku přechodně bývá ataxie rovněž v opilosti. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009. oparzenie (syn. poparzenie) uszkodzenie ciała (najczęściej skóry i błon śluzowych) w wyniku działania wysokiej temperatury, środków chemicznych, energii elektrycznej. W zależności od głębokości uszkodzeń, o. dzieli się na 4 stopnie: I° – rumień, II° – pęcherze i częściowa martwica skóry z możliwością regeneracji naskórka od dna, III° – całkowita martwica skóry i tkanki podskórnej, IV° – martwica narządów głębiej leżących. Podobne skutki występują również w wyniku oparzeń. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, red. T. Rożmatowski, tom I A–O, Warszawa 1982. popálení (syn. popálenina) poranění způsobená účinkem vysoké teploty (horké předměty, plamen, horké plyny). Kromě místního poškození může dojít k poruchám regulace a funkce vnitřních orgánů. V závislosti na výši teploty a době působení vznikají změny na kůži a v podkožní tkáni. Rozlišují se 4 stupně postižení: I. –zčervenání, otok; II. – puchýře; III. – příškvary, kůže je postižena ve všech vrstvách; IV. – postižena kůže je v celé tloušťce a tkáně ležící pod ní. Podobné účinky má rovněž opaření. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009.

112

duszność – stan, który subiektywnie wyraża się uczuciem braku tchu, powietrza, obiektywnie zaś przyśpieszeniem oddychania, połączonym ze spłyceniem lub pogłębieniem oddechów. Przyczyny są różne, np.: choroby płuc, serca, wymiana materii, anemia i inne. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, red. T. Rożmatowski, tom I A–O, Warszawa 1982. dušnost – pocit niedostatku vzduchu provázený zvýšeným dechovým úsilím. Příčin je řada. Může jít o choroby plic, srdce, látkové výměny, anemie, aj. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009. puls (syn. tętno) – rytmiczne rozciąganie ściany naczyń krwionośnych wywołane nagłymi zmianami ciśnienia krwi w następstwie skurczów i rozkurczów komór serca. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, Tom II P-Ż, red. T. Rożmatowski, Warszawa 1982. puls (syn. tep) – 1. tlaková vlna vyvolaná vypuzením krze z levé srdeční komory do aorty a šířící se odtud na periferní tepny 2. série těchto vln odpovídajících srdečnímu rytmu a frekvenci. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009.

Chodzi też o sprzęty używane do ratowania ludzi, np.:

czekan – sprzęt używany w alpinizmie, wspinaczce lodowej oraz zimowej turystyce górskiej. Ma postać laski zakończonej głowicą. Czekan to narzędzie wielofunkcyjne, służy do wspinaczki, wyrąbywania stopni w lodzie, jako laska do podpierania, do hamowania podczas ześlizgnięcia się oraz do asekuracji. Źródło: A. Fyffe, I. Peter, Podręcznik wspinaczki. Łódź 2003. cepín (slang. zbraně, pikly, motyky, motyčky) – je horolezecké náčiní (speciální víceúčelový nástroj), určený k pohybu osob po ledovcích, ledových plotnách, sněhových polích, ale i kombinovaném, nebo čistě skalním terénu. Zdroj: Horolezecká abeceda, T. Frank, T. Kublák a kolektiv, Praha 2007.

ekspres – dwa karabinki połączone krótką, usztywnioną pętlą z taśmy. Ekspresy są stosowane do mocowania liny do punktów asekuracyjnych. Użycie ekspresu zamiast pojedynczego karabinka zmniejsza tzw. przesztywnienie przelotów, czyli niekorzystnie skierowane siły utrudniające asekurację oraz tarcie utrudniające wspinaczkę. Dzięki zastosowaniu ekspresów lina w układzie asekuracyjnym porusza sie swobodniej i z mniejszymi oporami. Źródło: A. Fyffe, I. Peter, Podręcznik wspinaczki. Łódź, 2003. expresní smyčka (syn. expreska) – je krátká sešitá popruhová (plochá) smyčka spojující dvojici karabin (pojmem expreska bývá myšlen také celý komplet obou karabin se smyčkou, někdy se takový komplet označuje delším názvem expres set, slangově i preska). Slouží ke spojení lana a jistícího bodu při lezení. Používá se místo jednoduché karabiny. Výhodou je větší volnost pohybu lana, menší tření v jistícím bodě a oproti dvou karabinám a samostatné smyčce umožňuje rychlejší zajištění při dosažení jistícího

113

bodu. V některých situacích snižuje také pravděpodobnost samovolného otevření karabiny. Zdroj: Horolezecká abeceda, T. Frank, T. Kublák a kolektiv, Praha 2007.

Idzie również materiały, których skład może mieć wpływ na ich zastosowanie w danym momencie, np.:

opatrunek – struktura ochraniająca ranę lub skaleczenie przed środowiskiem zewnętrznym i zapobiegająca dalszemu zakażeniu. Opatrunek może nie tylko osłaniać ranę, ale również zawierać substancje lecznicze, które działają przeciwbakteryjnie lub przyspieszają gojenie. Wyróżniamy: a) bandaż usztywniający (na kolano itp.) b) opatrunek tekstylny c) opatrunek gipsowy d) opatrunek kryjący e) opatrunek syntetyczny f) opatrunek usztywniający g) opatrunek elastyczny h) opatrunek uciskowy i) opatrunek uciskowy«. Źródło: Mała encyklopedia medycyny, red. T. Rożmatowski, tom II P–Ż, Warszawa 1982. obvaz (syn. bandáž, fáč, obvazový materiál, též obvazivo) je vhodným způsobem upravený sterilní materiál, určený k překrytí rány, případně k fixaci poranění. Je to léčebné nebo preventivní ovinutí častí těla textilií eventuálně v kombinaci s dalšími předměty (např. dlaha) nebo hmotami (např. sádra, škrob, pryž, plast či lepidlo). Podle materiálu rozlišujeme obvazy textilní, syntetické či sádrové, podle určení pak obvazy krycí, tubulární, fixační, elastické, tlakové či například stahovací. a) fixační bandáž (např. na koleno) b) textilní obraz c) sádrový obvaz (slang. trubka) d) krycí obraz e) syntetický obvaz f) tubulární obraz g) elastický obraz h) tlakový obraz i) stahovací obraz”. Zdroj: Velký lékařský slovník, M. Vokurka, J. Hugo a kolektiv, Praha 2009.

Reasumując, można powiedzieć, że z opracowywaniem definicji terminów służb ratownictwa medycznego nie ma większego problemu, ponieważ są one dość dobrze opisane i ustalone zarówno w publikatorach niespecjalistycznych (encyklopediach, słownikach ogólnych), jak 114

też w wydawnictwach fachowych (ustawach, rozporządzeniach, instrukcjach, poradnikach itp.). Literatura

ABC resuscytacji, 2002, red. M. C. Colquhoun, A. J. Handley, T. R. Evans, wyd. I polskie pod red. J. Jakubaszki, Wrocław. B r i g g s S.M. (red.), 2007, Wczesne postępowanie medyczne w katastrofach. Podręcznik dla ratowników medycznych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. C i e ć k i e w i c z J. (red.), Ratownictwo medyczne w wypadkach masowych, Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2005. D r o ż d ż P. (red.), 2011, 100 porad gór. Tom 1, Kraków. D y l ą g D., 2010, Przewodnik wysokogórski Orla Perć. Pruszków. F r a n k T., K u b l á k T. a kolektiv, 2007, Horolezecká abeceda, Praha. F y f f e A., P e t e r I., 2003, Podręcznik wspinaczki. Łódź. H r y n i e w i e c k i T. (red.), 2009, Stany nagłe, Medical Tribune Polska, Warszawa. Http://4outdoor.pl/news/1730/avalung-oddychaj-pod-lawina Http://www.alpy4000.cz Http://www.horolezeckametodika.cz Http://www.lpr.com.pl Http://www.medeverest.pl Http://www.pips.cz Http://www.ratowniczy.net Http://www.ratownik-med.pl Http://www.stronameteo.go-longhorn.net Http://www.wspinaczka.miniserwis.pl Http://www.wspinaczka.onet.pl Http://www.zachrannasluzba.cz/ Http://www.zzshmp.cz J a d a c k a H., 1976, Termin techniczny – pojęcie, budowa, poprawność, Warszawa. J a n i c k i S., S z m i t o w s k a M., Z i e l i ń s k i W., 2001, Dostępność farmaceutyczna i dostępność biologiczna leków, Warszawa. Mała encyklopedia medycyny, 1982, red. T. Rożmatowski, tom I A–O, tom II P–Ż, Warszawa. Malý encyklopedický slovník A–Ž, 1972, V. Král, V. a kolektiv, Praha. Medycyna ratunkowa i katastrof, 2006, red. A. Zawadzki, Warszawa.

115

O l i v a K., 1994–1995, Polsko-český slovník, d. I–II, Praga. Podstawy ratownictwa medycznego dla funkcjonariuszy Państwowej Straży Pożarnej i innych ratowników Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego, 2005, Warszawa. R a d w a ń s k a - P a r y s k a Z., P a r y s k i W.H., 2004, Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin. R y m k i e w i c z W., 2007, Pierwsza pomoc przedlekarska, Tarnobrzeg. S i a t k o w s k i J., B a s a j M., Słownik czesko-polski – Česko-polský slovník, Warszawa 1991. S o k o ł o w s k a – P i t u c h o w a J. (red.), 2005, Anatomia człowieka. Podręcznik dla studentów medycyny, Wrocław. T r e t e r K., 2005, Wspinaczka skalna, Bielsko-Biała. V o k u r k a M., H u g o J., a kolektiv, 2009, Velký lékařský slovník. Maxdorf, Praha. W o j n a r o w s k i J. (red.), 2004, Pogotowie ratunkowe. Warszawa. W o ł o s z y n P., 2007, Ratownicy medyczni – nowa grupa interesu? Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Z a w a d z k i A (red.), 2006, Medycyna ratunkowa i katastrof, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Summary

The article is discussing the Polish and Czech terminology used in emergencies/contingencies through emergency medical service and Mountain Volunteer Serach and Rescue. The article contains also definitions of the emergency ambulance service and the medical lifeguard and an overall description of the terminology of services of the medical rescue.

116

Według art. 1 ustawy o ochronie przeciwpożarowej określono, iż ochrona przeciwpożarowa polega na realizacji przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia i mienia przed pożarem, klęską żywiołową lub innym miejscowym zagrożeniem poprzez zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia, zapewnienie sił i środków do zwalczania pożarów, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia, prowadzenie działań ratowniczych. W związku z tym współcześnie wyróżniamy:

Grażyna BALOWSKA

Polsko-czeska terminologia pożarnicza. Zagadnienia ekwiwalencji językowej 1. Wprowadzenie

Straż pożarna u swego początku została powołana do prowadzenia akcji ratowniczych w czasie pożarów. W późniejszym czasie rozszerzono zakres niesionej pomocy na akcje ratownicze prowadzone w czasie klęsk żywiołowych i innych katastrof, zagrażających miejscowej ludności. Ten cel został wpisany do Ustawy o Państwowej Straży Pożarnej1: Powołuje się Państwową Straż Pożarną jako zawodową, umundurowaną i wyposażoną w specjalistyczny sprzęt formację, przeznaczoną do walki z pożarami, klęskami żywiołowymi i innymi miejscowymi zagrożeniami (art. 1, pkt 1.).

Jednak nie tylko Państwowa Straż Pożarna jest jednostką do tego powołaną. W ślad za nią zostały powołane także oddziały Ochotniczej Straży Pożarnej, a także oddziały zawodowe, funkcjonujące na prawach prywatnej straży pożarnej. Mają one pełnić podobne cele, jak PSP: Nadrzędnym celem jest dotarcie w najkrótszym czasie od sygnału alarmu do ratowników. Sygnalizacyjne środki optyczne, dźwiękowe i gesty stosuje się podczas akcji ratowniczo-gaśniczej do przekazywania komend, rozkazów, poleceń, ostrzegania przed niebezpieczeństwem. Specyficznym środkiem łączności w czasie akcji ratowniczo-gaśniczej jest linka asekuracyjna. Utrzymując strażaka linką, utrzymuje się z nim łączność czuciową za pomocą sygnałów – szarpnięć. Ilość szarpnięć (sygnałów) ich znaczenie jest umowne i ustalane przez strażaków (ABC strażaka ochotnika... 2001, s. 198–199). 1

400.

– p a ń s t w o w ą s t r a ż p o ż a r n ą – strażacy, którzy swoje obo-

wiązki wykonują w ramach zawodu strażaka; s t r a ż p o ż a r n ą – strażacy, którzy swoje obowiązki ratownicze wykonują społecznie, będąc zawodowo związani z innym zawodem; – z a w o d o w ą (l u b p r y w a t n ą) s t r a ż p o ż a r n ą – strażacy, którzy swoje obowiązki wykonują w ramach zawodu strażaka na określonym terenie, np. zakładu, przedsiębiorstwa lub innym wyznaczonym przez organ powołujący ten rodzaj straży. – ochotniczą

Obecnie w Polsce największy ciężar niesienia pomocy w wyżej wymienionych sytuacjach spoczywa na strażakach Państwowej Straży Pożarnej, którzy są głównym elementem Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego. Celem takiego systemu jest nie tylko ochrona życia, zdrowia oraz mienia obywateli podczas walki z pożarami, ratownictwa technicznego i ratownictwa chemicznego, ale także działania zapobiegawcze i usuwania szkód wyrządzonych przez pożary, katastrofy czy żywioły. Podczas niesienia pomocy strażacy muszą w szybki sposób komunikować się ze sobą, przekazywać sobie rozkazy, polecenia, komunikaty, tworzyć procedury. Do tego celu służy określony system terminologiczny, będący przedmiotem niniejszego badania.

Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej, Dz.U. 1991 nr 88 poz.

117

118

2. Polsko-czeska terminologia pożarnicza

Etapy pracy leksykograficznej nad polsko-czeską terminologią pożarniczą obejmowały w pierwszej kolejności ustalenie odpowiedniego korpusu tekstów. Ze względu na specyfikę przygotowywanego leksykonu: słownik terminologiczny wielojęzyczny, który nie ogranicza się tylko do przytoczenia poszczególnych ekwiwalentów (na zasadzie, że terminowi w języku A – polskim odpowiada termin w języku B – czeskim i C – angielskim, nie ma więc jedynie charakteru słownika przekładowego), ale obejmuje także definicje poszczególnych wyrazów hasłowych będących terminami z zakresu pożarnictwa, oraz ze względu na fakt, że ochrona przeciwpożarowa jest ściśle określona przepisami prawnymi, nie był dla nas istotny korpus zrównoważony (zróżnicowanie gatunkowe, chronologiczne, terytorialne, demograficzne, stylowe tekstów językowych), ale korpus w postaci zbioru dokumentów oficjalnych2, prac naukowych3 czy istniejących leksykonów4, obejmujących sformalizowane słownictwo specjalistyczne. Jak twierdzi J. Pieńkos: Szczególnie ważną kwestią jest znalezienie ekwiwalentnego terminu, czyli wyrazu naukowo zdefiniowanego. Wspólnym mianownikiem dwóch ekwiwalentnych terminów będzie znaczenie terminu źródłowego odtworzone przez termin języka docelowego. [...] Wynikiem poszukiwania ekwiwalentów jest albo wybór ekwiwalentu istniejącego, albo – w razie konieczności – odwołanie się do neologizmu (Pieńkos 2003, s. 172–173).

W pracy nad gromadzeniem polskich terminów z zakresu pożarnictwa i ich ekwiwalentów wyłonił się określony system terminologiczny. Nota bene sytuacja ta jest odzwierciedleniem zdolności umysłu ludzkiego do kategoryzacji obiektów świata zewnętrznego na określone klasy, 2 Np.: ustawy, przepisy i normy z zakresu ochrony przeciwpożarowej, instrukcje metodyczne.

Np.: Ł. Karpiński, Zarys leksykografii terminologicznej, Warszawa 2008; M. Kvarčák, Požární taktika, Ostrava 2007. 3

4 Np.: Mały słownik pożarniczy, Warszawa 1990; Slovník bezpečnosti a higieny práce a požární ochrany, Praha 1985.

119

czyli do porządkowania elementów otaczającej rzeczywistości w określone zbiory5. W ramach systemu terminologicznego z zakresu pożarnictwa ukształtowały się więc różne zbiory i podzbiory terminów, czyli paradygmaty terminologiczne, „charakteryzujące się spójnością, która polega na zachodzeniu między nimi relacji semantycznych” (Języki specjalistyczne... 2005, s. 77). Następnie zgromadziliśmy odpowiednie zbiory i podzbiory terminów czeskich. Dzięki takiemu postępowaniu poszukiwanie ekwiwalentu terminologicznego w języku czeskim, czyli docelowym, było ułatwione, ponieważ poszukiwało się go w strukturze paradygmatów analogicznych, np.: a) pojazdy pożarnicze – požární vozidla: pojazd ratowniczy – záchranný automobil, pojazd techniczny – technický automobil, pojazd wężowy – hadicový automobil itd.; b) środki gaśnicze – hasební média: piana gaśnicza – hasicí pěna, prąd gaśniczy – hasební proud, środek pianotwórczy – pěnidlo itd.; c) drabiny – žebříky: drabina hakowa – hákový žebřík, drabina krótka – krátký žebřík, drabina linowa – provazový žebřík itd.

Należy tu jeszcze dodać, że na słownictwo pożarnicze mają wpływ inne dziedziny, ponieważ strażacy współpracują także z innymi służbami mundurowymi i ratowniczymi, prawnikami, konstruktorami itd., np.: akustyczne urządzenie ostrzegawcze – akustické výstražné zařízení, ratownictwo – záchrana: ratowanie rzeczy – záchrana věcí, sieć ratownicza – záchranná síť; ale też różne dziedziny nauki, np. chemia czy fizyka: gaz ziemny – zemní plyn, materiał łatwopalny – hořlavá látka, chemicznie odporny materiał – chemicky odolný materiál itd. Tego typu terminy tworzą zbiory wspólne (tzw. wspólny kontekst wiedzy specjalistycznej, por. Karpiński 2008, s. 20) a ich ekwiwalenty ustalane są na podstawie definicji realnoznaczeniowej w języku wyjściowym i docelowym. 5 Percepcja poprzedza kategoryzację. Percepcja to postrzeganie za pomocą zmysłów, reakcja na bodźce zewnętrzne, czyli uchwycenie przedmiotów i zdarzeń zewnętrznych, a kategoryzacja to zabieg myślowy porządkujący zbiór obiektów według określonego zbioru (por. arystotelesowski model kategoryzacji).

120

Droga do ostatecznego kształtu słownika, w którym przyjęta makrostruktura, czyli ogólna siatka haseł, opiera się na układzie alfabetycznym, wiodła więc przez ujawnienie systemu terminologicznego. Zastosowany układ alfabetyczny wyrazów hasłowych jest w przypadku naszego leksykonu z zakresu słownictwa używanego przez służby szybkiego reagowania bardziej praktyczny, umożliwia bowiem właśnie szybkie odnalezienie w sytuacji kryzysowej poszukiwanego ekwiwalentu.

w przygotowywanym słowniku. Trzeci zaś będzie stanowił materiał do słowniczka ekwiwalentów poszczególnych służb zintegrowanego systemu reagowania w sytuacjach kryzysowych (tu: służb pożarniczych). Zilustrujmy rodzaje ekwiwalencji terminologicznej, które zostały włączone do przygotowywanego słownika. Ekwiwalentami pełnymi są hasła:

3. Ekwiwalencja terminów pożarniczych

Sprzęt strażacki gaśniczy o prostej konstrukcji, służący najczęściej do gaszenia pożarów, m.in. ściółki leśnej i traw, poprzez tłumienie […] metodą przez zbijanie płomieni (działanie mechaniczne), tłumienie iskier, żagwi itp. MSP1990, s. 239, PN-65/M51201. tlumnice Technický prostředek, používaný pro ruční utlučení ohně, hlavně v křovinatém porostu a na polích. VSPO 3.11.3.

Wspomniana siatka terminów pożarniczych została zbudowana na podstawie publikacji, które były wskazane przez strażaków jako obowiązujące, przy czym została ona uzupełniona o pozycje, zarekomendowane przez strażaków czeskich. W ten sposób powstał korpus prawie 500 haseł polskich, dla których zostały dobrane ekwiwalenty czeskie. Ekwiwalencja (równoważność) musi być uwzględniona w przekładzie wyrazów z jednego języka na drugi (na język obcy), przy czym nie jest to mechaniczne dobieranie ekwiwalentów, ale analiza semantyczna definicji porównywanych pojęć. W językoznawstwie wyróżnia się 3 rodzaje ekwiwalencji: a) e k w i w a l e n c j ę p e ł n ą – rodzaj ekwiwalencji, w której znaczenie wyrazu w jednym języku w pełni odpowiada znaczeniu w drugim; b) e k w i w a l e n c j ę c z ę ś c i o w ą – rodzaj ekwiwalencji, w której znaczenia wyrazów w obu językach pokrywają się tylko w pewnej części; mają część wspólną (lub jedno ze znaczeń jest wspólne) i część różniącą je (np. jeden z wyrazów przekazuje informację szerszą lub posiada dodatkowe znaczenie); c) e k w i w a l e n c j ę z e r o w ą – rodzaj ekwiwalencji, w której wyraz jednego języka nie posiada ekwiwalentu w drugim języku (nie istnieje nazwa dla danego desygnatu w drugim języku; użytkownicy drugiego języka nie znają takiego desygnatu lub go nie wydzielają jako samodzielnego elementu rzeczywistości). W pożarniczym systemie terminologicznym zachodzą wszystkie rodzaje ekwiwalencji, przy czym pierwsze dwa zostały uwzględnione 121

TŁUMICA

STOJAK HYDRANTOWY

Sprzęt pożarniczy przeznaczony do poboru wody z hydrantów podziemnych. MSP 1990, s. 217. hydrantový nástavec Nástavec, který se používá k připojení požárních hadic na podzemní hydrant – vodovod. http://www.phhp.cz/hydrantovy-nastavec-s-kulovym-uzaverem.

Natomiast ekwiwalencję częściową prezentują poniższe przykłady:

STRAŻ POŻARNA

Dawniej straż ogniowa – zorganizowana formacja zajmująca się prewencją i walką z pożarami oraz pozostałymi miejscowymi zagrożeniami (innymi niż przestępczość) dla zdrowia i życia ludzkiego, dobytku oraz środowiska naturalnego. Do zadań straży pożarnej należy także usuwanie skutków klęsk żywiołowych i katastrof. Do zakresu zadań realizowanych przez straż pożarną należy także ratownictwo: chemiczne i ekologiczne, medyczne, poszukiwawcze, techniczne, wodne i wysokościowe. Straż pożarna w Polsce dzieli się na Państwową Straż Pożarną, Ochotniczą Straż Pożarną, Wojskową Straż Pożarną, zakładowe straże pożarne i lotniskowe straże pożarne. http://pl.wikipedia.org/wiki/Straż_pożarna. Hasičský záchranný sbor syn. hasiči Hasičský záchranný sbor České republiky tvoří generální ředitelství HZS ČR, které je součástí Ministerstva vnitra, hasičské záchranné sbory krajů a Střední odborná škola požární ochrany a Vyšší odborná škola požární ochrany ve Frýdku-Místku. http://www. hzscr.cz/clanek/uvod-hasicsky-zachranny-sbor-cr-organizacni-struktura.aspx.

122

STRAŻAK

1. Najniższy stopień funkcjonariusza Państwowej Straży Pożarnej w korpusie szeregowych. MSP 1990, s. 219; 2. Potoczne określenie osób pełniących służbę w różnych formacjach straży pożarnej. hasič syn. požárník, příslušník jednotky požární ochrany 1. Aktivní příslušník jednotky požární ochrany. VSPO 1.1.19; 2. Ddle druhu jednotky je požárník z povolání a požárník dobrovolný. Pro přijetí do těchto jednotek musí zájemce splňovat základní podmínky po stránce morálních vlastností, fyzického a zdravotního stavu, jejichž náročnost je odstupňována podle druhu jednotky. SBAHPAOP 1985, s. 265. STRUMIENICA syn. ejektor, eżektor

1. Element roboczy pompy strumieniowej; odpowiednio ukształtowany kanał (dysze konfuzyjne i dyfuzyjne) wysysa powietrze z układu ssawnego pompy, a czynnikiem roboczym mogą być ciecz, gaz lub para; 2. Potoczna nazwa pompy strumieniowej, której działanie opiera się na wytworzeniu podciśnienia w cylindrze przez ciecz wypływającą z dużą prędkością z pyszczka. Energia wody porywa cząstki znajdujące się wokół dyszy i unosi je ze sobą na zewnątrz. Na miejsce wyssanego powietrza przez otwór napływa woda, która podobnie jak powietrze porywana jest na zewnątrz. Pompy strumieniowe znalazły zastosowanie jako zasysacze liniowe, wysysacze głębinowe czy urządzenia zasysające w pompach wirowych. ejektor Zařízení, které využívá podtlaku vyvolaného proudem vzduchu, páry nebo vody v trubici (dýze) ke strhávání plynných, kapalných nebo pevných látek z okolního prostředí. Ejektory se používají jednak pro dopravu látek (jako dmychadla) nebo k odsávání látek (jako exhaustory). V prvém případě se turbulentní proud ejekční látky vystupující z výusti směšuje s částicemi vnějšího prostředí. Odsávané látky vnikají do směšovací komory v důsledku podtlaku ejektoru, který odpovídá tlakovému rozdílu mezi tlakem dosahovaným při výstupu ejekčního média z výusti a tlakem nasávaného média. Jako ejekční médium se nejvíce používá pára, voda nebo vzduch. V provozu představují ejektory zařízení jednoduché a spolehlivé. Funkčně často nahrazují ventilátory, proti kterým však mají několikanásobně nižší účinnost. SBAHPAOP 1985, s. 67.

3. Definiowanie terminów pożarniczych

Łukasz Karpiński proponuje, aby definicje terminów formułować w przestrzeni funkcjonalnej, tzn. rozpatrywać „pojęcie w kontekście użycia, funkcji czy możliwości, jakie oferuje” (Karpiński 2008, s. 165) 123

oraz w przestrzeni technologicznej, która „ujmuje zjawisko z pozycji określenia jego elementów składowych, sposobu jego wykonania czy realizacji” (Karpiński 2008, s. 165). Zatem przy opracowywaniu definicji poszczególnych terminów (formułowanie wypowiedzi wskazujących na cechy danego wyrażenia językowego) należy wykorzystać co najmniej jeden z dwóch sposobów opisu desygnatu:

1) opis na podstawie dostępnych materiałów drukowanych (przestrzeń funkcjonalna); 2) opis na podstawie informacji strażaków i/lub ofert zakładów produkujących sprzęt pożarniczy (przestrzeń technologiczna). Proces definiowania bowiem jest zabiegiem, który „podejmuje się w celu ustalenia znaczenia w określonym języku danego wyrażenia. Ma on służyć:

1. wprowadzeniu nowego jeśli dane wyrażenie językowe nie należy do słownika danego języka i chcemy je tam wprowadzić; 2. wprowadzeniu do słownictwa ogólnego nowego znaczenia lub zmodyfikowaniu dotychczasowego znaczenia danego wyrażenia językowego; 3. objaśnieniu stosowania danego wyrażenia, jeśli należy ono do słownictwa danego języka, ale nieznane jest w ogóle jego znaczenie; 4. objaśnieniu znaczenia, tzn. wskazaniu zbioru desygnatów tego pojęcia w celu uściślenia znaczenia lub wskazania nowych znaczeń – działanie to jest powiązane z procesami porządkującymi terminologię specjalistyczną” (Karpiński 2008, s. 165). Natomiast kształt definicji, „stopień ich rozbudowania, stopień złożoności (prostota) wchodzących w ich skład elementów [wprawdzie – przyp. GB] stanowią przedmiot refleksji, dyskusji i kontrowersji. [To jednak – przyp. GB] Na ogół wszyscy się godzą, że składniki definicji powinny być maksymalnie semantycznie proste, jednakże różna jest kategoryczność wymagań w tym zakresie. Idealna eksplikacja powinna operować jedynie elementami prostymi, dalej nierozkładalnymi. Nie jest to jednak możliwe do zrealizowania z kilku powodów” (Grzegorczykowa 2001, s. 60). Ważne jest więc, aby termin był wyjaśniony w de124

finiującym opisie w sposób jednoznaczny i w miarę precyzyjny. Oczywiście, nie zawsze jest to możliwe, jeśli przyjmiemy pierwszy sposób opisu (na podstawie ustaw, rozporządzeń itp.). Niektóre definicje są odmienne lub wskazują na inne cechy czy aspekty desygnatu. Jednak ze względu na ich nakazowy (normatywny) charakter powinny być dominujące (czy obowiązujące). Wprawdzie oba sposoby opisu desygnatu są dobre i efektywne, to jednak pierwszy z nich musi być preferowany (idzie o teksty prawne: ustawy, zarządzenia, rozporządzenia, instrukcje itp.) ze względu na ich urzędowy status. Z tego względu hasła powinny mieć, o ile to jest potrzebne, dwie definicje: jedną w przestrzeni funkcjonalnej, drugą w przestrzeni technologicznej6, jeśli ich obu nie da się połączyć w jedną, np.: OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA

Ochrona przeciwpożarowa polega na realizacji przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia i mienia przed pożarem, klęską żywiołową lub innym miejscowym zagrożeniem, poprzez: 1) zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia; 2) zapewnienie sił i środków do zwalczania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia; 3) prowadzenie działań ratowniczych. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej. požární ochrana Souhrn opatření zaměřených na předcházení požárům a jejich zdolávání, na záchranu lidských životů, zdraví a majetku před požáry a jinými živelními pohromami a nehodami. Požární ochrana se v základním členění dělí na požární prevenci a požární represi. Požární ochrana patří do působnosti republikových ministerstev vnitra. Základním úkolem požární ochrany je organizování a zabezpečování požární prevence a operativně taktické připravenosti požárních jednotek požární represe, zaměřené na urychlené a účinné zdolávání vzniklých požárů. Požární ochranu zajišťují ve své působnosti všechny ústřední orgány, orgány středního článku řízení, organizace a společenské organizace. Za zabezpečení požární ochrany v orgánech a organizacích odpovídají jejich Warunkiem poprawności definicji klasycznej jest po pierwsze założenie, iż do definiensa nie mogą wchodzić cechy przypadkowe, tj. takie, które przysługują nie każdemu z desygnatów definiendum (nie wyczerpują jego denotacji), np. bycie rzeźbiarzem – Człowiek jest to rzeźbiarz. Ponadto do definiensa nie mogą wchodzić cechy swoiste, tj. takie, które, chociaż przysługują każdemu z desygnatów, to nie tworzą różnicy gatunkowej, np. zdolność do śmiechu. Człowiek jest to istota zdolna do śmiechu. 6

125

vedoucí. Vedoucí organizace odpovídá zejména za provádění potřebných protipožárních bezpečnostních opatření, za dodržování požárních předpisů, za obstarávání, udržování a zkoušení požární techniky, zejména hasicích přístrojů, stabilních hasicích zařízení, elektrické požární signalizace, za vedení požární dokumentace, za provádění odborné přípravy pracovníků organizace, včetně pracovníků na úseku požární ochrany. Pro zdolávání požárů, následků živelních pohrom a nehod se ustavují jednotky požární ochrany, požární represe. V organizacích zřizuje vedení závodu požární sbory, a kde situace vyžaduje trvalé ochrany, jsou zřizovány závodní požární útvary. Výkonné orgány národních výborů řídí, organizují a kontrolují požární ochranu ve svých obvodech. SBAHPAOP 1985, s. 259. PRZEPISY PRZECIWPOŻAROWE

1. Zbiór tekstów gromadzący przedruki najważniejszych przepisów i normatywów przeciwpożarowych opublikowanych w wydawnictwach urzędowych. 2. Ustawy, rozporzą- dzenia, zarządzenia, normy, wytyczne, instrukcje itp. bezpośrednio lub pośrednio dotyczące ochrony przeciwpożarowej, a przede wszystkim zmierzające do zapobiegania powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożarów oraz ich zwalczania. MSP 1990, s. 186–187. požární předpisy Soubor prováděcích právních předpisů (zákony, vyhlášky atd.) tykajících se požární prevence i ochrany a stanovení podmínek požární bezpečnosti.

Na koniec warto wspomnieć o terminach dwuznacznych. Mimo że teoria terminu wyklucza takie przypadki, to praktyka potwierdza ich istnienie, np.: PRZEWIETRZANIE syn. wentylacja

1. Usuwanie [zagrożenia wybuchem lub pożarem], powstałego na skutek koncentracji mieszanki wybuchowej gazowo- lub pyłowo-powietrznej przez wymianę powietrza. 2. Usuwanie lotnych produktów spalania z pomieszczeń w czasie pożaru i po pożarze drogą wymiany powietrza. MSP 1990, s. 189. větrání Výměna vzduchu v uzavřeném prostoru. Podle toho, zda větrání probíhá samovolně nebo mechanicky, rozlišuje se větrání přirozené a větrání nucené, případně kombinace těchto způsobů. Podle toho, zda se výměna děje zčásti nebo v celém prostoru, rozlišuje se větrání místní a celkové. Mírou větrání je buď množství vzduchu přiváděného do místnosti m3/h, nebo intenzita výměny vzduchu v místnosti za hodinu, nebo dávka přiváděného vzduchu připadající na jednu osobu. SBAHPAOP 1985, s. 394.

Wszystkie te przypadki muszą być uwzględnione w przygotowywanym słowniku, aby mógł on pełnić swoją funkcję ułatwiania komuni126

kacji na polsko-czeskim pograniczu w sytuacjach kryzysowych, kiedy precyzyjna i szybka komunikacja jest jednym z czynników, decydujących o sukcesie podjętych działań.

kacji na polsko-czeskim pograniczu w sytuacjach kryzysowych, kiedy precyzyjna i szybka komunikacja jest jednym z czynników, decydujących o sukcesie podjętych działań.

Wykaz skrótów

Wykaz skrótów

MSP

Mały słownik pożarniczy, Warszawa 1990.

VSPO

Velký slovník požární ochrany, díl 1–2, Ostrava 2011.

SBAHPAOP

Slovník bezpečnosti a higieny práce a požární ochrany, Praha 1985.

Literatura

ABC strażaka ochotnika, 2001, część 10, red. wydania G. Pladzyk, Gdańsk. G r z e g o r c z y k o w a R. 2001, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa. Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, red. J. Lukszyn, IJS UW, Warszawa. K a r p i ń s k i Ł., 2008, Zarys leksykografii terminologicznej, Warszawa. K v a r č á k M., 2007, Požární taktika, Ostrava. Mały słownik pożarniczy, 1990, Warszawa. P i e ń k o s J., 2003, Podstawy przekładoznawstwa. Od teorii do praktyki, Zakamycze. Slovník bezpečnosti a higieny práce a požární ochrany, 1985, Praha. Summary

MSP

Mały słownik pożarniczy, Warszawa 1990.

VSPO

Velký slovník požární ochrany, díl 1–2, Ostrava 2011.

SBAHPAOP

Slovník bezpečnosti a higieny práce a požární ochrany, Praha 1985.

Literatura

ABC strażaka ochotnika, 2001, część 10, red. wydania G. Pladzyk, Gdańsk. G r z e g o r c z y k o w a R. 2001, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa. Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, red. J. Lukszyn, IJS UW, Warszawa. K a r p i ń s k i Ł., 2008, Zarys leksykografii terminologicznej, Warszawa. K v a r č á k M., 2007, Požární taktika, Ostrava. Mały słownik pożarniczy, 1990, Warszawa. P i e ń k o s J., 2003, Podstawy przekładoznawstwa. Od teorii do praktyki, Zakamycze. Slovník bezpečnosti a higieny práce a požární ochrany, 1985, Praha. Summary

The authoress presents in her article problem of equivalence in the Polish-Czech fire terminology. She describes terminological system, which consists of sets and subsets of terms, for example: fire vehicles (pojazdy pożarnicze – požární vozidla), extinguishing agents (środki gaśnicze – hasební média), ladders (drabiny – žebříky). Authoress also notes that there are certain sets of common vocabulary that contain terms in different fields. It is the result of cooperation between fire department and other emergency services.

The authoress presents in her article problem of equivalence in the Polish-Czech fire terminology. She describes terminological system, which consists of sets and subsets of terms, for example: fire vehicles (pojazdy pożarnicze – požární vozidla), extinguishing agents (środki gaśnicze – hasební média), ladders (drabiny – žebříky). Authoress also notes that there are certain sets of common vocabulary that contain terms in different fields. It is the result of cooperation between fire department and other emergency services.

127

127

Joanna MAKSYM-BENCZEW

Terminologia policji i centrum zarządzania kryzysowego – budowanie haseł słownikowych

Bezpieczeństwo daje komfort, odpowiednią jakość życia. Zatem bezpieczeństwo w państwie powinno być priorytetem w sprawnym funkcjonowaniu społeczeństwa demokratycznego. Konieczne jest więc, aby w każdym państwie istniały i działały odpowiednie służby, które zapewnią bezpieczne życie wszystkim jego mieszkańcom oraz zadbają o bezpieczeństwo ich mienia, jak również mienia ogólnospołecznego. Do najważniejszych służb tego typu należy policja. Termin policja pochodzi od łac. politia (w średniowiecznej łacinie policia, z gr. politeia) i rozumiany był w starożytności jako ustrój państwowy, państwowość czy rząd. W czasach nowożytnych słowo politia pojawiło się we Francji w wieku XIV, gdzie rozwinął się ruch mający na celu umocnienie władzy państwowej. Wówczas przypisywano mu (polita, policite, police) znaczenie ‘działalność państwa, której celem jest zapewnienie porządku, bezpieczeństwa i dobrobytu’. W XV wieku wyrazu politia zaczęto używać również w Niemczech, a także w Polsce w zmienionej nieco formie – polizei1. W XX wieku określenie to odnosiło się do instytucji istniejącej w latach Polski międzywojennej i po roku 1989. Obecnie policja to organ państwowy powołany do ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego, chociaż wyraz policja z dookreślnikiem (np. policja sądowa) oznacza również służby porządkowe w sądownictwie, wojskowości czy urzędzie skarbowym, tym samym 1

Http://policja.eprace.edu.pl/630,Geneza_pojecia _„_policja _”.html.

