Dorothea Sauter Christoph Abderhalden Ian Needham Stephan Wolff
Lehrbuch psychiatrische Pflege Unter Mitarbeit von ■ Iren Bischofberger ■ Christian Bradl ■ Guntram Fehr ■ Thomas Hax-Schoppenhorst ■ Konrad Koller ■ Andreas Kuchenbecker ■ Erich Rohrbach 2., durchgesehene und ergänzte Auflage
Verlag Hans Huber
Verlag Hans Huber Programmbereich Pflege Beirat Wissenschaft: Angelika Abt-Zegelin, Dortmund Silvia Käppeli, Zürich Doris Schaeffer, Bielefeld
Beirat Ausbildung und Praxis: Barbara Knigge-Demal, Bielefeld Jürgen Osterbrink, Nürnberg Christine Sowinski, Köln Franz Wagner, Berlin
Dorothea Sauter. Krankenschwester, Pflegedienstleiterin, D-Münster Westfälische Klinik für Psychiatrie und Psychotherapie; Friedrich-Wilhelm-Weber-Str. 30, D-48147 Münster Tel. 00 49 (0)2 51/5 91 50 12; E-Mail:
[email protected] Christoph Abderhalden. Psychiatriepfleger, Lehrer für Krankenpflege, Pflegeexperte HöFa II, Pflegewissenschaftler MNSc, CH-Bern Universitäre Psychiatrische Dienste (UPD) Bern, Forschungsstelle Pflege und Pädagogik, Bolligenstr. 111, CH-3000 Bern 60 Tel. 00 41 (0)31/9 30 98 00; Fax 00 41 (0)31/9 30 94 04; E-Mail:
[email protected] Dr. Ian Needham. Psychiatriepfleger, Lehrer für Krankenpflege, Pflegeexperte HöFa II, Pflegewissenschaftler MNSc, PhD, CH-Fribourg Krankenpflegeschule/Ecole du personnel soignant, Route des cliniques 15, CH-1700 Fribourg Tel. 00 41 (0)26/3 05 40 00; Fax 00 41 (0)26/3 05 40 10; E-Mail:
[email protected] Stephan Wolff. Krankenpfleger, Fachkrankenpfleger Psychiatrie, Trainer Aggressionsmanagement, D-Hanau; Klinikum Stadt Hanau Leimenstraße 20, D-63450 Hanau Tel. 00 49 (0)6181/2 96 81 81; Fax 00 49 (0)61 81/2 96 81 11; E-Mail:
[email protected] Lektorat: Jürgen Georg Bearbeitung: Michael Herrmann, Berlin Herstellung: Peter E. Wüthrich Illustration: Patrick Muijsers, Zürich Titelillustration: pinx., Design-Büro, Wiesbaden Umschlag: Atelier Mühlberg, Basel Satz, Druck und buchbinderische Verarbeitung: KONKORDIA GmbH – Das Medienunternehmen, Bühl Printed in Germany Bibliographische Information der Deutschen Bibliothek Die Deutsche Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Angaben sind im Internet unter http://dnb.de abrufbar.
Dieses Werk, einschließlich aller seiner Teile, ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen sowie die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Die Verfasser haben größte Mühe darauf verwandt, dass die therapeutischen Angaben, insbesondere von Medikamenten, ihren Dosierungen und Applikationen dem jeweiligen Wissensstand bei der Fertigstellung des Werkes entsprechen. Da jedoch die Pflege und Medizin als Wissenschaft ständig im Fluss sind, da menschliche Irrtümer und Druckfehler nie völlig auszuschließen sind, übernimmt der Verlag für derartige Angaben keine Gewähr. Jeder Anwender ist daher dringend aufgefordert, alle Angaben in eigener Verantwortung auf ihre Richtigkeit zu überprüfen. Die Wiedergabe von Gebrauchsnamen, Handelsnamen oder Warenbezeichnungen in diesem Werk berechtigt auch ohne besondere Kennzeichnung nicht zu der Annahme, dass solche Namen im Sinne der Warenzeichen-Markenschutz-Gesetzgebung als frei zu betrachten wären und daher von jedermann benutzt werden dürfen. Anregungen und Zuschriften bitte an: Verlag Hans Huber Lektorat: Pflege; z. Hd.: Jürgen Georg Länggass-Strasse 76 CH-3000 Bern 9 Tel.: 00 41 (0)31/300 4500; Fax: 00 41 (0)31/300 4593 E-Mail:
[email protected] Internet: http://verlag.hanshuber.com 2., durchgesehene und ergänzte Auflage 2006 1. Auflage 2004 © 2004/2006 by Verlag Hans Huber, Hogrefe AG, Bern ISBN 3-456-84273-2
Inhaltsübersicht 1
Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
1.1 1.2 1.3 1.4 1.5
Auffassung von Pflege . . . . . . . . . . Pflegetheorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grundlagen der Psychiatrie . . . . . . Ethik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Geschichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37 55 89 125 142
2
Rahmenbedingungen . . . . . . . . .