129

nawiązując do dawnego bardzo szerokiego zakresu znaczeniowego tego leksemu (poza sądownictwem, wojskowością i skarbem państwa nazywano tak całą wewnętrzną administrację państwa). W swoich działaniach policja komunikuje się również za pomocą specjalnej terminologii, która odróżnia jej język od języka innych grup zawodowych. Jednak szczególnie ważny wydaje się ten zasób słownictwa, jakiego używa się w sytuacjach kryzysowych, czyli wówczas, kiedy mają miejsce określone zdarzenia powodujące niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia ludności bądź zagrożenie dla jej mienia. Projekt badawczy realizowany przez Czesko-polskie Centrum Leksykograficzne w Raciborzu zakłada opracowywanie słownika terminologii używanej przez policję polską i czeską w sytuacjach kryzysowych. Ze względu na fakt, że podczas swoich działań organ ten współpracuje z wieloma innymi służbami czy jednostkami specjalistycznymi zajmującymi się także m.in. niesieniem pomocy poszkodowanym i ratowaniem ich mienia, takich jak np.: Pogotowie Ratunkowe, Państwowa Straż Pożarna, Straż Graniczna, Centrum Zarządzania Kryzysowego itp., słownictwo może w niektórych przypadkach pokrywać się z tym reprezentowanym przez poszczególne, specjalistyczne jednostki. Zasób słownictwa utożsamianego z Centrum Zarządzania Kryzysowego jest niewątpliwie bardzo szeroki i zaczerpnięty z wielu dziedzin. Dzieje się tak, ponieważ Centrum Zarządzania Kryzysowego jest jednostką koordynującą działalność służb reagowania w sytuacjach kryzysowych, monitoruje ono również stany zagrożeń na terenie całego kraju. Jest to ciało mające określoną strukturę, składa się z czterech szczebli. Jest to budowa hierarchiczna i na najwyższym poziomie znajduje się Rządowe Centrum Koordynacji Kryzysowej oraz Rządowy Zespół Koordynacji Kryzysowej, które podlegają bezpośrednio naczelnemu organowi administracji państwowej, Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji. Na terenie województw działają wojewódzkie centra zarządzania kryzysowego i wojewódzkie zespoły reagowania kryzysowego, którym przewodzi wojewoda. Kolejny stopień to powiatowe centra zarządzania kryzysowego i powiatowe zespoły reagowania kryzysowego, zarządzane przez przewodniczącego zarządu powiatu i organ wy130

konawczy administracji samorządowej powiatu, którym jest starosta. Szczebel ostatni to gminne centra reagowania i gminne zespoły reagowania dowodzone przez przewodniczącego zarządu gminy2. W Czechach natomiast działa Integrovaný záchranný systém, czyli „koordinovaný postup [...] složek při přípravě na mimořádné události a při provádění záchranných a likvidačních prací”3. Wstępny materiał badawczy do Słownika zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych opiera się między innymi na słownictwie zebranym w dwóch pracach licencjackich napisanych pod kierunkiem prof. dra hab. Mieczysława Balowskiego w roku 2009 w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Raciborzu w Instytucie Neofilologii na kierunku – filologia, specjalność: filologia czeska: Agnieszki Kasicy pt. Analiza semantyczno-strukturalna słownictwa używanego przez policję i Adriana Czajki pt. Analiza semantyczno-strukturalna słownictwa centrum zarządzania kryzysowego. Wykorzystano z nich aneksy będące spisem polskich i czeskich terminów, które w pracach posłużyły studentom do analizy. Definicje terminów są tworzone w oparciu o odpowiednie ustawy, dostępne słowniki i materiały specjalistyczne właściwe wskazanym wcześniej służbom czy instytucjom. Metodologia i kolejność prac wyglądają następująco: 1. gromadzenie terminologii – polskiej; 2. opracowywanie definicji – polskich; 3. poszukiwanie sformułowań żargonowych, slangowych – polskich; 4. poszukiwanie ewentualnych związków frazeologicznych – polskich; 5. poszukiwanie ekwiwalentów w języku czeskim; 6. opracowywanie definicji – czeskich; 7. poszukiwanie sformułowań żargonowych, slangowych – czeskich; 8. poszukiwanie ewentualnych związków frazeologicznych – czeskich. Jeśli chodzi o samo słownictwo, poniżej znajdują się przykładowe terminy, związane z obszarem działalności centrum zarządzania kryzy2 3

Http://www.czk.pl/zk/index03.php.

Http://cs.wikipedia.org/wiki/Integrovaný_záchranný_systém.

131

sowego, polskie z czeskimi ekwiwalentami: atmosfera paniki benzyna bioterroryzm brzeg butan butla gazowa dawka promieniowania dowód tożsamości dym incydent bombowy instalacja elektryczna instalacja gazowa klęska żywiołowa odpady ograniczanie skutków osoby zagrożone otwarty ogień palenisko paliwo gazowe plan obronny plan reagowania kryzysowego płomień pożar rodzaje alarmów rura dymowa sieć gazowa sygnał alarmowy teren zagrożony trzęsienie ziemi urządzenie elektryczne wyładowania atmosferyczne zagrożenie środowiska zamach bombowy zasilanie elektryczne źródło ogrzewania

panická situace benzín bioterorismus břeh butan plynová láhev dávka radioaktivity průkaz toto6nosti dým, kouř bombový incident elektrická síť plynová instalace živelná pohroma odpady omezení výsledků ohrožené osoby otevřený oheň ohniště plynné palivo plán ochrany plán krizového reagování plamen oheň, požár druhy alarmů dýmní roura plynová síť alarmový signál ohrožené území zemětřesení elektrický spotřebič atmosférický výboj ohrožení prostředí bombový atentát elektrický zdroj zdroj tepla

Praca nad definicjami opiera się, jak wcześniej wspomniano, w pierszym rzędzie na ustawach obowiązująch w Polsce i w Czechach. Przyta132

czamy tu zatem próby zbudowania podstawowego hasła sytuacja kryzysowa. W źródłach ustawowych zostały wyszukane 3 definicje tego samego terminu:

sytuacja kryzysowa 1. sytuacja wpływająca negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołująca znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków4. 2. sytuacja będąca następstwem zagrożenia i prowadząca w konsekwencji do zerwania lub znacznego naruszenia więzów społecznych przy równoczesnym poważnym zakłóceniu w funkcjonowaniu instytucji publicznych, jednak w takim stopniu, że użyte środki niezbędne do zapewnienia lub przywrócenia bezpieczeństwa nie uzasadniają wprowadzenia żadnego ze stanów nadzwyczajnych5. 3. zdarzenie sprowadzające niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia ludzi lub mienia, spowodowane bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra lub klęską żywiołową charakteryzujące się możliwością utraty kontroli nad przebiegiem wydarzeń albo eskalacji zagrożenia6.

Pozostaje odpowiedzieć na pytanie, dlaczego można odnaleźć trzy różne definicje. W roku 2009 m.in. na portalu Serwis Prawa PL i w wydaniu internetowym „Dziennika Gazety Prawnej” pojawiły się artykuły o zaskarżeniu do Trybunału Konstytucyjnego definicji pojęć sytuacja kryzysowa i infrastruktura kryzysowa, znajdujących się w Ustawie o zarządzaniu kryzysowym. Trybunał Konstytucyjny uznał, że definicja sytuacji kryzysowej w ustawie o zarządzaniu kryzysowym jest niezgodna z konstytucyjną zasadą prawidłowej legislacji. Zgodnie ze wspomnianą wcześniej ustawą sytuacja kryzysowa to […] sytuacja będąca następstwem zagrożenia i prowadząca w konsekwencji do zerwania lub znacznego naruszenia więzów społecznych przy równoczesnym poważnym zakłóceniu w funkcjonowaniu instytucji publicznych.

Zdaniem Trybunału definicja nie precyzowała jednak, o jakie zagrożenie chodzi. W ocenie posłów, którzy zaskarżyli ustawę, sformułowa4 5 6

Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, art.3. pkt.1.

Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym.

nie sytuacja kryzysowa dawało znaczny margines swobody interpretacyjnej, co powodowało wiele wątpliwości co do wykładni. W sprawie tej zabrał głos m.in. poseł Ryszard Kalisz, który stwierdził, że ustawa umożliwia użycie przez władzę „nadzwyczajnych środków, w tym wojskowych w stosunku do obywateli”. Tę niespójność i zamieszanie wywołała nieprecyzyjna definicja. Trybunał zaznaczył, że z ustawy wynika, że sytuacja kryzysowa ma prowadzić do zerwania lub znacznego naruszenia „więzów społecznych”. Z drugiej jednak strony w praktyce nie ma jednolitej definicji tego pojęcia. W ocenie Trybunał Konstytucyjny taka sytuacja była niezgodna z zasadą prawidłowej legislacji, jednak wyeliminowanie z ustawy definicji pojęcia sytuacja kryzysowa w praktyce uniemożliwiałaby jej funkcjonowanie, dlatego też miało ono obowiązywać jeszcze przez rok7. Ustawa o zarządzaniu kryzysowym określa zadania administracji rządowej i samorządowej dotyczące zarządzania kryzysowego oraz powołuje wojewódzkie i gminne zespoły działające w tym zakresie. Zgodnie z ustawą, system zarządzania kryzysowego tworzony ma być na wypadek zagrożeń, wymagających podjęcia szczególnych działań w sytuacjach, które nie spełniają przesłanek wprowadzenia jednego ze stanów nadzwyczajnych, tj. stanu wojennego, stanu wyjątkowego lub klęski żywiołowej. Pojęcie sytuacja kryzysowa miało funkcjonować do roku 2010, ale w nowelizacji z roku 2010 nie znalazła się nowa definicja. Kolejna pojawiła się dopiero w roku 2011, a najnowszy jednolity tekst Ustawy, obowiązujący od 1 stycznia roku 2012, tak definiuje ten termin: sytuacja kryzysowa sytuacja wpływająca negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołująca znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków.

„Dziennik Gazeta Prawna”, wydanie internetowe z 21 kwietnia 2009 r. http://www.serwisprawa.pl/artykuly,66,983,ustawowe-definicje-sytuacji-kryzysowej-i-infrastru. 7

Zarządzenie nr 213 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 lutego 2007 r.

133

134

Nieco inaczej przedstawia się historia tego pojęcia w Republice Czeskiej. Zdefiniowanie ekwiwalentu czeskiego tego pojęcia – krizová situace – jest dużo łatwiejsze. Zákon o krizovém řízení z 2000 roku, mimo nowelizacji w późniejszych latach, nie zmienił pierwotnej definicji: krizová situace to mimořádná událost při níž je vyhlášen stav nebezpečí nebo nouzový stav nebo stav ohrožení státu (tzv. „krizový stav”)8.

Wspomniana sytuacja jednoznacznego definiowania terminu jest czasami komplikowana sformułowaniami w ustawach innych niż np. o sytuacji kryzysowej. Z takim przypadkiem spotykamy się też w legislatywie czeskiej, w której w Zákonie o bezpečnosti České republiky (č. 110/1998 Sb.) i w Zákonie o zajišťování obrany České republiky (č. 222/1999 Sb.) znajdujemy następującą definicję:

krizová situace to mimořádná událost, v jejímž důsledku se vyhlašuje stav nebezpečí, nouzový stav, stav ohrožení státu nebo válečný stav. Jsou při ní ohroženy důležité hodnoty, zájmy či statky státu a jeho občanů a hrozící nebezpečí nelze odvrátit a způsobené škody odstranit běžnou činností orgánů veřejné moci, ozbrojených sil a ozbrojených bezpečnostních sborů, záchranných sborů, havarijních a jiných služeb a právnických a fyzických osob.

Wprawdzie człon podstawowy z Zákona o krizovém řízení jest zachowany, to został on uzupełniony o człon rozszerzający czy dookreślający podstawową informację:

Jsou při ní ohroženy důležité hodnoty, zájmy či statky státu a jeho občanů a hrozící nebezpečí nelze odvrátit a způsobené škody odstranit běžnou činností orgánů veřejné moci, ozbrojených sil a ozbrojených bezpečnostních sborů, záchranných sborů, havarijních a jiných služeb a právnických a fyzických osob.

Czy należy zatem uznać tylko część powtarzającą się za jedyną, czy tylko za inwariant tej definicji i dopełnić ją definicją rozszerzoną w innych ustawach. Biorąc pod uwagę cel opracowywanego słownika wydaje się słusznym rozwiązaniem dopełnienie definicji podstawowej o definicję wariantywną. Z tego względu to hasło posiada postać: Zákon ze dne 28.června 2000 o krizovém řízení (krizový zákon) Část první, hlava I, Základní ustanovení § 2 bod b. 8

135

SYTUACJA KRYZYSOWA (critical situation, emergency situation, crisis situation)

Sytuacja wpływająca negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołująca znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków9. krizová situace (critical situation, emergency situation, crisis situation) 1. Je to mimořádná událost při níž je vyhlášen stav nebezpečí nebo nouzový stav nebo stav ohrožení státu (tzv. „krizový stav”)10. 2. Je to mimořádná událost, v jejímž důsledku se vyhlašuje stav nebezpečí, nouzový stav, stav ohrožení státu nebo válečný stav. Jsou při ní ohroženy důležité hodnoty, zájmy či statky státu a jeho občanů a hrozící nebezpečí nelze odvrátit a způsobené škody odstranit běžnou činností orgánů veřejné moci, ozbrojených sil a ozbrojených bezpečnostních sborů, záchranných sborů, havarijních a jiných služeb a právnických a fyzických osob11.

Również i w przypadku niektórych innych haseł ich zdefiniowanie nie jest tak proste i jednoznaczne. Przyjrzyjmy się terminom wyjściowym: policja i policjant. Polska ustawa o policji definiuje go następująco:

policja – umundurowana i uzbrojona formacja służąca społeczeństwu i przeznaczona do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego12.

Natomiast czeska ustawa o policji posiada o wiele krótszą definicję, nie wskazując na zakres prac i uprawnień tej formacji: policie – jednotný ozbrojený bezpečnostní sbor13.

Odmienną sytuację spotykamy w przypadku terminu: policjant. Polska definicja tego pojęcia brzmi: policjant – funkcjonariusz państwowy zatrudniony w policji (Hebda, Madejski 2004). 9 10

Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r., art. 3, pkt 1. Zákon č. 240/2000, č. 1, hl. I, § 2 bod b.

Zákon o bezpečnosti České republiky(č. 110/1998 Sb., Zákon o zajišťování obrany České republiky, č. 222/1999 Sb. 11 12 13

136

Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, rozdz. 1 Przepisy ogólne, art. 1., pkt. 1. Zákon 273 ze dne 17. července 2008 o Policii České republiky.

i jest niemal tożsama z definicją czeską:

POLICJANT (policeman/policewoman, police officer) żarg. glina, gliniarz, pies

policista - příslušník policie České republiky14.

Zatem należałoby zaproponować dwa hasła policja: jedno ogólne, nawiązujące do historycznego celu powołania tych jednostek, drugie, odnoszące się do każdego kraju z osobna, gdzie hasłu Policja polska odpowiadałaby nazwa własna Policie České republiky. Ostateczny opis tych haseł wyglądałby następująco: POLICJA (police) żarg. firma

Umundurowana i uzbrojona formacja służąca społeczeństwu i przeznaczona do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego15. policie (police) Je to jednotný ozbrojený bezpečnostní sbor16.

POLICJA POLSKA (Polish police) Scentralizowana, uzbrojona i jednolicie umundurowana formacja. Nad bezpieczeństwem ludzi oraz utrzymaniem porządku publicznego czuwa blisko 100 000 policjantów wspieranych przez prawie 25 000 pracowników cywilnych.Na czele Policji stoi komendant główny, któremu podlega komendant stołeczny i 16 komendantów wojewódzkich, nadzorujących komendantów miejskich i powiatowych, którzy odpowiadają za pracę policjantów w komisariatach.Współczesną polską Policję tworzą funkcjonariusze zatrudnieni w służbach: kryminalnej, prewencyjnej oraz wspomagającej działalność Policji w zakresie organizacyjnym, logistycznym i technicznym17. Policie České republiky (Czech police) Je to jednotný ozbrojený bezpečnostní sbor zřízený zákonem České národní rady ze dne 21. června 1991. Slouží veřejnosti. Jejím úkolem je chránit bezpečnost osob a majetku, chránit veřejný pořádek a předcházet trestné činnosti. Plní rovněž úkoly podle trestního řádu a další úkoly na úseku vnitřního pořádku a bezpečnosti svěřené jí zákony, předpisy Evropských společenství a mezinárodními smlouvami, které jsou součástí právního řádu České republiky. Policie České republiky je podřízena ministerstvu vnitra. Tvoří ji policejní prezidium, útvary s celostátní působností, krajská ředitelství policie a útvary zřízené v rámci krajských ředitelství Zákon zřizuje 14 krajských ředitelství policie. Jejich územní obvody se shodují s územními obvody 14 krajů České republiky18. 14 15 16 17 18

Funkcjonariusz państwowy zatrudniony w policji (Hebda, Madejski 2004). policista (policeman, policewoman, police officer) żarg. policajt, polda Je to příslušník policie České republiky19.

Na marginesie wspomnijmy jeszcze o komunikacji skrótowej, jaka funkcjonuje nie tylko wewnątrz tych służb (profesjonalizmy), ale także w innych służbach, a nawet poza tymi służbami. W naszym przypadku są to żargonowe określenia funkcjonariusza policji: glina, gliniarz bądź pies, a w języku czeskim – policajt lub polda. Mimo że ich występowanie jest rzadkie w sytuacjach kryzysowych i jest związane z negatywnymi emocjami, to jednak warto je tutaj włączyć, ponieważ mogą wystąpić w komunikatach innych osób, biorących udział w działaniach ratowniczych, a będących w tym momencie pod wpływem wysokiego poziomu negatywnej emocji. * * *

Zaprezentowane 3 definicje z ekwiwalentami: policja, policjant i sytuacja kryzysowa uzmysławiają, jak niełatwa i pełna niespodzianek jest praca nad terminami zintegrowanego systemu ratownictwa w sytuacjach kryzysowych. Szczególnie, że po obu stronach granicy służby te są zorganizowane nieco inaczej: w Czechach jest to system koordynowany przez straż pożarną, w Polsce zaś przez centrum zarządzania kryzysowego. Ponadto kwestie zawiłej legislacji i nieprecyzyjnych definicji czy sformułowań podanych w ustawach nie pomagają. Jak można było zauważyć polskie definicje nie zawsze są precyzyjne i czasami trudne do zrozumienia, zatem trzeba je będzie sformułować nieco inaczej niż to czynią autorzy ustaw, zachowując jednocześnie kwestie prawne. Literatura

Http://www.policie.cz/clanek/povolani-policista.aspx

C z a j k a A., 2009, Analiza semantyczno-strukturalna słownictwa centrum zarządzania kryzysowego, PWSZ Raciborzu, Racibórz [praca licencjacka].

Ustawa z dnia 6.04.1990 r., art. 1, pkt 1.

Zákon č. 273/2008, č. 1, hl. I, § 1. Http://www.info.policja.pl.

Http://www.policie.cz/clanek/o-nas-policie-ceske-republiky.aspx.

19

137

138

Http://www.policie.cz/clanek/povolani-policista.aspx.

Dziennik Gazeta Prawna, wydanie internetowe z 21 kwietnia 2009 r. H e b d a P., M a d e j s k i J., Zawód z pasją, Bielsko-Biała 2004. Http://cs.wikipedia.org/wiki/ Integrovaný_záchranný_systém. Http://policja.eprace.edu.pl/630,Geneza_pojecia _„_policja _”.html. Http://trybunal.gov.pl/rozprawy/komunikaty-prasowe/komunikaty-po/art/2958-ustaw owe-definicje-sytuacji-krytycznej-i-infrastruktury-krytycznej/s/k-5007. Http://www.czk.pl/zk/index03.php. Http://www.info.policja.pl. Http://www.policie.cz/clanek/o-nas-policie-ceske-republiky.aspx. Http://www.policie.cz/clanek/povolani-policista.aspx. Http://www.serwisprawa.pl. K a s i c a A., 2009, Analiza semantyczno-strukturalna słownictwa używanego przez policję, PWSZ w Raciborzu, Racibórz [praca licencjacka]. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz.U. 2007 nr 89 poz. 590. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, Dz.U. 1990 nr 30 poz. 179. W a l e n c i k I., 2009, Sytuacja kryzysowa do poprawki, „Rzeczpospolita”, nr 94, wydanie internetowe. Zákon č. 273/2008 Sb., o Policii České republiky ze dne 17.07.2008. Zákon č. 240/2000 Sb., o krizovém řízení (krizový zákon) ze dne 28.06.2000. Zákon č. 110/1998 Sb., o bezpečnosti České republiky ze dne 22.04.1998. Zákon č. 222/1999 Sb., o zajišťování obrany České republiky ze dne14.09.1999. Zarządzenie nr 213 Komendanta Głównego Policji z dnia 28.02.2007 r. Summary

A publication “Terminology of police and crisis management centre – building dictionary definitions” is about the Polish and Czech terminology of police and crisis management centre. The article contains a method of building dictionary definitions and a study of a definition – “crisis situation”. Also presents problems with creating definitions, sample definitions and lists dictionary entries of police and crisis management centre.

139

Mieczysław BALOWSKI Tomasz MARCINKOWSKI

Wyraz żargonowy czy termin? Próba opisu leksyki socjolektu policyjnego Wszyscy znamy oficjalne zwroty mundurowych. Policjant zwykle nie idzie, tylko udaje się na miejsce, nie łapie bandyty tylko doprowadza do ujęcia, policjanci nie znajdują tylko ujawniają np. nielegalne podłączenie do prądu. Tak mówią oficjalnie. Jednak praktycznie każda grupa zawodowa ma swój nieoficjalny żargon. Nie inaczej jest wśród policjantów1.

Z powyższego cytatu wynika, że policja stanowi zwartą grupę użytkowników własnego języka, wspólnotę komunikatywną, która z perspektywy komunikacji dąży do powstania odrębnego socjolektu. Ze względu na to, że między członkami wspólnoty komunikatywnej występuje wystarczająco silna więź oraz wyraźnie uświadomiony cel, powstaje konieczność wytworzenia kodu, ujmującego jednoznaczną i akceptowalną przez tę grupę aksjologizację zjawisk rzeczywistości, wspólnie doświadczanych przez członków tej wspólnoty (znanych wszystkim sytuacji społeczno-komunikacyjnych). Taki kod ma na celu nie tylko rzeczowe porozumiewanie się między sobą, ale też wyrażenie zachowań emocjonalnych (ekspresja werbalna, swoista kontestacja języka ogólnego i oficjalnego zawodowego itd.). 1. Tworzenie nowego kodu/subkodu

Stworzenie wspólnego nowego kodu dla danej grupy społecznej może odbyć się dwoma drogami: opracowanie całego systemu komuHttp://www.dziennikzachodni.pl/artykul/520917,krotka-lekcja-nieoficjalnego-policyjnegojezyka,id,t.html?cookie=1 [dostęp: 2.03.2012]. 1

141

nikacyjnego albo bazowanie na systemie już istniejącym z jednoczesną zmianą niektórych jej elementów (najczęściej dotyczy to selekcji już istniejącego lub stworzenie nowego elementu semantycznego kodu). W przypadku policji idzie o drugie rozwiązanie, ponieważ – jak twierdził Leonard Bloomfield – każda wspólnota komunikatywna oddziałuje na siebie (w tym także komunikuje się) za pomocą mowy (por. Bloomfield 1933, s. 42)2. W językoznawstwie przyjęło się nazywać taką odmianę – najogólniej rzecz ujmując – gwarą środowiskową, gwarą miejską, gwarą zawodową lub socjolektem, czyli językiem, który jest odmianą języka ogólnego przeciwstawiającą się ogólnemu dialektowi kulturalnemu tym, że posiada własny system leksykalny i frazeologiczny, a niekiedy również fleksyjny. Opis odmian języka ogólnego ze szczególnym uwzględnieniem kryteriów socjolingwistycznych przedstawił Stanisław Grabias. Swoją koncepcję opisał w pracy Język w zachowaniach społecznych (1997). Zanim jednak przejdziemy do koncepcji Grabiasa, zwróćmy jeszcze uwagę na inne kryteria wydzielania odmian językowych. Są nimi3: 1. K r y t e r i u m o g r a n i c z o n e g o d o s t ę p u k o d u (odmiany) – odmiany powszechne i niepowszechne (termin Grabiasa 1997, s. 110), np. odmiany terytorialne, zawodowe i środowiskowe. 2 Sytuację tę analizuje Tomasz Piekot w pracy Teoretyczno-metodologiczne podstawy badania socjolektów. Według niego definicja „Bloomfielda ulegała częstym modyfikacjom (wspólnotami zajmowali się m.in. Charles Hockett, John Gumperz, William Labov, J. Lyons, Dele Hymes), jednakże wszystkie późniejsze interpretacje tego terminu kładą nacisk na dwa istotne elementy, mianowicie: – wspólnota dostarcza wzorów grupowej interakcji (social interaction patterns), wytyczających normy postępowania i mówienia we wszystkich grupowych sytuacjach; – jest ona zbiorem naturalnych użytkowników języka (native speakers), choć powstały socjolekt może być zbudowany na gruncie kilku języków. W literaturze polskiej można odnaleźć kilka dodatkowych cech wspólnoty komunikatywnej, – elementem konstytutywnym jest wspólne odczuwanie i realizowanie potrzeby komunikacji (Zabrocki 1972: 17–25; za: Grabias 1994, s. 99), – wspólnota wypracowuje ujednolicony system środków językowych – tzw. system socjolingwistyczny, czyli uporządkowany zasób form i reguł, które umożliwiają komunikację we wszystkich sytuacjach stwarzanych przez grupę (Grabias 1994, s. 99)” (Piekot 2008, s. 40). 3 Szerzej na temat nazw odmian języka ogólnego patrz: Grabias 1994, s. 111–145, a szczególnie tabelę na s. 128 i podrozdział Terminy stosowane na oznaczenie socjolektów.

142

2. K r y t e r i u m t e r y t o r i a l n e g o z a s i ę g u k o d u – języki zawodowe, które powstały na bazie systemu języka ogólnego, oraz gwary zawodowe, powstałe na bazie języka regionalnego, a często na bazie innej odmiany terytorialnej, np. gwary miejskiej. 3. K r y t e r i u m s e m a n t y c z n e j s t r u k t u r y k o d u – dotyczy słownictwa specjalnego i jego struktury (zewnętrznej i wewnętrznej): leksyka precyzyjna (terminologia zawodowa) lub nie (słownictwo środowiskowe), znaczenie metaforyczne lub dosłowne itp. 4. K r y t e r i u m s o c j o l o g i c z n e (u ż y t k o w n i c y k o d u) – charakterystyczne cechy wspólnot komunikatywnych pozwalają określić poszczególne odmiany socjalne, np. gwary profesjonalne (według Danuty Buttler) lub style socjalne, zawodowe, rodzinne czy biologiczne (według Teresy Skubalanki); odmiany zawodowe (profesjolekty), odmiany biologiczne (biolekty), odmiany psychosomatyczne (psycholekty), a także odmiany rodzinne (familiolekty) i języki osobnicze (idiolekty) – np. pisarza (według Aleksandra Wilkonia). 5. K r y t e r i u m s z e r o k i e g o d o s t ę p u k o d u (inaczej: tajności) – kryptożargony (np. więzienny), gwary maskujące (np. dziecięce), celowo tajne (canty) i powszechnie dostępne (slangi). 6. K r y t e r i u m f u n k c j o n a l n o ś c i k o d u – realizowanie funkcji komunikatywnej i funkcji ekspresywnej aktu komunikacji, często prowadzące do tworzenia „sztucznej” terminologii zawodowej, np. argot i żargon.

Wprawdzie powyższe kryteria ujmują warunki do stworzenia nowego kodu, to w praktyce wiemy, że dotyczą one przede wszystkim jednego elementu kodu językowego, tzn. leksyki. Rzadko bowiem zmienia się system gramatyczny, chyba że wprowadza się do niego elementy gwary miejskiej czy wiejskiej. Jednak ze względów na profesjonalność i „nieterytorialne przywiązanie” kodów profesjonalnych elementy te są już u podstaw nieobecne lub jeśli się pojawią, z czasem zanikają. S. Grabias, uwzględniając wszystkie te kryteria oraz wyraźnie hierarchiczną ich strukturę, buduje schemat ukazujący stylistyczno-społeczne rozwarstwienie słownictwa na przykładzie leksyki polskiej (por. rys. 1). 143

144

2. Koncepcja opisu socjolektów Stanisława Grabiasa

Jak już wspomnieliśmy, najpełniejszy opis odmian języka ogólnego pod kątem socjologicznym (socjolektów) podał Stanisław Grabias w przywołanej już pracy Język w zachowaniach społecznych. Swoją teorię oparł on na trzech wyznacznikach prymarności kryterium socjologicznego:

a) p r z y d a t n o ś ć z a w o d o w a k o d u, zwana przez autora zawodowością; b) po w s z e c h n o ś ć / t a j n o ś ć d o s t ę p u d o t r e ś c i k o m u n i k a t u, określana przez niego mianem tajność; c) e k s p r e s y w n o ś ć w y r a z u j e d n o s t e k k o d u, zwana przez autora ekspresywnością.

Autor bowiem uważa, że „Kategorie socjolektalne – zawodowość, tajność, ekspresywność – nie tylko organizują repertuary językowe określonych socjolektów, ale także różnicują socjolekty między sobą, tworząc pewien ich stały układ” (Grabias 1997, s. 146). Zatem o opisie socjolektów nie decyduje występowanie lub nie danego kryterium, ale „stopień nasilenia i sposób uobecnienia się” poszczególnych cech. Rzeczowość i ekspresywność leksyki kodu S. Grabias proponuje ustalać za pomocą wskazania odpowiedzi „na następujące pytania: – Czy zasób leksykalny socjolektu dotyczy tylko życia profesjonalnego

członków tworzącej socjolekt grupy społecznej, czy też obejmuje także sfery nieprofesjonalne, sytuacje i czynności ludzkiego życia w ogóle? – Czy powstające wyrazy nazywają zjawiska nowe, dotychczas językowo nieujęte, czy też powstają nazwy istniejące już w zasobie leksykalnym języka polskiego? – Czy wyrazy te odznaczają się skrótowością, czy też ujmują rzeczywistość peryfrastyczną?

Okazuje się, że w każdym socjolekcie odnajdujemy słownictwo związane z zawodowymi realiami grupy oraz słownictwo dotyczące człowieka i świata w ogóle. Ilościowy stosunek jednej warstwy znacze145

niowej do drugiej jest bez wątpienia miernikiem zawodowości […], np. doliniarz ‘złodziej kieszonkowy’” (Grabias 1997, s. 147). W naszym przypadku odpowiedź na powyższe pytania jest zawsze pozytywna dla pierwszej części, ale nie wyklucza istnienia drugiej części, przy czym część pierwsza jest zdecydowanie ważniejsza. Na przykład odpowiedź na pytanie o życie profesjonalne grupy komunikatywnej brzmi: zdecydowanie tak (por. leksemy: agresor, altana, resztówka, ateciak, blondyna, bomby, bransoletki, czarnuch, dechy, dmuchanie, dołek, dyby, dyżurny, fabryka, faktura, figurant, firma, giwera, góra, górka, gwizdki, hałer, jeniec, kabaryna, kajet, klatka, kogut, konewka, krawężnik, leżak, lizak, magiel, marchewa itd.). Jednak wśród nich pojawiają się także nazwy dotyczące sfery nieprofesjonalnej (por. np. aj-di, blachy, ćpak, dragi, działa, lejce, marysia, nadać itp.). Te stanowią znaczną mniejszość, o ile nie są zbiorem marginalnym. Zatem leksyka realizująca potrzebę skrótowości jest podstawą słownictwa żargonowego, używanego przez policjantów. Pochodzi ona albo z aktu nominacji, jak np. ateciak, hałer, kabaryna, albo z resemantyzacji (dubluje nazwy istniejące w języku potocznym lub ogólnym), jak np. altana, kajet, klatka, kogut, konewka itd. Zdecydowanie trzeba powiedzieć, że desemantyzacja jest podstawowym sposobem tworzenia słownictwa gwary policyjnej. Nie wdając się w dalsze szczegółowe rozważania odnośnie do podziału leksyki na ogólną (w tym potoczną) i socjolektalną, przywołamy tutaj wykres, opracowany przez T. Piekota na podstawie rozważań Stanisława Grabiasa we wspomnianej pracy, ujmujący zależność wydzielanej leksyki socjolektalnej na podstawie odpowiedzi na powyższe trzy pytania (por. rys. 2. Klasyfikacja socjolektów według S. Grabiasa). Czy zatem możemy powiedzieć, że idzie tu o wyrażanie ekspresji4, czy jednak o skrótowość komunikatu? Panuje pogląd, że socjolekty zawodowe są nieekspresywne, ale nie zawsze jest tak. W większości socjolektów przeważają leksemy powstałe z potrzeby skrócenia czasu komunikowania się, mimo że jednocześnie ujmują określony (często od4 S. Grabias wyróżnia socjolekty ekspresywne, których leksyka jest podporządkowana ekspresji, i socjolekty nieekspresywne, których leksyka podporządkowana jest funkcji informacyjnej komunikatu.

146

mienny) stosunek danej wspólnoty komunikatywnej do rzeczywistości. Czy są to więc wyrazy niezawodowe? Wprawdzie bazują na wyrazach już istniejących i używanych poza grupą, ale posiadają inne znaczenie (neosemantyzmy). Ich struktura przypomina rozwój semantyczny wyrazów opartych na tej samej podstawie słowotwórczej (np. broń, bronić, obrona, brama, brona itd.). Należałoby więc zaliczyć je do leksyki zawodowej (profesjonalizmy), mimo że wzbudzają emocję na zasadzie skojarzeniowej z innym znaczeniem tej strony formalnej znaku (brzmienia wyrazu).

wić o świadomym i celowym kodowaniu komunikatu, dokonywanym za pomocą środków językowych. Raczej jest to kod intencjonalnie jawny o wąskiej komunikatywności (zwany przez S. Grabiasa odmianą zawodową). Zawodowość wyraźnie dominuje w jego leksyce, powstałej w efekcie potrzeby „nowej” nominacji, nominacji leksyki potocznej, która pojawia się „w warunkach swobodnej konwersacji, ze szczególnym natężeniem w stanach emocjonalnych (najczęściej jest środkiem manifestowania uczuć przykrych, [dodajmy: silnie negatywnych – przyp. M.B.]) i w środowiskach o niskiej kulturze bycia” (Grabias 1997, s. 129). Ta cecha widoczna jest w analizowanym zasobie słownictwa (por. np. wyrazy bat, ciurma, czarnuch, deptak, klęczki, majty itp.), jak również w sferze działalności policjantów (walka z czynami niezgodnymi z obowiązującym prawem, w sferze działalności przestępczej, wyzwalających silnie negatywne emocje). Oficjalna leksyka zawodowa (naukowa czy techniczna) nie jest tutaj przydatna, ponieważ nie „reaguje” na codzienne doświadczenia policjanta, niejako sankcjonuje (bo nie wartościuje negatywnie) otaczające zło. Koniecznością więc staje się tworzenie nowej warstwy równie precyzyjnej semantycznie i podporządkowanie celom komunikacji. 3. Słownik leksyki socjolektu policyjnego

Rys. 2. Klasyfikacja socjolektów według S. Grabiasa (za: Piekot 2008, s. 24)

Uznanie socjolektu za odmianę zawodową języka ogólnego podkreśla również ostatnia wydzielona przez polskiego socjolingwistę cecha. Tajność bowiem, czyli „możliwość takiego kodowania informacji, aby była dostępna tylko odbiorcom wybranym, przypisuje się wszystkim socjolektom” (Grabias 1997, s. 155). W naszym przypadku trudno mó147

Poniżej podajemy słownik socjolektu policjantów, zebrany i opracowany przez Tomasza Marcinkowskiego. Prezentowana leksyka została uporządkowana alfabetycznie. Hasło jest zbudowane według zasad: otwiera je wyraz hasłowy, po którym następuje definicja realnoznaczeniowa (ujęta w cudzysłów »«), realizacja tekstowa wyrazu hasłowego (jeśli nie występują inne elementy, jak synonimy czy związki frazeologiczne). W dalszej części znajdziemy: związki frazeologiczne (poprzedzone znakiem ) z podaną definicją realnoznaczeniową oraz realizacją tekstową (realizacjami tekstowymi) tego związku frazeologicznego. W niektórych przypadkach po egzemplifikacjach podajemy również znaczenie przytoczonego użycia kontekstowego wyrazu hasłowego lub frazeologizmu. Czynimy tak wtedy, gdy przytoczony przykład może być niezrozumiały dla czytelnika (np. ujmuje prawie same lekse148

my lub związki frazeologiczne socjolektu policyjnego). Ostatni element stanowią synonimy (oznaczone skrótem syn.), o ile występują. adres »miejsce planowanych lub wykonywanych czynności służbowych«  Wbić się na adres »dostać się do miejsca wykonywanych czynności, wejść do lokalu«: O szóstej rano wbijamy się na adres.  Obstawić adres »podjąć obserwację miejsca planowanych bądź wykonywanych czynności«: Poszukiwacze obstawili adres »policjanci wydziału kryminalnego zajmujący się poszukiwaniami osób podjęli obserwację miejsca planowanych czynności«  Kwitnąć na adresie »oczekiwać w miejscu wykonywanych czynności«: Już dwie godziny kwitnę na adresie. adresat »osoba, wobec której ma być przeprowadzana lub jest przeprowadzana interwencja«: Adresat oddalił się przed przybyciem patrolu. Z adresatem zjeżdżamy do bazy »z osobą, wobec której przeprowadzana jest interwencja, zjeżdżamy do jednostki policji« agresor »osoba, która w stosunku do podejmujących czynności służbowe policjantów zachowuje się agresywnie«: Z agresorem zjeżdżam do bazy »z osobą, która zachowuje się agresywnie, udajemy się do jednostki policji«; Uważajcie na niego, bo to agresor.

aj-di »skrót ID, indywidualny sześciocyfrowy identyfikator policjanta«: Do sprawdzenia potrzebuję twoje aj-di. Podaj aj-di; syn. moje sześć, kadra

altana »pojazd operacyjny policji, służący do prowadzenia działań operacyjnych, polegających między innymi na prowadzeniu obserwacji«: Pod adresem stoi altana. Ustawimy tam altanę.

wadzisz postępowań, w których zastosowano środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania?«

ateciak »funkcjonariusz oddziału antyterrorystycznego policji«: Jadę na adres z ateciakami »jadę na miejsce planowanych czynności z funkcjonariuszami oddziału antyterrorystycznego policji«; Sąd obstawiony jest przez ateciaków »sąd obstawiony jest przez funkcjonariuszy oddziału antyterrorystycznego policji«; syn. antek, czarny, kominiarz

bat »tarcza do zatrzymywania pojazdów«  Kiwnąć batem »machnąć tarczą do zatrzymywania pojazdów«: Machnąłem na niego batem, a on nic »machnąłem na niego tarczą do zatrzymywania pojazdów, a on nie zareagował«; Kiwnij batem, niech się zatrzyma »machnij tarczą do zatrzymywania pojazdów, niech kierowca się zatrzyma«; syn. lizak baza »budynek jednostki policji«: Z jeńcem jadę do bazy »z osobą zatrzymaną jadę do jednostki policji«; Czekam w bazie; syn. fabryka

bęben »system informacyjny policji, w którym dokonuje się sprawdzeń osób, rzeczy itp.«: Nie sprawdzę ci osoby, bo bęben nie hula »nie sprawdzę ci osoby, bo jest awaria systemu«  Wrzucić na bęben »sprawdzić w systemie informacyjnym policji«: Wrzuć mi blaszki na bęben »sprawdź mi w systemie tablice rejestracyjne pojazdu«; syn. ksip, system białe »środki narkotyczne w postaci białego proszku«: Znalazłem przy nim białe »znalazłem przy osobie środki narkotyczne w postaci białego proszku«; On tylko białym handluje »on tylko handluje środkami narkotycznymi w postaci białego proszku«

amfa »środek narkotyczny w postaci amfetaminy«: Diler miał samą amfę »osoba handlująca narkotykami posiadała tylko środek narkotyczny w postaci amfetaminy«; Ćpak miał przy sobie amfę »osoba podejrzewana o posiadanie narkotyków miała przy sobie amfetaminę«; syn. feta

blacha »odznaka policyjna«  Błysnąć blachą, machnąć blachą »okazać odznakę policyjną«: Nie wiedziałem, że to gliniarze, dopóki jeden z nich nie błysnął blachą »nie wiedziałem, że to policjanci, dopóki jeden z nich nie okazał odznaki policyjnej«  Wejść na blachę »wejść po okazaniu odznaki policyjnej«: Nie mieliśmy nakazu przeszukania, więc weszliśmy na blachę »nie mieliśmy nakazu przeszukania, więc weszliśmy po okazaniu odznaki policyjnej«

aresztówka »postępowanie przygotowawcze, w którym zastosowano instytucję środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania«  Prowadzić aresztówkę »prowadzić postępowanie przygotowawcze, w którym zastosowano środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania«: Ile prowadzisz aresztówek? »ile pro-

blondyna, blondynka »pałka policyjna gumowa, koloru białego«: Moja blondyna leży w szafie »moja biała policyjna pałka gumowa schowana jest w szafie«  Zebrać blondynką »otrzymać uderzenie białą policyjną pałką gumową«: Przez pomyłkę zebrałem kilka blondynek »przez pomyłkę otrzymałem kilka uderzeń białą policyjną pałką gumową«; syn. guma, gumka wychowawcza, lola

antek »funkcjonariusz oddziału antyterrorystycznego policji«  Wejść na adres z antkami »dostać się do pomieszczenia planowanych czynności ze wsparciem lub przy wykorzystaniu funkcjonariuszy oddziału antyterrorystycznego policji«: Ochroną świadka zajmują się antki »ochroną świadka zajmują się policjanci oddziału antyterrorystycznego policji«; syn. czarny, ateciak, kominiarz

149

blachy, blaszki »tablice rejestracyjne pojazdu« Wrzucić blachy »poddać sprawdzeniu tablice rejestracyjne pojazdu«: Zatrzymałem pojazd, wrzuć mi blachy »zatrzymałem pojazd do kontroli, sprawdź mi jego tablice rejestracyjne«; Podaj mi blaszki »podaj mi tablice rejestracyjne pojazdu do sprawdzenia«

150

bomby »sygnały świetlne pojazdu uprzywilejowanego«: Włącz bomby, żeby nas widzieli z daleka »włącz sygnały świetlne uprzywilejowania, żebyśmy byli widoczni z daleka«  Lecieć na bombach »jechać z użyciem sygnałów świetlnych uprzywilejowania«: Przeleciałem na bombach dwa skrzyżowania »przejechałem z użyciem sygnałów świetlnych uprzywilejowania dwa skrzyżowania«; syn. bulaje, koguty bon »mandat karny«  Sprzedać bona »wypisać, nałożyć mandat karny«: Ile bonów dzisiaj sprzedałeś? »ile mandatów karnych dzisiaj wypisałeś?«; Za wykroczenie sprzedałem bona »za wykroczenie nałożyłem mandat karny«; syn. kwit, faktura, mandat bransoletki »kajdanki policyjne«: W pościgu za złodziejem zgubiłem bransoletki »w pościgu za złodziejem zgubiłem kajdanki«; Załóż jeńcowi bransoletki »załóż zatrzymanemu kajdanki«; syn. dyby

buda »oznakowany radiowóz policyjny typu bus, służący do przewozu osób zatrzymanych«: Podeślij mi budę, bo mam jeńców »podeślij mi radiowóz do przewozu osób zatrzymanych, bo zatrzymałem osoby«; Pakuj ich do budy i jedziemy do bazy »pakuj ich do radiowozu i jedziemy do jednostki policji«; syn. klatka, trzecia klasa, suka, kabaryna cegła »radiotelefon policyjny starego typu, kształtem przypominający cegłę budowlaną, noszony w pokrowcu na szelkach«: Gdzie masz cegłę? »gdzie masz radiotelefon?«; Nie mam z nim łączności, bo nie zabrał cegły »nie mam z nim łączności, bo nie zabrał radiotelefonu«  Nawijać przez cegłę »rozmawiać przez radiotelefon«; syn. stacja, nasobna ciurma »pomieszczenie aresztu, cela«: Pobrałem jeńca z ciurmy »pobrałem z celi osobę zatrzymaną«  Wsadzić do ciurmy »zamknąć w celi«: Wsadziłem jeńca do ciurmy »osobę zatrzymaną zamknąłem w celi«; syn. pudło, pucha, paka

czarnuch »mundur ćwiczebny koloru czarnego«: Dzisiaj do służby idziemy w czarnuchu. Odebrałeś czarnuchy z magazynu?  Latać w czarnuchu »chodzić w umundurowaniu ćwiczebnym koloru czarnego«; syn. moracz czarny »funkcjonariusz oddziału antyterrorystycznego policji«: Do działań wykorzystano czarnych »do działań wykorzystano policjantów oddziału antyterrorystycznego«; Wchodzimy na kwadrat z czarnymi »wchodzimy do mieszkania z policjantami oddziału antyterrorystycznego«; syn. antek, kominiarz, ateciak czyn »przestępstwo wykryte«  Dawać czyny »wykrywać przestępstwa«: Ile czynów dałeś w tym tygodniu? »ile przestępstw wykryłeś w tym tygodniu?«  Trzepać czyny »wykrywać przestępstwa«: Kryminalni wytrzepali dziesięć czynów »policjanci wydziału kryminalnego wykryli dziesięć przestępstw«; syn. trójka

151

ćpak »osoba zażywająca narkotyki lub posiadająca przy sobie narkotyki«: Znam go, to ćpak. Trafić ćpaka »zatrzymać osobę, która posiada przy sobie narkotyki«: Wczoraj trafiłem ćpaka »wczoraj zatrzymałem osobę, która posiadała przy sobie narkotyki«

dechy »pomieszczenie w jednostce policji dla osób zatrzymanych, cela«  Spuścić na dechy »osadzić w celi«: Jeńca spuściłem na dechy »osobę zatrzymaną osadziłem w celi« Rzucić na dechy »osadzić w celi«: Rzuciłem go na dechy do jutra »osadziłem osobę w celi do jutra«; syn. dołek, loch, pudło, ciurma, pucha, paka, pedeozet deptak »funkcjonariusz wydziału prewencji pełniący najczęściej służbę w patrolu pieszym«: Czym się zajmujesz w policji? Jestem deptakiem »czym się zajmujesz w policji? Jestem policjantem wydziału prewencji pełniącym najczęściej służbę w patrolu pieszym«; syn. krawężnik

depek »skrót DPK; instytucja prawna polegająca na dobrowolnym poddaniu się karze, w określonych przypadkach kpk dopuszcza przedstawienie sądowi wniosku o orzeczenie winy i ukaranie uzgodnioną między prokuratorem a oskarżonym karą«: Wziął depek i go wypuścili »poddał się dobrowolnie karze i go wypuścili«; O depeku będziesz gadał z prorokiem »o dobrowolnym poddaniu się karze będziesz rozmawiał z prokuratorem«

dmuchanie »badanie stanu trzeźwości osoby na zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu«: Jeszcze tylko dmuchanie i będzie pan wolny »jeszcze tylko badanie stanu trzeźwości na zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu i będzie pan wolny«  Dmuchnąć kogoś »przeprowadzić badanie stanu trzeźwości na zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu«: Idę dmuchnąć gościa »idę z mężczyzną przeprowadzić badanie stanu trzeźwości na zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu«; syn. dmuchanko dmuchanko – patrz dmuchanie

dochodzeniowiec »funkcjonariusz wydziału dochodzeniowo-śledczego policji«: Na miejscu zdarzenia był dochodzeniowiec, operacyjny i technik »na miejscu zdarzenia był policjant wydziału dochodzeniowo-śledczego, policjant wydziału kryminalnego i technik kryminalistyki«; Zaprowadź jeńca do dochodzeniowca »zaprowadź osobę zatrzymaną do funkcjonariusza wydziału dochodzeniowo-śledczego« dołek »pomieszczenie w jednostce policji dla osób zatrzymanych, cela«: Na dołku rządzi profos »w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych w jednostce policji dowodzi policjant pełniący służbę«  Spuścić na dołek »umieścić w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych w jednostce policji«: Jeńca spuściłem na dołek »osobę zatrzymaną umieściłem w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych w jednostce policji«; syn. loch, pudło, ciurma, pucha, paka, pedeozet

152

domówka »interwencja podejmowana w lokalu mieszkalnym, interwencja domowa«: Dyżurny wysłał nas na domówkę »dyżurny wysłał nas na interwencję domową«; Zgłaszam podjęcie domówki »zgłaszam podjęcie interwencji domowej« dragi »narkotyki«: Ćpak miał przy sobie dragi »osoba zażywająca narkotyki, posiadała przy sobie narkotyki«; Na adresie znalazłem dragi »w miejscu wykonywanych czynności służbowych ujawniłem narkotyki« drugi »zastępca komendanta jednostki policji«: Idę na odprawę do drugiego »idę na odprawę do zastępcy komendanta jednostki policji«; Drugi wezwał mnie do siebie »zastępca komendanta jednostki policji wezwał mnie do siebie«

dwukropek »podkomisarz policji; nazwa pochodząca od dwóch gwiazdek znajdujących się na pagonie munduru«: Na miejscu zdarzenia latał jakiś dwukropek »na miejscu zdarzenia obecny był policjant w stopniu podkomisarza«; Wydziałem kieruje dwukropek »wydziałem kieruje policjant w stopniu podkomisarza« dyby »kajdanki policyjne«: Zabrałeś ze sobą dyby? »zabrałeś ze sobą kajdanki?« Wjebać w dyby »założyć kajdanki«: Wjebałem jeńca w dyby, żeby nie zwiał »założyłem zatrzymanemu kajdanki, żeby nie uciekł«; syn. obrączki, bransoletki

dyżurny »policjant pełniący służbę na stanowisku kierowania w jednostce«: Za działania odpowiada dyżurny »za działania odpowiada policjant pełniący służbę na stanowisku kierowania«; Na miejsce zdarzenia wysłał mnie dyżurny »na miejsce zdarzenia wysłał mnie policjant pełniący służbę na stanowisku kierowania w jednostce« działa »wyrok sądu«: Każdy ze sprawców dostał działę »każdy ze sprawców został skazany wyrokiem«  Wyłapać działę »zostać skazanym wyrokiem«: Wyłapał działę i pojechał na pudło »został skazany wyrokiem i pojechał do zakładu karnego«

dziesiona »przestępstwo rozboju, nazwa pochodząca od ostatnich dwóch cyfr numeru artykułu z kodeksu karnego z roku 1969«: Za co siedziałeś? Za dziesionę »za co odbywałeś karę? Za przestępstwo rozboju« zdziesionować »dokonać rozboju«: Facet został zdziesionowany »na mężczyźnie popełniono przestępstwo rozboju«

em-ka-ka »od skrótu MKK; mandat karny kredytowany«: Interwencję kończę em-ka-ka »interwencję kończę mandatem karnym«; Wobec sprawcy zastosowałem em-ka-ka »wobec sprawcy zastosowałem mandat karny«; syn. bon, kwit, faktura

enka »sprawa nie wykryta«: W tym tygodniu mamy same enki »w tym tygodniu mamy same sprawy nie wykryte«; Ta sprawa to pewna enka »ta sprawa to sprawa nie do wykrycia«

153

er-em-gie »od skrótu RMG; ręczny miotacz gazu, środek przymusu bezpośredniego«: Dałem mu po ryju er-em-gie »użyłem w stosunku do niego ręcznego miotacza gazu, pryskając mu w twarz«; W pomieszczeniach nie używam er-em-gie »w pomieszczeniach nie używam ręcznego miotacza gazu«; syn. psikacz, gaz espep »od skrótu SPPP; Samodzielny Pododdział Prewencji Policji«: Nie jest łatwo wydostać się z espepu »nie jest łatwo opuścić struktury Samodzielnego Pododdziału Prewencji Policji«; W działaniach wzięły udział dwa plutony espepu »w działaniach wzięły udział dwa plutony Samodzielnego Pododdziału Prewencji Policji«; syn. zomoza fabryka »siedziba jednostki policji, komenda lub komisariat; miejsce, gdzie się pracuje nad sprawami«: Z jeńcem zjeżdżamy do fabryki »z osobą zatrzymaną jedziemy do jednostki policji«; Zawijaj go do fabryki »zatrzymuj osobę i przywoź do jednostki policji«; Rozliczymy go w fabryce »rozliczymy go w jednostce policji«; syn. baza faktura »mandat karny«  Wyjebać fakturę »nałożyć mandat karny«: Dzisiaj wyjebałem cztery faktury »dzisiaj nałożyłem cztery mandaty karne«  Wypisać fakturę »nałożyć mandat karny«: Wypisz panu fakturę i niech spada »nałóż na pana mandat i niech idzie«; syn. mandat, kwit, bon

fanty »przedmioty pochodzące z przestępstwa«: Na adresie znalazłem fanty »w miejscu wykonywania czynności służbowych znalazłem przedmioty pochodzące z przestępstwa«; Podczas kontroli pojazdu w bagażniku były fanty z włamu »podczas kontroli pojazdu w bagażniku ujawniłem przedmioty pochodzące z włamania« feta »amfetamina, środek narkotyczny w postaci białego proszku«: Zatrzymany diler miał przy sobie fetę »osoba rozprowadzająca narkotyki posiadała przy sobie środki narkotyczne w postaci amfetaminy«; On handluje tylko fetą »osoba rozprowadza tylko amfetaminę«; syn. fetka, białe figurant »osoba objęta zainteresowaniem policji«: Figurant wszedł na adres »osoba objęta zainteresowaniem weszła do mieszkania lub dotarła w określone miejsce«  Ciągnąć figuranta »obserwować osobę objętą zainteresowaniem«: Ciągniemy figuranta do momentu wyjazdu z miasta »obserwujemy osobę objętą zainteresowaniem do momentu opuszczenia przez nią miasta« firma »miejsce pracy policjantów ujmowane w kontekście struktury policyjnej«: Kto ostatnio odszedł z firmy? »kto ostatnio odszedł z policji?«; Co nowego w firmie słychać? »co nowego słychać w pracy?« gandzia »marihuana, środek narkotyczny w postaci suszu«: Na adresie znalazłem worek gandzi »w miejscu wykonywanych czynności służbowych ujawniłem worek ma-

154

rihuany«; Już od drzwi czułem gandzię »już od drzwi czułem zapach marihuany; syn. marysia

gaz »środek przymusu bezpośredniego w postaci ręcznego miotacza gazu«: Dostał gazem po oczach i padł »policjant użył w stosunku do przestępcy środek przymusu bezpośredniego w postaci ręcznego miotacza gazu, pryskając mu po oczach, i ten upadł«  Jebnąć gazem »prysnąć gazem, użyć gazu«: Jebnąłem mu gazem i dopiero się uspokoił »prysnąłem mu gazem i dopiero się uspokoił«; syn. er-em-gie, psikacz giwera »broń palna krótka, pistolet«: Zachowaj ostrożność, bo figurant może mieć giwerę »zachowaj ostrożność, bo osoba w zainteresowaniu policji może posiadać broń palną«; Pobrałeś giwerę do służby? »pobrałeś pistolet do służby?«; syn. gnat, klamka

glina »policjant; funkcjonariusz policji«: To jest dobry glina i chciałbym go mieć w swoim wydziale »to jest dobry policjant i chciałbym go mieć w swoim wydziale«; Albo jesteś gliną, albo bandytą »albo jesteś policjantem, albo bandytą«; syn. pies, gliniarz

gliniarz »policjant; funkcjonariusz policji«: Robię za gliniarza »jestem policjantem«; Jestem gliniarzem »jestem funkcjonariuszem policji«; syn. glina, pies

gładka lufa »broń długa gładkolufowa, strzelba«: Do rozpędzenia tłumu użyto gładkich luf »do rozproszenia tłumu użyto broni gładkolufowej«; Na pojeździe mam dwóch ludzi z gładką lufą »w radiowozie mam dwóch policjantów wyposażonych w broń gładkolufową« głowa »wyrok za zabójstwo «  Siedzieć za głowę »odbywać wyrok lub być skazanym za zabójstwo«: Sprawdziłem go na bębnie, siedział za głowę »sprawdziłem go w systemie policyjnym i ustaliłem, że odbywał wyrok za zabójstwo«; Za głowę trochę posiedzisz »za zabójstwo będziesz miał długi wyrok« gnat »broń palna krótka, pistolet«: Sprawca posługiwał się gnatem »sprawca posługiwał się bronią palną krótką«; Zdeponowałem gnata u dyżurnego »pozostawiłem broń w depozycie u oficera dyżurnego«; syn. giwera, klamka

grupa »grupa operacyjno-procesowa »doraźna struktura organizacyjna policji; składająca się z policjantów służby: kryminalnej, prewencyjnej i wspomagającej, których zadaniem po ujawnieniu przestępstwa jest zorganizowanie, przeprowadzenie i udokumentowanie wszelkich czynności zmierzających do ustalenia i wyjaśnienia okoliczności popełnienia przestępstwa, wykrycia i zatrzymania jego sprawcy lub sprawców oraz ujawnienia, zebrania, zabezpieczenia i utrwalenia dowodów«: Potwierdzam ci zgon mężczyzny, możesz mi wysyłać grupę na miejsce »potwierdzam zgon mężczyzny, możesz mi przysłać na miejsce grupę operacyjno-procesową«; Dzisiaj jeżdżę z grupą »dzisiaj pełnię służbę w ramach grupy operacyjno-procesowej«

155

góra »błyskowe, świetlne sygnały uprzywilejowania«  Użyć góry »użyć sygnałów świetlnych«: Zezwalam ci na użycie góry »zezwalam na użycie sygnałów świetlnych uprzywilejowania«; Możesz użyć góry tylko z zachowaniem szczególnej ostrożności w ruchu drogowym »możesz użyć sygnałów świetlnych uprzywilejowania z zachowaniem szczególnej ostrożności w ruchu drogowym«; syn. błyski, bulaje, koguty górka »izba wytrzeźwień, całodobowa instytucja zdrowotna, wspomagająca działanie służb porządku publicznego poprzez opiekę na osobami nietrzeźwymi«: Z pijakiem jadę na górkę »z osobą nietrzeźwą jadę do izby wytrzeźwień«; Adresat interwencji kwalifikuje się tylko na górkę »osoba, wobec której przeprowadzano interwencję, kwalifikuje się do umieszczenia jej w izbie wytrzeźwień«; syn. izdebka, wytrzeźwiała, parkowa, izba guma »pałka służbowa gumowa; środek przymusu bezpośredniego«: Guma czyni cuda »użycie pałki służbowej przynosi niespotykane efekty«  Dostać gumę na krzyż »uderzyć pałką po plecach«  Wypłacić gumę »uderzyć pałką«: Wypłaciłem mu dwie gumy »dwukrotnie uderzyłem go pałką służbową«; syn. lola, blondyna, gumka wychowawcza, szturmówka gumka wychowawcza »pałka służbowa gumowa; środek przymusu bezpośredniego«: Gumka wychowawcza to najskuteczniejszy środek na opornych »pałka służbowa to najskuteczniejszy środek przymusu«  Pouczyć gumką wychowawczą »uderzyć pałką«: Pouczyłem go gumką wychowawczą »użyłem w stosunku do niego pałki służbowej«; syn. guma, blondyna, lola, szturmówka gwizdki »sygnały dźwiękowe pojazdu uprzywilejowanego«: Dyżurny zezwolił na użycie gwizdków »oficer dyżurny zezwolił na użycie sygnałów dźwiękowych«  Lecieć na gwizdkach »jechać z użyciem sygnałów dźwiękowych«: Na interwencję leciałem na gwizdkach i bombach »na interwencję jechałem z użyciem sygnałów uprzywilejowania, dźwiękowych i świetlnych«; syn. sygnały hałer »kask policyjny z przyłbicą, służący do ochrony głowy«: Załóżcie hałery, żeby ktoś kamieniem w łeb nie dostał »załóżcie kaski, żeby ktoś nie został uderzony kamieniem w głowę«; Czy wszyscy mają żółwie i hałery? »Czy wszyscy mają kamizelki kamienioodporne i kaski?«; syn. kask

hejnał »alkohol pity bezpośrednio z butelki«  Trąbić hejnał, grać hejnał »spożywać alkohol bezpośrednio z butelki, najczęściej w miejscu publicznym«: Jadę ulicą, a tam gościu pod sklepem hejnał trąbi »jadę ulicą a pod sklepem stoi mężczyzna i spożywa alkohol z butelki«; Gościa, co grał hejnał, pouczyłem »pouczyłem osobę, spożywającą alkohol«

156

hera »heroina, substancja narkotyczna w postaci białego proszku«: Przy ćpaku znalazłem worek z herą »przy osobie podejrzewanej o spożywanie narkotyków ujawniłem woreczek z heroiną«; Ten diler tylko herą handluje »osoba handlująca narkotykami wprowadza do obrotu tylko heroinę«

klamka »broń palna, krótka»: Przy przeszukaniu kwadratu znalazłem klamkę »przy przeszukaniu mieszkania znalazłem broń palną«; Sprawca miał przy sobie klamkę »sprawca posiadał przy sobie broń palną«; syn. giwera, gnat, pistolet

izba »całodobowa instytucja zdrowotna, wspomagająca działanie służb porządku publicznego poprzez opiekę nad osobami nietrzeźwymi«  Jechać na izbę »umieścić w izbie wytrzeźwień«: Z pijakiem pojechałem na izbę »z osobą nietrzeźwą udałem się do izby wytrzeźwień«; Zabrałem leżaka z ulicy i pojechałem na izbę »osobę nietrzeźwą, która leżała na ulicy, umieściłem w izbie wytrzeźwień«; syn. izdebka, wytrzeźwiała, parkowa, żłobek

klęczki »siedziba Zakładu Karnego nr 1 we Wrocławiu przy ul. Kleczkowskiej 35 (nazwa pochodząca od nazwy ulicy, przy której zlokalizowany jest zakład karny, oraz osiedla Kleczków, na którym się znajduje)«: Decyzja zapadła i jedziesz na klęczki »podjęto decyzję, że zatrzymany będzie umieszczony w Zakładzie Karnym nr 1 we Wrocławiu«  Lecieć na klęczki »przekazać, umieścić zatrzymanego w Zakładzie Karnym nr 1 we Wrocławiu«: Dostał działę i leci na klęczki »otrzymał wyrok i będzie umieszczony w Zakładzie Karnym nr 1 we Wrocławiu«

info »osobowe źródło informacji, osoba przekazująca policjantowi interesujące go informacje«: Mam info w tym środowisku »mam osobę w tym środowisku, która przekazuje mi informacje«; Z tej dziewczyny będzie dobre info »ta dziewczyna będzie dobrym źródłem informacji«; syn. uchol, ozi, ucho, koń

klatka »radiowóz policyjny, najczęściej typu bus, wyposażony w klatkę do przewozu osób zatrzymanych«: Dzisiaj jeżdżę klatką »dzisiaj jeżdżę radiowozem wyposażonym w klatkę do przewozu osób zatrzymanych«; Podeślij mi klatkę na ul. Pawią, bo mam leżaka »podeślij mi radiowóz przystosowany do przewozu osób zatrzymanych na ul. Pawią, bo ujawniłem leżącą nietrzeźwą osobę«; syn. trzecia klasa, buda, kabaryna

jeniec »osoba zatrzymana przez policję; zatrzymany«: Biorę jeńca z dołka i jadę do proroka »pobieram zatrzymanego z celi i udaję się z nim do prokuratora«  Targać jeńca, przytargać jeńca »doprowadzić osobę zatrzymaną w określone miejsce«: Przytargaj tego jeńca do bazy »doprowadź osobę zatrzymaną do jednostki policji«; syn. zatrzymany

koguty »sygnały świetlne pojazdu uprzywilejowanego«: Zostawiłem radiowóz na kogutach »zostawiłem radiowóz z włączonymi światłami uprzywilejowania«; Włącz koguty, żeby nas widzieli »włącz sygnały świetlne, aby być widocznym«; syn. bulaje, błyski, góra

kabaryna »radiowóz policyjny, najczęściej typu bus, wyposażony w klatkę do przewozu osób zatrzymanych«: Podeślij mi kabarynę, bo mam dwóch jeńców »przyślij mi na miejsce radiowóz z klatką, bo mam dwóch zatrzymanych«; Nie mam już miejsca w kabarynie »nie mam miejsca dla zatrzymanych w radiowozie«; syn. trzecia klasa, klatka, buda kadra »indywidualny numer identyfikacyjny nadawany policjantowi lub pracownikowi jednostki policji; sześciocyfrowy identyfikator kadrowy«: Do sprawdzenia potrzebuję twoją kadrę »do sprawdzenia potrzebuję twój indywidualny numer identyfikacyjny«; Moja kadra to 895148 »mój indywidualny numer identyfikacyjny to 895148«; syn. aj-di, moje sześć ka-er »od skrótu KR; służba kryminalna«: Na miejscu są już funkcjonariusze kaeru »na miejscu są już funkcjonariusze służby kryminalnej«; Udziel wsparcia dla kaeru »udziel pomocy policjantom ze służby kryminalnej«

kajet »notatnik służbowy policjanta, w którym dokumentuje on czynności służbowe«: Musimy rozpisać kajety »musimy uzupełnić wpisy, dokumentujące wykonywane czynności służbowe«; Przejebałem gdzieś kajet w pościgu »prowadząc pościg, zgubiłem notatnik służbowy«; syn. notatnik

157

koka »kokaina, środek narkotyczny w postaci białego proszku«: Figurant diluje kokę »osoba w zainteresowaniu policji rozprowadza kokainę«; Złapałem ćpaka z koką »zatrzymałem podejrzanego o zażywanie narkotyków, posiadającego przy sobie kokainę«; syn. koks kolarz »osoba nietrzeźwa kierująca rowerem«  Trafić kolarza »zatrzymać nietrzeźwego kierującego rowerem«: Ilu trafiłeś dzisiaj kolarzy? »ilu nietrzeźwych kierujących rowerem zatrzymałeś?«; Na koniec służby jeszcze mi się kolarz trafił »na zakończenie służby zatrzymałem nietrzeźwego kierującego rowerem«; syn. pijak, pokemon kominiarz »funkcjonariusz oddziału antyterrorystycznego policji«: Do wejścia na adres wykorzystamy kominiarzy »do wejścia do lokalu mieszkalnego wykorzystamy policjantów oddziału antyterrorystycznego policji«; Salę rozpraw zabezpieczają kominiarze »salę rozpraw zabezpieczają policjanci oddziału antyterrorystycznego policji«; syn. czarny, ateciak

konewka »pojazd specjalistyczny policji, posiadający wbudowane armatki wodne, służące do rozpraszania tłumu przy pomocy strumienia wody miotanego pod dużym ciśnieniem«: Ostatnia w kolumnie jedzie konewka »ostatnim pojazdem, jadącym w kolumnie, jest pojazd specjalistyczny z wbudowaną armatką wodną«; Żeby rozproszyć tłum,

158

trzeba było użyć konewki »żeby rozproszyć tłum, trzeba było użyć specjalistycznego pojazdu z wbudowaną armatką wodną«; syn. polewaczka, armatka wodna koń »osobowe źródło informacji, osoba systematycznie przekazująca policjantowi interesujące go informacje«: Mój koń ma dotarcie do figuranta »moje źródło informacji ma dostęp do osoby, która jest w zainteresowaniu policji«; Muszę zmotywować swojego konia do lepszej pracy »muszę zmotywować swoje źródło informacji do lepszej współpracy«; syn. uchol, ozi, ucho, info krawężnik »funkcjonariusz wydziału prewencji, pełniący najczęściej służbę w patrolu pieszym«: Już piąty rok jestem krawężnikiem »już od pięciu lat pracuję w prewencji i pełnię służbę w patrolu pieszym«; Swoją karierę zawodową zaczynałem od krawężnika »swoją karierę zawodową zaczynałem od pracy w wydziale prewencji od pieszego patrolowania ulic«; syn. deptak

ksip »od skrtu KSIP; Krajowy System Informacyjny Policji – centralny zbiór, w którym odnotowywane są informacje o osobach podejrzanych o popełnienie przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego, osobach poszukiwanych bądź usiłujących ukryć swoją tożsamość, a także o zgubionych lub skradzionych rzeczach«: Poczekaj na wynik sprawdzenia, bo ksip mieli »poczekaj na wynik sprawdzenia, bo baza KSIP jest w trakcie generowania odpowiedzi«; Sprawdzeń nie będzie, bo dzisiaj ksip nie hula »w dniu dzisiejszym nie będzie możliwości sprawdzenia w bazie, bo system KSIP nie działa«; syn. baza, bęben, system kulka 1. »nabój do broni palnej«; 2. «postrzał«: Ile masz kulek w magazynku? »ile masz naboi w magazynku?«  Dostać kulkę, zarobić kulkę »zostać postrzelonym z broni«: Biorę kamizelkę kuloodporną, bo nie chcę zarobić kulki »ubieram kamizelkę kuloodporną, bo nie chcę zostać postrzelonym z broni«; syn. nabój, pestka

kwadrat »lokal, mieszkanie będące w zainteresowaniu policji lub w którym wykonywane są czynności służbowe«: Weszli na kwadrat z drzwiami, a gościa nie było »weszli do mieszkania poprzez wyważenie drzwi, ale osoby tam nie było«  Wbić się na kwadrat »wejść do lokalu, mieszkania«: Wbijamy na kwadrat punktualnie o szóstej »wchodzimy do mieszkania punktualnie o godzinie szóstej«; syn. adres kwit »mandat karny«: Bloczek z kwitami mi się skończył »bloczek mandatowy mi się skończył«  Sprzedać kwita »nałożyć mandat karny«: Ile kwitów dzisiaj sprzedałeś? »ile mandatów dzisiaj nałożyłeś?«; syn. mandat, bon, faktura

lejce »prawo jazdy«  Zabrać lejce »zatrzymać prawo jazdy«: Zabrałem babie lejce za punkty »zatrzymałem kobiecie prawo jazdy za przekroczenie dopuszczalnej liczby punktów karnych«; Wystawiłem pokwitowanie za zabrane lejce »wystawiłem pokwitowanie za zatrzymane prawo jazdy«

159

leżak »osoba leżąca na ulicy bądź w innym miejscu publicznym, najczęściej nietrzeźwa«: Pod sklepem monopolowym zauważyłem leżaka »pod sklepem monopolowym zauważyłem osobę leżącą na ulicy«; Dzisiaj na służbie miałem trzech leżaków »dzisiaj w trakcie pełnionej służby podejmowałem interwencję w stosunku do trzech osób leżących w miejscu publicznym« lizak »tarcza odblaskowa do zatrzymywania pojazdów lub kierowania ruchem drogowym«: Machnij lizakiem na tego pana »zatrzymaj kierującego przy użyciu tarczy odblaskowej«; Nie mam lizaka, to zatrzymam go marchewą »nie mam tarczy do zatrzymywania pojazdów, więc zatrzymam pojazd latarką z założoną czerwoną nakładką«; syn. bat loch »cela, pomieszczenie w jednostce policji dla osób zatrzymanych«: Pobierz jeńca z lochu »pobierz osobę zatrzymaną z pomieszczenia dla osób zatrzymanych«  Spuścić do lochu »umieścić w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych«: Spuściłem jeńca do lochu »umieściłem osobę zatrzymaną w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych«; syn. dołek, dechy, pedeozet, ciurma, pucha lola »gumowa pałka policyjna, środek przymusu bezpośredniego«: Pouczyłem gościa lolą »użyłem w stosunku do osoby pałki służbowej«  Wypłacić lolę »użyć pałki służbowej, uderzyć pałką«: Wypłaciłem dwie lole »uderzyłem go pałką dwa razy«; syn. blondyna, gumka wychowawcza, szturmówka, guma maglowanie »przesłuchanie lub rozpytanie osoby zatrzymanej albo podejrzewanej o dokonanie przestępstwa w sposób szczegółowy, nieustanny«: Wziąłem jeńca na maglowanie »szczegółowo rozpytałem osobę zatrzymaną, zamęczając ją pytaniami« maglować »przesłuchiwać lub rozpytywać, zamęczając pytaniami i ustalając wszystkie szczegóły sprawy« magiel » szczegółowe i męczące przesłuchanie«: Przeszedł magiel i nie wsypał wspólników »uczestniczył w szczegółowym i męczącym przesłuchaniu, nie wydając współsprawców przestępstwa« majty »przestępstwo związane z naruszeniem wolności seksualnej i obyczajności«: Odsiadka za majty to nic przyjemnego »odbywanie wyroku za przestępstwo związane z naruszeniem wolności seksualnej i obyczajności to nic przyjemnego«  Siedzieć za majty »być karanym lub odbywać karę pozbawienia wolności za przestępstwo związane z naruszeniem wolności seksualnej i obyczajności, np. zgwałcenie, pedofilia«: Sprawdziłem go na bębnie i wiem, że siedział za majty »sprawdziłem osobę w bazie policyjnej i ustaliłem, że była skazana wyrokiem za przestępstwo związane z naruszeniem wolności seksualnej i obyczajności«

160

marchewa »nakładka na latarkę koloru czerwonego, służąca do zatrzymywania pojazdów i kierowania ruchem w porze nocnej«: Pomachaj trochę marchewą, bo mnie już ręce bolą »pokieruj ruchem przy pomocy latarki z nakładką, bo mnie już ręce bolą«; Nie mamy marchewy, to zatrzymamy go górą »nie mamy nakładki na latarkę, to zatrzymamy pojazd za pomocą sygnałów świetlnych uprzywilejowania« marysia »marihuana, środek narkotyczny w postaci suszu«: Na kwadracie znaleźliśmy marysię »w mieszkaniu znaleźliśmy marihuanę«; Jeniec miał worek marysi »zatrzymany posiadał przy sobie susz w postaci marihuany« melina »miejsce, w którym grupuje się w celach rekreacyjnych, kontaktowych i w celu uniknięcia policji element kryminogenny oraz ukrywający się sprawcy różnych przestępstw«: Gościa dorwałem na jednej z melin w mieście »osoba została zatrzymana w miejscu, gdzie grupuje się element kryminogenny«; Mam kilka ciekawych melin do odwiedzenia »mam kilka interesujących miejsc grupowania się elementu przestępczego, które chciałbym sprawdzić« meta 1. »miejsce, w którym ukrywają się sprawcy różnych przestępstw lub osoby poszukiwane«: Niezłą metę sobie znalazł »osoba znalazła dobre miejsce do ukrycia się przed policją«; Oni muszą mieć w pobliżu metę »oni muszą mieć w pobliżu miejsce ukrywania się przed policją«; 2. »metaamfetamina, pochodna amfetaminy, środek narkotyczny w postaci proszku«: On miał przy sobie metę »osoba posiadała przy sobie narkotyk w postaci amfetaminy«; On diluje tylko metę »osoba wprowadza do sprzedaży tylko środek narkotyczny w postaci amfetaminy« mieniuch »policjant zajmujący się zwalczaniem przestępczości skierowanej przeciwko mieniu«: On zaczynał robotę w mieniuchach »osoba zaczynała pracę w zespole zajmującym się zwalczaniem przestępczości przeciwko mieniu«; Posłałem tam mieniuchów, bo to ich działka »wysłałem tam policjantów, zajmujących się zwalczaniem przestępczości przeciwko mieniu, gdyż jest to ich zagadnienie« moracz »mundur ćwiczebny koloru czarnego, dawniejsze moro«: Na działania leśne zakładamy moracze »na działania leśne zakładamy mundury ćwiczebne«; W pościgu cały moracz ujebałem »w pościgu cały mundur ćwiczebny pobrudziłem«; syn. czarnuch motorolka »przenośny radiotelefon policyjny marki motorola«: Wziąłeś moją motorolkę? »wziąłeś mój przenośny radiotelefon marki motorola?«; Ta motorolka jest zjeżana »ten przenośny radiotelefon marki motorola jest zepsuty«; syn. stacja, cegła, nasobna nadać »przekonać kogoś do czegoś«  Nadać kierunek »przekonać osobę, aby udała się w pożądane miejsce«: Nadaj panu kierunek »przekonaj osobę, aby udała się w pożądane

161

miejsce«; Nadałem pijanemu kierunek i po sprawie »przekonałem osobę nietrzeźwą, aby udała się w pożądane miejsce«

nasobna »radiotelefon przenośny«: Wziąłem dodatkowo nasobną, żeby mieć łączność po wyjściu z radiowozu »zabrałem ze sobą dodatkowo radiotelefon przenośny, żeby po opuszczeniu radiowozu mieć możliwość nawiązania łączności«; Weźcie ze sobą nasobne, żebym nie musiał dzwonić do wszystkich »zabierzcie ze sobą radiotelefony przenośne, żebym nie musiał dzwonić do wszystkich«; syn. stacja, cegła, motorolka

nielat »policjant zajmujący się zwalczaniem przestępczości osób nieletnich«: Wysłałem tam nielatów, bo sprawca nie ma 18 lat »wysłałem tam policjantów, zajmujących się zwalczaniem przestępczości nieletnich, z uwagi na fakt, że sprawca czynu nie miał ukończonych 18 lat«; Robię w nielatach »pracuję w zespole, zajmującym się zwalczaniem przestępczości osób nieletnich« obrączki »kajdanki«: Załóż mu obrączki, żeby nie spierdolił »załóż osobie kajdanki, żeby zapobiec jej ucieczce«; Zabrałeś obrączki? »zabrałeś kajdanki?«; syn. dyby, bransoletki

odsiadka »wyrok, kara pozbawienia wolności«: Ile dostałeś do odsiadki? »jak długi wyrok pozbawienia wolności otrzymałeś?«; Na sprawie dadzą ci odsiadkę »na rozprawie sądowej będzie orzeczona kara pozbawienia wolności« okładki »dowód rejestracyjny pojazdu«: Auto jest niesprawne, więc zatrzymuję okładki »auto jest niesprawne, więc zatrzymuję dowód rejestracyjny«; Oddaj panu okładki »oddaj osobie dowód rejestracyjny pojazdu«

omega »pilna informacja podawana przez dyżurnego jednostki policji do podległych mu patroli, będących w służbie, przekazywana za pośrednictwem drogi radiowej«: Patrol usłyszał omegę i zatrzymał to auto »patrol usłyszał pilny komunikat podany przez dyżurnego i zatrzymał auto podawane w komunikacie«  Puścić omegę »nadać pilną informację do podległych patroli«: Puść omegę o kradzieży auta »nadaj pilną informację do podległych patroli o fakcie kradzieży pojazdu«; syn. komunikat, oskar opecjusz »policjant, pełniący służbę w oddziałach prewencji policji«: Opecjusze wyszli na miasto »policjanci, pełniący służbę w oddziałach prewencji, wyszli na służbę do miasta«; Miejsce zdarzenia zabezpieczał opecjusz »miejsce zdarzenia zabezpieczał policjant, pełniący służbę w oddziałach prewencji« operacyjniak »policjant wydziału kryminalnego, dawniej wydziału operacyjno-rozpoznawczego«: To doświadczony operacyjniak »to doświadczony policjant wydziału kryminalnego«; Na miejscu są już operacyjniaki »na miejscu są już policjanci wydziału kryminalnego«; syn. operacyjny, ka-er, kryminalny, tajniak