165
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6
Versorgung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Management . . . . . . . . . . . . . . . . . . Qualitätsmanagement . . . . . . . . . . Teamarbeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forschung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
167 187 208 225 243 267
3
Werkzeuge. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
303
3.1 3.2
305
3.3
Die Person des Helfers . . . . . . . . . . Pflegebeziehung und Interaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . .
323 367
4
Techniken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
417
Milieugestaltung . . . . . . . . . . . . . . . Psychiatrische Notfälle . . . . . . . . . . Entlassungsplanung und Case Management . . . . . . . . . . . . . 4.4 Zusammenarbeit mit Angehörigen psychisch kranker Menschen . 4.5 Gruppenarbeit . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6 Gesundheitsförderung und Prävention . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7 Kompetenz- und Wissensvermittlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8 Körperbezogene Interventionen . . 4.9 Ambulante psychiatrische Pflege und Hausbesuche . . . . . . . . . . . . . . 4.10 Zwangsmaßnahmen . . . . . . . . . . . . 4.11 Mitwirkung bei Diagnostik und Therapie. . . . . . . . . . . . . . . . . .
419 436
4.1 4.2 4.3
444 461 486 500 518 539 549 578 594
5
Pflegekonzepte . . . . . . . . . . . . . .
633
5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9
Aggression und Gewalt . . . . . . . . . Angst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chronisch Kranksein . . . . . . . . . . . Compliance und Noncompliance . Coping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Essstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . Geistige Behinderung. . . . . . . . . . . Humor und Lachen . . . . . . . . . . . . Selbstkonzept und Körperbild. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kommunikationsstörungen . . . . . Krisenintervention . . . . . . . . . . . . . Machtlosigkeit. . . . . . . . . . . . . . . . . Manipulation . . . . . . . . . . . . . . . . . Missbrauchs- und Traumaerfahrungen . . . . . . . . . . . . Migration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Realität und Störungen des Realitätsbezugs . . . . . . . . . . . . . . . . Schlaf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Selbstverletzendes Verhalten . . . . . Sexualität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stigmatisierung. . . . . . . . . . . . . . . . Stimmenhören . . . . . . . . . . . . . . . . Suizidalität. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trauer und Verlust . . . . . . . . . . . . . Verwirrtheit. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
635 655 669 687 698 715 731 739
851 865 880 891 906 926 940 958 967
Spezifische Behandlungssettings . . . . . . . . .
993
5.10 5.11 5.12 5.13 5.14 5.15 5.16 5.17 5.18 5.19 5.20 5.21 5.22 5.23 5.24 6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8
Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Heime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stationen für Abhängigkeitskranke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gerontopsychiatrie. . . . . . . . . . . . . Stationäre Psychotherapie . . . . . . . Kinder- und Jugendpsychiatrie . . . Forensische Psychiatrie . . . . . . . . . Allgemeinkrankenhaus . . . . . . . . .
752 769 781 790 802 815 834
995 998 1001 1005 1012 1017 1025 1034
5
Inhaltsverzeichnis Strukturelemente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
Geleitwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
Vorwort und Danksagung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
31
1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
1.1 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.1.3.1 1.1.3.2 1.1.4 1.1.4.1 1.1.4.2 1.1.5 1.1.5.1 1.1.5.2 1.1.5.3 1.1.5.4 1.1.5.5
37 37 37 39 40 41 42 42 44 47 48 48 49 50
1.1.5.6 1.1.5.7 1.1.5.8 1.1.5.9 1.1.5.10 1.1.5.11 1.1.6
Auffassung von Pflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Menschenbild und Werte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Was ist Pflege? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Berufsdefinition über institutionell bestimmte Rollen und Tätigkeiten . . . . . . Berufsdefinition über ein eigenes Fachgebiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflege als Wissenschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Generierung und Überprüfung von Wissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Transfer von Fachwissen in die Praxis – Evidenzbasierte Pflege . . . . . . . . . . . . . Pflege als Praxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Individuen und Gruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beziehungsprozess und Problemlösungsprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bedürfnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Alltag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erhaltung, Anpassung oder Wiederherstellung physischer, psychischer und sozialer Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Existenzielle Erfahrungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gesundheitsförderung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Begleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Caring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einbezug des Umfelds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reflexion der pflegerischen Arbeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.2.1 1.2.2.2 1.2.2.3 1.2.2.4 1.2.2.5
Pflegetheorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Warum Theorien? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beschreibung der Disziplin der Pflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Berufsentwicklung und Professionalisierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gestaltung der Pflegeausbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gestaltung der Pflegepraxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rahmen für die Forschung, Generierung wissenschaftlicher Fragestellungen .
55 55 55 56 57 57 57 59
50 51 51 52 52 52 53 53
6
Inhalt
1.2.3 1.2.3.1 1.2.3.2 1.2.3.3 1.2.3.4 1.2.3.5 1.2.3.6 1.2.4 1.2.5 1.2.6 1.2.6.1 1.2.6.2 1.2.6.3 1.2.6.4 1.2.6.5 1.2.7 1.2.8
Die Begriffe «Modell», «Theorie» und «Konzept» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Modell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegemodelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Theorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegetheorien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konzept . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegekonzepte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Theorieentstehung und -überprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Spektrum von Theorien, die für die Pflege verwendet werden . . . . . . . . . . Beispiele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Theorien großer Reichweite bzw. konzeptuelle Modelle der Pflege . . . . . . . . . . Theorien mittlerer Reichweite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Praxistheorien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metatheorien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tendenzen der Theorieentwicklung und -anwendung in der Pflege . . . . . . . . . Möglichkeiten von Pflegemodellen bzw. -theorien zur Praxisgestaltung . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
60 60 61 62 63 64 65 65 67 69 69 78 80 81 83 84 86
1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.2.1 1.3.2.2 1.3.2.3 1.3.3 1.3.3.1 1.3.3.2 1.3.3.3 1.3.3.4 1.3.4 1.3.4.1 1.3.4.2 1.3.5 1.3.5.1 1.3.5.2 1.3.6 1.3.6.1 1.3.6.2 1.3.6.3 1.3.6.4 1.3.6.5 1.3.6.6 1.3.7
Grundlagen der Psychiatrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychisch krank sein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Was ist psychische Krankheit? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krankheit als subjektive Realität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epidemiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychische Funktionen und ihre Störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Psyche im Wechselspiel mit Körper und Umwelt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Denken, Fühlen, Wollen und Psychomotorik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychopathologie – Störung psychischer Funktionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Persönlichkeit, Verhalten und deren Störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krankheitsmodelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Theoretische Erklärungen psychischer Krankheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Vulnerabilitäts-Stress-Modell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diagnostik und Klassifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klassifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wirkfaktoren in der Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zusammenarbeit mit PatientInnen und deren Angehörigen . . . . . . . . . . . . . . . Behandlungsablauf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Behandlungsziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grenzen der Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Therapeutische Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
89 89 89 89 94 96 97 97 99 100 103 106 106 109 113 113 115 119 119 120 121 122 122 123 124
1.4 1.4.1 1.4.2 1.4.2.1
Ethik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwei klassische ethische Standpunkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Utilitaristische Ethik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
125 125 126 126
Inhalt
1.4.2.2 1.4.3 1.4.4 1.4.4.1 1.4.4.2 1.4.4.3 1.4.4.4 1.4.4.5 1.4.5 1.4.6 1.4.6.1 1.4.6.2 1.4.6.3 1.4.6.4 1.4.7 1.4.8 1.4.9 1.4.10
Deontologische Ethik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Feministische Ethik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ein ethisches Koordinatensystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Absolutistische Ethik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Relativistische Ethik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paternalistische Ethik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ethik der Autonomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vier Quadranten ethischer Argumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ethische Prinzipien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der Ethik-Kodex des ICN für Pflegende . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegende und ihre Mitmenschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegende und die Berufsausübung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegende und die Profession . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegende und ihre KollegInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Entscheidungsprozesse bei ethischen Fragestellungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwangsmaßnahmen und Freiheitseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Problematische Aspekte rund um die Ethik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
128 128 129 129 130 131 131 132 133 134 135 135 136 136 136 138 139 140
1.5 1.5.1 1.5.2 1.5.2.1 1.5.2.2 1.5.2.3 1.5.3 1.5.3.1 1.5.3.2 1.5.3.3 1.5.4 1.5.4.1 1.5.4.2 1.5.4.3 1.5.4.4 1.5.4.5 1.5.5 1.5.6 1.5.6.1 1.5.6.2 1.5.6.3 1.5.6.4 1.5.6.5 1.5.7 1.5.7.1 1.5.7.2 1.5.7.3 1.5.8
Geschichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verständnis psychischer Krankheit von der Antike bis zur Aufklärung . . . . . . . Das Altertum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Mittelalter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Aufklärung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das 19. Jahrhundert – Psychiatrie wird eigenständig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der Boom psychiatrischer Anstalten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychiatrie als medizinische Wissenschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das «Wartpersonal» – Anfänge psychiatrischer Pflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jahrhundertwende und frühes 20. Jahrhundert – Entwicklungen . . . . . . . . . . . Von der Irrenanstalt zur Heilanstalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fortschritte der Medizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eugenik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflege – Vom Irrenwärter zum Irrenpfleger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1933 bis 1945 – Rassen- und Vernichtungspsychiatrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychiatrie nach 1945 – Reformen und integrative Modelle . . . . . . . . . . . . . . . . Psychopharmaka und Neurobiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Psychiatrie-Reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mehrdimensionale und integrative Konzepte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Internationale operationalisierte Klassifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Betroffenenbewegung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflege nach 1945 – Wandel des Berufsbildes und Professionalisierung . . . . . . . Vom Irrenpfleger zum Krankenpfleger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vom Krankenpfleger zum Co-Therapeuten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vom Co-Therapeuten zum eigenständigen Berufsbild Pflege . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
142 142 143 143 143 144 144 144 145 146 147 147 147 148 149 149 150 152 152 153 156 157 157 158 158 158 159 162
7
8
Inhalt
2 Rahmenbedingungen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.1.4.1 2.1.4.2 2.1.4.3 2.1.4.4 2.1.4.5 2.1.5 2.1.6 2.1.6.1 2.1.6.2 2.1.6.3 2.1.6.4 2.1.6.5 2.1.7 2.1.7.1 2.1.7.2 2.1.7.3 2.1.7.4
165 167 167 167 169 171 172 172 172 173 175 175 175 175 176 176 176 177 177 177 178 178
2.1.8 2.1.8.1 2.1.8.2 2.1.8.3 2.1.9 2.1.10 2.1.10.1 2.1.10.2 2.1.10.3 2.1.10.4 2.1.10.5 2.1.11
Versorgung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Auftrag und Zielgruppen der Versorgung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leitlinien der Versorgung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Organisation der Versorgung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Planung und Koordination im gemeindepsychiatrischen Verbund . . . . . . . . . . Sozialrecht und Finanzierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Versorgungsgliederung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spezialisierte Einrichtungen und Angebote . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Konzept der personenzentrierten Hilfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychiatrische Versorgungseinrichtungen und -angebote . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ambulante Dienste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sozialpsychiatrischer Dienst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ambulante psychiatrische Pflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Institutsambulanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krisendienste, psychiatrische Notdienste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niedergelassene ÄrztInnen und PsychotherapeutInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stationäre Krankenhausbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tageskliniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vollstationäre Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verweildauer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychiatrische Klinik und psychiatrische Abteilung am Allgemeinkrankenhaus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Komplementäre Dienste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hilfen im Bereich Wohnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hilfen im Bereich Arbeit und Beschäftigung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hilfen für den Bereich Freizeit und Kontakte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konsiliar- und Liaisonpsychiatrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Selbsthilfe, Laienhilfe, nichtpsychiatrische Dienste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Selbsthilfegruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Angehörigengruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Laienhilfe, Bürgerhilfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Familienpflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychose-Seminare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.2.1 2.2.2.2 2.2.3 2.2.3.1 2.2.3.2 2.2.3.3 2.2.4
Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Allgemeine Grundrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eingriffe in die Grundrechte und Einwilligung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rechtswahrnehmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sozialrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Netz der sozialen Sicherung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gesetzliche Grundlagen des Sozialrechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wichtige Leistungen für psychisch Kranke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rechtsfähigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
187 187 190 190 191 192 192 192 192 193
179 179 180 181 182 182 183 183 183 184 184 184 185
Inhalt
2.2.4.1 2.2.4.2 2.2.4.3 2.2.5 2.2.6 2.2.7 2.2.8 2.2.8.1 2.2.8.2 2.2.8.3 2.2.8.4 2.2.8.5 2.2.8.6 2.2.9 2.2.9.1 2.2.9.2 2.2.10 2.2.10.1 2.2.10.2 2.2.10.3
Geschäftsfähigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vollmacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Patiententestament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Betreuung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Heimaufenthalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwangsmaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rechtfertigungsgründe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erforderlichkeit und Verhältnismäßigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Unterbringung in einem Krankenhaus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwangsbehandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Unterbringung in einem Heim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fixierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychisch kranke StraftäterInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gesetzliche Regelungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rechtlicher Schutz Pflegender gegenüber PatientInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Berufsrecht der Pflegenden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflichten gegenüber PatientInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Psychiatrie-Personalverordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sozialrechtliche Vorgaben für Pflege im ambulanten und komplementären Bereich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.11 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