162

operacyjny 1. »policjant wydziału kryminalnego, dawniej wydziału operacyjno-rozpoznawczego«: Takie ustalenia mam od operacyjnych »takie ustalenia przekazali mi policjanci wydziału kryminalnego«; 2. »policjant wydziału kryminalnego, pełniący dyżur operacyjny w grupie operacyjno-procesowej«: W grupie jest technik, dochodzeniowiec i operacyjny »w grupie operacyjno-procesowej jest technik kryminalistyki, policjant służby dochodzeniowo-śledczej oraz policjant służby kryminalnej«; syn. operacyjniak, ka-er, tajniak, kryminalny ormowiec »pogardliwie o osobie notorycznie zgłaszającej potrzebę przeprowadzenia interwencji przez policję«: Mamy zgłoszenie od jakiegoś ormowca »mamy zgłoszenie od osoby, która notorycznie zgłasza potrzebę przeprowadzenia interwencji«; Sami ormowcy w tym rejonie »w rejonie tym zamieszkują osoby notorycznie zgłaszające potrzebę przeprowadzenia interwencji przez policję« oskar »pilna informacja podawana przez dyżurnego jednostki policji do podległych mu patroli, będących w służbie, przekazywana za pośrednictwem drogi radiowej«: Nadałem oskara »nadałem pilną informację do podległych patroli«; syn. omega, komunikat ozi »nazwa pochodząca od skrótu OZI, oznaczającego osobowe źródło informacji, osoba w sposób jawny i świadomy współpracująca z organami ścigania«: Mam ozi w tym środowisku »mam osobowe źródło informacji w tym środowisku«; Do tej sprawy wykorzystam swoje ozi »do tej sprawy wykorzystam swoje osobowe źródło informacji, które ze mną współpracuje, przekazując informacje«; syn. uchol, koń, info paka 1. »pomieszczenie w jednostce policji dla osób zatrzymanych«: Ładuj go do paki! »umieść do w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych«; 2. »jednostka penitencjarna; zakład karny lub areszt śledczy«: Za to, co zrobił, pójdzie do paki »za to, co zrobił, pójdzie do zakładu karnego«  Wsadzić do paki »umieścić w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych lub w jednostce penitencjarnej«; syn. pucha, pudło papier »zeznania spisane w protokole przesłuchania«  Dawać na papier »składać zeznania lub wyjaśnienia do protokołu przesłuchania«: Dasz mi to na papier i wychodzisz do domu »złożysz zeznania do protokołu przesłuchania i zostaniesz zwolniony«; Nie dał mi nic na papier »nie zeznał mi do protokołu przesłuchania«

papuga »adwokat, obrońca«: Ma dobrego papugę, to go z pudła wyciągnie »ma dobrego adwokata, to uwolni go od kary pozbawienia wolności«; Dobrego papugi z urzędu nie dostaniesz »dobrego obrońcy z urzędu nie dostaniesz« parkowa »izba wytrzeźwień (nazwa pochodząca od nazwy ulicy w Lubinie, przy której znajdowała się izba wytrzeźwień)«: Z pijakiem jedziemy na parkową »z osobą nietrzeźwą jedziemy do izby wytrzeźwień«; Jak kończysz interwencję? Zjeżdżam na

163

parkową »jak kończysz interwencję? zjeżdżam do izby wytrzeźwień«; syn. izba, górka, wytrzeźwiała pedeozet »skrót PDOZ; pomieszczenie dla osób zatrzymanych; cela w jednostce policji«: Dziś robią kontrolę w pedeozecie »dziś jest przeprowadzana kontrola w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych«; Mam pełny pedeozet i jeńców nie przyjmuję »mam pełne pomieszczenie dla osób zatrzymanych, dlatego zatrzymanych nie przyjmę«; syn. loch, paka, pudło, dołek, dechy pieczara »funkcjonariusz wydziału ruchu drogowego«: Pieczary stoją na poboczu i suszą »policjanci z wydziału ruchu drogowego dokonują radarowego pomiaru prędkości«; W jakim wydziale robisz? W pieczarach »w jakim wydziale pracujesz? w wydziale ruchu drogowego«; syn. ruchacze, ruchowcy pierwszy »komendant w jednostce policji«: Idę na opierdol do pierwszego »idę na rozmowę dyscyplinującą do komendanta«; Sam pierwszy będzie nadzorował działania »sam komendant będzie nadzorował prowadzone działania« pies »funkcjonariusz policji, policjant«; To jest dobry pies »to jest dobry policjant«; Chciałbym mieć tego psa w zespole »chciałbym mieć tego policjanta w zespole«; syn. glina

pijak »nietrzeźwy kierujący pojazdem«  Trafić pijaka »zatrzymać nietrzeźwego kierującego pojazdem«: Ilu pijaków wczoraj trafiłeś? »ilu nietrzeźwych kierujących wczoraj zatrzymałeś?«; Patrol mam zajęty, bo trafił pijaka »patrol mam zajęty, bo zatrzymał nietrzeźwego kierującego«; syn. pokemon, kolarz pływak »osoba, która straciła życie w wyniku utonięcia, topielec«: Jadę na pływaka »jadę na miejsce utonięcia osoby«; Ilu mieliśmy pływaków na naszym terenie w tym roku? »ile osób utonęło na naszym terenie w tym roku?« pokemon »nietrzeźwy kierujący pojazdem«: Co kontrola pojazdu, to pokemon »co kontrola pojazdu, to ujawniam nietrzeźwego kierującego rowerem«  Trafić pokemona »zatrzymać nietrzeźwego kierującego pojazdem«: Trafiłem już dwa pokemony w tym tygodniu »w tym tygodniu zatrzymałem już dwóch nietrzeźwych kierujących«; syn. pijak, kolarz polewaczka »pojazd specjalistyczny policji, posiadający wbudowane armatki wodne, służące do rozpraszania tłumu przy pomocy strumienia wody miotanego pod dużym ciśnieniem, armatka wodna«: Ostatnia w kolumnie jedzie polewaczka »ostatni pojazd, jadący w kolumnie, to armatka wodna«; Na mecz jedziemy polewaczką »na mecz jedziemy armatką wodną«; syn. konewka

164

poldek »radiowóz policyjny marki Polonez, wycofany z użycia w 2009 roku«: Pojechali na adres poldkiem »pojechali na miejsce planowanych czynności służbowych radiowozem marki Polonez«; Pościg Poldkiem z góry skazany był na porażkę »pościg radiowozem marki Polonez z góry skazany był na porażkę«; syn. trapez

pomocnik »zastępca dyżurnego na stanowisku kierowania w jednostce policji«: Kto ma dzisiaj pomocnika? »kto dzisiaj pełni służbę pomocnika oficera dyżurnego?«; Pomocnik ma klucze do PDOZ »pomocnik oficera dyżurnego ma klucze do pomieszczenia dla osób zatrzymanych« poszukiwacz »policjant wydziału kryminalnego, zajmujący się poszukiwaniem osób zaginionych i ukrywających się przed organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości«: Namierzyli go nasi poszukiwacze »osobę namierzyli nasi policjanci wydziału kryminalnego, zajmujący się poszukiwaniem osób«; Poszukiwacze stoją pod adresem od piątej rano »policjanci wydziału kryminalnego, zajmujący się poszukiwaniem osób, stoją w miejscu wykonywania czynności służbowych od piątej rano«

prewencjusz »funkcjonariusz wydziału prewencji policji«: Pojechałem na szkolenie, a tam sami prewencjusze »pojechałem na szkolenie, a tam sami policjanci wydziału prewencji«; Prewencjusze są już na miejscu »policjanci wydziału prewencji są już na miejscu«; syn. deptak, krawężnik

profos »policjant, pełniący służbę w jednostce policji, w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych«: Profos wydał depozyt zatrzymanemu »policjant, pełniący służbę w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych, wydał depozyt zatrzymanemu«; Wszystkie materiały z zatrzymania dostał profos »wszystkie materiały z zatrzymania dostał policjant, pełniący służbę w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych« prorok »prokurator«: Jutro jedziesz do proroka »jutro będziesz doprowadzony do prokuratora«; Śledztwem kieruje prorok »śledztwem kieruje prokurator«

psiarnia »miejsce pracy policjantów ujmowane w kontekście struktury policyjnej«: Jeszcze rok i odchodzę z psiarni »jeszcze rok i odchodzę z policji«  Robić w psiarni »pracować w policji«: Od pięciu lat robię w psiarni »od pięciu lat pracuję w policji«; syn. firma psikacz »ręczny miotacz gazu, środek przymusu bezpośredniego«: Wziąłeś psikacz do służby? »wziąłeś ręczny miotacz gazu do służby?«; Nawet psikacz na niego nie zadziałał »nawet ręczny miotacz gazu na niego nie zadziałał«; syn. er-em-gie, gaz

pucha 1. »pomieszczenie w jednostce policji dla osób zatrzymanych«; 2. »jednostka penitencjarna, zakład karny lub areszt śledczy«  Iść na puchę »zostać umieszczonym w jednostce penitencjarnej«: Zatrzymany poszedł wczoraj na puchę »zatrzymany został wczoraj doprowadzony do jednostki penitencjarnej«  Wrzucić do puchy »zostać umieszczonym w jednostce policji, w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych«: Jeńca wrzuciłem do puchy »zatrzymanego osadziłem w jednostce policji, w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych«; syn. pudło, ciurma, paka

pudło 1. »pomieszczenie w jednostce policji dla osób zatrzymanych«; 2. »jednostka penitencjarna, zakład karny lub areszt śledczy«  Iść, jechać na pudło »zostać umieszczonym w jednostce penitencjarnej«: Zatrzymany pojechał na pudło »zatrzymany został doprowadzony do jednostki penitencjarnej«  Wrzucić do pudła »zostać umieszczonym w jednostce policji, w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych«: Zatrzymanego wrzuciłem do pudła »zatrzymanego osadziłem w jednostce policji, w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych«; syn. pucha, ciurma, paka radio »środek łączności, radiotelefon«: Sprawdź, czy radio działa »sprawdź, czy działa radiotelefon«  Mówić po radiu »nadawać przez radiotelefon, nadawać drogą radiową«: O tym napadzie po radiu mówili »o tym napadzie informowali drogą radiową«; syn. stacja, cegła, motorolka, nasobna

pruć się »przyznawać się do popełnienia przestępstwa, wydawać współsprawców przestępstwa«: Młody pruł się na wszystkich »młody wydał wszystkich współsprawców przestępstwa«; Zatrzymany się pruł i wyszły trzy włamania »zatrzymany przyznał się do popełnienia przestępstw i dzięki temu wykryto trzy włamania«; syn. sypać

rapid »radar ręczny, służący do pomiaru prędkości poruszających się pojazdów«: Stoją w krzakach z rapidem »stoją w krzakach z radarem ręcznym«; Całą służbę stałem z rapidem »całą służbę dokonywałem pomiaru prędkości pojazdów radarem ręcznym«; syn. suszarka

psiarek »przewodnik psa tropiącego«: Psiarek jedzie na miejsce zdarzenia »przewodnik psa tropiącego jedzie na miejsce zdarzenia«; Psiarek napisze notatkę z tropienia »przewodnik psa tropiącego napisze notatkę z tropienia«

rozliczenie »rozliczenie z działalności przestępczej zatrzymanego sprawcy przestępstwa«: Pobierz jeńca z dołka i go rozlicz »pobierz zatrzymanego z pomieszczenia dla

przybić »udowodnić osobie popełnienie przez nią przestępstwa, udowodnić winę«: Przybiłem mu trzy włamania »udowodniłem mu popełnienie trzech przestępstw«; Ile czynów mu przybiłeś? »ile przestępstw udowodniłeś tej osobie?«

165

realizacja »finalizowanie sprawy prowadzonej przez organy ścigania, zakończone najczęściej zatrzymaniem sprawcy przestępstwa«: Jutro mamy realizację »jutro finalizujemy sprawę«; Jadę na realizację do Sopotu »jadę do Sopotu na finalizowanie prowadzonej sprawy«

166

osób zatrzymanych i rozlicz go z działalności przestępczej«; Po rozliczeniu jeńca można zwolnić »po rozliczeniu z działalności przestępczej zatrzymanego można zwolnić« ruchacz »funkcjonariusz wydziału ruchu drogowego«: Na miejscu wypadku są już ruchacze »na miejscu wypadku są już funkcjonariusze wydziału ruchu drogowego«; Ruchacz przeprowadził oględziny pojazdu »policjant wydziału ruchu drogowego przeprowadził oględziny pojazdu«; syn. ruchowiec, pieczara ruchowiec »funkcjonariusz wydziału ruchu drogowego«: Podeślij mi na miejsce ruchowców »podeślij mi na miejsce funkcjonariuszy wydziału ruchu drogowego«; Ruchowcy podjęli pościg za pijakiem »policjanci wydziału ruchu drogowego podjęli pościg za nietrzeźwym kierującym«; syn. pieczara, ruchacz rura »badanie trzeźwości«  Iść, prowadzić na rurę »przeprowadzić badanie stanu trzeźwości«: Z kolarzem idę na rurę »z nietrzeźwym kierującym rowerem będę przeprowadzał badanie trzeźwości«; Zaprowadź kierowcę na rurę »wykonaj z kierowcą badanie stanu trzeźwości«; syn. dmuchanko, dmuchanie samobój »zdarzenie związane z osobą, która popełniła samobójstwo, samobójca«: Dzisiaj na dyżurze miałem samobója »dzisiaj na dyżurze miałem zdarzenie związane z popełnieniem samobójstwa«; Jadę na samobója »jadę na zdarzenie związane z popełnieniem samobójstwa« samochodziarz »policjant wydziału kryminalnego, zajmujący się problematyką zwalczania przestępczości związanej z kradzieżami pojazdów«: Na miejsce kradzieży wysłałem samochodziarzy »na miejsce kradzieży wysłałem policjantów, zajmujących się problematyką zwalczania przestępczości związanej z kradzieżami pojazdów«; Złodzieja samochodów musi rozliczyć samochodziarz »złodzieja samochodów musi rozliczyć policjant wydziału kryminalnego, zajmujący się problematyką zwalczania przestępczości związanej z kradzieżami pojazdów« sankcja »tymczasowe aresztowanie; środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania«: Myślał, że uniknie sankcji i się przeliczył »myślał, że uniknie tymczasowego aresztowania i się przeliczył«; Sąd zastosował sankcję »sąd zastosował tymczasowe aresztowanie«; syn. sanki sanki »tymczasowe aresztowanie; środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania«  Jechać na sanki »zostać tymczasowo aresztowanym«: Jeniec pojechał na sanki »osoba zatrzymana została tymczasowo aresztowana«  Puścić na sanki »zastosować tymczasowe aresztowanie«: Jeniec nie wyjaśnia, więc puścimy go na sanki »zatrzymany nie wyjaśnia, więc zastosujemy tymczasowe aresztowanie«; syn. sankcja

167

sierściuch 1. »policjant posiadający stopień sierżanta«; 2. »policjant z krótkim stażem służby, policjant bez doświadczenia zawodowego«: Wchodzę do komisariatu, a tam same sierściuchy »wchodzę do komisariatu, a tam sami policjanci z krótkim stażem służby«; Dzisiaj na służbie same sierściuchy »dzisiaj na służbie sami policjanci bez doświadczenia zawodowego« skoczek »osoba, która poniosła śmierć w wyniku skoku z dużej wysokości«: Jadę na skoczka »jadę na miejsce zdarzenia, związane ze zgonem osoby w wyniku skoku z dużej wysokości«; Wczoraj na dyżurze miałem skoczka »wczoraj na dyżurze miałem zdarzenie związane ze zgonem osoby w wyniku skoku z dużej wysokości«

skoczki »obuwie stosowane do munduru ćwiczebnego«: Mam nowe skoczki »mam nowe obuwie stosowane do munduru ćwiczebnego«; Dostał ze skoczka w czoło »uderzyłem go butem w czoło« słuchacz płyt »osoba nietrzeźwa, leżąca w miejscu publicznym, najczęściej na chodniku bądź ulicy«: Podjedź do monopolowego, bo mamy tam słuchacza płyt »podjedź do monopolowego, bo przy sklepie leży osoba nietrzeźwa«; Wczoraj na służbie miałem dwóch słuchaczy płyt »wczoraj na służbie podejmowałem interwencję w stosunku do dwóch osób nietrzeźwych, leżących w miejscu publicznym«; syn. leżak spowiedź »rozliczenie z działalności przestępczej«: Wziąłem go na spowiedź i się przyznał »wziąłem go na rozliczenie z działalności przestępczej i przyznał się«; Trzeba go zwieźć na spowiedź »osobę trzeba doprowadzić do jednostki policji i rozliczyć z działalności przestępczej«; syn. maglowanie sprzedać »dać, wręczyć, wystawić«: Sprzedałem mu bona za stówę »wręczyłem mu mandat za sto złotych«; Sprzedaj mu kwita »wystaw mu mandat«

stacja »radiotelefon, policyjny środek łączności«: Gadali o tym po stacji »mówili o tym przez radiotelefon«; Sprawdź, czy stacja włączona, bo dyżurnego nie słychać »sprawdź, czy radiotelefon jest włączony, bo oficera dyżurnego nie słychać«; syn. radio suka »oznakowany radiowóz policyjny«: Wyleciało dwóch gliniarzy z suki »wybiegło dwóch policjantów z radiowozu oznakowanego«; Wrzucili go do suki »wrzucili go do radiowozu oznakowanego«; syn. buda, kabaryna

suszarka »radarowy miernik prędkości«: Nasi stoją z suszarką na czterdziestce »nasi (policjanci) stoją z radarowym miernikiem prędkości na ograniczeniu do 40 kilometrów na godzinę«; syn. rapid

suszyć »dokonywać radarowego pomiaru prędkości poruszających się pojazdów«: Gdzie dzisiaj suszysz? »gdzie dzisiaj dokonujesz radarowego pomiaru prędkości poruszających się pojazdów?«

168

szaszłyk »funkcjonariusz policji, posiadający stopień w korpusie aspirantów«: Stoi szaszłyk przy radiowozie »stoi aspirant przy radiowozie«; Mam szaszłyka na pagonach »posiadam stopień w korpusie aspirantów« sześć moich, moje sześć »indywidualny numer identyfikacyjny nadawany policjantowi lub pracownikowi jednostki policji; sześciocyfrowy identyfikator kadrowy«: Zapisz sobie sześć moich »zapisz sobie mój sześciocyfrowy identyfikator kadrowy«; Podaję ci moje sześć »podaję ci sześciocyfrowy identyfikator kadrowy«; syn. aj-di, kadra szmata »legitymacja służbowa; określenie to wywodzi się jeszcze z lat, gdy legitymacja milicyjna miała format i charakter książeczkowy, a jej częste używanie sprawiało, że bardzo szybko ulegała ona zniszczeniu«: Zabrałeś ze sobą szmatę? »zabrałeś ze sobą legitymację służbową?«; Przeszukanie robimy na szmatę »przeszukanie robimy na legitymację służbową«  Machnąć szmatą »wylegitymować się, okazać legitymację służbową«: Machnij mu szmatą, to nas wpuści »okaż mu legitymację służbową, to nas wpuści«  Wejść na szmatę »dostać się w określone miejsce dzięki okazaniu legitymacji służbowej«: Jak tu wszedłeś? Na szmatę »jak tu wszedłeś? dzięki okazaniu legitymacji służbowej« szturmówka »gumowa pałka służbowa, używana przez oddziały zwarte policji, dłuższa niż pałka standardowa«: Dostał dwie szturmówki »dostał dwa uderzenia gumową pałką służbową, używaną przez oddziały zwarte policji«; syn. guma, lola, blondyna, blondynka sypać »przyznawać się, wydawać współsprawców«: Po nocy na dechach zaczął sypać »po nocy spędzonej w pomieszczeniu dla osób zatrzymanych zaczął przyznawać się« śmigło »helikopter policyjny«: Do jutrzejszych działań będziemy mieli śmigło »do jutrzejszych działań będziemy mięli śmigłowiec«; Zapotrzebowanie na śmigło poszło »zapotrzebowanie na helikopter zostało wysłane« tabsy »środek narkotyczny w postaci tabletek ecstasy«: Diler miał przy sobie tabsy »diler miał przy sobie tabletki ecstasy«; W bagażniku znalazłem trochę białego i tabsy »w bagażniku znalazłem trochę środka narkotycznego w postaci białego proszku oraz tabletki ecstasy«

w sekcji zwłok jest niezbędny »udział technika kryminalistyki w sekcji zwłok jest niezbędny« terroryzm domowy »czyn zabroniony, skodyfikowany w artykule 207 kodeksu karnego, określony oficjalnym pojęciem znęcania się fizycznego lub psychicznego«: Jeniec był karany za terroryzm domowy »osoba zatrzymana była karana za przestępstwo znęcania się«; Na miejscu nie stwierdziłem terroryzmu domowego »na miejscu nie stwierdziłem przestępstwa znęcania się«; syn. znęty trapez »najbardziej rozpoznawalny radiowóz w szeregach policji, którym do niedawna był samochód osobowy Polonez, aktualnie wycofany z użycia«: Podjedź trapezem »podjedź Polonezem«; syn. poldek trawa »środek narkotyczny w postaci suszu roślinnego«: Cały wór trawy przy nim znalazłem »cały wór marihuany przy nim znalazłem«; Gościu trawą handluje »mężczyzna marihuaną handluje«; syn. marihuana, gandzia, marysia, zielone trolownia »miejsce grupowania się osób prowadzących włóczęgowski lub bezdomny tryb życia«: Janek siedzi w trolowni na ulicy Mickiewicza »Janek siedzi w miejscu grupowania się osób bezdomnych przy ulicy Mickiewicza«; W środę robimy kontrolę trolowni »w środę robimy kontrolę miejsc grupowania się osób prowadzących włóczęgowski lub bezdomny tryb życia« trójka »przestępstwo wykryte«: W tym tygodniu nie mamy żadnych trójek »w tym tygodniu nie wykryliśmy żadnego przestępstwa«; Napracowałem się i trójka jest »napracowałem się i przestępstwo wykryłem«  Robić trójki »wykrywać przestępstwa«; syn. czyn trup »denat, osoba która straciła życie w wyniku nagłego zgonu«: W tym tygodniu miałem dwa trupy »w tym tygodniu byłem na dwóch zdarzeniach dotyczących nagłego zgonu osoby«  Jechać, wysłać na trupa »jechać na zdarzenie związane z nagłym zgonem człowieka«: Dyżurny wysłał mnie na trupa »oficer dyżurny wysłał mnie na miejsce nagłego zgonu osoby«

tajniak »policjant pracujący po cywilnemu, najczęściej policjant wydziału kryminalnego«: Pod adresem kręcą się tajniacy »w miejscu planowanych czynności służbowych znajdują się policjanci po cywilnemu«; syn. operacyjniak, ka-er

trzecia klasa »radiowóz typu bus, z zamontowaną tylną klatką przystosowaną do przewozu osób zatrzymanych«: Jeńca dawaj na trzecią klasę »osobę zatrzymaną umieść w radiowozie przystosowanym do przewozu osób zatrzymanych«; Nie zabiorę twojego jeńca, bo mam pełną trzecią klasę »nie zabiorę twojego zatrzymanego, bo mam pełną tylną klatkę do przewozu osób zatrzymanych«; syn. klatka

technik »technik kryminalistyki«: Technik jedzie na miejsce i będzie zabezpieczał ślady »technik kryminalistyki jedzie na miejsce i będzie zabezpieczał ślady«; Udział technika

uchol, ucho »osobowe źródło informacji, informator«: Podjedziemy do mojego uchola, może coś wie »podjedziemy do mojego źródła informacji, może coś wie«; Uchol dzwo-

169

170

nił z ciekawym tematem »osobowe źródło informacji dzwoniło do mnie z ciekawym tematem«; syn. ozi, koń, info

waga »rozprawa sądowa«  Stawać na wagę »stawać przed sądem«: Jutro staję na wagę »jutro staję przed sądem«; Kiedy stajesz na wagę? »kiedy stajesz przed sądem?«

wieszak »denat, który poniósł śmierć w wyniku samobójstwa przez powieszenie się«: Jadę na wieszaka »jadę na miejsce zdarzenia, gdzie nastąpił zgon osoby w wyniku samobójstwa przez powieszenie się«; syn. wisielec więźniarka »radiowóz, służący i przystosowany do przewozu osób zatrzymanych i konwojowanych«: Czym dzisiaj jeździsz? Więźniarką »czym dzisiaj jeździsz? radiowozem do przewozu osób zatrzymanych i konwojowanych« wisielec »denat, który poniósł śmierć w wyniku samobójstwa przez powieszenie się«: Mam wisielca »mam zdarzenie związane ze zgonem osoby w wyniku samobójstwa przez powieszenie się«; syn. wieszak

włam »przestępstwo kradzieży z włamaniem, określone w artykule 279 kodeksu karnego«: To są fanty z włamu »to są przedmioty pochodzące z włamania«; To jest jeniec z wczorajszego włamu »to jest osoba zatrzymana na wczorajszym włamaniu« własna »interwencja policyjna podjęta przez policjanta z własnej inicjatywy, jako reakcja na przestępstwo bądź wykroczenie«: Nie mogę do ciebie podjechać, bo jestem w trakcie interwencji własnej »nie mogę do ciebie podjechać, bo jestem właśnie w trakcie interwencji podjętej z własnej inicjatywy«; Zgłaszam się dla zero w trakcie interwencji własnej »zgłaszam się dla oficera dyżurnego w trakcie interwencji podjętej z własnej inicjatywy« wnioch »wniosek kierowany do sądu przez policjanta w przypadku odmowy przyjęcia mandatu karnego«: Interwencję kończymy wniochem »interwencję kończymy wnioskiem do sądu«; Za odmowę przyjęcia mandatu będzie wnioch »za odmowę przyjęcia mandatu będzie wniosek do sądu« wózek »nieoznakowany radiowóz policyjny«: Jedziemy po figuranta na dwa wózki »jedziemy po osobę w zainteresowaniu policji na dwa radiowozy nieoznakowane«; Jedźcie tam na dwa wózki, bo może być tam więcej ludzi do zatrzymania »jedźcie tam na dwa radiowozy nieoznakowane, bo może być tam więcej ludzi do zatrzymania« wuteciak »pojazd policyjny marki Star przystosowany do przewozu policjantów«: Zapakowali się do wuteciaka »wsiedli do pojazdu policyjnego marki Star«; Pluton liczy tylu ludzi, co miejsc w wuteciaku »pluton liczy tylu funkcjonariuszy, ile jest miejsc w pojeździe policyjnym marki Star«

171

wyrwa »przestępstwo kradzieży rozbójniczej opisane w artykule 281 kodeksu karnego«: Wczoraj złapałem gościa do wyrwy »wczoraj zatrzymałem sprawcę kradzieży rozbójniczej«; Wyrwa miała miejsce pod marketem »kradzież rozbójnicza miała miejsce pod marketem« wysypać się »przyznać się«: Jeniec się wysypał »osoba zatrzymana przyznała się«; syn. wypruć się

wytrzeźwiałka »całodobowa instytucja zdrowotna, wspomagająca działanie służb porządku publicznego poprzez opiekę na osobami nietrzeźwymi; izba wytrzeźwień«: Jedziemy z pijakiem do wytrzeźwiałki »jedziemy z osobą nietrzeźwą do izby wytrzeźwień«; syn. izdebka, parkowa, izba, żłobek zaobrączkować »założyć kajdanki«: Zaobrączkujcie go, by się nie rzucał »załóżcie mu kajdanki, aby nie mógł atakować«

zawiasy »kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby orzeczona przez sąd w stosunku do osoby oskarżonej«: W przyszłym roku zawiasy mu mijają »w przyszłym roku mija mu okres próby warunkowego zawieszenia kary«  Wyłapać zawiasy »otrzymać karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby«: Na sprawie wyłapał zawiasy »na rozprawie sądowej otrzymał karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby« zawijać, zawinąć »zatrzymywać, zatrzymać«: Trzeba go zawinąć i rozliczyć. Zawinąłem go z adresu »zatrzymałem go w miejscu wykonywania czynności służbowych«; Szedł ulicą, to go zawinąłem. Kogo dzisiaj zawijacie?

zero »oficer dyżurny na stanowisku kierowania w jednostce policji (nazwa pochodząca od końcówki liczbowej kryptonimu radiowego); pojęcie używane w prowadzeniu korespondencji radiowej«: Zero, otwórz bramę »oficerze dyżurny, proszę o otwarcie bramy«; Zero, słyszałeś moją korespondencję? »czy oficer dyżurny słyszał moją korespondencję?«; syn. dyżurny zgłaszacz »osoba zgłaszająca osobiście lub telefonicznie potrzebę przeprowadzenia interwencji«: Na miejscu nie zastałem zgłaszacza »na miejscu nie zastałem osoby zgłaszającej potrzebę przeprowadzenia interwencji«; Podaj mi dane zgłaszacza »podaj mi dane osoby zgłaszającej potrzebę przeprowadzenia interwencji« zgniłek »denat, którego śmierć nastąpiła w znacznej odległości czasowej od momentu jego ujawnienia, a zwłoki znajdują się w stanie znacznego rozkładu«: Jadę na zgniłka »jadę na zdarzenie, gdzie zwłoki denata znajdują się w stanie znacznego rozkładu«; W mieszkaniu miałem zgniłka »w mieszkaniu ujawniłem denata, którego zwłoki znajdują się w stanie znacznego rozkładu«

172

zielone »środki narkotyczne w postaci suszu roślinnego«: Siedziałem za zielone »odbywałem karę pozbawienia wolności za posiadanie marihuany«; Jeniec miał przy sobie zielone »zatrzymany miał przy sobie środki narkotyczne w postaci suszu roślinnego«; syn. marihuana, gandzia, marysia, trawa

znęty »czyn zabroniony, określony w artykule 207 kodeksu karnego, określony oficjalnym pojęciem znęcania się fizycznego lub psychicznego«: Teraz prowadzę same znęty »teraz prowadzę same sprawy dotyczące przestępstwa znęcania się fizycznego lub psychicznego«; Jeniec siedział kiedyś za znęty »osoba zatrzymana odbywała w przeszłości wyrok za przestępstwo znęcania się fizycznego lub psychicznego«; syn. terroryzm domowy

zomoza »policjanci, pełniący służbę w oddziałach prewencji policji; nazwa wywodząca się z czasów, gdy w strukturach milicji znajdowały się Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej«: Dziś na mieście pełno zomozy »dziś w mieście pełnią służbę policjanci z oddziałów prewencji«; Zomoza jedzie na mecz »policjanci, pełniący służbę w oddziałach prewencji, jadą na mecz«; syn. espep zwiezienie »doprowadzenie osoby do jednostki policji«: Zwiezienie go wcale nie było proste »doprowadzenie osoby do jednostki policji sprawiało policjantom wiele trudności« zwieźć »doprowadzić do jednostki policji«: Trzeba gościa zwieźć, zanim inni do niego dotrą »trzeba gościa doprowadzić do jednostki policji, zanim inni do niego dotrą«; Jeńca zwiozłem do rozliczenia »osobę zatrzymaną doprowadziłem do jednostki policji w celu rozliczenia«

żłobek »całodobowa instytucja zdrowotna, wspomagająca działanie służb porządku publicznego poprzez opiekę nad osobami nietrzeźwymi; izba wytrzeźwień«: Z nietrzeźwym jedziemy do żłobka. Leżak kwalifikuje się tylko do żłobka »osoba nietrzeźwa, leżąca w miejscu publicznym, kwalifikuje się tylko do pobytu w izbie wytrzeźwień«; syn. izdebka, wytrzeźwiałka, parkowa, izba

K l e m e n s i e w i c z Z., 1953, O różnych odmianach współczesnej polszczyzny, Warszawa. K o ł o d z i e j e k E., 2005, Człowiek i świat w języku subkultur, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. L a r e c k i J., 2007, Wielki leksykon służb specjalnych świata. Organizacje wywiadu, kontrwywiadu i policji politycznych świata, terminologia profesjonalna i żargon operacyjny, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa. L u b a ś W., 1979, Społeczne uwarunkowania współczesnej polszczyzny, Kraków. P i e k o t T., 2001, Teoretyczno-metodologiczne podstawy badania socjolektów, „Rozprawy Komisji Językowej WTN” XXVII. P i e k o t T., 2008, Język w grupie społecznej. Wprowadzenie do badań socjolektów, PWSZ im. Andekusa Silesiusa w Wałbrzychu, Wałbrzych. U n i s z e w s k i Z., 1999, Żargon zawodowy pracowników śledczych i operacyjnych. Problematyka kryminalistyczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. W i l k o ń A., 1989, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice. Summary

The authors deal with vocabulary of the police slang. In the first part of the article they present sociolinguistic criteria, on the basis of which language varieties are separated, for example: restricted access, territorial scope, semantic structure, users of variety, etc. Then describe following features of sociolect vocabulary: professional suitability, commonness/secrecy, expressivity. The authors also present, collected by themselves, vocabulary of the police slang with definitions, for example: faktura ‘mandat karny’ (mandate), kabaryna ‘radiowóz policyjny’ (police car), etc.

żółw »kamizelka (ochraniacz) kamienioodporny«: Zakładamy żółwie i wysiadamy z radiowozu. Gorąco mi w tym żółwiu. Literatura

B o n i e c k a B., 2013, Język zawodowy, żargon czy po prostu potoczność (na przykładzie wypowiedzi lekarzy i pacjentów), „Poradnik Językowy”, z. 4. s. 52–60. G r a b i a s S., 1997, Język w zachowaniach społecznych, Lublin. G r y g e r k o v á M., 2006, Slang v církevním prostředí, Ostravská univerzita, Ostrava.

173

174

Roman SLIWKA

Sposoby wykorzystania terminologii w reklamie (na przykładzie reklamy samochodów i kosmetyków) Przekaz reklamowy z pragmatycznego punktu widzenia należy do tekstów nakłaniających. Jego istotą jest dominacja funkcji perswazyjnej, która w wypowiedzi językowej polega na kształtowaniu postaw intelektualnych i emocjonalnych odbiorcy tekstu, a w dalszej kolejności na spowodowaniu określonych, pożądanych z punktu widzenia autorów przekazu, zachowań i działań odbiorcy. Patrząc z tej perspektywy na język perswazji reklamowej, możemy dostrzec różnorodność środków, które z odmiennym skutkiem mogą wywoływać zamierzone postawy i zachowania odbiorcy. Jednym z nich jest właśnie odpowiedni dobór słownictwa, który jest uzależniony tak od typu odbiorców, jak też od kontekstu, w którym komunikat reklamowy jest usytuowany. Dzięki leksyce autor tekstu reklamowego może dotrzeć do potencjalnego odbiorcy i skłonić go do działania zgodnego z jego intencją. Analizując ogłoszenia reklamowe, można wstępnie zauważyć, że we wszystkich tekstach dochodzi do autoprezentacji produktu. Jego przedstawienie w określony sposób, zaoferowane przez twórców tekstów reklamowych, ma charakter pozornie zobiektywizowanej narracji; mianowicie wyeksponowane są tylko jego cechy pozytywne. Zjawisko to można określić jako wartościowanie pozytywne, czyli wyeksponowanie wyłącznie dodatnich cech produktu, podnoszących go do rangi wyjątkowego w klasie, do której należy. Do leksyki, która uczestniczy w danym procesie, należy również terminologia fachowa, którą charakteryzuje użycie przez określoną grupę zawodową, jednoznaczność oraz ekonomiczność (tendencje do określeń jednosłownych). Do175

brymi przykładami obrazującymi powyższe stwierdzenie mogą być reklamy samochodów lub kosmetyków, na których się skupimy. Samo słowo samochód określające konkretny denotat możemy już uznać za pewnego rodzaju termin fachowy opisujący „pojazd mający koła, silnik i miejsce dla kierowcy, służący do przewozu ludzi lub towarów” (Słownik języka polskiego 2007, t. 5, s. 353), który skupia wokół siebie „specyficzną przestrzeń aksjologiczną, której elementy wartościowane są sekundarnie, to znaczy służą umocnieniu pozytywnej ewaluacji superpojęcia samochód” (Zimny 2008, s. 159–160). Cechy przypisywane samochodom wyrażane są najczęściej przez struktury syntaktyczne, w których wyjatkowość, a tym samym wartościowanie pozytywne, zostaje osiągnięte przez dołączenie do terminu fachowego kwantyfikatorów bezpośrednio te cechy wyrażające (np. wyjątkowy, bezpieczny), jak np. w przykładzie: wyjątkowo bezpieczne nadwozie, napęd hybrydowy, felgi aluminiowe, dodatkowy system ABS, system innowacyjny, specjalna konstrukcja elementów lub przez przywołanie techniki perswazyjnej, jaką jest kontrast, co obrazują przykłady: kombinacja silnika elektrycznego z benzynowym, poduszki powietrzne, zintegrowany system aktywnej kontroli jazdy, napęd 4x4, elektrycznie wspomagany układ kierowniczy, np.: Nowy Fiat Tipo ma wyjątkowo bezpieczne nadwozie. Zawdzięcza je specjalnej konstrukcji elementów szczególnie narażonych na zgniatanie. GS 450h to kolejny model Lexusa wyposażony w napęd hybrydowy. Ten innowacyjny system (Hybryd Synergy Drive) wykorzystuje kombinację silnika elektrycznego z benzynowym V6 o pojemności 3,5 l. Dokładnie wie, kiedy wybrać odpowiednie pojedyncze źródło energii, a kiedy wykorzystać dwa dla maksymalnej wydajności i mocy. Dzięki temu Lexus GS 450h płynnie przyśpiesza, a jego napęd jest niezwykle elastyczny. Nowa Toyta RAV4, jako pierwsza w swojej klasie, została wyposażona w Zintegrowany System Aktywnej Kontroli Jazdy – nowatorskie połączenie napędu 4x4, kontroli stabilności pojazdu oraz elektrycznie wspomaganego układu kierowniczego. Dzięki temu nowa Toyota RAV4 zapewnia najwyższy standard bezpieczeństwa – bez względu na warunki na drodze.