194 194 195 195 196 197 198 199 199 200 201 201 201 202 202 203 203 203 204 205 206
2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.2.1 2.3.2.2 2.3.2.3 2.3.2.4 2.3.2.5 2.3.2.6 2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.3.6
Management . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aufgaben des Managements . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Organisationsziele entwickeln und kommunizieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Strukturen und Prozesse festlegen und kommunizieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Organisationsentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Führung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Personalentwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Partner und Öffentlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeleitbilder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konzepte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegesysteme und Bezugspflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
208 208 208 208 209 211 212 213 214 215 217 218 223
2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.2.1 2.4.2.2 2.4.2.3 2.4.2.4 2.4.2.5 2.4.3 2.4.4 2.4.4.1
Qualitätsmanagement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Qualitätsmanagement – Eine erste Annäherung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Was ist Qualität? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Welche Maßnahmen führen zu Qualität? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Welche Ressourcen sind notwendig? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sind die Maßnahmen wirksam? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einige Grundbegriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dimensionen der Qualität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegestandards . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Erstellung eines Standards . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
225 225 226 227 227 227 227 228 229 230 231
9
10
Inhalt
2.4.4.2 2.4.4.3 2.4.5 2.4.6 2.4.6.1 2.4.6.2 2.4.6.3 2.4.6.4 2.4.6.5 2.4.7 2.4.7.1 2.4.7.2 2.4.7.3 2.4.7.4 2.4.7.5 2.4.7.6 2.4.8 2.4.9
Aufbau und Inhalte von Standards . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Überprüfung von Pflegestandards . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der Qualitätsprozess und das BAGE-Modell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verschiedene Qualitätsmanagementkonzepte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Total Quality Management (TQM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Internationale Organisation für Normung (ISO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . European Foundation for Quality Management (EFQM) . . . . . . . . . . . . . . . . . Kooperation für Transparenz und Qualität im Krankenhaus (KTQ) . . . . . . . . Das CBO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Instrumente und Methoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Selbstbeurteilung und Fremdbeurteilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Qualitätszirkel nach Görres, Luckey und Stappenbach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Qualitätshandbücher, Pflegehandbuch, Stationsreader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Befragungen von PatientInnen und MitarbeiterInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Benchmarking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zertifizierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Probleme und Grenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
232 233 234 236 236 237 237 238 238 239 239 239 240 240 240 241 241 242
2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.2.1 2.5.2.2 2.5.2.3 2.5.2.4 2.5.3 2.5.4 2.5.4.1 2.5.4.2 2.5.4.3 2.5.5 2.5.5.1 2.5.5.2 2.5.5.3 2.5.5.4 2.5.6 2.5.6.1 2.5.6.2 2.5.7 2.5.7.1 2.5.7.2 2.5.7.3 2.5.7.4 2.5.7.5 2.5.7.6 2.5.8
Teamarbeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arbeitsauftrag des Teams . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Definition und Teamverständnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Auftrag und Zusammensetzung psychiatrischer Teams . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stationsteam und Behandlungsteam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teamarbeit und Wahrnehmung der PatientInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der Pflegeprozess in der interprofessionellen Zusammenarbeit . . . . . . . . . . . . Das Modell des «dynamischen Behandlungsteams» Konrad Koller . . . . . . . . . . Grundsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der interprofessionelle Behandlungsprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dokumentation des interprofessionellen Behandlungsprozesses . . . . . . . . . . . . Elemente und Bedingungen der Teamarbeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Person . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rolle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KlientInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Organisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leitlinien und Spielregeln der Zusammenarbeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einheitlichkeit und Verschiedenheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Offenheit und Transparenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kommunikation im Team . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Informationsflüsse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schriftliche Kommunikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Besprechungsstrukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fallkonferenzen und -besprechungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Supervision . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klausur (Retraite) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
243 243 244 244 245 245 246 247 249 249 250 251 253 254 255 256 257 257 258 259 261 261 261 261 262 264 264 265
Inhalt
2.6 2.6.1 2.6.2 2.6.2.1 2.6.2.2 2.6.2.3 2.6.2.4 2.6.2.5 2.6.2.6 2.6.2.7 2.6.2.8 2.6.2.9 2.6.2.10 2.6.2.11 2.6.2.12 2.6.3 2.6.3.1 2.6.3.2 2.6.3.3 2.6.4 2.6.4.1 2.6.4.2 2.6.4.3 2.6.4.4 2.6.5 2.6.5.1 2.6.5.2 2.6.5.3 2.6.6