176

Wyobraź sobie, że jedziesz przestronnym, komfortowym Mercedesem, wyposażonym w aluminiowe felgi, klimatyzację, radio z otwarzaczem CD oraz wielofunkcyjną, pokrytą skórą kierownicę. Wyobraź sobie, że Ciebie i Twoich pasażerów chronią poduszki powietrzne, a Twój samochód posiada systemy ESP®, ABS i BAS. Wyobraź sobie, że ten samochód to Mercedes-Benz Klasy C Starline i że możesz nim jeździć już od 57 500 zł.

zy i wyrażenia syntaktyczne, jak: komfortowy, funkcjonalny, godny zaufania, bezpieczny, elegancki, niezawodny, jedyny w swoim rodzaju, esencja dynamiki i stylu, najnowocześniejsze technologie, np.:

Na podstawie przytoczonych przykładów możemy stwierdzić, że samochód jest prezentowany głównie jako bardzo skomplikowane urządzenie czy mechanizm, składający się z wielu elementów lub podsystemów. Złożoność ta jest wyeksponowana poprzez wieloczłonowe szeregi kwantyfikatorów sprawiające wrażenie, że nadawca (kryptoproducent samochodowy) dba o odbiorcę (potencjalnego nabywcę samochodu) i wszystkie poszczególne elementy, które zostały przedstawione w teksie reklamowym, zostały wykonane lub dobrane z największą pieczołowitością oraz starannością i zwiększają jego funkcjonalność. Innym terminem, który ma mocne nacechowanie perswazyjne, jest słowo silnik określające „urządzenie wykonujące jakiś rodzaj energii do wytworzenia siły poruszającej pojazdy, maszyny itp.” (Słownik języka polskiego 2007, t. 5, s. 51). Perswazyjność leksemu silnik polega w jego każdorazowym eksponowaniu w tekstach reklamowych i uważaniu go za jego permanentny, nieodłączny element. Dodatkowo jego zdolność do przekonywania odbiorców rośnie proporcjonalnie do łączliwości z innymi wzajemnie się warunkującymi terminami występującymi już w funkcji kwantyfikatorów nazywających konkretną cechę techniczną silnika, np.: wysokoprężny, wysokoobrotowy czy z bezpośrednim wtryskiem, lub atrybutami opisującymi na mocy konwencji najczęstsze cechy silnika typu moc, nowoczesność i ekonomiczność, np.:

Na początku była idea. Idea wyjątkowo bezpiecznego samochodu dla ludzi sukcesu. Idea samochodu gwarantującego pełen komfort – tworzącego najwyższy poziom życia. Idea stworzenia nieodłącznej części życia businessmana. Samochodu – niezawodnego partnera w interesach. Samochód, któremu możesz zaufać. Volvo.

Nowoczesne silniki wysokoprężne Mercedes Sprinter o bezpośrednim wtrysku i mocy 79 lub 122 KM pozwalają na oszczędność paliwa.

W podobny sposób prezentują się terminy typu: prędkość, wspominany już termin moc itp. Dodatkowo, oprócz cech przypisywanych terminom, przywoływana jest wysoka jakość oferowanego przedmiotu oraz jego wygląd. Leksykalnymi wykładnikami tych cech są takie wyra177

Wyobraź sobie… więcej miejsca, bezpieczeństwo i radość, jaką przyniesie Twojej rodzinie jazda nowym samochodem. Twój Opel Astra.

Stworzyliśmy samochód jedyny w swoim rodzaju. Honda Civic, także w wersjach Type S i Type R – esencja dynamiki, stylu i najnowocześniejszej technologii. Wsiądź za kierownicę, poczuj moc i przygotuj się na wrażenia, których dotąd nie zaznałeś. Więcej emocji i prawdziwy styl oraz legendarna niezawodność i bezpieczeństwo w standardzie. Honda Civic. Peugeot. Pewność. Zaufanie. Bezpieczeństwo. Peugeot. Symbol jakości.

Volvo – klasa, komfort, moc, bezpieczeństwo.

Cinquecento. Jakość. Bezpieczeństwo. Funkcjonalność. Twój typ. Dynamiczny i elegancki. Nowe Renault.

Analogiczna sytuacja ma miejsce również w reklamach środków kosmetycznych, zielarskich czy preparatów farmaceutycznych dostępnych bez recepty w wolnej sprzedaży. Krótkie teksty reklamowe przybliżające produkty nabywcom są wręcz przesycone szeregami terminów fachowych i określających ich kwantyfiktorów wartościujących. Odnajdujemy wyrażenia typu: naturalne procesy regeneracji skóry, kompleks aminopeptydowy, jędrna i bardziej elastyczna skóra, endogenny koenzym Q10, neutralizacja wolnych rodników, technologia nieinwazyjna, nowatorska metoda, rekonstrukcja tkanki podskórnej, lipidowe wypełniacze, mikrogąbki z kwasu hialuronowego, które mają na celu wywrzeć wrażenie na odbiorcy i wywołać w nim zachwyt i zainteresowanie produktem, jako lekarstwem na wszelkie defekty związane 178

z wyglą- dem fizycznym. W dodatku zabieg perswazyjny przekazu zostaje właśnie przez użycie terminów fachowych wzmocniony, co określenia wartościujące stylizuje na język naukowy czy też medyczny, który uwiarygadnia cały przekaz i ma w odbiorcy wzbudzić zaufanie, np.: Nowy, wyjątkowy Olay Regenerist to więcej niż krem odmładzający, to regeneracja skóry komórka po komórce. Peptydy, które są naturalnym składnikiem skóry, stymulują jej odnowę, dlatego Olay Regenerist wykorzystuje ich właściwości w swoim przełomowym kompleksie aminopeptydowym. Pomaga pobudzać odnowę Twojej skóry, uaktywniając naturalne procesy regeneracyjne i przywracając jej piękny wygląd. Już po pierwszym użyciu zauważysz, że linie mimiczne i zmarszczki są mniej wyraźne, a stosując Olay Regenerist regularnie, Twoja skóra nabierze jędrności i stanie się bardziej elastyczna. Envit Q10 – preparat w tabletkach z koenzymem Q10 zalecany m.in.: w zespole przewlekłego zmęczenia, przy osłabieniu wydolności fizycznej spowodowanym niedoborem endogennego koenzymu Q10, w terapii uzupełniającej chorób serca i układu krążenia. Zawarty w preparacie koenzym Q10 zwany jest witaminą młodości, ponieważ przedłuża życie komórek i neutralizuje wolne rodniki. Dzięki temu pomaga na długo zachować urodę i młodość. Światowa nowość! Nieinwazyjna technologia wypełniania zmarszczek kremu DERMIKA Spécialité. Nowatorska metoda nieinwazyjnego wypełniania zmarszczek i bruzd za pomocą mikrogąbek® z kwasu hialuronowego, znanego z dermatologii estetycznej najnowocześniejszego wypełniacza zmarszczek oraz nieinwazyjna technologia rekonstrukcji tkanki podskórnej za pomocą lipidowych wypełniaczy – specyficznych substancji roślinnych stymulujących wytwarzanie lipidów, zwiększających objętość „podściółki” skóry i od środka wypychających zmarszczki. Absolutna innowacja w kosmetologii – linia Young&Unique podtrzymuje młodą energię skóry po 30. roku życia. Kompleks FitoDHEA® + kinetyna + folacyna + alantoina i hydroksykwasy pobudzają wielokierunkowy proces regeneracji, zmniejszają zmarszczki, nawilżają i uelastyczniają. Skuteczność potwierdzona badaniami in vitro i in vivo. Y&U Dr Irena Eris.

Oczywiście, o ile chodzi o skład kosmetyków, to nie mamy tutaj do czynienia z ciągami wartościującymi, ale tylko i wyłącznie z nagęszczeniem terminów będących wartością samą w sobie dokonując w ten sposób precezyjnej enumeracji. 179

Aby jednak odbiorca nie czuł się zagubiony wśród terminów naukowych i medycznych, które z jednej strony mogą uwiarygodnić przekaz reklamowy, z drugiej strony zaś utrudnić jego odbiór, twórcy tekstów reklamowych wplatają w niego elementy języka „natury”, jak: moc jedwabiu, witaminy, proteiny sojowe, wyciągi z roślin, bogata w minerały woda termalna, naturalne składniki, wysoka zawartość pierwiastków śladowych i minerałów, pochodzenie ze źródeł leczniczych. Są one ogólnie znane i zrozumiałe dla szerokiej rzeszy odbiorców, jak również wzmacniają efekt perswazyjny poprzez swoją przystępność i genezę. Wiadomo, że odbiorca chętniej zaufa produktom, które wywodzą się z natury, aniżeli produktom pochodzenia wyłącznie chemicznego czy syntetycznego, np.: Kanebo stworzyło nową, niezwykłą linię: SENSAI SILK. Wykorzystuje ona moc jedwabiu i botaniczne ekstrakty, aby opóźnić procesy starzenia i wzmocnić odporność skóry na stres środowiskowy. SENSAI SILK to piękno i jedwabista gładkość cery na lata, które przyjdą. Body Line Thermal & SPA to wartościowa linia pielęgnacyjna bazująca m.in. na bogatej w minerały wodzie termalnej z Akwizgranu, łącząc w sobie skuteczne naturalne składniki z najnowszymi osiągnięciami wiedzy. Już przed 2000 lat odkryto wyjątkowe wody z akwizgrańskich źródeł leczniczych. Do dziś są one wysoko cenione na całym świecie dzięki doskonałym efektom osiągalnym w leczeniu m.in. chorób skóry. Dzięki wysokiej zawartości pierwiastków śladowych i minerałów odżywiają skórę, odprężają ją i koją oraz dodatkowo intensywnie nawilżają. Wody termalne z Akwizgranu czynią z linii Body Line Thermal pielęgnację wellness najwyższej klasy. IWOSTIN to krem intensywnie nawilżający SPF20, zawierający witaminy E i C, proteiny sojowe i PreregenTM – opatentowana i przebadana substancja aktywna, która zapewnia odpowiednie nawilżenie skóry, wspomaga naturalny system chroniący skórę przed wolnymi rodnikami i stymuluje metabolizm komórkowy, dzięki czemu skutecznie opóźnia proces starzenia się skóry. IWOSTIN. Recepta na zdrową skórę. Silk Therapy to kompozycja naturalnego jedwabiu, witamin i wyciągów z roślin. Odżywka wspaniale penetruje włosy, trwale je rekonstruuje, nawilża i nadaje wspaniały połysk. Nowoczesna technologia produktów serii BIOSILK® natychmiast przywraca włosom zniszczonym, suchym i matowym bez sprężystości, bardzo zdrowy wygląd, połysk, zmysłową miękkość i sprężystość.

180

Taki model myślenia pozytywnego zbudowany na wyrażeniach w rozmaity sposób pozytywnie wartościujących sprawia, że potencjalny odbiorca odnosi wrażenie, że dla dobra jego zmęczonej skóry czy zniszczonych włosów nie pracowały tylko najlepsze laboratoria chemiczne, medyczne czy farmaceutyczne, ale również liczni naukowcy, którzy przebadali świat roślinny dalekich stref klimatycznych. Źródeł takiej budowy tekstu można np. upatrywać w starych archetypalnych antagonizmach: młody – stary, piękny – brzydki, głębia – powierzchnia, dzięki którym producentom preparatów kosmetycznych udaje się wmówić klientom, że tylko człowiek młody i piękny może odnieść sukces, że wszystko przychodzi mu łatwiej, że wygląd jest wartością uniwersalną i ponadczasową i trzeba o niego zadbać. Rolland Barthes zauważa, że reklama kosmetyków i sama medycyna „pozwala wmawiać kobietom, że są owocem czegoś w rodzaju cyklu wegetatywnego, gdzie o bujności rozkwitu decyduje odżywienie gleby „[…] uwzględniając dyplomatycznie wszelkie pozytywne mitologiczne wartości” (Barthes 2000, s. 113–114). Jednak kosmetyki pielęgnacyjne to już nie tylko domena kobiet. Teraz również wielu mężczyzn używa kremów do twarzy i toników oczyszczających, zwłaszcza, że sporo z tych kosmetyków jest przeznaczonych specjalnie dla nich, a pokryta zmarszczkami skóra dawno przestała już być oznaką prawdziwej męskości, o czym świadczą następujące reklamy i użyte w nich uniwersalne środki perswazji językowej, jak np.: specjalna pielęgnacja, odpowiednio dobrane składniki, zaawansowane kremy do twarzy i pod oczy, właściwości przeciwzmarszczkowe, kompleksowa troska o twarz i ciało prawdziwego mężczyzny, Produkty z serii DAX MEN przeznaczone są do kompleksowej pielęgnacji męskiej skóry, która ze względu na inną strukturę i specyfikę, wymaga specjalnej pielęgnacji i odpowiednio dobranych składników. W jej skład wchodzą kosmetyki do pielęgnacji twarzy i ciała. Oprócz preparatów po goleniu o konsystencjach balsamu, żelu beztłuszczowego i płynu, DAX Cosmetics proponuje zaawansowane kremy do twarzy i pod oczy, także o właściwościach przeciwzmarszczkowych. DAX MEN to seria dziewięciu nowoczesnych preparatów, które uwzględniają specyficzne potrzeby męskiej skóry i kompleksowo troszczą się o twarz i ciało prawdziwego

181

mężczyzny. Bazą są specjalne składniki o wysokiej skuteczności, jak Tiger Grass (Tygrysia Trawa) i Aloe Vera 100%. Taktyka zakłada codzienną pielęgnację, jak też osiągnięcie konkretnych celów, takich jak wyrzeźbienie sylwetki czy likwidacja zmarszczek. Mężczyzna też zasługuje na odrobinę luksusu, a ten zapewnia nowa ekskluzywna seria dla niego – Pevonia Botanica. Men‘s Care Line to wyselekcjonowana i odpowiednio dobrana seria kosmetyków pielęgnacyjnych, łagodzących nadwrażliwość skóry, nawilżających i zmiękczających. Całość powtała na bazie pereł i kawioru, czyli najbardziej luksusowych i ostatnio ogromnie pożądanych składników produktów kosmetycznych.

Nic zatem dziwnego, że kosmetyki i inne środki służące do pielęgnacji ciała najlepiej sprzedają hasła lub teksty typu: L´ORÉAL PARIS. Ponieważ jesteś tego warta Ty też jesteś tego wart. L’Oréal MenExpert. Podaruj sobie odrobinę luksusu. Mydło Luksja. Wella. Rozbudzimy piękno Twoich włosów.

Język reklamy jest jednak prężny i można się doszukać ambiwalentnego stosunku do modelu pozytywnego myślenia, który polega tak na terminach fachowych i stopniowo rozwijających ich szeregach określeń wartościujących, jak również na ich minimalizacji czy wręcz ich eliminacji. Bardzo dobrze jest to widoczne na przykładzie reklam perfum. Tekst reklamowy został tutaj ograniczony do nazwy produktu i krótkiego sloganu, najczęściej w postaci równoważnika zdań, np.: Zegna. Nowy męski zapach.

Old Spice. Zapach prawdziwego mężczyzny. Armani Code. Tajemniczy kod kobiety.

Perswazyjnie nacechowanym terminem fachowym jest tutaj samo słowo zapach w użyciu mieszanki składników aromatycznych, którego nobilność zostaje podbudowana poprzez użycie jego obcojęzycznego ekwiwalentu fragrance, najczęściej z kwalifikatorem new. 182

Takie teksty reklamowe odwołują się najczęściej do kulturowo wykreowanych stereotypów czy pożądanych modeli ludzkich zachowań w świecie i człowieka mającego w nim swoje miejsce. Gdy więc w reklamie perfum praktycznie jedyną słowną informacją jest slogan zawierający słowa mężczyzna lub męski, jak w przykładach Zegna. Nowy męski zapach i Old Spice. Zapach prawdziwego mężczyzny, czy też kobieta, jak w przykładzie Armani Code. Tajemniczy kod kobiety, to wówczas funkcja informacyjna tekstu ściśle splata się z rolą ekspresywną. Wyraz mężczyzna czy kobieta nie oznacza bowiem wyłącznie dorosłego osobnika płci męskiej lub żeńskiej, ale wnosi również cały zestaw znaczeń pozytywnych, wartościujących dany produkt, a łączących się z wszystkimi dodatnimi cechami „męskości” czy „kobiecości”. Mężczyzna w tym sensie to również człowiek przedsiębiorczy, odważny, odnosi sukcesy w każdej dziedzinie swojego działania; kobieta zaś jest osobą młodą, piękną, zadbaną, zmysłową i namiętną. Reklamy kosmetyków i innych środków pielęgnacyjnych są nobilitowane przez użycie terminu fachowego laboratorium (wymiennie ośrodek badawczy, placówka badawcza, klinika medyczna itp.) określającego „specjalnie wyposażone pomieszczenie, przeznaczone do przeprowadzania badań i doświadczeń naukowych” (Słownik języka polskiego 2007, t. 2, s. 383). Treść zawarta w tak skonstruowanej definicji wręcz powoduje, że w nazwach wybranych firm pojawia się sama nazwa laboratorium lub jest wyeksponowany nierozerwalny i wzajemnie uwarunkowany związek danej firmy z pracującymi dla niej laboratoriami, np.: Ultra Doux stworzona i gwarantowana przez Laboratoires Garnier Paris. Na upalne dni lata Laboratorium Kolastyna przygotowało bogatą serię nowoczesnych kosmetyków do opalania. Laboratoria Vichy od 60 lat specjalista w dziedzinie pielęgnacji i zdrowia skóry. Naukowcy z ośrodków badawczych Vaseline opracowali produkt, który wspomaga odnowę skóry.

183

Przekonanie to jest o tyle istotne, że sama definicja zakłada obiektywizm uzyskanych wyników oraz rzetelność i precyzyjność naukową. Jak trafnie zauważa P. H. Lewiński, „do badań laboratoryjnych nie tylko można, ale należy mieć zaufanie” (Lewiński 1999, s. 139). Termin laboratorium jest najczęściej uzupełnione o drugi termin, ze względu na swój charakter naukowy również nacechowany perswazyjnie, test określający „próbę lub badanie sprawdzające, jak coś działa, jak reaguje na coś, z czego się składa lub czy coś zawiera” (Słownik języka polskiego 2007, t. 5, s. 353). Oba dane terminy realizują się najczęściej za pośrednictwem czasowników przebadać, przetestować, ocenić, np.: Szampon Clear został przebadany laboratoryjnie. Testy naukowe wykazały niezaprzeczalną skuteczność produktu. Testy kliniczne dowodzą, że nowa pasta Signal, stworzona do walki z kamieniem nazębnym pomaga zapobiegać. * * *

Podsumowując wyżej przedstawione rozważania, można stwierdzić, że użycie terminu w tekstach reklamowych pełni trzy podstawowe funkcje: 1. u p r a s z c z a k o m u n i k a c j ę – ponieważ jest precyzyjny a w tekstach reklamowych chodzi o konkretne, nie podlegające wątpliwości wskazanie cech pożądanych produktu; 2. w a r t o ś c i u j e – ponieważ samo użycie terminu jest już wartością; 3. u w i a r y g a d n i a c a ł y p r z e k a z – dzięki swojemu podłożu naukowemu i badawczemu. Funkcja perswazyjna terminów fachowych wraz z wyrażeniami wartościującymi używanych w komunikatach reklamowych polega raczej na oddziaływaniu na podświadomość potencjalnego odbiorcy niż na bezpośrednim kształtowaniu jego postaw i wyborów.

184

Literatura

B a r t h e s R., 2000, Mitologie. Wydawnictwo KR, Warszawa. L e w i ń s k i P. H., 1999, Retoryka reklamy. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Słownik języka polskiego, 2007, red. M. Bańko, t. 1–5, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Z i m n y R., 2008, Kreowanie obrazów świata w tekstach reklamowych. Wydawnictwo Trio, Warszawa. Summary

The author presents ways of use terminology in advertising. Takes into account mainly cosmetics and cars and states that typical feature of advertising texts is self-presentation of those products. The author notices that terms used in advertisement of cosmetics and cars emphasize its persuasive function. Then analyses following functions of terms which occur in advertisement: simplification of communication, valuation, media credibility.

185

we, występujące w materiałach propagandowych czeskich i polskich banków, przy czym za termin przyjmuje się

Mirela SOLICH

[…] wyraz lub połączenie wyrazowe o specjalnym, konwencjonalnie ustalonym znaczeniu naukowym lub technicznym [...]. Zwroty naukowe lub inaczej terminy naukowe wymagają dokładnego określenia czyli tzw. definicji, aby wiadome było, w jakim znaczeniu używa się danych wyrazów (Doroszewski 1997–1997, s. 115).

Czesko-polska terminologia bankowa

Podobną definicję terminu znajdziemy w czeskiej lingwistyce:

Już od starożytnych czasów występowało zjawisko obrotu pieniądzem. Wraz ze wzrostem cywilizacyjnym coraz bardziej rozwijało się zagadnienie bankowości. Rozwój gospodarczy i coraz powszechniejszy handel zagraniczny (bardzo pomogło w tym założenie Unii Europejskiej) wymusiły również zmiany w funkcjonowaniu banków. Współczesne banki nie działają już tylko w obrębie jednego państwa, ale posiadają rozbudowany zasób usług zagranicznych, a niektóre stały się wręcz bankami międzynarodowymi. Wraz ze wzrostem zapotrzebowania na międzynarodowe usługi bankowe konieczne stało się unormowanie zagadnień związanych z tą tematyką. Zagadnienia związane z bankowością należą do jednych z najtrudniejszych i wymagają bardzo sprecyzowanego dobierania słownictwa. Dlatego nieodzowne stało się wykorzystywanie nowoczesnych źródeł informacji (np. Internet) oraz coraz większej ilości opracowań związanych z tą tematyką. W komunikacji bankowej zasadniczą rolę pełnią terminy, zarówno te oficjalne, jak też profesjonalizmy. Nie tylko skracają one komunikację, prowadząc do skutecznej komunikacji (porozumienia się w zakresie rozważanego zagadnienia, operacji), ale także ujednoznaczniają, precyzują wypowiedzi rozmówców. Z tego też względu bankowość posiada bardzo rozbudowany system terminologiczny, niekiedy nawet niemożliwy do przełożenia na drugi język, o czym poniżej. Niniejsza praca ma na celu zaprezentowanie materiału leksykalnego dotyczącego terminów związanych z bankowością w języku polskim i czeskim. Na określenie wspólnych i odmiennych miejsc w obu językach pozwoli nam porównanie czeszczyzny z polszczyzną. Bazą materiałową będą terminy banko187

[…] odborné pojmenování s přesným jednoznačným významem; přesnější pojmenování vůbec; (log., v symbolické logice) výraz určitým způsobem definovaný (Slovník spisovného jazyka českého 1989, s. 369).

1. Bankowość jako sfera komunikacji codziennej

Słowo bank sięga XVI w. i pochodzi od włoskiego słowa banca oznaczającego ławę (stół), przy którym wykonywano czynności związane z wymianą pieniędzy (wówczas jeszcze kruszcowych) (Krzyżkiewicz 2002, s. 33). Obecnie można spotkać różne rodzaje definicji słowa bank. Najczęściej spotykane wiążą się z charakterystyką prowadzonej działalności bankowej. Najprościej można powiedzieć, że bank jest osobą prawną, a istotą jej działalności jest obrót pieniędzmi klientów (które podlegają zwrotowi) oraz udzielanie kredytów na własny rachunek. Podstawowe funkcje banku to: – funkcja depozytowa, – funkcja kredytowa, – rozliczenia pieniężne pomiędzy klientami, – pośredniczenie w transakcjach rynkowych, – czynności usługowe (np. porady) (Krzyżkiewicz 2002, s. 33).

Polskie prawo bankowe operuje pojęciem czynności bankowych, którymi są:

– przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub terminowych, – prowadzenie rachunków bankowych, – udzielanie kredytów, 188

– udzielanie i prowadzenie gwarancji bankowych oraz otwieranie akredytyw, – emitowanie bankowych papierów wartościowych, – przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych, – wydawanie, rozliczanie i umarzanie pieniądza elektronicznego, – udzielanie pożyczek pieniężnych oraz kredytów konsumenckich, – operacje czekowe i wekslowe, – wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu, – terminowe operacje finansowe, – nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych, – przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych, – wykonywanie czynności obrotu dewizowego, – udzielanie i potwierdzanie poręczeń, – wykonywanie czynności zleconych, związanych z emisją papierów wartościowych (Krzyżkiewicz 2002, s. 63). Poza wyżej wymienionymi czynnościami bankowymi banki mogą również:

– nabywać akcje i udziały innej osoby prawnej, a także dokonywać zmiany swych wierzytelności na składniki majątku dłużnika, – zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych i dokonywać obrotu papierami wartościowymi, – nabywać i zbywać nieruchomości oraz wierzytelności zabezpieczone hipoteką, – świadczyć usługi konsultacyjno – doradcze i inne usługi finansowe (Krzyżkiewicz 2002, s. 33).

Czechy posiadały bardzo silnie rozbudowaną bankowość komercyjną (w stosunku do krajów Europy Wschodniej). Również międzywojenna Czechosłowacja jako państwo odzyskało odrębność walutową po I wojnie światowej. Do tego czasu system pieniężny na ziemiach czeskich nie różnił się od austriackiego za sprawą wprowadzonego do obiegu w 1750 r. talara konwencjonalnego. W 1929 roku na terenie 189

Czech działało 31 banków komercyjnych np. Živnostenská Banka, Pražská Úveřni Banka, Česka Průmyslová Banka. Działało również kilka banków kontrolowanych przez kapitał niemiecki oraz sześć banków hipotecznego kredytu długoterminowego np. Žemská Banka i Hypotečna Banka. Sytuacja obecnie wygląda podobnie. Według danych z roku 2012 na rynku czeskim istniały 44 banki. Cześć z nich stanowiły banki wyspecjalizowane, które nie oferują pełnego zakresu usług, np. Česká exportní banka (exportní úvěry), Hypoteční banka (hypotéky) lub Stavební spořitelna (stavební spoření a úvěry). Listę banków można znaleźć na stronie internetowej: http://www.bankyvceskerepublice.cz. Zakres czynności obsługi bankowej w Czechach jest podobny do sytuacji w Polsce. Różnice są jedynie w zakresie rozwiązań produktów bankowych, co widać w przypadku definiowania danego produktu w języku obcym (tłumaczenie definicji czeskiej lub tworzenie definicji polskiej). 2. Terminy bankowe i ich opis strukturalny

Wśród terminów używanych w bankowości występują wyrazy słowotwórczo motywowane jednowyrazowe, jak również wielowyrazowe. W przypadku terminów jednowyrazowych w większości wypadków mamy do czynienia z wyrazami niepochodnymi, będącymi bazami słowotwórczymi. W zgromadzonym materiale znajdują się formacje rzeczownikowe i czasownikowe. Zatem można powiedzieć, że gros terminologii jednowyrazowej tworzą nazwy utworzone na potrzeby danego produktu bankowego, nie odwołujące się od innego produktu. Przykładem mogą tu być wyrazy polskie: akcja, awizo, czek, kredyt, cesja, debet, weksel, depozyt, filia, saldo, konto, lokata, forex, gotówka, odsetki, rata, zwłoka, odsetki, kredyt, waluta, i czeskie: avízo, banka, bonita, bond, burza, částka, debet, depozit, hotovost, kiosk, kredit, měna, penale, saldo, šek, účet, úrok, úvěr, měna, vklad. Natomiast w przypadku polskich nazw pochodnych w słownictwie związanym z bankowością możemy zaobserwować występowanie morfemów zarówno rodzimych, jak i obcych, np.: bez-: bezgotówkowy, nie-: niewypłacalny, o-: oprocentowanie, po-: powiązany, pod-: pod190

pis, pro-: prowizja, przed-: przedłożenie, u-: udział, wy-: wypłacenie, wypłacalność, za-: zaciągnięty, zadłużenie; -in-: inwestycja, inflacja, -ing: banking, headging, leasing itp. Podobną sytuację pod względem strukturalnym znajdujemy w czeskiej terminologii bankowej. Czeskie jednowyrazowe terminy związane z bankowością tworzone są za pomocą formantów słowotwórczych dobrze znanych i produktywnych w języku czeskim: pro-: prodlení, provize, po-: pobočka, pohledávka, pře-: převod, s-: splatnost, splátka, z-: zmocněnec, zmocnitel, -ář: akcionář, -ina: jistina, lub obcych: in-: investice, inflace, -ing: banking, headging. Wyszczególnione prefiksy i sufiksy należą do najbardziej produktywnych morfemów wykorzystywanych przez współczesny język czeski. Terminologia bankowa jednowyrazowa nie jest grupą szczególnie rozbudowaną. Zastosowanie funkcji mutacyjnej oraz transpozycyjnej do tworzenia morfemów słowotwórczych sugeruje, że tematyka ta nie jest semantycznie bogata. Jednak wymaga ona konieczności precyzyjnego i dokładnego formułowania zagadnień. W komunikacji bankowej, jak wskazuje powyższy podział, są zasadniczo wykorzystane trzy grupy: a) nazwy wytworów czynności (najliczniejsze), b) nazwy czynności, c) nazwy wykonawców czynności.

Poszczególne terminy nazywają najważniejsze, najbardziej frekwentowane i podstawowe zjawiska, z którymi spotykamy się w ujęciu bankowości. Biorąc jednak pod uwagę, jak skomplikowane i dokładnie sprecyzowane muszą być terminy związane z bankami i bankowością, wykorzystanie zagadnień wielowyrazowych byłoby znacznie bardziej precyzyjne. Jednak ich opis będzie stanowić osobną analizę. 3. Definiowanie terminów bankowych

O ile analiza strukturalna wskazuje na podobne zasady panujące przy tworzeniu terminów bankowych, o tyle analiza semantyczna jest już dużo bardziej trudna. Największy problem sprawia tzw. kreatyw191

ność bankowa, która dąży do tego, aby nowy produkt posiadał nową nazwę, mimo że niekiedy odwołuje się do gniazda zawierającego podobne operacje. Z tego względu zebrane terminy można podzielić na trzy grupy. Do pierwszej będą należały terminy odnoszące się do produktów tożsamych w Polsce i w Czechach, w drugiej znajdą się terminy częściowo ujmujące podobne produkty, trzecią zaś grupę będą tworzyć terminy nieposiadające swoich odpowiedników w języku drugim (czeskim lub polskim). Wprawdzie możemy tworzyć ich polskie (czy czeskie) tłumaczenia, które przybliżą zrozumienie zasad działania produktu bankowego, to jednak ekwiwalencji ich nigdy nie będziemy w stanie wskazać. Jest to związane z tym, że każdy bank chce mieć swoje odmienne produkty. Szuka więc nowych rozwiązań lub modyfikuje dotychczasowe, a pod nową nazwą często kryje ich powiązanie z innymi produktami. Spójrzmy na kilka przykładów. akcjonariusz – współwłaściciel spółki akcyjnej, posiadacz akcji spółki money.pl lub innych; powszechnie używana w USA nazw udziałowca (akcjonariusza) (Sfib). akcionář – majitel akcií, s nimiž jsou spojena práva akcionáře (viz akcie). Podle svého podílu na celkovém počtu akcií může být minoritní (menšinový) nebo majoritní (většinový). Větší množství držených akcií znamená větší možnost ovlivňovat činnost akciové společnosti. F

licencja bankowa – zezwolenie na prowadzenie działalności bankowej wydawane przez Komisję Nadzoru Bankowego po spełnieniu określonych warunków przez wnioskodawcę (mfiles.pl). bankovní licence – správní akt vydaný ČNB, na jehož základě je česká akciová společnost nebo pobočka zahraniční banky se sídlem mimo území EU oprávněna na území ČR vykonávat bankovní činnost (cnb.cz). awizo – pisemne zawiadomienie o dokonaniu operacji handlowej, giełdowej albo bankowej lub nadejściu towaru (pl.wikimedia.org). avízo – zpráva, která oznamuje provedenou akci zúčastěné straně (financnivzdelani.cz)

akcja (udział) – papier wartościowy stwierdzający udział akcjonariusza w majątku spółki akcyjnej w wyniku czego przysługują mu określone prawa, wśród których najważniejszymi są: prawo do uczestniczenia w podziale zysków spółki, prawo do uczestniczenia w kierowaniu spółką oraz prawo do majątku spółki w razie jej likwidacji (biznes-informator24.org). akcie – cenný papír, s nímž jsou spojena práva akcionáře jako společníka podílet se na řízení akciové společnosti, jejím zisku a na likvidačním zůstatku při zániku společnosti

192

a právo získávat předkupní právo na nově emitované akcie. Akcie vydává každá akciová společnost, k jejich nabízení veřejnosti nebo obchodování na veřejném trhu, např. na burze, je nutné povolení ČNB (FMV).

giełda papierów wartościowych – to rynek, na którym na zlecenie posiadaczy rachunków inwestycyjnych dokonuje się transakcji kupna-sprzedaży akcji, obligacji (skarbowych i korporacyjnych), wariantów, opcji i certyfikatów inwestycyjnych (money.pl). burza – instituce, která organizuje trh s investičními nástroji. Organizování trhu s investičními nástroji obvykle zachrnuje stanovení postupů, kterými se na základě poptávky a nabídky dojde k uzavření obchodu s investičním nástrojem. Obchodovat na burzovním trhu vlastním jménem pouze obchodníci s cenými papíry. Burzovní trh může být trhem regulovaným nebo volným (cnb).

Wszystkie wyżej wymienione terminy nazywają produkty znane w Polsce i w Czechach. Jednak ze względów pozamerytorycznych ich definicje są konstruowane nieco inaczej. W pierwszym i drugim przypadku (akcjonariusz i licencja bankowa) mamy do czynienia z asymetryczną definicją: polskie wyjaśnienie sposobu działania produktu ogranicza się do niezbędnych informacji, gdy tymczasem czeskie podaje jeszcze inne współzależne informacje. Odwrotną sytuację zauważamy w trzeciej definicji (awizo), gdzie jest określony sposób powiadamiania (przekazywania informacji):pisemne zawiadomienie i ogólne stwierdzenie zpráva. Ostatnie dwa przykłady (akcja i giełda papierów wartościowych) pokazują, że informacje uzupełniające mogą być niezależne od stopnia powiązania, ale od nadawcy, który selektywnie do nich podchodzi. Ten aspekt widoczny jest jeszcze wyraźniej w poniżej podanym haśle obrót bezgotówkowy: obrót bezgotówkowy – polega na regulowaniu rozrachunków między podmiotami za pośrednictwem i pod kontrolą banku. Może być w formie: a) polecenia przelewu; b) czeku rozrachunkowego (bezgotówkowego); c) akredytywy; d) weksla; e) okresowych rozliczeń saldami; f) rozliczeń planowych; g) karty kredytowej (monay.pl ). bezhotovostní operace – operace uskutečňovaná bez použití fyzických peněz (hotovosti) prostřednictvím bankovních převodů a dalších účetních operací (banky.cz).

W takich przypadkach trzeba wziąć pod uwagę konkurencję między bankami, które walcząc o klienta, starają się podawać te informacje, które mogą klienta zaspokoić lub przekonać do rzetelności tego właśnie 193

banku. To powoduje, że pojawiają sie dwie czy trzy definicje tego samego produktu, trochę różniące się od siebie, np.:

rachunek bieżący – aktywny rachunek w banku lub towarzystwie budowlanym, na który można wpłacać depozyty i z którego można wpłacać depozyty, i z którego można dokonywać wypłat za pomocą czeku, z bankomatu, za pomocą stałego zlecenia i polecenia zapłaty (Sfib). běžný účet – 1. bankovní účet vedený u banky, na kterém má majitel účtu (klient) uloženy své peníze. S peněžními prostředky může bezprostředně uskutečňovat různé hotovostní či bezhotovostní transakce (Fpv.cz). 2. bankovní účet, na kterém má klient uloženy peníze, které si může kdykoli vybrat nebo vložit další (s ohledem na podmínky stanovené bankou). Vklady a výběry peněžních prostředků z běžného účtu může klient uskutečňovat různými způsoby, například v hotovosti či pomocí bezhotovostních převodů z jiných účtů nebo na jiné účty (např. výplaty mzdy od zaměstnavatele či platby za poskytované služby) (banky.cz).

Można więc postawić pytanie o zakres definiowania terminów bankowych, które przecież muszą być precyzyjne, jak również jednakowo werbalizowane w każdym banku, jeśli jest to ten sam produkt. Odpowiedzią może być podział definicji na jądro i część fakultatywną. Pierwszy element musi pozostać taki sam dla każdego banku. Może być jedynie innymi słowami werbalizowany. Drugi zaś pozwala na nieznaczną kreatywność pracownika bankowego. Nieznaczną, ponieważ nie może ona zdominować części podstawowej, inwariantnej. W przeciwnym przypadku klient zacznie „gubić się” w prowadzonym dyskursie i w pewnym momencie go przerwie, a to jest sytuacją przeciwną do tej, która jest przypisana terminologii (uprecyzyjnienie i ujednoznacznienie komunikowanych treści). * * *

Celem niniejszego artykułu było zaprezentowanie terminologii bankowej w języku polskim i czeskim oraz analiza semantyczno-strukturalna zastosowanego słownictwa. Określenie bowiem wspólnych i odmiennych miejsc w językach polskim i czeskim pozwoliło porównać polski i czeski system słowotwórczy w zakresie tworzenia terminologii i słownictwa specjalistycznego. Pozwoliło również wskazać na zakres modyfikacji definicji jednowyrazowych terminów bankowych. 194

Literatura

B a c h m a n n o v á J., 2002, Encyklopedický slovník češtiny. NLN, Praha. D o r o s z e w s k i W., 1996–1997, Słownik języka polskiego. PWN, Warszawa. G a j d a S., 1990, Teoria terminu. Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Powstańców Śląskich w Opolu, Opole. H a v r á n e k B., 1989, Slovník spisovného jazyka českého. Akademia, Praha. K o p a l i ń s k i W.,1983, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wiedza Powszechna, Warszawa. K r z y ż k i e w i c z Z., 2002, Podręcznik do nauki bankowości. Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa. Summary

The authoress, in her article, describes the Czech-Polish banking terminology. In the first part of the article she presents banking as a sphere of everyday communication. Then deals with formative analysis of the bank terms. In the last part of the article she introduces definitions of terms used to describe popular banking products, for example: bankovní licence – licencja bankowa, giełda papierów wartościowych – burza.

195

Katarzyna JURKIEWICZ

Czesko-polska terminologia kulinariów 1. Wstęp

Współczesna kuchnia czeska oparta jest na tradycji kulinarnej ziem czeskich, na którą duży wpływ miała kuchnia niemiecka, co było wynikiem złożonych dziejów Królestwa Czeskiego, od średniowiecza związanego z Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego (za panowania Przemyślidów i Luksemburgów) oraz – później – z Monarchią Austriacką (za panowania Habsburgów). Można zatem spodziewać się, że jest to kuchnia preferująca potrawy dość tłuste i ciężkostrawne. Potwierdza to najchętniej spożywana przekąska – smažený sýr w housce, czyli panierowany żółty ser smażony na głębokim tłuszczu, podawany z bułką z dodatkiem tatarské omačky – sosu tatarskiego, oraz párek v rohliku, który w języku polskim dziś znany jako hot dog, jest to rodzaj gorącej parówki z zimnym sosem (najczęściej z musztardą, choć czasami też z majonezem) wkładanej do podłużnej bułki. Na marginesie dodajmy, że tradycyjnymi i równie popularnymi przekąskami są: marynovaný (nakládaný) hermelin – marynowany w oliwie z ziołami ser pleśniowy oraz utopence – serdelki marynowane w occie, potocznie zwane po polsku topielce. Słynna w Czechach jest również pražská šunka (szynka praska) oraz tlačenka (salceson). Ciekawym elementem czeskiej kuchni są także chlebičky – niewielkie kanapki z różnorodnymi dodatkami, które są sprzedawane w sklepach spożywczych. Czeska kuchnia zna także inne przekąski, które są ulubione przez naszych południowych sąsiadów. Są to topinky – kromki chleba smażone na oleju lub maśle, natarte czosnkiem i podawane z dodatkami np. szynki czy sera. Najbardziej klasyczną topinką jest topinka švejkovská, czyli kromka chleba z jajkiem sadzonym, plastrem szynki oraz z tartym 197

serem. Jeśli chodzi o sery, to warto wspomnieć o najsłynniejszych serkach ołomunieckich (olomoucké tvarůžky). Charakteryzują się one dość intensywnym zapachem oraz smakiem. Warto również wspomnieć o nowince kulinarnej, która zaliczana jest w Czechach do zdrowej żywności, a mianowicie o šmakounie. Šmakoun konsystencją oraz wyglądem przypomina ser mozarella, zawiera dużo białka, dzięki czemu przez niektóre osoby stosowany jest jako zamiennik mięsa lub uzupełnienie diety ubogiej w mięso. Już po tym krótkim przeglądzie najpopularniejszych potraw w Czechach i próbach podania ich polskich odpowiedników można się przekonać, że nazwy te są ustabilizowane. Swoją formą i funkcją nawiązują do zasad funkcjonowania terminu, który Hanna Jadacka określa jako „jedno- lub wielowyrazowy odpowiednik pojęcia z określonej dziedziny nauki lub techniki [dodajmy – innych dziedzin życia codziennego – przyp. H.J.], mający znaczenie wyraźne i używany przez specjalistów w tekstach fachowych” (Jadacka 1996, s. 25). Ponadto służą one do szybkiego komunikowania się między poszczególnymi osobami wykonującymi określony zawód (tu: kucharza), co jest kolejnym punktem stycznym nazw kulinarnych z teorią terminu. Terminami naukowymi posługują się dziś prawie wszyscy zarówno w komunikacji fachowej, jak też codziennej. Terminy bowiem coraz częściej przenikają do języka komunikacji codziennej, stając się częścią słownictwa ogólnego. Jest to wymóg współczesnego świata, ponieważ świat się zmienia, technika się udoskonala i coraz szerzej wkracza do życia codziennego, dlatego też słownictwo musi dopasowywać się do czasów, w którym żyjemy. Ponadto terminy skupiają się wokół określonych tematów, dziedzin życia społecznego, techniki itp., tworząc warstwę słownictwa, zwaną terminologią. Według autorów Słownika języka polskiego (s. 1022) terminologia to ogół terminów, słownictwa danej dziedziny, wiedzy, techniki. Terminologia jest tylko w pewnym stopniu wspólna, często odpowiadające terminom odpowiednie pojęcia są zupełnie różne. Najnowsza terminologia naukowa i techniczna stale się powiększa, znają ją jedynie i to nie zawsze, specjaliści w danej dziedzinie nauki i techniki (Jadacka 1976, s. 35).

198

Zatem terminologia pełni istotną rolę w danej dziedzinie życia społecznego, jest również bardzo ważna także w zawodzie kucharza, który jest nie tylko specjalistą w przygotowywaniu posiłków. Owo nawiązanie do różnych zawodów, w których terminologia jest jednym z najważniejszych elementów języka, najwyraźniej widać w tworzeniu nowych nazw potraw. Jednak ich struktura (zwłaszcza semantyczna) jest daleka od niesienia jednoznacznej i komunikatywnej informacji. Z tego względu nie będziemy się tą częścią nazw potraw zajmować. Przyjrzymy się jedynie tradycyjnym nazwom, których stabilizacja znaczeniowo-strukturalna wykazuje znaczną miarę. 2. Pole semantyczne potraw jako sposób organizacji terminów kulinarnych

Jak już wspomnieliśmy, zarówno nazwy potraw, jak też terminy skupiają się wokół określonych tematów, zagadnień, które na gruncie językoznawstwa możemy nazwać polem znaczeniowym czy polem językowym. Ich opis można znaleźć w wydanej w 1980 roku monografii Władysława Miodunki zatytułowanej Teoria pól językowych. Społeczne i indywidualne ich uwarunkowania. Z tego względu przedstawmy najpierw podstawowe założenia tej metody, której początki można znaleźć we francuskiej teorii centrów zainteresowań, wykorzystanej w ówczesnej glottodydaktyce, prezentującej słownictwo tematyczne stosowane w nauczaniu języka obcego1. W drugiej połowie XX wieku (m.in. w Encyklopedii językoznawstwa ogólnego pod red. K. Polańskiego) teorię tę rozwinięto w formie teorii pól semantycznych (znaczeniowych). W płaszczyźnie leksykalnej czynnikiem porządkującym pole jest zbiór jednostek określany też jako pole leksykalne, wyrazowe lub znakowe. Innymi słowy, jest to określany 1 W latach osiemdziesiątych Słownik terminologii językoznawczej nie uwzględniał niniejszego zagadnienia, ponieważ – zdaniem autorów Słownika – teorii tej brakowało odpowiedniego komentarza krytycznego, nie mogła więc wejść w skład opracowania. Jako pierwszy profesjonalną definicję przedstawił Michał Głowiński w Słowniku terminów literackich (Pawlak 2011, s. 10).

199

jako wewnętrznie uporządkowany (pod względem paradygmatycznym i syntagmatycznym) zbiór leksemów reprezentujących zbiór pojęć, związanych jednym pojęciem nadrzędnym, np. intelektu, piękna, pokrewieństwa, barwy. W naszym przypadku hasłem organizującym pole semantyczne będzie potrawa, a podpolem rodzaj posiłku. Słownictwo postrzegane jest w nim jako system, co oznacza, że koncepcja pola wypływa ze strukturalistycznego podejścia do języka. Sądzi się, że istotą teorii pól językowych stały się badania Ferdinanda de Saussure’a, podsumowane w Kursie językoznawstwa ogólnego. Zgodnie z twierdzeniem Saussure’a szczególnym i prawdziwym przedmiotem językoznawstwa był język omawiany sam w sobie. Leksyka pola nie jest traktowana jako zwykły inwentarz. Z tego względu nie jest to nieuporządkowany zbiór nazw, ale konstrukcja systemowa2. Należy tu podkreślić, że geneza teorii pól językowych pochodzi z językoznawstwa niemieckiego. Pierwszym inicjatorem definicji pola językowego był Jost Trier, który nawiązał do założeń znaczenia Fernanda de Saussure’a. Znaczenie bowiem, czyli signification, to skontrastowane wartości językowe wypływające z systemu językowego. Ferdinand de Saussure dostrzegł, że język to system, w obrębie którego występują wyrazy łączące się ze sobą i wzajemnie określające, tworząc związki asocjacyjne i syntagmatyczne. Związki asocjacyjne rozumiał jako grupę wyrazów, mającą formalną część wspólną (sufiks, temat fleksyjny itp.), których kwintesencją jest podobieństwo znaczeń. O Trzeba wspomnieć, że równolegle do tej pracy powstała monografia pola wyrazowego (pola językowego) w ZSRR. W Polsce natomiast pierwszy do teorii pól językowych nawiązał Adam Schaff. W tym samym czasie koncepcją tą zajęli się inni polscy językoznawcy. Dyskusję zainicjowała pozytywna wypowiedź J. Wierzchowskiego w artykule Rozczłonkowanie zasobu leksykalnego. Autor docenił pomysłowość zjawiska, ale nie poddał go wnikliwej analizie. Natomiast Danuta Buttlerowa w 1967 roku przedstawiła w swym artykule Koncepcja pola znaczeniowego główne założenia pola językowego. Opisała ona ideę pola, aczkolwiek nie dała własnej interpretacji ani przykładów zastosowania. Walery Pisarek nawiązał do teorii pól językowych w kontekście badań stylistycznych języka prasy. Oprócz prezentacji podstawowych koncepcji przeprowadził badania na podstawie tekstów prasowych i powieści Jerzego Andrzejewskiego Popiół i diament. Wyniki analizy przedstawił w artykule Pojęcie pola wyrazowego i jego użyteczność w badaniach stylistycznych. Pełną syntezę historii badań pola językowego przedstawił Władysław Miodunka. 2

200

związkach syntagmatycznych mówimy wtedy, gdy dany wyraz jest określony przez inne elementy, wyłaniające się przed i po nim w ciągu tekstowym. Pozycja wyrazu może ulec zmianie bez konieczności udoskonalenia samego leksemu, lecz poprzez zmianę składników sąsiednich. Zatem z teorii de Saussure’a wywodzi się podział na pole syntaktyczne i parataktyczne. Głównym założeniem klasycznej teorii pól językowych jest pomijanie opisu poszczególnych jednostek wyrazowych (każdej z osobna) na rzecz analizy całych grup wyrazowych, skupionych wokół hasła nadrzędnego. Ważne jest, że nie trzeba znać całego pola, żeby posługiwać się jego elementami, co w przypadku nazw potraw jest zasadniczym stwierdzeniem. Mało kto bowiem zna nazwy wszystkich potraw. Ułatwieniu zapamiętania nazw i ich aktualności służy jadłospis. Wspomniani wyżej prekursorzy pojęcia pola językowego nie wywarli aż tak wielkiego znaczenia na teorię, aby wzbudziło to dyskusję krytyczną, dlatego za twórców pomysłu pola językowego przyjmuje się lingwistów, którzy jednoznacznie sformułowali założenia teoretyczne, zmuszając tym samym środowisko naukowe do dalszego komentarza. Twórcami tymi byli: Gunther Ipsen, Jost Trier, Walter Porzig i Leo Weisgerber. Najszerszym echem odbiły się propozycje Triera i Porziga, których teorie w wielu kwestiach różnią się od siebie. Oto podstawowe różnice: Jost Trier Pole pojęcia ludzkiego systematyzuje się na pola pojęciowe wyższej oraz niższej klasy. Pole klasyfikuje się na poszczególne jednostki wyrazowe. Pola ściśle odgraniczone i zamknięte. Analiza związków paradygmatycznych.

Walter Porzig

Przedmiotem eksperymentów stają się najmniejsze pola między dwoma wyrazami, które aprobują mu rozszerzać liczbę elementów drogą ich wzajemnego podstawiania. Pole rozszerzające się, chłonące wyrazy. Pola mogą być poszerzone współcześnie i diachronicznie – wiąże się to z procesem metaforyzacji, polegającym na zachodzeniu na siebie, łączeniu różnych pól wyrazowych. Analiza związków syntagmatycznych, asocjacyjnych.

201

Pola pojęciowe to postaci, kontury wypełnione słowami, które łączy pojęcie nadrzędne.

Koncepcja od góry do dołu – od wewnętrznej strony języka przez pola pojęciowe do słów, które je zapełniają.

Koncepcja od dołu do góry, tzn. analiza rozpoczyna się od pojedynczych wyrazów łączących się z innymi.

Jednym z nowszych zastosowań teorii pola semantycznego jest praca Małgorzaty Witaszek-Samborskiej pt. Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie (Poznań 2005), która poddała analizie słownictwo kulinarne we współczesnej polszczyźnie. Autorka usystematyzowała materiał leksykalny, wykorzystując założenia teorii pól. Również i tutaj na podstawie zebranego materiału leksykalnego wyodrębniono – na wzór pracy Małgorzaty Witaszek-Samborskiej – pola wyrazowe połączone nadrzędnym semem kulinařství – kulinaria. Materiał do badań został pozyskany z pracy Jaroslava Vaška pt. Nejlepší recepty české kuchyně od A do Z (Euromedia Group, Praha 2011, 639 s.). 3. Nazwy zup i ich definicje

Poniżej umieszczamy pola zawierające wyrazy czeskie, które w dużej części pokrywają się z polskimi nazwami kulinariów, ponieważ w swej strukturze kuchnia czeska jest dość podobna do kuchni polskiej: na danie obiadowe składają się zupa (polévka) i drugie danie (hlavní jídlo). Wśród zup najczęściej wymienia się: bramborová polévka (ziemniaczana), dršťková polévka (flaki), gulášová polévka, rajská polévka (pomidorowa), zeleninová polévka (jarzynowa), zelná polévka (kapuśniak), slepičí polévka (rosół drobiowy) oraz dziś mniej znane w Polsce: česneková polévka (zupa z dużą ilością czosnku) czy čočková polévka (zupa przygotowana z soczewicy). Do zup typowo czeskiej kuchni zaliczymy: kulajdę (przygotowuje się ją ze śmietany, jajek, ziemniaków oraz grzybów) oraz ovarovą polévkę (zupa składająca się z mięsa wieprzowego, warzyw i kaszy, przygotowana podczas świniobicia). Udział poszczególnych nazw w podpolach ZUPY RYBNE, zupy mięsne i zupy warzywne przedstawia poniższa tabela. Jest to pole licznie rozbudowa202

ne, zwłaszcza w przypadku zup warzywnych. Nazwa pola Zupy rybne

Zupy mięsne

Zupy warzywne Inne zupy

RAZEM

ilościowy 4

4

13

3

24

Poznámka Toto množství je asi na třílitrový hrnec. Udział

Podobnie w przypadku terminu bramborová polévka:

BRAMBOROVÁ POLÉVKA

procentowy 16,7

16,7

54,1

12,5

100,0

Nieco inaczej wygląda ich zestaw w Polsce. Wśród zup największą popularnością cieszą się flaczki, w języku czeskim dršťková polévka, a także zupa ziemniaczana (bramboračka) czy zupa pomidorowa (rajská polévka). Jeśli przyjrzymy się tym nazwom z językoznawczego punktu widzenia, to zauważymy, że odwołują się one do tych samych podstaw leksykalnych i posiadają podobną strukturę „nazwa głównego produktu + leksem cz. polévka/pol. zupa”. Zatem ich opis jest dość ułatwiony, chociaż jest to złudne stwierdzenie, ponieważ w definicji takiej zupy znajdujemy szczegółowy opis składu i kolejności dodawania składników zupy, np. dršťková polévka Suroviny: 1kg syrových drštěk, kořenová zelenina (mrkev,celer,petržel), sádlo, jíška (máslo + polohrubá mouka ), 10 celých pepřů, sladká paprika (sladká), majoránka, drcený kmín, česnek, petrželka, sůl, pepř, Masox. Postup přípravy receptu Dršťky nakrájíme na větší kusy a dáme vařit do studené vody. Přivedeme k varu, vodu slijeme. Zalijeme znovu studenou, opět přivedeme k varu. To opakujeme 3x až 4x. Potom dršťky nakrájíme na nudličky, zalijeme studenou vodou, osolíme, přidáme celý pepř a vaříme, až jsou měkké. Na sádla si osmahneme cibuli a kořenovou zeleninu pokrájenou na kostičky, přidáme papriku, zalijeme vývarem z drštěk, zahustíme jíškou a povaříme, až zelenina změkne. Přidáme vařené dršťky, dochutíme kmínem, česnekem, majoránkou, solí a pepřem a Masoxem.

Taka definicja jest czasami jeszcze uzupełniana dodatkowymi informacjami, np.: 203

Čas přípravy 55 minut Počet porcí 6 porcí Ingredience 50 g rostlinného oleje nebo sádla 1 ks středně velké cibule 300 g zmraz. směsi „pod svíčkovou“ (celer, mrkev, petržel) 60 g hladké mouky 1,6 litru pitné vody nebo Hvaru 2 kostky na slepičí nebo hovězí vývar hrst sušených hub 2–3 středně velké bram bory 1 paličku česneku 1 lžička kmínu sůl, majoránka Postup Na rozpáleném oleji (sádle) krátce orestujeme očistěnou a nakrájenou cibuli spolu s kmínem, přidáme zeleninu a ještě chvíli restujeme. Cibule nesmí začít hnědnout. Byla by hořká. Vmícháme mouku a ještě asi minutu osmahneme. Zalijeme chladným vývarem nebo vodou do které přidáme bujónové kostky, sušené houby a přivedeme k varu. Syrové brambory oloupeme, nakrájíme na menší kostky a po 5 minutách varu přidáme do polévky. Vaříme dokud zelenina, brambory a houby nejsou měkké. Do polévky přidáme prolisovaný česnek, majoránku, dochutíme solí a ještě 1–2 minuty zvolna vaříme.

Również i w tym przypadku mamy informację dodatkową, która stanowi część fakultatywną definicji nazwy bramborová polévka: Doporučená příloha Čerstvý chléb, bagety, trvanlivé slané Plivo.

3. Nazwy drugich dań i ich definicje

W tym polu znalazły się następujące grupy: dania z wołowiny, dania z wieprzowiny, dania z kaczki oraz dania z kurczaka. Jest to bardzo licz204

ne pole, które świadczy o dużej kreatywności kuchni czeskiej. Ich wielkość przedstawia poniższa tabela. Nazwa pola Dania z wołowiny

Dania z wieprzowiny Dania z kaczki

Dania z kurczaka

RAZEM

ilościowy 23 28

Udział

procentowy 23,7

28,9

10

10,3

24

100,0

36

37,1

Najbardziej charakterystycznym i znanym czeskim daniem jest: vepřo-knedlo-zelo, czyli pieczona wieprzowina, knedle (bułczane lub ziemniaczane) i zasmażana kapusta (biała albo czerwona). Dlatego pierwsze miejsce wśród czeskich dań zajmuje vepřová pečeně s knedlíky a zelím (pieczeń wieprzowa z knedlami i zasmażoną kapustą). Inne słynne danie to svíčková na smetaně (polędwica wieprzowa w śmietanowym sosie). Oczywiście podawana z knedlikami. Do lubianych potraw czeskich możemy również zaliczyć różne warianty gulaszu, który jest podawany z knedlikami. Nie można zapomnieć o potrawie vepřové koleno – jest to golonka, którą serwuje się z kapustą i chrzanem. Cenione są także bramboráky, czyli placki ziemniaczane, podawane na słono np. z gulaszem, ale też pojawiają się słodkie wariacje tego dania. Czesi często przyrządzają smaženicę – jajecznicę, z dodatkiem cebuli lub grzybów (zwykle są to prawdziwki lub kurki), przyprawioną dużą ilością kminku. Czeskie drugie dania są okraszane gęstymi sosami (omáčka), np. tradycyjnym sosem pieczeniowym (univerzalní hnědá omáčka) czy bardziej wyszukanymi: beszamelem (bešamel), sosem koperkowym (koprová omáčka), sosem grzybowym (houbová omáčka), sosem pomidorowym (rajská omáčka) itd. Wszędzie obecny natomiast jest sos tatarski (tatarská omáčka, w skrócie tatárka). 205

Natomiast typową potrawą bezmięsną jest smažený sýr, zwany też smažák. Jest to panierowany żółty ser smażony na głębokim tłuszczu. W ten sam sposób przyrządza się smażony Hermelín (czeski ser a’la camembert), którego nie należy mylić z tymże serem podawanym na zimno marynowanym w ziołowej zalewie (nakladaný Hermelín). Do takiego dania dawniej podawano gotowane ziemniaki, dzisiaj dodaje się również frytki. Należy też nadmienić, że w Czechach jada się głównie ryby słodkowodne.

Południe kraju bowiem słynie z licznych hodowli karpia (jíhočeský kapr). Tak jak w pozostałych państwach środkowoeuropejskich w czeskiej kuchni do niedawna nie było zwyczaju przyrządzania lekkich sałatek. Rodzime ekwiwalenty stanowił bramborový salát, bardzo podobny do polskiej sałatki jarzynowej (Pawlak 2011, s. 10).

Jak widać z powyższego zestawienia, kuchnia czeska znacząco różni się od kuchni polskiej. Również i w przypadku nazw dań drugich budowanie definicji jest skomplikowane. Można bowiem spotkać definicje krótkie, np.:

smažený sýr (lidově smažák) je české jídlo, které se připravuje smažením obaleného sýru typu eidam nebo ementál. Smaží se i obalovaný hermelín, příp. camembert (pak je ale v jídelníčcích označován souhrnně jako smažený hermelín) nebo i jiné druhy sýrů, například niva či olomoucké tvarůžky (smažená niva, smažené tvarůžky). Typické je pro české hostince a rychlá občerstvení, je snadný a rychlý na přípravu, je podáván s přílohou a dobře zasytí. Vzhledem k tomu, že se jedná o smažené a relativně tučné jídlo, jehož příloha navíc často bývá taktéž smažená, je považováno za nepříliš zdravé, zvláště pak při časté konzumaci.

jak również strukturalnie bardziej rozbudowane, np.:

smažený sýr Postup přípravy receptu Sýr i salám nastrouháme na hrubém struhadle. Vajíčka důkladně rozšleháme a osolíme. Hrníčky vymažeme máslem a dobře vysypeme strouhankou. Na dno šálků dáme vrstvu sýra, na ni salám, ten přelijeme 2,5 lžícemi rozšlehaného vejce, opět vrstvíme salám a nakonec sýr. Hrníčky naskládáme do vysokého pekáče, zalijeme vroucí vodou a dáme do maximálně rozpálené trouby a 25 minut zapékáme. Podáváme s tatarkou a vařenými bramborami s máslem.

206

Smažený sýr („smažák”) Ingredience na smažený sýr 4 na palec tlusté plátky tvrdého sýra mouka vejce strouhanka olej na smažení (třeba slunečnicový) 10 větších brambor sůl kmín trocha másla tatarská omáčka (nebo majonéza) zelená petrželka na ozdobení Při výběru sýru dbejte na jednu důležitou věc. Vyhněte se tzv. „nízko tučným“ sýrům. Takový sýr se vám pak na pánvy rozteče. Je to způsobeno tím, že místo tuku je v takovém sýru voda. Proto kupujte opravdové tučné sýry a je jedno jestli je to poctivý Eidam, Moravský bochník, Ementál, Čedar nebo třeba Korolowsky sýr. Pokud si kvalitou sýru nejste jisti, tak ho jednoduše zmáčkněte mezi palcem a ukazováčkem, pokud se vám do sýru prsty zaboří, tak ho nekupujte. recept na smažený sýr Recept na smažený sýr patří mezi středně těžké, ale rozhodně se ho nebojte. Se špetkou pečlivosti se dá zvládnout na jedničku. No a na podruhé to už zvládnete i se zavázanýma očima. Nejdříve si připravíme brambory. Ty oškrábeme, opláchneme a nožem pokrájíme na osminky (maličké brambory necháme v celku). Brambora se nejdříve podélně rozpůlí, pak se obě půlky podélně ještě jednou rozříznou a tak vzniknou čtvrtky a nakonec se všechny čtvrtky ještě rozpůlí. Nakrájené brambory nasypeme do hrnce s vodou, mírně osolíme, přidáme špetku kmínu a vaříme je až změknou. Než se brambory uvaří, tak si stihneme udělat smažený sýr. Nejdříve si připravíme trojobal. Do jedné misky si nasypeme mouku, ve druhé misce rozšleháme vejce se špetkou soli a do třetí misky nasypeme strouhanku. Plátky sýrů obalíme nejdříve v mouce, pak v rozšlehaném vajíčku a na konec ve strouhance. Na pánvy si pořádně rozpálíme olej, na kterém prudce osmažíme obalené sýry z obou stran. Hotové smažené sýry dáme na talířek. Měkké uvařené brambory slijeme, podle chuti omastíme máslem (kdo nechce nemusí), pořádně promícháme a naservírujeme na talířek ke smaženému sýru. Na konec stačí brambory ozdobit snítkou zelené petrželky a přidat tatarku nebo majonézu.

Podobna sytuacja występuje w przypadku pozostałych terminów. Trudno bowiem ustalić jeden wzór definicji, chociaż wydaje się, że da się wskazać pewien strukturalny wzór definicji pełnej: „skład + sposób przyrządzania + informacje dodatkowe (wzbogacające czym urozmaicające przygotowanie dania)”. 207

4. Czesko-polska ekwiwalencja pola wyrazowego TERMINY POTRAW

Można by zadać pytanie, czym różnią się pola semantyczne nazw potraw w języku czeskim i w języku polskim. W tym celu należy najpierw ustalić ekwiwalencję poszczególnych terminów czeskich. Zdarza się bowiem tak, że te same rzeczy oraz zjawiska otaczającego nas świata przybierają zupełnie inne nazwy, bywa też tak, że wyraz, który występuje w danym języku w innym wcale nie występuje. Dotyczy to zjawiska ekwiwalencji językowej oraz przystawalności rzeczywistości, mającej wpływ na ukształtowanie systemu leksykalnego danego języka. Przy analizie porównawczej pola semantycznego terminów potraw dwóch języków (języka czeskiego i języka polskiego) zastosowaliśmy trzy typy ekwiwalencji: a) e k w i w a l e n c j ę p e ł n ą – występuje dość rzadko, jest to taka ekwiwalencja, w której zakresy znaczeniowe wyrazów obu języków w pełni się ze sobą się zgadzają; b) e k w i w a l e n c j ę z e r o w ą – zdarza się często; jest to taka ekwiwalencja, gdzie wyraz pochodzący z jednego języka nie odpowiada wyrazowi w drugim języku; c) e k w i w a l e n c j ę c z ę ś c i o w ą – występuje dość powszechnie; jest to taka ekwiwalencja, w której zakresy znaczeniowe wyrazów dwóch języków zachodzą tylko w pewnej mierze. Występuje w dwóch postaciach, jako dywergencja, czyli np. jednemu wyrazowi polskiemu przypisuje się w języku obcym dwa lub więcej znaczeń. Konwergencja jest zjawiskiem odwrotnym, mianowicie kilku wyrazom z języka polskiego odpowiada jeden wyraz w języku obcym. A. P r z y k ł a d y e k w i w a l e n c j i p e ł n e j:

– rybí polévky – zupy rybne: polévka z rybího filé – zupa z filetów rybnych, polévka s plody moře – zupa z owocami morza, – zeleninové polévky – zupy warzywne: pórková polévka – zupa z pora, 208

cibulová polévka – zupa cebulowa,

Jak można było zauważyć, występowanie przykładów ekwiwalencji pełnej jest znacznie większe niż pozostałych, co jest dowodem na to, że w języku czeskim, tak jak i w języku polskim pojawiają się wyrazy podobnie znaczące.

– jiné polévky – inne zupy: boršč – barszcz,

– polévky masové – zupy mięsne: gulášová polévka – zupa gulaszowa,

Literatura

– vepřové maso – dania z wieprzowiny: vepřové na pivě – wieprzowina w piwie, vepřový kotlet s broskví – kotlety wieprzowe z brzoskwiniami, – kachna – dania z kaczki: kachna pečená s cibulí – pieczona kaczka z cebulą, kachna pomerančová – kaczka w pomarańczach,

– kuře – dania z kurczaka: kuře s ananasem a česnekem – kurczak z ananasem i czosnkiem. B . P r z y k ł a d y e k w i w a l e n c j i z e r o w e j:

Kulajda – zupa ugotowana na grzybowym wywarze , bardzo intensywnie doprawiona przyprawami, tj. kminkiem, koperkiem, zielem angielskim oraz liściem laurowym.

Bramboračka – zupa z ziemniaków. Staročeská luštěninová polévka – zupa z roślin strączkowych. Dršt’ková polévka – flaki. Hovězí pražská roláda – praska rolada faszerowana szynką, groszkiem i ryżem. C . P r z y k ł a d y e k w i w a l e n c j i c z ę ś c i o w e j:

Vepřové obalované smažené kotlety – smażone wieprzowe kotlety w panierce. Vepřové žebírko s mrkví – kotlety wieprzowe z marchewką. Vepřové plátky plněné – nadziewane polędwiczki wieprzowe. Vepřové závitky plněné kyselým zelím – rolady wieprzowe nadziewane kiszoną kapustą. 209

J a d a c k a H. 1976, Termin techniczny – pojęcie, budowa, poprawność, Warszawa. M i o d u n k a W., 1980, Teoria pól językowych. Społeczne i indywidualne ich uwarunkowania. PWN, Kraków. P a w l a k M., 2011, Czeskie i polskie słownictwo kulinarne, UAM, Poznań [praca magisterska]. P i s a r e k W., 1967, Pojęcie pola wyrazowego i jego użyteczność w badaniach stylistycznych, [w:] „Pamiętnik Literacki” LVIII. P o l a ń s k i K., J u r k o w s k i M., 1999, Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Ossolineum, Wrocław. W i t a s z e k - S a m b o r s k a M., 2005, Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie, Poznań. Strony internetowe

Http://kucharz.wieszjak.pl/serwowanie-potraw/268890,3,Kultura-jedzenia-poznaj-rytualy-jedzenia-na-swiecie.html. Http://pl.wikipedia.org/wiki/Ferdinand_de_Saussure. Http://www.smakiwroclawia.pl/artykuly/368/esnekov-polevka-i-inne-czeskie-zupy. Http://www.natemat.com.pl/smacznepodroze/zupy-swiata/halaszle-zupa-rybna.html. Http://www.smakiwroclawia.pl/artykuly/368/esnekov-polevka-i-inne-czeskie-zupy. Http://kucharz.wieszjak.pl/serwowanie-potraw/268890,3,Kultura-jedzenia-poznaj-rytualy-jedzenia-na-swiecie.html. Summary

The authoress, in her article, deals with the Czech-Polish vocabulary associated with everyday life and cooking. She starts with presentation of theory of semantic field and then describes names of soups and first meals. In the last part of the article she presents the Czech-Polish equivalents of field DISH NAMES, for example: zeleninové polévky – zupy warzywne, kachna – dania z kaczki etc.

210

Paulina SWADŹBA

Czeskie i polskie nazwy deserów – klasyfikacja i definiowanie 1. Wstęp

Wyróżniającą się cechą kuchni czeskiej jest zróżnicowanie smaków. Smakosze czeskich tradycyjnych potraw przygotowywanych na podstawie starych przepisów mogą skosztować ich obecnie, w szczególności w mniejszych miasteczkach, w gospodach czy piwiarniach, gdzie „czuć ducha czeskiej tradycji”. Jednym z wyznaczników kuchni czeskiej jest duży wybór deserów, jak np. tradycyjna žemlovka – namoczone w mleku i cukrze białe pieczywo, przekładane tartymi jabłkami lub gruszkami i zapiekane w piekarniku, przypomina zapiekankę. Niektóre z nich posiadają swoje legendy, jak np. hořické trubičky, jeden z tradycyjnych czeskich specjałów (ten deser jest wpisany na listę Unii Europejskiej jako regionalny produkt czeski). Hořické trubičky przyrządza się z cieniutkich wafelków, które zawija się w rulonik. Połączone są miodem, a także stopionym masłem. W środku wafelków znajduje się krem lub bita śmietana, a wafelki obsypane są cynamonem czy orzechami. Ten regionalny produkt wyrabia się w północnej części Czech w miasteczku Hořice. Według legendy ten specjał powstał we Francji w XV lub XVI w. Przepis na ten deser ujawnił kucharz Napoleona jednej z gospodyń Hořic, kiedy musiał uciekać z Rosji w 1812 r. Ona zaś rozpowszechniła go wśród znajomych gospodyń. Tym sposobem przetrwał do dziś. Równie znane są w Czechach ciasta i ciasteczka, których historia wypieku sięga starożytności. Prawdziwymi mistrzami w pieczeniu ciast byli Grecy. Później wypiekami zajęli się także mieszkańcy Rzymu. 211

W stolicy Imperium Rzymskiego konsumowano ciasta w podobny sposób jak w starożytnym Egipcie, czyli spożywano je z miodem. Tradycją było składanie w darze upieczonych ciast bogom. Nie tylko w Grecji czy w Rzymie czczono ciastem bogów, składając im ciasta w darze. Również Słowianie wypiekali ciasta w kształcie okręgów, czcząc w ten sposób słońce. W średniowieczu chleb coraz bardziej zyskiwał na popularności, przejmując funkcję podstawowego jedzenia, w tym ciasta, a także spełniał większą rolę niż ciasto, które w tamtych czasach było drogim przysmakiem. Z tego względu ciasto uznawano jako specjał, który konsumują ludzie majętni. Jednym z powodów zwiększającej się popularności chleba były wysokie ceny produktów potrzebnych do przygotowania ciast, przede wszystkim miodu, a także brak cukru, który w Europie do końca XVII wieku był rzadko sprzedawany. Pół wieku później Andreas Sigismund Margraff, niemiecki chemik, a także kierownik laboratorium w Berlinie, doszedł do wniosku, że buraki pastewne są tańszym dostarczycielem cukru niż trzcina cukrowa. Wtedy przypomniano sobie o ciastach, do których wypieku zaczęto używać też ubitych jajek i proszku do pieczenia. W dzisiejszych czasach podstawowymi składnikami ciast są przede wszystkim: mąka, cukier i jajka. Chociaż nie ofiarujemy ich już bogom, to nadal pieczenie ciast jest istotne w naszej tradycji, trudno sobie wyobrazić święta czy urodziny bez świeżego, pachnącego ciasta. Ponadto ciasta mają w pewnym sensie symboliczne znaczenie, np. tort weselny ma przynieść młodej parze szczęście. Tradycyjne torty piecze się w kształcie koła, symbolizującego zataczające się koło życia, co spowodowało, że pieczemy je również na urodziny. Innym symbolicznym ciastem jest piernik, który kiedyś przygotowywano w chwili, kiedy na świat miała przyjść córka. Jednak pieczono go dopiero wtedy, gdy córka wychodziła za mąż. W wielu krajach piernik piecze się także na święta Bożego Narodzenia. Do piernika wkłada się jeden cały migdał, wierząc, że ten, kto go znajdzie, będzie szczęśliwy przez cały nadchodzący rok. 212

Nie ofiarujemy już bogom ciast, jak robili to nasi przodkowie, nie doszukujemy się symboli, ale trudno byłoby nam sobie wyobrazić życie bez pięknie pachnących i świetnie smakujących domowych wypieków. 2. Pola językowe DESERY w języku polskim i czeskim

Jednym z najbardziej rozpowszechnionych sposobów porządkowania terminów jest teoria pola semantycznego, której najpełniejszy opis przedstawił Jost Trier, niemiecki językoznawca. On, jak również inni badacze (Gunther Ipsen, Walter Porzig, Johannes Andreas Jolles, Johann Leo Weisgerber, W. Porzig i inni) pola wyrazowego sprzeciwiali się „analizie znaczeniowej pojedynczych, izolowanych wyrazów, nawoływali do opisu znaczenia całych grup wyrazowych” (Miodunka 1980, s. 16), dzięki czemu układ różnych cząstek (leksemów) stanowi całość, każda cząstka ma swoje własne miejsce, które zostało ustalone przez poszczególne cząstki (pojęcia) z nią sąsiadujące.

wtedy wykorzystać kolejne pole – nazwy drzew (np. dęby, świerki, sosny itp.). Na koncepcji Triera oparte zostały przeprowadzone tu badania nazw deserów. Zebrane 122 terminy podzielono na 13 pól wyrazowych1: bábovky, buchty, dorty, koláče, krémy, lívance, moučníky, omeleta, ovocné dezerty, ovocné pohary, palačínky, pudinky, zmrzlina. Ich wielkość przedstawia poniższa tabela. Tabela 1. Statystyczne ujęcie pola wyrazowego NAZWY DESERÓW Pole wyrazowe Dorty

Moučníky

Jednakże jeśli zmienimy komponent czy go usuniemy, sprawi to, że układ zostanie przestawiony. Wartość cząstki jest zależna od całości układu. Jeśli wyraz znajduje się poza obrębem pola, jest on „odarty z treści” (czyli wieloznaczny). Warto jeszcze zwrócić uwagę na teorię W. Porziga. Fundamentalnym punktem u Porziga był ogląd naturalnie pojawiającego się podziału podczas określonych sytuacji komunikacyjnych. Można dostrzec, że wyrazy łatwo się łączą ze sobą, wystąpienie jednego wyrazu implikuje pojawienie się następnego. Przykładem na to może być czasownik szczekać, który warunkuje wystąpienie rzeczownika pies, czy czasownik lizać, który determinuje użycie rzeczownika język. Innym przykładem może być czasownik chwytać, który determinuje pojawianie się rzeczownika ręce, jednakże ręce mogą pełnić także inną funkcję. Dla Porziga polem jest „[…] wszystko to, co jest wymienne wewnątrz jednego, koniecznego związku” (Miodunka 1980, s. 23). Czasownik ścinać determinuje wykorzystanie rzeczownika drzewo, aczkolwiek musimy 213

24

16

wyrażona procentowo 19,7%

13,1%

Ovocné dezerty

14

Ovocné pohary

9

Krémy

8

Bábovky

6

4,9%

5

4,1%

Buchty

Tym sferom, systemom pojęć odpowiadają w planie językowym grupy leksykalne, które Trier nazywa „polami wyrazowymi” lub „znakowymi” (Buttler 1978, s. 299).

wyrażona liczbowo

Ilość

Palačínky Koláče

Lívance

Omeleta

9

7,4% 7,4%

9

7,4%

7

5,7%

6

Pudinky

5

RAZEM

122

Zmrzlina

11,5%

4

6,5%

4,9% 4,1%

3,3%

100%

Największym polem okazały się torty (dorty) – 24 terminy, a najmniejszym lody (zmrzlina) – 4 terminy. Wypisane desery to przede wszystkim nazwy wielowyrazowe (dwu- lub trzywyrazowe terminy). Są to: Wykorzystana została w tym celu czeska książka kucharska pt. Nejlepší recepty české kuchyne od A do Z autorstwa Jaroslava Vašáka (Praha 2011, 639 s.). 1

214

1. Pole BÁBOVKY – babki bábovka česká – babka z masłem, śmietaną i ze skórką cytrynową, bábovka kávová – babka kawowa, bábovka moka – babka mokka, bábovka z Jistebnice – babka z anyżem, tvarohová bábovka – babka twarogowa, třená bábovka z Brnenska – utarta babka z masłem, jajkami, cukrem i mąką. 2. Pole BUCHTY – placki drożdżowe bramborová buchta s mákem z Jičínska – ziemniaczany placek drożdżowy z makiem z Jičínska, buchta jablková s ořechy – jabłkowy placek drożdżowy z orzechami, buchta jogurtová – jogurtowy placek drożdżowy, buchta kefírová s čokoládovou polevou – kefirowy placek drożdżowy z czekoladową polewą, buchta maková z Poltaví – makowy placek drożdżowy z Poltaví, buchta malinová s polevou – malinowe ciasto drożdżowe z polewą, buchta pudinková – placek drożdżowy z budyniem, buchta s borůvkami – placek drożdżowy z jagodami, buchta Šalamounova – ciasto z kakao, posypane kokosem lub orzeszkami. 3. Pole DORTY – torty ananasový dort – tort ananasowy, banánový dort – tort bananowy, bramborový dort – tort ziemniaczany, chlebový dort s mandlemi – tort chlebowy z migdałami, citrónový dort – tort cytrynowy, čokoládový dort s mandlemi – tort czekoladowy z migdałami, dort jablkový – tort jabłkowy, dort jahodový smetanový – tort truskawkowo-śmietanowy, dort jahodový s pistáciemi – tort truskawkowy z pistacjami, dort jogurtový s višnemi – tort jogurtowy z wiśniami, dort kaštanový – tort kasztanowy, dort krupicový – tort z kaszy manny,

dort Panama – tor czekoladowy z kremem czekoladowym z migdałami, dort punčový – tort ponczowy, kávový dort s rumem – tort kawowy z rumem, linecký dort – tort z Linzu, jest to znany austriacki tort, pochodzący z miasta Linz. Jest to niski tort z posypką, z morelowym dżemem, cynamonem i orzechami, makový dort – tort makowy, mokrý čokoládový dort – mokry czekoladowy tort, ořechový dort s čokoládou – tort orzechowy z czekoladą, palačinkový dort – tort naleśnikowy, piškotový dort – tort biszkoptowy, piškotový dort s kávovým krémem – tort biszkoptowy z kawowym kremem, rumový dort – tort rumowy, tvarohový dort – tort twarogowy. 4. Pole KOLÁČE – kołacze brynzový koláč – kołacz z serem bryndza, moravské koláče – kołaczyki z twarogiem i marmoladą posypane kruszonką, ovesný koláč – owsiany kołacz, perníkový koláč – piernik, rebarborový koláč s mákem – kołacz z rabarbarem i z makiem, rychlý jablečný koláč – szybki kołacz z jabłkami, švestkový koláč s vanilkovým krémem – kołacz ze śliwkami z kremem waniliowym. 5. Pole KRÉMY – kremy čokoládový krem – krem czekoladowy, čokoládový krém s broskvemi – krem czekoladowy z brzoskwiniami, jahodový krém s čokoládou – krem truskawkowy z czekoladą, italský krém – krem włoski, krém oříškový – krem orzechowy, krém s lesních nebo zahradních jahod se smetanou – krem z poziomek lub truskawek ze śmietaną, mandlový krém – krem migdałowy,

215

216

vanilkový krém – krem waniliowy.

6. Pole LÍVANCE – racuchy banánové lívance – racuchy bananowe, bramborové lívance – racuchy ziemniaczane, kefírové lívanečky – racuszki kefirowe, lívanečky ovesné – racuszki owsiane, lívance chodské z Trhanova – drożdżowe racuchy z jabłkowym puree, posypane cukrem cynamonowym, tvarohové lívanečky s jablky – twarogowe racuszki z jabłkami.

7. Pole MOUČNÍKY – legumina, słodki mączny deser dýňový moučník – dyniowe ciasto, banánové kobližky – bananowe pączki, jablková žemlovka – deser z namoczonego w mleku i cukrze białego pieczywa, przełożony startymi jabłkami i zapieczony w piekarniku, jogurtové řezy – ciasto z jogurtem, czekoladową polewą z kokosem lub orzechami i bitą śmietaną do ozdoby, kávová šarlota – rolada z kremem kawowym z brandy, ozdobiona bitą śmietaną i owocami, laskonky – ciastka zrobione z piany z białek i orzechów, naducánky – ciastka drożdżowe, posypane makiem, polane masłem i miodem., Štramberské uši – pieczywo pochodzące ze Štramberku, które piecze się na pamiątkę wjazdu wojsk tatarskich so tutejszego regionu w XIII w. Pieczywo jest wyrabiane z mąki, jajek cukru i anyżu., trdelníky z jižní Moravy – ciasto pochodzące z południowych Moraw, produkowane w szczególności w okresie Bożego Narodzenia. Ciasto ma wygląd tuby, w środku jest puste, a na zewnątrz jest obtoczone cynamonem, cukrem, a czasami także orzeszkami., tvarohové koláčky – twarogowe kołaczyki, tvarohová šarlota – ciasto z twarogiem i truskawkami, tvarohové chrupinky –ciasta (rogaliki) z twarogiem, nadziewane owocowym dżemem., tvarohový závin – rolada z nadzieniem twarogowym i rodzynkami, 217

tvarohová žemlovka – deser z namoczonego w mleku i cukrze białego pieczywa, przełożony twarogowym nadzieniem i zapieczony w piekarniku, valašské hrušt’áky – okrągłe kołacze z nadzieniem z suszony gruszek z dodatkiem piernika i powideł, posypane kruszonką, valašské medové řezy – miodowe placki z kremem, mogą być polane czekoladową polewą. 8. Pole OMELETA – omlet jablečná omeleta s marmeládou – omlet jabłkowy z marmoladą, omeleta banánová – omlet bananowy, omelety bez sněhu – omlety bez piany z białek, omeleta ovocná – omlet owocowy, omelety se sněhem – omlety z pianą z białek.

9. Pole OVOCNÉ DEZERTY – Desery owocowe banány Carmen – banany podgrzewane w rondelku z truskawkowym sokiem, masłem i cukrem, broskve smažené – smażone brzoskwinie, banány smažené s chilli – banany smażone z chilli, banány smažené s karqmelem – banany smażone z karmelem, banán s pařížským krémem – banan z paryskim kremem, hruška se zmrzlinou – gruszka z lodami, jablka karamelová – jabłka karmelowe, jablka zapékané se sněhem – jabłka zapiekane z pianą, jablka v županu – jabłka w szlafroczkach, ledová broskev – deser z truskawkowymi i waniliowymi lodami, z brzoskwinią, polany czekoladowym sosem i ozdobiony bitą śmietaną., ovocná pěna – owocowa piana, pečena jablka v tvarohovém krému – jabłka zapiekane w twarogowym kremie, smažené kivi – smażone kiwi, tvarohová pena s ovocem – twarogowa piana z owocem. 10. Pole OVOCNÉ POHÁRY – owocowe puchary banánový pohár čokoládový s rumem – puchar bananowo-czekoladowy z rumem, 218

jahodový pohár s tvarohovým krémem – truskawkowy puchar z twarogowym kremem, ovocný pohár – owocowy puchar, ovocný pohár s čokoládovou omačkou – owocowy puchar z czekoladowym sosem, ovocný pohár s jogurtem – owocowy puchar z jogurtem, ovocný pohár s likérem – owocowy puchar z likierem, ovocný pohár s ořechy a jogurtem – owocowy puchar z orzechami i jogurtem, pohár s ovocem a kakaovým likérem – puchar z owocem i kakaowym likierem, višňový pohár –puchar wiśniowy.

11. Pole PALAČINKY – naleśniki banánové palačinky se skořicí – bananowe naleśniki z cynamonem, palačinky s banánovou náplní s kokosem – naleśniki z bananowym nadzieniem z kokosem, palačinky s medem – naleśniki z miodem, palačinky s ořechy, banánem a čokoládou – naleśniki z orzechami, bananem i z czekoladą, palačinky s ovesných vloček – naleśniki z płatków owsianych, palačinky s pomerančovým máslem – naleśniki z pomarańczowym masłem, palačinky s tvarohem – naleśniki z twarogiem, palačinky s vanilkovým krémem – naleśniki z waniliowym kremem , zapečené palačinky s jablky a se sněhem s bílků – naleśniki zapiekane z jabłkami i z pianą z białek. 12. Pole PUDINKY – puddingi makový pudink – makowy pudding, pudink s meruňkami a jahodami – pudding z morelami i truskawkami, pudink s banánů s hrozinkami – pudding z bananów z rodzynkami, studený rýžový pudink – chłodny ryżowy pudding, sýrový pudink pečený v formě – serowy pudding pieczony w formie. 13. Pole ZMRZLINA – lody zmrzlina kávová – lody kawowe,

219

zmrzlina kokosová – lody kokosowe, zmrzlinové »překvapení« – zapieczone banany z waniliowymi lodami i bitą śmietaną, zmrzlina smetanová kávová – lody śmietankowo-kawowe.

Trier głosił, że pole znaczeniowe to zamknięty system, gdzie zmiany zachodzą tylko w obrębie pola. W zebranym materiale w większości przypadków teoria Triera sprawdza się. Analizując pole dorty, w którego obrębie znajduje się termin dort ananasový, wskazuje, że sama nazwa deseru należy do pola dorty. Można zauważyć, iż ten termin jest ściśle zamknięty, gdyż termin dort anansový może należeć tylko do pola dorty. Jeśli jednak rzeczownik dort zostałby oddzielony od przymiotnika ananasový, miałaby tu zastosowanie teoria Porziga, której pole jest otwarte i pochłania wyrazy, np. przymiotnik ananasový mógłby implikować użycie rzeczownika np. džus, džem, pudink itp. Większość pól posiada zbiór zamknięty, wyjątkiem może być pole buchty (placki drożdżowe). Jest to pole, w którym zachodzi zjawisko homonimii językowej, gdyż sam leksem buchta ma podwójne znaczenie w języku czeskim, które według Słownika czesko-polskiego Janusza Siatkowskiego i Mieczysława Basaja oznacza: 1. Buchta – drożdżowe ciastko »drożdżowy placek« z nadzieniem 2. pot. fajtłapa, oferma (Siatkowski, Basaj 2007, s. 51).

Można zauważyć, że leksem buchta może należeć do dwóch odrębnych pól, nie mających ze sobą nic wspólnego. Trier głosił również, że wyraz coś znaczy, kiedy jest w korelacji z innymi, a gdy jest poza obrębem pola, jest pozbawiony treści. Podobna sytuacja występuje z leksemem buchta, kiedy rzeczownik występuje oddzielnie, jest jakby odarty z treści, nie wiadomo, do którego z pól można go przypisać. Poddając analizie przykład deseru buchta pudinková, można zauważyć, że leksem buchta w tym wypadku nabiera sensu i może należeć do pola buchty, które w tym przypadku będzie miało odniesienie do deseru (placek drożdżowy), a nie do opisu człowieka (fajtłapa). Można wnioskować z tego, że wszystkie te terminy należy definiować w odniesieniu do pola wyrazowego, w którym się znajdują. 220

3. Definicje terminów/nazw deserów

Mimo że Trier i Porzig zwracali uwagę na sposób definiowania terminów pola semantycznego NAZWY DESERÓW, to w praktyce rzadko spotykamy się z zastosowaniem ich metody (poza szeregowaniem terminów w obrębie poszczególnego pola wyrazowego). Najczęściej autorzy odwołują się do definicji realnoznaczeniowej, wskazują jedynie te elementy, które pozwalają odbiorcy wytworzyć sobie przybliżony obraz produktu, który jest nazwany danym terminem (przybliżony, ponieważ najczęściej jest on oparty o doświadczenie odbiorcy, który odnosi go do najbardziej podobnego obrazu przedmiotu, znanego mu z doświadczenia). Z takimi definicjami spotykamy się m.in. w słownikach czy encyklopediach, np.: Hořické trubičky – rurki z kremem z Hořic rurki waflowe, tradycyjne słodycze czeskie, podobne nieco w wyglądzie i smaku do polskich rurek z kremem. Ich nazwa pochodzi od miasta Hořice v Podkrkonoší (powiat Jiczyn (Jičín)). Pikantne rurki są ręcznie skręcane z dwóch cienkich wafli przy pomocy roztopionego masła i miodu pszczelego. Wypełnione są kremem lub bitą śmietaną, czasem również z polewą czekoladową. Jest to siódmy czeski produkt regionalny, który trafił na listę Unii Europejskiej. Może być produkowany tylko w mieście Hořice v Podkrkonoší (http://pl.wikipedia.org/wiki/Hořické_trubičky; dostęp: 7.02.2013).

a także na stronach internetowych propagujących produkt:

hořické trubičky Oplatky s cukrovým prosypem polomáčené v kakaové polevě SLOŽENÍ: oplatka 41% (pšeničná mouka, sušené mléko, slunečnicový olej, sušené vaječné žloutky, cukr), kakaová poleva 32% (cukr, plně ztužený tuk palmojádrový, kakao 16%, emulgátory: sójový lecitin a E 476, aroma), cukrový prosyp 27% (cukr, máslo, strouhané vlašské ořechy, med, skořice, kakao, vanilka, aroma: vanilin). Výrobek může obsahovat stopy jiných skořápkových plodů a arašídů (http://www.horicke-trubicky.eu/ vyrobky.php; dostęp: 7.02.2013). tradiční hořické trubičky Ingredience 1/2 balíčku moučkového cukru 1 balíček vanilkového cukru 250g namletých vlašských oříšků (může být více i méně, dle chuti) 2 balíčky oplatek

máslo na potření Nářadí: kovový kulatý plát s dírkami (obrázek) uříznutou násadu od vařečky Úvod Na stočení starých Hořických trubiček je potřeba trochu šikovnosti, ale po čase se to naučíte. Jen to hned nevzdávat. Postup Připravíme si směs na posypání: Do mísy nasypeme moučkový cukr a roztlučeme hrudky. Přisypeme vanilkový cukr a oříšky. Vše zamícháme. Na plotnu si dáme hrnec do 1/4 naplněný vodou, pokud možno vyšší. Až se voda bude vařit, tak na něj místo poklice položíme „kovový kulatý plát“ a ztlumíme na co nejnižší stupeň. Aby oplatky nebyly příliš mokré. Oplatku potřeme rozpuštěným máslem, posypeme směsí. Držíme se uprostřed, do krajů ne, jinak se nám budou špatně stáčet trubičky. A navrch dáme polovičku oplatky, také po maštěnou máslem. Takto připravené oplatky položíme na plát a přes polovinu oplatky přejíždíme násadou. Jakmile cítíme, že jsou oplatky zvlhlé, nožem odloupneme oplatku od plátu a stočíme. Konec spečeme na vedlejší horké plotýnce. Sundáme z násady a voila! Trubička je na světě. Zbytek směsi se uskladní na příští stáčení. Do směsi se dá dát cokoliv. Někdo dává ještě pravé kakao. Ale upřímně nejlepší jsou tyhle s oříšky. Vypadá to možná složitě, ale není to tak těžké. Hlavně za tu námahu to stojí. Jsou úžasné. Sama vždy stáčím tak dvě až tři krabice a jsou hned pryč.

Zdarzają się również w książkach kucharskich definicje mniej rozbudowane, których elementem obligatoryjnym jest część opisująca sposób wykonania produktu, np.:

Hořické trubičky Pracovní postup Máslo utřeme s moučkovým cukrem.Z mléka a z mouky uvaříme hustou kaši a necháme ji vychladnout a pak ji po částech přidáváme do utřeného tuku,dochutíme vanilkovým cukrem a dobře našleháme.Hořické trubičky překrojíme na poloviny a každý díl naplníme krémem.

Na podstawie zgromadzonego materiału można wskazać strukturę definicji nazwy deserów. Obejmuje ona następujące części: 221

222

1. Historie produktu lub inne informacje dodatkowe (element reklamowy, perswazja bezpośrednia). 2. Spis surowców, potrzebnych do wykonania produktu. 3. Spis potrzebnych przyrządów, narzędzi, urządzeń do wykonania produktu itp. 4. Opis czynności, które należy wykonać, aby uzyskać dany produkt. 5. Inne informacje pozwalające podnieść wartość estetyczną lub smakową produktu, np. jak podawać, czym wzbogacić produkt, kiedy go spożywać itd.

Summary

The article concerns issues of the Czech-Polish vocabulary used in everyday communication. The authoress describes names of desserts and classifies them according to the theory of semantic fields, for example: buchty – placki drożdżowe, ovocné dezerty – desery owocowe. Then presents Polish equivalents of Czech dessert names. In the last part of the article she cites definitions of individual culinary names.

Nie wszystkie powyżej wymienione elementy są obligatoryjne. Pierwszy i piąty element definiendum to elementy nieobligatoryjne, trzeci – wariantywny, a jedynie drugi i trzeci element zawsze występują. W przypadku, kiedy spotykamy się w definicji z wydzielonym jedynie elementem czwartym, jest on wzbogacony o element drugi. Innymi słowy, oba elementy zostają połączone i wzajemnie się przeplatają: element drugi jest wplatany do elementu czwartego wówczas, gdy następująca czynność wymaga wprowadzenia kolejnego surowca. Literatura

B u t t l e r D., 1978, Koncepcja pola znaczeniowego, „Przegląd Humanistyczny”, nr 2. Http://portal.abczdrowie.pl/kuchnia-czeska [dostęp: 7.02.2013].

Http://wyszehrad.com/czechy/kuchnia/charakterystyka [dostęp: 7.02.2013].

Http://www.kuchniaplus.pl/kuchnioteka/artykuly/kuchnia-czeska_42.html [dostęp: 6.02.2013].

M i o d u n k a W., 1980, Teoria pól językowych: społeczne i indywidualne ich uwarunkowania. PWN, Kraków. O l i v a K., 1999, Polsko-český slovník, t.1–2. Academia, Praha.

P a w l a k M., 2011, Czeskie i polskie słownictwo kulinarne. UAM, Poznań [praca magisterska]. S i a t k o w s k i J., B a s a j M ., 2007, Słownik czesko-polski. Wiedza Powszechna, Warszawa. V a š á k J., 2011, Nejlepší recepty z české kuchyně od A do Z. Euromedia Group, Praha.

223

224

Jan CIEŚLAK

Rola mediów w stanach nadzwyczajnych (na podstawie działań Radia Vanessa Fm podczas powodzi w 1997 roku) 1. Wstęp

Udział mediów w zarządzaniu kryzysowym, a w szczególności na etapie tworzenia procedur przygotowawczych, edukowania społeczeństwa, kształtowania prawidłowego społecznego odbioru danego zjawiska, wczesnego ostrzegania o zagrożeniach i formułowania ocen podmiotów odpowiedzialnych za działania podjęte podczas reagowania kryzysowego jest niezwykle istotny, ponieważ media zajmują miejsce szczególne w strukturze społecznej. Stanowią niejako element pośredni między władzami a społeczeństwem, które nie zawsze ma możliwość bezpośredniego kontaktu z czynnikiem decyzyjnym. Również ze strony organów kierujących działaniami ratunkowymi współpraca z mediami pełni zasadniczą rolę. Są one pośrednikiem przekazywania informacji oraz wskazywania obywatelom, jak się mają zachować, a także wpływają na ograniczenie sytuacji paniki, strachu i bezradności. Przytoczone poniżej argumenty jednoznacznie wskażą na taką właśnie rolę mediów i ukażą wielką wagę języka komunikatów medialnych. Stanowią one jednocześnie zaproszenie do podjęcia szerszej dyskusji na ten temat, a także docenienia mediów w kwestii zarządzania kryzysowego. Dotyczy to także języka komunikacji medialnej, który w tych przypadkach powinien być nastawiony na jednoznaczny i precyzyjny przekaz. Klęska powodzi, jaka dotknęła w lipcu i sierpniu 1997 roku ogromną część Polski, była egzaminem sprawności nie tylko dla odpowiednich służb ratowniczych, ale także dla mediów. Nikt nie przewidy225

wał, że kataklizm wystąpi na taką skalę. Poczucie zaskoczenia rozmiarem wielkiej wody udzieliło się wszystkim, zarówno zwykłym obywatelom, którzy nawet w najbardziej tragicznych momentach nie chcieli opuszczać swych domostw, jak i władzom centralnym, wojewódzkim i lokalnym. Dopiero po kilku tygodniach od powodzi można było stwierdzić, że to właśnie telewizja i radio (zwłaszcza stacje lokalne) jako jedne z pierwszych zorientowały się w rozmiarach tragedii i zainspirowały odpowiednie władze do energicznych działań w czasie nadchodzenia fali. Zainteresowanie powodzią było jednak nie tylko – jak zarzucali dziennikarzom niektórzy politycy – „atrakcyjnym tematem”. Świadczy o tym przede wszystkim przyjmowanie przez stacje radiowe i telewizyjne roli sztabów antykryzysowych i koordynatorów pomocy dla powodzian. Często wiązało się to z krytyką mediów ze strony władz. Dopiero po czasie, widząc efekty informacji podawanych przez media, koordynatorzy służb nabrali zaufania do dziennikarzy pełniących swą społeczną misję. Dziś z perspektywy czasu i zyskanych doświadczeń, patrząc też z odpowiednim dystansem, możemy powiedzieć, że obie strony mogły ustrzec się pewnych błędów. 2. Zarządzanie kryzysowe w kontekście współpracy z mediami

Rozważając współpracę pomiędzy podmiotami właściwymi zarządzaniu kryzysowemu a przedstawicielami mediów, zasadnym jest zdefiniowanie i określenie cech charakterystycznych kryzysu, którymi są:

a) wystąpienie zdarzeń, zagrożeń wymagających nagłości oraz konieczności szybkiej reakcji, b) pojawienie się zakłóceń w działaniu organów administracji publicznej, c) powstawanie niepewności i stresu, d) pojawienie się groźby utraty majątku, e) intensywne nasilanie się negatywnych przejawów danej sytuacji, f ) potrzeba niesienia pomocy z zewnątrz. 226

W przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych organa administracji publicznej zobowiązane są do szybkiego reagowania, jak również usuwania ich skutków. W podsystemie kierowania kryzysowego nie sposób pominąć miejsca mediów. Ich istotna rola przejawia się w funkcjach pobudzania i kontrolowania. W pierwszym przypadku chodzi o działania organów odpowiedzialnych za zarządzanie kryzysowe, decydentów, straży i odpowiednich służb. W tym kontekście media mogą być rozumiane jako środek perswazji, który służy utrzymaniu dbałości o sprawne wykonywanie ustawowych obowiązków i moralnych powinności w dziedzinie bezpieczeństwa zagrożonej ludności. Współpraca z mediami w ramach zarządzania kryzysowego obejmuje zapewnienie bieżącego dostępu do aktualnych informacji, również z miejsc niedostępnych służbom ratowniczym z uwagi na ograniczone zasoby kadrowe bądź sprzętowe. Nie sposób pominąć obecności mediów w podsystemie łączności i telekomunikacji kryzysowej, którego są wręcz integralną częścią i obejmują wszystkie jego elementy: informację, infrastrukturę, zasoby oraz kanały dystrybucji. Przekazy na temat bezpiecznych zachowań, sposobów zabezpieczania się przed skutkami zagrożeń, przygotowania do nadejścia kryzysu, punktów i sposobów pomocy potrzebującym, procedur postępowania straży i odpowiednich służb mogą być dystrybuowane przy wykorzystaniu radia, telewizji, Internetu czy prasy. Reasumując, media są integralną częścią systemu zarządzania kryzysowego funkcjonującego obecnie w Polsce. Ich rola uwidacznia się w relacjach współpracy w zarządzaniu kryzysowym. 3. Dziennikarz w sytuacji kryzysowej

Większość sytuacji kryzysowych powstaje nagle, bez możliwości ich przewidzenia. W takich sytuacjach służebna rola mediów na rzecz realizacji prawa społeczeństwa do rzetelnej informacji ujawnia się ze szczególną siłą. Powinna ona mieć priorytet nad wszelkimi innymi względami. Wymaga to od dziennikarzy zdolności do szybkiej reakcji, a jednocześnie zdolności do powstrzymania się od pośpiesznego formułowania ocen dopóki nie zostaną ujawnione wszystkie fakty i nie staną się jasne działania wszystkich stron zaangażowanych w kryzys 227

i jego rozwiązanie. Dziennikarze powinni z jednej strony podjąć wszelkie działania, aby jak najszybciej dostarczyć pełnej informacji, z drugiej zaś, unikać roli uczestników wydarzeń, tzn. koncentrować się na uzyskiwaniu i przekazywaniu informacji, zachować spokój i umiar, nie opowiadać się po żadnej ze stron, nie forować ocen i wyroków, nie ulegać emocjom i nie przekazywać ich odbiorcom. W świetle powyższych informacji możemy jednoznacznie stwierdzić, że z osobą dziennikarza wiążą się następujące role: a) i n f o r m a t o r a – odbiorcy oczekują, że dziennikarz dostarczy informacji, które ułatwią im funkcjonowanie w życiu codziennym podczas sytuacji kryzysowych; b) s t r ó ż a – dziennikarz uwypukla pewne zjawiska i problemy, alarmuje w momencie naruszenia pewnych norm i zasad, tworząc pewnego rodzaju system wczesnego ostrzegania; c) k r y t y k a i k o n t r o l e r a – często materiały reportera i dziennikarza stają się inspiracją dla organów ścigania; dziennikarze nie mogą się ugiąć pod presją władzy, w przeciwnym przypadku obniżają skuteczność funkcjonowania mediów, zakłócają funkcję kontrolną, a jakość życia w sensie poczucia sprawiedliwości społecznej obniża się; d) i n t e g r a t o r a – dziennikarz scala społeczeństwo zarówno na terenie sytuacji kryzysowej, jak również i poza nią, dzięki czemu powoduje u odbiorców poczucie wspólnoty z poszkodowanymi, co przenosi się na realne wsparcie poszkodowanych w postaci organizacji zbiórek funduszy i niezbędnych dla nich środków. Komunikaty medialne o klęskach żywiołowych powinny być wszechstronne i oparte na bardzo starannym rozpoznaniu sytuacji, jako że muszą ostrzec potencjalne ofiary tych klęsk i dostarczyć im podstaw do podejmowania decyzji o swoich działaniach w celu uniknięcia skutków klęski żywiołowej. Wymaga to od dziennikarzy odpowiedzialności w zbieraniu i przekazywaniu informacji, które mogą bezpośrednio wpłynąć na losy znacznej liczby ludzi, ale również wymaga stosowania określonej leksyki. Nie może to być – z jednej strony – słownictwo zbyt specjalistyczne, a z drugiej – słownictwo wieloznaczne i zbyt potoczne, ponieważ wprowadza ono do komunikacji szerokie spektrum interpre228

tacyjne. Komunikat medialny traci w ten sposób swoją „szybką” moc sprawczą (np. informowanie o stanie zagrożenia i powiadomienie o konieczności podjęcia określonych działań). 4. Znaczenie niepublicznych rozgłośni radiowych podczas powodzi w 1997 roku

Dla większości nadawców powódź w 1997 roku była najtrudniejszym egzaminem, jaki kiedykolwiek zdawali. Oby nigdy nie powtórzonym! Stacje radiowe, zaskoczone powodzią w takim samym stopniu jak zwykli obywatele i władze, zareagowały właściwie na błyskawicznie rosnące zagrożenie. Potraktowały to jako zadanie wynikające z przyjętej na siebie służby społecznej. Do akcji przeciwpowodziowej włączyły się wszystkie media. Najbardziej skutecznym działaniem mogą poszczycić się najwięksi nadawcy ze względu na potencjał techniczny, jaki posiadają. Jednak w bezpośredniej konfrontacji z żywiołem najbliżej odbiorców były małe lokalne stacje (przede wszystkim radiowe), podające informacje z pierwszej ręki (najbardziej aktualne) o zbliżającej się fali, sposobach umacniania wałów, punktach ewakuacyjnych, zaginionych osobach, miejscach zaopatrzenia w wodę, dostępnych szczepionkach i insulinie. Jedną z takich rozgłośni jest Radio Vanessa Fm z Raciborza, które nadaje na terenie, zalanym w nocy z 8 na 9 lipca 1997 roku w 60%. Powódź w 1997 roku spowodowała, że miasto Racibórz zostało odcięte nie tylko od energii elektrycznej, ale także od możliwości komunikowania się przez telefon. Zalany został Urząd Miasta, a sztab przeciwpowodziowy został przeniesiony do ówczesnego Urzędu Rejonowego. Okazało się, że osoby pełniące tam dyżur nie mają rozeznania co do rozmiarów klęski, ponieważ jedyna łączność (pozyskanie informacji) z terenem odbywała się na zasadzie gońca. W tej sytuacji w akcję postanowiło włączyć się Radio Vanessa, które przedłużyło dyżury reporterów terenowych, dostarczających informacje o zalewanych terenach. Według kierownictwa Vanessy tym działaniem radio naraziło się władzom miejskim, które zarzucały dziennikarzom „sianie paniki”. Jednak już 9 lipca władze przekonały się, że informacje Radia były prawdziwe 229

i trafne. Dzięki nim wielu mieszkańców przeniosło swój dobytek na wyższe piętra. Bardzo szybko nawiązana została współpraca pomiędzy sztabem przeciwpowodziowym a Radiem, które od tej pory służyło zarówno społeczeństwu, jak i służbom ratowniczym. Wówczas zrezygnowano ze stałych pozycji programowych, przeznaczając je na nadawanie informacji o powodzi, szczególnie dużo miejsca poświęcono sytuacji w Zakładach Elektrod Węglowych, w których wybuchły kotły. W dniach 9–10 lipca dziennikarze Radia jako jedyni w mieście dysponowali łącznością telefoniczną przez system CENTERTEL. Drugim sposobem łączności było komunikowanie się przez eter radiowy. Połączenia wewnątrz miasta – ze sztabem przeciwpowodziowym, strażą pożarną – utrzymywano przez sieć CB. Ponadto w jednym z pomieszczeń studyjnych został uruchomiony stały punkt kontaktowy, przyjmujący wszelkie informacje ze sztabu, punktów pomocy medycznej, ewakuacyjnych, rozdziału odzieży i żywności. Z eteru radiowego nieodpłatnie korzystali szefowie wszystkich firm, które uległy zalaniu: podawali informacje o terminach zgłaszania się do pracy, terminach i miejscach wypłacania pracownikom wynagrodzeń. Na antenie informacji udzielali przedstawiciele sanepidu, zakładu energetycznego i gazowniczego, a także psycholodzy. Na bieżąco podawano informacje o osobach zaginionych i ewakuowanych, nadawano prośby o pilne dostarczanie leków, a także żywności i wody w poszczególne punkty miasta. Informacje te podawano łącznie z numerem komórkowym Radia. Na antenie Radia Vanessa na bieżąco podawano trasę dojazdu do miasta, by z informacji tych mogły korzystać transporty kierowane do Raciborza. Podawane były także komunikaty z przejść granicznych z Czechami, adresowane dla osób wracających z wakacji. Do Radia zwracały się instytucje charytatywne z prośbą o informacje dotyczące możliwości pomocy powodzianom. Na bieżąco przekazywano aktualne informacje sztabu przeciwpowodziowego, punktu rozdziału żywności i odzieży i apteki przyszpitalnej. Stały kontakt ze stacją radiową Vanessa Fm utrzymywały również „Gazeta Wyborcza”, „Wprost” i TVP (program 1). Wiadomości o sytuacji w mieście i regionie stacja umieściła w Internecie za pośrednictwem mieszkańca Raciborza prze230

bywającego w USA (brak łącz na miejscu uniemożliwił bezpośredni przekaz do Internetu). Po przejściu fali powodziowej Radio nastawiło się na działalność informacyjną o usuwaniu skutków powodzi. W audycjach brali udział przedstawiciele władz miasta, urzędów gmin, wójtowie, pracownicy sanepidu, wodociągów, zakładu energetycznego, telekomunikacji. Po powodzi najwięcej czasu antenowego zajęły pozycje o tematyce interwencyjnej, dotyczącej przede wszystkim usuwania skutków powodzi, przez cały ten okres zawieszono w Radiu Vanessa całkowicie realizowanie ramówki programowej i emisji reklam, by tym nie wprowadzać szumu informacyjnego. Pojawiały się jedynie komunikaty o treści jednoznacznej, czasami z występującymi terminami służb centrum zarządzania kryzysowego. Na marginesie możemy powiedzieć, że działania te były skuteczne, dlatego oceniono pracę Radia Vanessa Fm podczas powodzi i na wniosek Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji uhonorowano je, przyznając Nagrodę Mediów NIPTEL za rok 1997. W uzasadnieniu napisano m.in. za ofiarne i natychmiastowe działania podjęte w czasie katastroficznej powodzi oraz pomoc w organizacji życia w mieście zalanym przez Odrę. Wręczając statuetkę ufundowaną przez tygodnik „Wprost” redaktor Marek Król powiedział:

Summary

The article analyzes the role of media and their participation in the emergency situations (based on Vanessa Fm Radio operations during the flood in 1997). Media are now an integral part of the crisis management system in Poland. Journalists are expected to react quickly but with the ability to refrain from hasty judgments. Media release concerning the natural disasters should be comprehensive and based on a careful diagnosis of the situation. The above--mentioned conditions were met perfectly by Vanessa Fm Radio during the 1997 flood. Their actions were effective, so at the request of the National Council for Radio and Television Broadcasting, the radio station was awarded the prize of Media NIPTEL for 1997

Jeszcze raz potwierdziła się stara prawda, że informacja jest ważniejsza od chleba, Radio Vanessa Fm otrzymało nagrodę Mediów Niptel 97 za to, iż w odpowiednim momencie podało informacje, gdzie jest chleb. Literatura

Archiwum Radia Vanessa Fm [Racibórz, ul. Batorego 5].

B l o c h N., 2010, Rola mediów w zarządzaniu kryzysowym. „Zeszyt Problemowy”, nr 4/64 [Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej, Warszawa].

D y c z e w s k i L., 2009, Kryteria rzetelnej informacji, [w:] L. Dyczewski, Jaka informacja? Wyd. KUL, Lublin–Warszawa.

Media w czasie powodzi. 1998. Załącznik do Sprawozdania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z rocznego okresu działalności, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, Warszawa. Rząd się tłumaczy, 1997, „Gazeta Wyborcza”, nr 159 (2452), 10 lipca.

231

232

Jan RÓG

Uwarunkowania społeczności lokalnej 1. Wprowadzenie

Idealny obraz społeczności lokalnej może być kojarzony z wizerunkiem zbiorowości żyjącej w harmonii z naturą i otaczającym ją światem zewnętrznym. Wizja grupy ludzi egzystujących na zasadach wolności, równości i sprawiedliwości stała się pewnego rodzaju archetypem, do którego nawiązywali liczni autorzy, kreatorzy polityczni i inni „wieszczowie” owładnięci wizją tworzenia „nowego, wspaniałego świata”. Analiza cech społeczności lokalnej wpisuje się w szeroko dyskutowany nurt lokalizmu. Według M. S. Szczepańskiego jest on „intelektualną i organizacyjną reakcją na procesy koncentracji, centralizacji i standaryzacji zachodzące w społeczeństwach industrialnych i postindustrialnych” (Jałowiecki, Szczepański 2002, s. 21). K. Sowa z kolei pisze o swego rodzaju „odrodzeniu się” lokalizmu w końcu XX wieku. Na skutek nieefektywności państwa, coraz głębiej ingerującego i kontrolującego gospodarkę, rozwinęła się silna gospodarka nieformalna (oparta na kontaktach osobowych), która stała się czynnikiem rewitalizacji układów lokalnych (Sowa 1992, s. 70–88). Każde konkretne społeczeństwo rozwija się na określonym obszarze geograficznym, który bezpośrednio czy pośrednio określa środowisko ekologiczne danego kraju. Położenie geograficzne danego społeczeństwa zaś przesądza o klimacie, rodzaju fauny i flory, o strukturze geofizycznej ziemi, wyposażeniu w bogactwa naturalne, wpływa bezpośrednio na charakter gospodarki narodowej danego społeczeństwa, a także na sposób komunikowania. Podłoże społeczne obejmuje też warunki ekonomiczne, tj. stan rozwoju gospodarczego, osiągnięty poziom 233

techniki wytwarzania dóbr materialnych i usług, wielkość i strukturę wytworzonego dochodu społecznego, wpływając na charakter struktury społecznej. Dopiero na takim fundamencie kształtuje się struktura społeczna, czyli powstają różne formy życia społecznego, połączone wzajemnymi zależnościami (Rybicki 1965, s. 76). L. F. Schnore uważa, że termin społeczność lokalna odnosi się zawsze do zidentyfikowanego obszaru, nie może być odnoszony do takich agregatów ludzi, jak grupy zawodowe czy też instytucje, zakłady, i jest nierozerwalnie związany z takimi desygnatami, jakimi są wyodrębnione obszary, na których zachodzą codzienne interakcje wśród mieszkającej tam ludności (Turowski 1994 s. 213–214; cyt. za: Schnore 1967, s. 95). 2. Funkcje gospodarki społecznej

Stała Europejska Konferencja Spółdzielni, Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych, Stowarzyszeń i Fundacji uznała: Organizacje gospodarki społecznej są podmiotami gospodarczymi i społecznymi aktywnymi we wszystkich sektorach. Wyróżniają się celami i szczególną formą przedsiębiorczości. Gospodarka społeczna obejmuje organizacje, takie jak: spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, stowarzyszenia i fundacje. Ich aktywność jest wyraźna, zwłaszcza w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, wyżywienia, bankowości, ubezpieczeń, produkcji rolnej, spraw konsumenckich, aktywności zrzeszeń oraz organizowania zaplecza handlowego, rzemiosła, mieszkalnictwa, usług w miejscu zamieszkania, edukacji, szkoleń w dziedzinie kultury, sportu i aktywności w czasie wolnym.

Propozycję definicji nowej gospodarki społecznej przedstawiło także Flamandzkie Konsorcjum na rzecz Gospodarki Społecznej (YOSEC). W ujęciu tym mianem „nowej gospodarki społecznej” określa się inicjatywy i przedsiębiorstwa, dla których jednym z głównych celów jest tworzenie korzyści społecznych i przestrzeganie następujących elementarnych zasad: pierwszeństwo pracy przed kapitałem, demokratyczne podejmowanie decyzji, realizacja usług dla społeczno234

ści lokalnych jako cel nadrzędny, a także umacnianie wiarygodności, jakości oraz trwałości działania. Ekonomia społeczna jest silnie społecznie zakorzeniona, w struktury i inicjatywy lokalne jest ona pobudzana i kształtowana przez społeczne, kulturalne i religijne wartości wspólnot lokalnych. Z natury więc trudno mówi o jedynym czy dominującym, uniwersalnym wzorcu ekonomii społecznej. Każdorazowo formuje się on pod wpływem lokalnych czynników. Pewne ogólne idee, upowszechniane w globalnej skali – jak na przykład idea ekologiczna – mogą wpływać na rozwój form ekonomii społecznej, ale zawsze będzie się to odbywało w lokalnym kontekście lokalnej samowiedzy. Z drugiej strony, współcześnie mamy do czynienia z nowymi czynnikami wykluczenia społecznego bądź wielką skalą patologicznych zjawisk. Dotyczy to m.in.: ubóstwa pracujących, osamotnienia ludzi starszych, dziecięcej przestępczości czy degradacji ekologicznej. Położenie nacisku na lokalne zakorzenienie ekonomii społecznej wyklucza przyjęcie formy prawnej jako kryterium przynależności do niej. Ogólne uznanie spółdzielni, stowarzyszeń czy towarzystw wzajemnościowych za podmioty ekonomii społecznej nie ma sensu m.in. dlatego, że te formy prawne w różnych krajach, w których występują, mają często odmienną ekonomiczną i społeczną treść. Definiowanie ekonomii społecznej przez wskazywanie na specyficzne dla niej formy prawno-organizacyjne (podejście prawno-instytucjonalne) jest w takim razie niewłaściwe. Słuszne jest natomiast rozpoznanie wspólnych zasad charakteryzujących różne podmioty uczestniczące w ekonomii społecznej (podejście normatywne). Są one następujące: - nadrzędność świadczenia usług dla członków lub wspólnoty względem zysku, - autonomiczne zarządzanie, - demokratyczny procesie decyzyjny, - prymat ludzi i pracy w stosunku do kapitału przy podziale dochodu.

Organizacje ekonomii społecznej wyróżnia autonomia zarządzania, nie są one kontrolowane ani przez państwo, ani przez prywatnego 235

właściciela. Z kolei demokratyczna procedura oznacza, że stosują one zarządzanie partycypacyjne, umożliwiając wywieranie wpływu na ich funkcjonowanie przez różne grupy interesariuszy, w tym członków, zatrudnionych, wolontariuszy, konsumentów i beneficjentów. Do powyższego zastawienia dodać trzeba jeszcze cechę lokalnego zakorzenienia i działania na rzecz wspólnoty lokalnej. Jej mocne akceptowanie wynika z oceny doświadczeń innych krajów, zwłaszcza znajdujących się w brytyjskiej strefie kulturowej. Najmocniejsze i najbardziej innowacyjne organizacje ekonomii społecznej formują się wówczas, gdy nie są one sztywno oddzielone od swego lokalnego otoczenia. Przeciwnie, są maksymalnie otwarte w relacjach ze swoimi użytkownikami i partnerami, niejako razem z nimi w organiczny sposób rozwijają się ewoluują (Hausner 2008, s. 13–14). W pracy F. Tönniesa Gemeinschaft und Gesselschaft (Wspólnota i stowarzyszenie) podejmowany jest wątek utraconej wspólnoty. F. Töennies przypisuje naturze ludzkiej prospołecznej tendencje. „Wola naturalna” to dążenie do bezinteresownych, autotelicznych kontaktów z innymi w ramach wspólnot (Gemeinschaft). Społeczeństwo nowoczesne (Gesellschaft) doprowadza do zastąpienia woli naturalnej wolą racjonalną, gdzie wszelkie stosunki z innymi podporządkowane są interesownej, instrumentalnej kalkulacji, a inni stają się przedmiotem manipulacji. W efekcie naturalne wspólnoty zanikają. Ludzie ulegają wykorzenieniu, atomizacji, roztapiają się w anonimowej masie pracowników, urzędników, elektoratu, konsumentów czy publiczności (Sztompka 2007, s. 568). M. Weber podaje uzupełnioną definicję wspólnoty. Według niego stosunki wspólnotowe mają w zdecydowanie przeważającej ich liczbie jakieś powiązania z gospodarką. O gospodarce mówimy wtedy, gdy zasób środków i możliwych działań prowadzących do zaspokojenia pewnej potrzeby lub ich kompleksu jest w porównaniu z nimi – ograniczony i ten stan rzeczy jest przyczyną liczącego się z nim głównego zachowania. Gdy mówi się o gospodarce, to ma się na myśli szczególnie zaspokajanie codziennych potrzeb (tzw. popyt materialny). W przeciwieństwie do gospodarki zaspokajającej własne potrzeby celem drugiego go236

spodarowania jest zarobek: wykorzystywanie swoiście ekonomicznego stanu rzeczy – ograniczenia pożądanych dóbr, aby zwiększyć własne rozporządzanie tymi dobrami. Działanie społeczne może odnosić się do gospodarki w rozmaity sposób, natomiast działanie stowarzyszone może dążyć do czysto gospodarczych skutków; zaspokojenia potrzeb lub zarobku. Działanie wspólnotowe może być także zorientowane na kombinację gospodarczych i pozagospodarczych celów. Wszystkie wspólnoty zorientowane na zaspokajanie wszelkiego rodzaju potrzeb posługują się gospodarowaniem w takiej mierze, w jakiej jest to niezbędne przez wzgląd na relację między potrzebami i dobrami. Gospodarka rodziny jest w tym podobna do gospodarki dobroczynnej fundacji, czy administracji wojskowej, stosunków stowarzyszenia w celu wspólnego karczowania lasu czy wspólnego polowania. W rzeczywistości podział jest płynny i przeprowadzić go można w sposób wyraźny tak, aby działanie wspólnotowe objawiało znamiona, które nie zmieniłyby się także przy wyeliminowaniu ekonomicznego stanu rzeczy, przy założeniu rozporządzania praktycznie nieograniczonymi zasobami dóbr i możliwych działań danego rodzaju. Działanie wspólnotowe, które nie konstytuuje ani wspólnoty gospodarczej, ani gospodarującej, nie jest niczym niezwykłym. Może być nim na przykład wspólny spacer. Gospodarczo istotne wspólnoty to te, których organy w rezultacie własnej współpracy, czy konkretnych rozporządzeń, nakazów czy zakazów, nie określają stale funkcjonowania pewnej gospodarki, lecz ich porządki regulują zachowanie gospodarcze uczestników. Innymi słowy, to „wspólnoty regulujące gospodarkę”, jak wszystkie rodzaje wspólnot politycznych, religijnych, a pomiędzy nimi takie, które stowarzyszyły się wyłącznie w celu regulacji gospodarczych (społeczności rybaków, związki markowe itp.). Formy strukturalne działania wspólnotowego cechuje pewna autonomia, gospodarka zaś z kolei ulega wpływom autonomicznie kształtowanej struktury wspólnotowego działania, w obrębie którego występuje (Weber 2002, s. 261–263). Dla działań wspólnotowych, które przybrało postać racjonalnych „stosunków stowarzyszenia”, konieczne są ekonomiczne dobra i świad237

czenia według reguły, wedle której są one zapewniane. Zasadniczo może się to dokonywać w sposób zbliżony do „czystych” typów, za sprawą których czerpiemy z życia wspólnot politycznych. Są to:

1. o i k o s, czyli w sposób odpowiadający czystej gospodarce wspólnotowej i czystej gospodarce naturalnej – dzięki obciążeniu, wedle ścisłych reguł, bezpośrednimi, osobistymi, naturalnymi świadczeniami członków wspólnoty, albo jednakowymi dla wszystkich, albo wyspecyfikowanymi („powszechny” obowiązek służby wojskowej wszystkich zdolnych do niej i wyspecyfikowany obowiązek służby wojskowej), przykład szczególny; opierający się na naturalnych usługach i daninach początek administracji wojska, jak na przykład w starożytnym Egipcie. 2. d a n i n y (stosunki rynkowe), nałożonych jako obowiązek podatków, datków, lub okazjonalne daniny w formie pieniężnej, wiązane z określonymi działaniami, ściąganymi od członków wspólnoty wedle określonych reguł, które umożliwiają dostarczenie środków zaspokojenia potrzeb na rynku, a więc za pośrednictwem kupna rzeczowych środków działalności, najmowania robotników, urzędników, żołnierzy. 3. g o s p o d a r k a z a r o b k o w a – zbywanie na rynku produktów lub usług jakieś własnej działalności, stanowiącej składową wspólnotowego działania, której zyski służą celom społecznym. Może to być wolna działalność, bez formalnej gwarancji monopolistycznej lub monopolistyczna, która często występowała w przeszłości, a występuje również dziś (poczta). Między tymi trzema możliwe są wszelkie rodzaje kombinacji. Świadczenia naturalne mogą być „wykupywane” dzięki pieniądzom, naturalia mogą być spieniężone na rynku, dobra rzeczowe działalności zarobkowej mogą pochodzić wprost z danin naturalnych albo też mogą być nabywane na rynku za pomocą środków zapewnianych przez daniny pieniężne, a poszczególne elementy tych „typów” mogą być wzajemnie łączone, co w rzeczywistości jest regułą. 4. m e c e n a s o w i e: czysto dobrowolnych datków osób ekonomicznie zdolnych do tego i w jaki sposób, materialnie lub idealnie, zaintereso238

wanych daną wspólnotą, które mogą, ale nie muszą być jej członkami (typowa forma zaspokajania potrzeb przez wspólnoty religijne i partyjne: należą tu fundacje służące celom religijnym, subwencjonowanie partii przez wielkich sponsorów, podobnie jak zakony żebrzące i dobrowolne „dary” dla książąt). 5. u p r z y w i l e j o w u j ą c e o b c i ą ż a n i a – pozytywne lub negatywne;

a) do pozytywnie uprzywilejowującego obciążania dochodzi nie tylko, ale głównie w zamian za gwarancję określonego ekonomicznego lub społecznego monopolu i przeciwnie: pewne uprzywilejowane stany lub zmonopolizowane grupy całkowicie lub po części wolne od danin. Daniny i świadczenia nakładane są nie tylko wedle ogólnych reguł na poszczególne szczeble w hierarchii majątku i dochodów, czy na dostępne wszystkim typy posiadania i zarobkowania, lecz zależą od rodzaju określonych, gwarantowanych jednostkom lub grupom przez wspólnotę pozycji władzy i monopoli (posiadanie dóbr rycerskich, cechowe lub stanowe przywileje podatkowe albo specjalne daniny). Ten sposób zaspokajania potrzeb tworzy więc albo utrwala monopolistyczny podział członków wspólnoty, „zamykając” społeczne i ekonomiczne szanse poszczególnych warstw. Na gruncie kapitalizmu mogą pojawić się całkiem analogiczne przypadki uprzywilejowującego zaspokajania potrzeb: na przykład władza polityczna gwarantuje jakiejś grupie przedsiębiorców wprost lub pośrednio pewien monopol, a w zamian za to nakłada na nich kontrybucje, bezpośrednio lub w formie danin. b) negatywnie uprzywilejowującym zaspokajaniem potrzeb jest liturgiczne zaspokajanie potrzeb: ekonomicznie kosztowne świadczenia swoistego rodzaju związane są z określoną wysokością, nie uprzywilejowanego monopolistycznie, majątku jako takiego, ewentualnie wymaga się ich od osób kwalifikujących się kolejno, w toku rotacji – liturgia klasowa. Albo zobowiązani, w interesie zaspokajania potrzeb społecznych, nie mogą z własnej woli opuścić monopolistycznych wspólnot, lecz są związani z nimi (solidarnie odpowiadając za owe świadczenia). Przymusowe cechy 239

starożytnego Egiptu i późnego antyku, dziedzicznie przypisanie rosyjskich chłopów do odpowiedzialnej za podatki wspólnoty wiejskiej, mniej lub bardziej rygorystyczne przypisanie do ziemi kolonów i chłopów wszystkich epok i solidarna poręka ich gmin za podatki (Weber 2002, s. 271–273). 3. Społeczeństwo obywatelskie

Idea myśli społecznej na temat organizacji społeczeństw towarzyszyła ludzkości przynajmniej od czasów antycznych. Rozważania Arystotelesa (384–322 p. n. e.) o politike koinonia, czyli „politycznej wspólnocie” albo szerszej „politycznym społeczeństwie”, możemy umownie przyjąć jako wyjściowe nad pewną kategorią ludzkich zbiorowości, których członkowie nie tylko mają na względzie coś więcej niż tylko przetrwanie, ale także chcą, mogą i mają coś do powiedzenia na temat sposobu funkcjonowania tej zbiorowości. Owa kategoria ludzi, nazywana przez starożytnych Rzymian societas civilis, była za Arystotelesem definiowana jako społeczność wolnych i równych wobec prawa obywateli, rządzonych zgodnie ze skodyfikowanymi regułami, zakorzenionymi we wspólnie uznawanym zespole norm i wartości. Socitas civilis to tłumaczenie Arystotelesowskiego wyrażenia określającego miasto jako formę wspólnotową odmienną od rodziny i od niej wyższą, gdyż stanowiącą organizację współżycia, mającą cechy samowystarczalności i niezależności, które będą w przyszłości charakteryzować państwo we wszystkich jego formach historycznych. Zatem chodziło tu o takie wspólnoty ludzkie i stowarzyszenia, które tworzą się ponad poziomem gospodarstw domowych, a więc funkcjonują w przestrzeni społecznej, którą zwykło się określać jako publiczną. W sformułowaniu tym zawarta jest istota tego typu fenomenu, którą określamy dzisiaj mianem społeczeństwa obywatelskiego. W literaturze spotyka się różne sposoby rozumienia pojęcia społeczeństwa obywatelskiego. W najprostszej definicji […] społeczeństwo obywatelskie to ogół niepaństwowych instytucji, organizacji i stowarzyszeń cywilnych działających w sferze publicznej. Są to struktury względnie autonomiczne wobec państwa, powstające oddolnie i charakteryzujące się na ogół dobrowo-

240

lnym uczestnictwem swoich członków. Często społeczeństwo obywatelskie definiuje się po prostu jako ogół aktywności społecznych w przestrzeni publicznej nie kontrolowanej przez państwo (Wnuk-Lipiński 2005, s. 118–120).

W ramach bytu państwowego wyróżnić można trzy warunki brzegowe, których spełnienie pozwala oczekiwać pojawienia się społeczeństwa obywatelskiego:

1. Istnienie przestrzeni publicznej, pozwalającej na swobodną instytucjonalizację sił społecznych. 2. Istnienie komunikacji społecznej niekontrolowanej przez państwo. 3. Istnienie rynku, na którym dokonywane są transakcje wymiany dóbr i usług, wraz z ochroną prywatnej własności (Wnuk-Lipiński 2005, s. 122).

Termin społeczeństwo obywatelskie stał się tematem wielu prac badawczych podejmowanych przez teoretyków Europy Zachodniej, którzy w mniejszym lub większym stopniu powołują się na przykład Europy Wschodniej. Według J. Keane społeczeństwo obywatelskie to skupisko instytucji, których członkowie uczestniczą przede wszystkim w kompleksie pozapaństwowej aktywności – wytwórczość ekonomiczna i kulturalna, życie gospodarstw domowych i spontaniczne stowarzyszenia – i którzy w ten sposób zachowują i przekształcają swoją tożsamość przez wywieranie wszelkiego rodzaju nacisków i ograniczanie instytucji państwowych (Bokajło, Dziubka 2001, s. 190). J. Gray natomiast definiuje społeczeństwo obywatelskie jako rzeczywistość wyznaczoną prze trzy zasadnicze cechy;

1. Polityczne instytucje społeczeństwa obywatelskiego nie mają charakteru światopoglądowego, odzwierciedlającego jakiś całościowy punkt widzenia, lecz pozwalają na pokojowe współistnienie wielu różnych perspektyw i wartości. 2. Społeczeństwa obywatelskie podlegają rządom prawa. 3. We wszystkich społeczeństwach obywatelskich życie gospodarcze toczy się w autonomicznych instytucjach (określonych i chronionych przez prawo), a także dobrowolnych stowarzyszeniach, instytucjach 241

pośredniczących na rynkach zorganizowanych na zasadzie prywatnej własności i dobrowolności umów.

R. Dahrendorf z kolei uważa, że oddzielenie społeczeństwa obywatelskiego od państwa jest jak oddzielenie umowy o współdziałaniu od umowy o dominacji – użyteczne dla celów analizy, ale w praktyce wprowadzające w błąd. Społeczeństwo obywatelskie nie jest prywatną zabawą w inteligentną dysputę w oderwaniu od instytucji rządowych, ani tym bardziej przeciw nim. Jest raczej wszechstronną koncepcją dla jednostek społecznych, które obywatelskość traktują jako zasadę przewodnią. Wszyscy członkowie mają pewne równe uprawnienia będące normami społecznymi. Są one wprowadzone pod groźbą sankcji i chronione przez instytucje. Jest to skuteczne tylko, gdy istnieją struktury władzy które je popierają. Dążenie do społeczeństwa obywatelskiego i w końcu do światowego społeczeństwa obywatelskiego jest dążeniem do równych praw w konstytucyjnych ramach, które oswajają władzę tak, aby wszyscy mogli cieszyć się obywatelskością jako podstawą swoich szans życiowych (Bokajło, Dziubka 2001, s. 19). Wyróżnić można trzy rodzaje społeczeństwa obywatelskiego ze względu na stosunek do państwa oraz instytucji państwowych: 1. S p o ł e c z e ń s t w o p r z e d p a ń s t w o w e, oparte jest na powiązaniach jednostek przed powstaniem organizmu państwowego. Celem jest zaspokajanie potrzeb jednostek, które po to właśnie się organizują. 2. S p o ł e c z e ń s t w o a n t y p a ń s t w o w e, które wykształcić się może w kraju rządzonym niedemokratycznie, nie ma w nim miejsca na legalną, bądź zupełnie niezależną opozycję. Władza jest narzucona, a działania społeczeństwa obywatelskiego są ukierunkowane na osłabienie struktur takiego państwa. Cel ten, z punktu widzenia przedstawicieli władzy jest oczywiście potrzebny jako negatywny i konieczny do zwalczania. 3. S p o ł e c z e ń s t w o p o s t p a ń s t w o w e, w odróżnieniu od dwóch wcześniej wymienionych istnieje na razie tylko w teorii. Zbliża się do koncepcji „apolityczności” społeczeństwa obywatelskiego i zakłada zupełny brak potrzeby istnienia jakiejkolwiek władzy państwowej. 242

Bez względu na koncepcję, rodzaj społeczeństwa obywatelskiego w odniesieniu do jego relacji z państwem, można stwierdzić, iż posiada ono zdolność do samorealizacji, co sprzyja zmniejszeniu dystansu między władzą, a obywatelem (Społeczeństwo obywatelskie… 2005, s. 15).

Działanie społeczeństwa obywatelskiego w różnych sferach życia społecznego stanowi podstawę funkcjonowania tego społeczeństwa. Jego rolą powinno być przede wszystkim:

a) zaspokajanie potrzeb społecznych i indywidualnych, b) kształtowanie czynnej postawy obywatelskiej, c) tworzenie III sektora, w którym realizowane są zadania, którym mało uwagi poświęca sektor publiczny, d) tworzenie mechanizmów współudziału społeczeństwa i państwa w rozwiązywaniu różnego typu problemów dotyczących wielu grup społecznych (Toczyński 1984, s. 14–15). 4. Potrzeby i motywy oraz działanie prospołeczne

B. Malinowski pisał, że u podstaw powstawania i funkcjonowania grup społecznych tkwią potrzeby, które pobudzają aktywność człowieka. Potrzeby te grupuje w trzy ogólne kategorie. Potrzeby biologiczne – konieczność ich zaspokajania, powoduje organizowanie się ludzi w różne grupy społeczne, pojmowane jako formy zbiorowego działania. Aby te grupy mogły realnie funkcjonować, muszą być określane sposoby działania, normy, symbole, kultura. Do potrzeb najważniejszych możemy zaliczyć; zaspokajanie głodu, poczucia bezpieczeństwa, ochrony zdrowia oraz reprodukcji, przyczyniają się one do kształtowania rodzin, zbiorowych form działalności gospodarczej, itd. Ludzie występują tu jako członkowie grup społecznych, a nie jako organizmy. Działalność i formy organizacji związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych powodują kształtowanie się tzw. potrzeb pochodnych: psychicznych i społeczno-kulturowych; te zaś wymagają tworzenia dalszych form organizacji społecznej i wzorów kulturowych. Potrzeby ludzkie powodują więc konieczność powstawania ró243

żnego rodzaju stosunków społecznych i wzorów kulturowych norm, wartości i wierzeń (Turowski 1993, s. 59–60). Jeśli aktywność ludzka wykracza poza realizację jedynie własnych potrzeb, to nazywamy ją wtedy działaniem prospołecznym. Jest to działanie zmierzające do zmiany otaczającej daną jednostkę rzeczywistości (Załuska 1996, s. 74). Czynnikami motywującymi do takiej aktywności mogą być: zabezpieczenie interesu zbiorowego, poparcie idei lub wartości, kreowanie pozycji społecznej (na przykład działalność w młodzieżówce partii politycznej), zaspokajanie ambicji. Istnieje możliwość dokonania podziału czynników motywacyjnych na te zorientowane na własne dobro i na dobro ogólne. Do pierwszej grupy zaliczyć należy motywy: własnego interesu (próby załatwienia własnych spraw przez zaangażowanie w daną działalność), zdobywania doświadczeń zawodowych (na przykład praca w wolontariacie, która dobrze wygląda w życiorysie, a ponadto uczy), zobowiązania (na zasadzie spłaty długu wobec organizacji, bądź grupy ludzi, którzy nam pomogli, na przykład goszczenie dzieci, które ucierpiały w wypadkach losowych, w zbiórce pieniędzy podczas akcji Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy), potrzeby towarzyskie (działanie tylko po to, aby spotkać się w gronie osób dobrych znajomych), rozwój zainteresowań (na przykład miłośnicy wędkowania, modelarstwa). Z kolei drugą grupę motywów stanowią bezinteresowny altruizm oraz interesowny altruizm. W zasadzie altruizm oznacza bezinteresowność, tak więc działalność społeczna o takich motywach jest ukierunkowana na pomaganie innym w zaspokajaniu ich potrzeb. Istnieje także pojęcie interesownego altruizmu, które oznacza motywację do działania na rzecz innych, ale pod warunkiem, że ci „inni” należą do naszej zbiorowości (Supińska 1991, s. 135). 5. Gospodarka a rozwój lokalny

Na działanie i rolę, jaką odegrały społeczności lokalne w rozwoju społeczno-gospodarczym miały w dużej mierze czynniki ekonomiczne. Proces gospodarczy w swojej istocie instytucjonalizował się poprzez zjawisko „pokrewieństwa, małżeństwa, struktur wiekowych, tajnych 244

stowarzyszeń, wspólnot totemicznych i publicznych uroczystości obrzędowych”. Według K. Polanyia istotnym problemem jest poziom, na którym następuje integracja działania gospodarczego ze wzorami działań nieekonomicznych. Związki pomiędzy działaniami gospodarczymi, a procesami społecznymi występują na różnych poziomach, co sprawia, że współczesny system rynkowy jest wielostopniowo powiązany z życiem społecznym. Zakorzenienie gospodarki w różnych aspektach życia społecznego sprawia, że organizacje gospodarcze przyjmują formę instytucji ekonomicznych. Procesy instytucjonalizacji przebiegają na różnych poziomach integracji wzorów gospodarczych i społecznych: działań, ról i organizacji (Partycki 2004, s. 40–41). Jak podaje T. Parsons, instytucją jest wszelki układ osób wypełniających powiązane role społeczne i kierujących względem siebie określone oczekiwania, wynikające z przyswojenia sobie tych samych wzorów kulturowych. Jest ona tworzona na bazie relacji rola – oczekiwania. T. Parsons wskazał, że człowiek nie zawsze działa w warunkach pełnej wolności czy w sposób racjonalny, kierując się przesłanką maksymalizacji dochodów. Analiza gospodarki w kategoriach systemu oznaczała uwzględnienie środowiska społecznego. Proces osiągania celu musi uwzględniać wartości funkcjonujące w społeczeństwie, kontrolować oraz rozładowywać napięcia między działającymi podmiotami (Partycki 2004, s. 43–45). Egoizm leżący u podstaw działania człowieka określa formę obowiązującej racjonalności. Jest ona wyznaczana dążeniem do maksymalizowania korzyści. Człowiek gospodarujący z jednej strony określa cel, a z drugiej uwzględnia uwarunkowania jego realizacji oraz środki, którymi dysponuje. Proces racjonalizowania działań oznacza kalkulacje, obliczenia, porównanie i ocenę, przyjmuje formę matematycznej analizy (Partycki 2004, s. 51). W dziedzinie gospodarczej rozwój polega przede wszystkim na rozwijaniu przedsiębiorczości zarówno prywatnej, jak i kreowanej przez władze lokalne. Aspekt ekonomiczny rozwoju lokalnego obejmuje optymalne wykorzystywanie lokalnych i regionalnych możliwości 245

i czynników rozwoju, w tym zwłaszcza istniejącego potencjału, zasobów i klimatu przedsiębiorczości, pozytywnego stosunku do reform przy jednoczesnym uwzględnianiu efektów synergii lokalnej. Jedną z sił jest tu postęp techniczny i proces innowacji, które mogą stymulować środowiska lokalne. Płaszczyzna gospodarcza rozwoju lokalnego obejmuje szeroki wachlarz działań związanych z powoływaniem przedsiębiorstw i wspomaganiem już istniejących, organizowaniem instytucji profesjonalnych, zajmujących się stymulowaniem rozwoju lokalnego, udzielaniem pomocy w pozyskiwaniu kapitału, przepływie rozwiązań nowatorskich i wiedzy, współdziałania z lokalnymi przedsiębiorcami w zakresie rozpoznawania rynków zbytu. Aspekty gospodarcze rozwoju lokalnego należy zawsze łączyć z aspektami społecznymi, czego głównym powodem jest ich wzajemna współzależność. W ujęciu pierwszym rozwój gospodarczy podporządkowany jest osiąganiu określonych celów społecznych: po drugie, jest on zależny od społecznych komponentów rozwoju, tak jak i odwrotnie; po trzecie, bardzo często nie jest możliwe jednoznaczne rozróżniane pomiędzy przejawami rozwoju gospodarczego i społecznego; na przykład elementy lokalnego rynku pracy, gdzie wzrost wartości miejscowego kapitału ludzkiego oznacza zarówno rozwój społeczny, jak i gospodarczy. W płaszczyźnie zjawisk społecznych rozwój lokalny to przede wszystkim poprawa poziomu i warunków życia społeczności. O poziomie życia decydują przede wszystkim dochody ludności, przesądzając o tym, w jakim zakresie społeczność może sobie pozwolić na zaspokojenie swoich potrzeb. Warunki życia z kolei są tworzone przez ilość i jakość miejscowych urządzeń zaspokojenia potrzeb społecznych. W ujęciu drugim rozwój dotyczy przede wszystkim pozytywnych zmian w składnikach infrastruktury społecznej, takich jak: ochrona zdrowia, opieka społeczna, edukacja, kultura, sport i rekreacja. Ze społecznym aspektem rozwoju lokalnego ściśle związany jest kulturowy przejaw tego rozwoju ujawniający się w zabezpieczaniu i wzbogacaniu całokształtu materialnej i duchowej spuścizny, będącej dorobkiem wcześniejszych generacji, a współcześnie stanowiącej ważny punkt od246

niesienia (ogniwo) w identyfikowaniu się miejscowej społeczności i integrowaniu wokół wspólnych wartości. Podsumowując charakterystykę istoty rozwoju lokalnego warto dokonać zestawienia wcześniej wskazanych generalnych właściwości: są one następujące:

1. Rozwój lokalny to proces, działanie, rzadziej stan. 2. Podmiotem rozwoju lokalnego są nie tyle władze lokalne, co cała lokalna wspólnota mieszkańców danego terenu. 3. Motorem rozwoju są głównie siły i czynniki endogenne. 4. Gospodarka jest wprawdzie kluczem rozwoju lokalnego, ale rozwój lokalny to coś więcej niż lokalny rozwój gospodarczy. 5. Wiodącym kryterium rozwoju jest zadowolenie mieszkańców, zaspokojenie ich aspiracji, ich odczucie poprawa warunków, podniesienia standardu (Hausner 2008, s. 108–110). 6. Podsumowanie

Przedstawione powyżej przykłady ilustrują rolę społeczności lokalnej w rozwoju gospodarczym, organizacje, stowarzyszenia, fundacje, spółdzielnie zakładane są przez obywateli w celu realizacji określonych celów. Najczęściej są to działania, które przyczyniają się do uzupełnienia, bądź zastąpienia działań państwa w danej sferze. Te przejawy aktywności wywierają pozytywny wpływ na ustrój demokratyczny. Zarówno na państwie, jak i na obywatelach ciąży obowiązek pielęgnowania współpracy, gdyż tylko wtedy możliwa jest realizacja podstawowych postulatów społeczeństwa obywatelskiego jako społeczeństwa świadomego, dbającego o swoich członków i przez to o cały naród. Społeczeństwo powinno identyfikować się z państwem. Nie powinno oczekiwać, że władza „wszystko załatwi” za nich. Powinni brać sprawy w swoje ręce i starać się samodzielnie rozwiązywać problemy. W krajach, gdzie jest wiele organizacji pozarządowych, stowarzyszeń, fundacji, a także organizacji charytatywnych, inicjatywy obywateli powstają spontanicznie. Często też członkowie stowarzyszenia, fundacji, odgrywają rolę 247

pośrednika pomiędzy małymi grupami, a państwem. Są częścią struktury władz lokalnych, wpływają na decyzje, jak i zapewniają środki, ludzi i usługi. Dzięki nim obywatele mogą sami uczestniczyć w życiu i funkcjonowaniu państwa, w zakresie, który ich interesuje, dzięki temu rośnie zaangażowanie obywateli – poprzez podejmowane decyzje konsumpcyjne, decyzje dotyczące oszczędności czy samoorganizację ekonomiczną. Bardzo ważny jest związek do budowania demokracji uczestniczącej, bezpośredniej, w której obywatele mogą aktywnie działać na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego oraz życia obywatelskiego w swoim kraju. Niezależnie co stało u podstaw społeczności lokalnych i jakie hasła przyświecały ich codziennemu działaniu, ważnych jest kilka czynników: wspólne cele, nowoczesność, profesjonalizm w działaniu oraz społeczna odpowiedzialność. Literatura

B o k a j ł o W., D z i u b k a K., 2001, Społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. H a u s n e r J., 2008, Ekonomia społeczna a rozwój, [w:] Ekonomia społeczna a rozwój, red. J. Hausner, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków.

J a ł o w i e c k i B., S z c z e p a ń s k i M. S., 2002, Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej. Śląskie Wydawnictwa Naukowe. Wyższa Szkoła Zarządzania i nauk Społecznych, Tychy. P a r t y c k i S., 2004, Zarys teorii socjologii gospodarki, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin. R y b i c k i P., 1965, Problemy ontologiczne w socjologii, „Studia Socjologiczne”, nr 2.

S c h n o r e L. F., 1967, Community, [w] Socjology – An Introduction, ed. N. J. Smelsen, New York. S o w a K. Z. 1992, Socjologia. Społeczeństwo. Polityka. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów. S u p i ń s k a J., 1991, Dylematy polityki społecznej, Warszawa.

Społeczeństwo obywatelskie, 2005, red. Witkowska m., Wierzbicki A., Oficyna Wydawnicza ASPRA – JR, Warszawa. S z t o m p k a P., 2007, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków.

248

T o c z y ń s k i W., 1984, Rola organizacji pozarządowych w odrodzeniu społeczeństwa obywatelskiego, [w] Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatelskim, red. Załuska M., Boczoń J., Wyd. Śląsk, Warszawa. T u r o w s k i J., 1993, Socjologia. Małe struktury społeczne, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin. T u r o w s k i J., 1994, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin. W e b e r M., 2002, Gospodarka i społeczeństwo, PWN, Warszawa. W n u k - L i p i ń s k i E., 2005, Socjologia życia politycznego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Z a ł u s k a M., 1996, Społeczne uwarunkowania angażowania w działalność organizacji pozarządowych, [w] Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatelskim, red. M. Załuska, J. Boczoń, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Warszawa. Summary An analysis of the local community is part of a trend of localism. The term local community always refers to a specific area in which everyday interactions occur among the population living there. Organizations, associations, foundations, cooperatives are established by citizens in order to achieve certain goals. Most often these are actions that contribute to the supplement or replacement of the actions of the state in a given field. These manifestations of activity has a positive effect on democracy. Regardless of what was at the root of the local community and what watchwords guided their daily operation, there are several important factors: common goals, modernity, professionalism in action and social responsibility.

249

Gajda Stanisław 195

Indeks nazwisk

Gizbert-Studnicki Tomasz 49 Głowiński Michał 199 Gnys Anna 82

Akert Robin M. 83, 101

Colombero Giuseppe 101

Apresjan Jurij 30–31 Arntzen Friedrich 56

Czwartosz Zbigniew 71–72, 76, 82

Andrzejewski Jerzy 200

Aronson Elliot 45, 83, 101 Arystoteles 240

Bachmannová Jarmila 195

Balowska Grażyna 13 Balowski Mieczysław 13, 131 Bannet Arnold 103 Bańko Mirosław 185

Barthes Rolland 181, 185 Barkowiak Grażyna 101 Basaj Mieczysław 116, 220, 223

Beaugrande Robert-Alain de 41, 46 Berkovitz Leonard 38, 45 Bloch Natalia 231 Bloomfield Leonard 142

Boczoń Jerzy 249 Bokajło Wiesław 241–242, 248 Boniecka Barbara 173 Briggs Susan M. 115

Buttler Danuta 143, 200, 213, 223

Caprara Gian Vittorio 40, 45 Choduń Agnieszka 61

Ciećkiewicz Jan 106, 115 Cieślak Jan 14

Gójska Agata 82 Grabias Stanisław 18–19, 31, 142–148, 173 Gray John 241 Grochowski Maciej 17, 29

Colquhoun Michael C. 115 Czajka Adrian 131, 139

Dahrendorf Ralf

Davis Martha 102

Grudziecka Magdalena 82 Grygerková Marcela 173 Grzegorczyk Tomasz 63, 70

241

Grzegorczykowa Renata 41, 46, 124, 127

Deffenbacher Jerry L. 45

Derczyński Włodzimierz 102

Gumperz John 142

Dobiejewska Elżbieta 74, 82

Doroszewski Witold 15, 17, 31, 188, 195 Dressler Wolfgang Ulrich 41, 46 Drożdż Piotr 115

Handley Anthony J. 115

Hauser Roman 102 Hausner Jerzy 236, 247–248 Havránek Bohuslav 195 Hedba Paweł 136, 139 Hockett Charles 142

Dubisz Stanisław 70 Dunaj Bogusław 15

Dyczewski Leon 231

Horney Karen 46 Hryniewiecki Tomasz 115

Dyląg Dariusz 115

Dziubka Kazimierz 241–242, 248

Hugo Jan 110–114, 116 Hymes Dele 142

Eminowicz Wincenty 103

Ipsen Gunther 201, 213 Jadacka Hanna 115, 198, 210

Evans Thomas Robert 115

Fanning Patrick 102

Fine Bernard D. 37, 46

Jałowiecki Bohdan 233, 248 Jakubaszko Juliusz 115 Janicki Stanisław 115

Frank Tomáš 113–115 Frączek Adam 46

Freud Zygmunt 35–37, 46

Jasińska–-Kania Aleksandra 102 Jaworski Romuald 83, 102 Jezierski Cezary 82

Fromm Erich 37, 46

Fyffe Allen 113, 115

251

252

Jolles Johannes Andreas 213 Jurkiewicz Katarzyna 14 Jurkowski Marian 210

Kalinowski Jerzy 49 Kalinowski Stefan 70 Kalisz Ryszard 134

Kania Stanisław 15, 31

Karpiński Łukasz 5, 15, 17, 21–23, 26–27, 31, 119–120, 123–124, 127 Kartowicz Mieczysław 105 Kasica Agnieszka 131, 139 Keane John 241

Kernberg Otto 46

Kielar Barbara Zofia 31 Kieler G. 39

Klemensiewicz Zenon 174 Knocińska Anna 102

Kołodziejek Ewa 174

Kopaliński Władysław 195 Kościukiewicz Justyna 13 Kotala Michał 13

Kowalska Katarzyna 82 Král Václav 115

Kruk Marzena 73, 82

Krzyżkiewicz Zbigniew 188–189, 195 Kublák Tomáš 113–115

Kwiatkowska Elżbieta 102 Kvarčák Miloš 119, 127

Labov William 142

Lakoff George 40–41 Larecki Jan 174 Leifer Ron 46

Lewandowski Jan 32, 102

Lewiński Piotr H. 184–185 Lewis Alfred Coser 102

Lorenz Konrad 36–37, 46 Lubaś Władysław 174 Lukszyn Jurij 8–9, 15, 24, 31–32, 127 Lyons John 142

Łukasik Marek 31 Madejski Jerzy 136, 139

Maksym-Benczew Joanna 8, 13 Malinowska Ewa 50–51, 70 Malinowski Bronisław 243 Marcinkowski Tomasz 148

Margraff Andreas Sigismund 212 Marszałek Adam 116 McKay Matthew 102 Mędelska Jolanta 31

Miller Michael Vincent 46 Miodunka Władysław 15, 17, 199–200, 210, 213, 223 Moore Burness E. 37, 46 Mrhačová Eva 15

Nasiadka Mieczysław 15, 31

Nowakowska-Kempna Iwona 33, 41, 46

Obaliński Alfred 103 Oliva Karel 116, 223

Palacký František 6

Parsons Talcott 245 Partycki Sławomir 245, 248 Paryski Witold Henryk 116

Pastorelli Concetta 40, 45 Paśkiewicz Janusz 13 Pawlak Michalina 199, 206, 210, 223

Peisert Maria 15, 46

Sokołowska-Pituchowa Janina 116 Solich Mirela 14 Sowa Kazimierz Zbigniew 233, 248 Stefańska Anita 102 Supińska Jolanta 244, 248 Swadźba Paulina 14 Szczepański Marek Stanisław 102, 233, 248 Szemińska Weronika 28–29, 31–32 Sznitowska Małgorzata 115 Sztompka Piotr 236, 248

Peter Ian 113, 115 Pieckowski Sylwester 82 Piekot Tomasz 142, 146–147, 174 Pieńkos Jerzy 49, 70, 119, 127 Pietrzak Z. 39–40 Piotrowski Tadeusz 15, 17, 31 Pisarek Walery 70, 200, 210 Piwko Łukasz 31 Pladzyk Grzegorz 127 Pławiak Marika 13

Toczyski Witold 243, 249

Polanyi Karl 245 Polański Kazimierz 199, 210

Tokarski Jan 15, 31 Tönnies Ferdinand 236 Treter Krzysztof 116 Trier Jost 200–201, 213–214, 220–221 Turner Jonathan Hugh 102 Turowski Jan 234, 244, 249 Tylman Janusz 63, 70

Porzig Walter 201, 213, 221

Radwańska-Paryska Zofia 116 Ranschburg Jenö 46

Reber Arthur S. 38, 46 Reber Emily S. 38, 46 Rękas Agnieszka 73, 82

Uniszewski Zdzisław 174 Vašák Jaroslav 202, 214, 223

Rożniatowski Tadeusz 110–115 Róg Jan 14 Rybicki Paweł 234, 248 Rymkiewicz Wiesław 116

Vokurka Martin 110–114, 116

Walencik Ireneusz 139

Rzeszutko Małgorzata 52, 70

Samborski Edward 59, 48, 70

Waltoś Stanisław 66, 70 Wawrzyńczyk Jan 31

Saussure Ferdinand de 200

Schaff Adam 200 Schnore Leo F. 234, 248 Siatkowski Janusz 116, 220, 223 Skubalanka Teresa 143 Supińska Jolanta 244, 248 Sliwka Roman 14 Smelser Neil Joseph 248

253

254

Weber Max 236–237, 240, 249

Weisgerber Johann Leo 201, 213 Wierzbicki Andrzej 248

Wierzchowski Józef 30, 32, 200 Wilkoń Aleksander 143, 174 Wilson Edward Osborne 46 Wilson Timothy D. 83, 101 Wiśniowski Aleksander 13

Witaszek-Samborska Małgorzata 202, 210 Witkowska Marta 248

Wnuk-Lipiński Edmund 241, 249 Wojnarowski Jan 103, 116

Wołoszyn Przemysław 110, 116 Woźnicka Aleksandra Maria 32 Wróblewski Bronisław 49, 70 Wróblewski Jerzy 70

Zabrocki Ludwik 142

Załuska Małgorzata 244, 249 Zaruski Mariusz 105

Zawadzki Andrzej 115–116 Zieliński Waldemar 115

Ziembiński Zygmunt 15, 49 Zimny Rafał 176, 185

Zmarzer Wanda 8–9, 24, 31–32

Żmigrodzki Piotr 26, 32