Forschung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der Forschungsprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Thema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literaturstudium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forschungsplan und -antrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ethische Überlegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zugang zum Feld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wahl der Methode und Forschungsanlage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Datenerhebung, -aufbewahrung und -aufbereitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Datenanalyse und -interpretation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schlussfolgerungen und Empfehlungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niederschrift und Präsentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gütekriterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Merkmale wissenschaftlicher Forschung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einige wichtige Forschungsansätze der qualitativen Forschung . . . . . . . . . . . . . Ethnografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gegenstandsbezogene Theoriebildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phänomenologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andere Forschungsansätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Delphi-Methodologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Feministische Forschung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der Forschungsansatz der Kritischen Theorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diskursanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Evidenzbasierte Pflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vorgehensweise beim Erschließen von Evidenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mögliche Hindernisse in der Umsetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Von der Evidenz zur Pflegepraxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
267 267 267 267 269 270 271 271 273 277 282 284 285 285 286 287 287 287 288 289 289 291 292 293 294 294 296 297 299
3 Werkzeuge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
303
3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.2.1 3.1.2.2 3.1.2.3 3.1.3 3.1.3.1 3.1.3.2 3.1.3.3 3.1.3.4 3.1.4 3.1.4.1 3.1.4.2 3.1.4.3 3.1.4.4
Die Person des Helfers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anforderungen an Pflegende . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Helfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schlüsselqualifikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klinisches Urteilsvermögen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rollen von Pflegenden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Berufliche Entwicklung – Vom Neuling zum Experten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Warum gerade psychiatrische Pflege? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rollenvielfalt in der psychiatrischen Pflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Übertragung und Gegenübertragung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gefahren und Belastungen im Beruf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Helfersyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Burn-out . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Psycho-Spiel «Warum nicht, ja aber …» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beschwerden und berufliche Belastungen Pflegender . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
305 305 306 306 306 307 309 309 310 312 312 313 313 314 315 316
11
12
Inhalt
3.1.4.5 3.1.4.6 3.1.5 3.1.6 3.1.7
Widersprüchliche Ansprüche in der institutionellen Psychiatrie . . . . . . . . . . . . Manipulatives Verhalten von PatientInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mythen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Strategien gegen beruflichen Stress . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
318 319 319 320 321
3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.2.1 3.2.2.2 3.2.2.3 3.2.2.4 3.2.2.5 3.2.3 3.2.3.1 3.2.3.2 3.2.3.3 3.2.3.4 3.2.3.5 3.2.3.6 3.2.3.7 3.2.3.8 3.2.4 3.2.4.1 3.2.4.2 3.2.4.3 3.2.5
Pflegebeziehung und Interaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Theorie der psychiatrischen Beziehungspflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Typische Merkmale therapeutischer Beziehungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klientenzentrierte Gesprächsführung nach Rogers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegekonzepte mit Schwerpunkt in der Beziehungspflege . . . . . . . . . . . . . . . . . Persönliche Fähigkeiten der Pflegenden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Elemente der Begegnung mit PatientInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kommunikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Äußerer Rahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verbale Kommunikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nonverbale Kommunikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kommunikationstechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kommunikationshürden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anatomie einer Nachricht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Transaktionsanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Weitere Aspekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der Beziehungsprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phasen einer Beziehung und Rollen der Pflegenden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Störungen des Beziehungsprozesses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Ergebnisqualität von Beziehungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
323 323 325 326 327 329 333 338 339 340 340 341 342 346 346 348 352 353 355 362 365 365
3.3 3.3.1 3.3.1.1 3.3.1.2 3.3.2 3.3.2.1 3.3.2.2 3.3.2.3 3.3.2.4 3.3.2.5 3.3.3 3.3.3.1 3.3.3.2 3.3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.5.1 3.3.5.2 3.3.6
Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Elemente und Grenzen des Pflegeprozesses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeprozess, Fachsprache und pflegerische Klassifikationssysteme . . . . . . . . . Assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziele des Assessments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inhalt des Pflege-Assessments und Informationsquellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formen des pflegerischen Assessments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Instrumente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gesprächsführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diagnose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das PES-Format . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Typische Pflegediagnosen bei bestimmten Erkrankungen oder Settings . . . . . . Der diagnostische Prozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Planung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Intervention . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Methoden des Helfens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AdressatInnen von Pflegeinterventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Evaluation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
367 367 368 370 372 372 373 376 380 386 389 391 392 394 396 400 404 404 405
Inhalt
3.3.6.1 3.3.6.2 3.3.7 3.3.8
Skala zur globalen Erfassung des Funktionsniveaus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prozessevaluation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dokumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
408 410 412 413
4 Techniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
417
4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.2.1 4.1.2.2 4.1.2.3 4.1.3 4.1.4 4.1.5 4.1.6 4.1.7
Milieugestaltung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ungünstige Milieueinflüsse, Hospitalismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ein Milieukonzept aus der ersten Hälfte des 20. Jahrhunderts . . . . . . . . . . . . . . Hospitalismus in der Psychiatrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prävention, Therapie und Prognose des psychiatrischen Hospitalismus . . . . . . Allgemeine Merkmale therapeutischer Milieus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prinzipien milieutherapeutischer Arbeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Unterschiedliche Milieutypen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Praxis der Milieugestaltung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
419 419 420 421 422 426 427 427 429 432 435
4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.2.1 4.2.2.2 4.2.2.3 4.2.2.4 4.2.2.5 4.2.2.6 4.2.2.7 4.2.2.8 4.2.2.9 4.2.2.10 4.2.3
Psychiatrische Notfälle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einzelne psychiatrische Notfälle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erregungszustände . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Suizidalität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Selbstverletzendes Verhalten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Intoxikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Angst- und Panikstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bewusstseinsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Delirium tremens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Drogenentzug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stupor, Dyskinesien und malignes neuroleptisches Syndrom . . . . . . . . . . . . . . Aggression . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
436 436 437 437 438 438 438 439 440 441 441 442 442 443
4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.3.4 4.3.5 4.3.6 4.3.7 4.3.7.1 4.3.7.2 4.3.7.3 4.3.7.4 4.3.7.5 4.3.8
Entlassungsplanung und Case-Management . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Definitionen und Ziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inhalte von Programmen zur Entlassungsplanung und Arbeitsinstrumente . . Organisatorische Aspekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Entscheidungsprozesse und ethische Aspekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schwierigkeiten, Hindernisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Case-Management . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formen des Case-Managements . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Case-Management-Rollen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Funktionen des Case-Managements . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Case-Management, Pflege und Psychiatrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wirksamkeit des Case-Managements . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
444 444 445 446 453 454 454 455 456 456 457 458 458 459
13
14
Inhalt
4.4 4.4.1 4.4.2 4.4.2.1 4.4.2.2 4.4.2.3 4.4.2.4 4.4.2.5 4.4.2.6 4.4.2.7 4.4.2.8 4.4.2.9 4.4.3 4.4.3.1 4.4.3.2 4.4.4 4.4.4.1 4.4.4.2 4.4.4.3 4.4.4.4 4.4.5
Zusammenarbeit mit Angehörigen psychisch kranker Menschen . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Situation von Angehörigen psychisch kranker Menschen . . . . . . . . . . . . . . Emotionale Belastungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Finanzielle Belastungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verantwortung für den gemeinsamen Haushalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Angehörige als Pflegeerbringer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rollenkonflikte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leiden unter Mängeln des Versorgungssystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gewalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Situation von Kindern psychisch kranker Eltern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fazit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Begegnung zwischen Pflegenden, PatientInnen und Angehörigen . . . . . . . In der stationären Pflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . In der ambulanten Pflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Assessment der Grundlagen für die Zusammenarbeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegediagnosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeinterventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kriterien der Evaluation einer effektiven Angehörigenarbeit . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
461 461 464 464 469 469 470 471 471 472 472 473 473 473 474 478 478 479 480 483 484
4.5 4.5.1 4.5.2 4.5.3 4.5.4 4.5.4.1 4.5.4.2 4.5.5 4.5.6 4.5.7 4.5.7.1 4.5.7.2 4.5.7.3 4.5.8
Gruppenarbeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gruppenmerkmale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gruppenziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gruppenprozesse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Abschied und Trennung von der Gruppe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rollen von GruppenteilnehmerInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gruppenstrukturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegepraxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Neue Gruppen etablieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Organisation von Gruppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegediagnosen, die sich gut in Gruppen behandeln lassen . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
486 486 487 488 489 490 490 493 494 495 495 496 497 498
4.6 4.6.1 4.6.2 4.6.3 4.6.4 4.6.5 4.6.6 4.6.6.1 4.6.6.2 4.6.7 4.6.8 4.6.9
Gesundheitsförderung und Prävention . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leitlinien der Gesundheitsförderung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Public Health . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Salutogenese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Empowerment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metaressourcen – Protektivfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Attributionsstil und gesundheitliche Kontrollüberzeugungen . . . . . . . . . . . . . . Selbstwirksamkeitserwartung und Optimismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grenzen der Ressourcenorientierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prävention . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
500 500 501 502 503 507 508 509 511 512 513 517
Inhalt
4.7 4.7.1 4.7.2 4.7.2.1 4.7.2.2 4.7.2.3 4.7.2.4 4.7.3 4.7.3.1 4.7.3.2 4.7.3.3 4.7.3.4 4.7.4 4.7.4.1 4.7.4.2 4.7.4.3 4.7.4.4 4.7.4.5 4.7.5 4.7.5.1 4.7.5.2 4.7.5.3 4.7.6
Kompetenz- und Wissensvermittlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grundlagen des Lernens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lerntheorien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aufbereitung und Präsentation von Lehrstoff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einschätzung des Lernbedürfnisses und der Lernmotivation . . . . . . . . . . . . . . . Häufige Lernprobleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beratung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Personzentrierte Beratung nach Rogers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Beratungsmodell von Culley . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die beratende Rolle nach Peplau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Feed-back-Regeln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trainingsprogramme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Medikamententraining . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Genusstraining – Die Fähigkeit zum sinnlichen Empfinden . . . . . . . . . . . . . . . Snoezelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Computergestütztes kognitives Training . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lebenspraktische Trainings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychoedukation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Was ist Psychoedukation? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziele der Psychoedukation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beispiele psychoedukativer Programme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
518 518 518 518 519 520 521 521 522 522 522 523 524 524 525 527 527 528 531 531 532 532 537
4.8 4.8.1 4.8.2 4.8.2.1 4.8.2.2 4.8.3 4.8.3.1 4.8.3.2 4.8.3.3 4.8.4 4.8.4.1 4.8.4.2 4.8.4.3 4.8.4.4 4.8.5 4.8.5.1 4.8.5.2 4.8.5.3 4.8.5.4 4.8.5.5 4.8.6 4.8.6.1 4.8.6.2 4.8.7
Körperbezogene Interventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wirkungsweisen körperbezogener Interventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indikationen und Ziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voraussetzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Entspannungsübungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wirkung und Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ablauf und Durchführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kombination mit Imaginationsübungen (Fantasiereisen) . . . . . . . . . . . . . . . . . Aromatherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wirkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Substanzen und Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Durchführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mögliche Gefährdungen und Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Äußere Anwendungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wirkung und Voraussetzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wickel und Kompressen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bäder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einreibungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einfache Massage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Basale Stimulation und atemstimulierende Einreibung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Basale Stimulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Atemstimulierende Einreibung (ASE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
539 539 540 541 542 542 542 542 543 543 543 543 544 544 544 544 545 545 545 545 546 546 547 548
15
16
Inhalt
4.9 4.9.1 4.9.2 4.9.2.1 4.9.2.2 4.9.2.3 4.9.2.4 4.9.2.5 4.9.2.6 4.9.3 4.9.4 4.9.4.1 4.9.4.2 4.9.4.3 4.9.4.4 4.9.4.5 4.9.5
Ambulante psychiatrische Pflege und Hausbesuche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Basiswissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Begründung für das Setting – Forschungsergebnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beschreibung des Aufgabenbereichs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Personengruppe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spezielle Anforderungen an die Pflege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Unterschiede zwischen ambulanter und stationärer Pflege . . . . . . . . . . . . . . . . Juristische Aspekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mitbetroffene Personen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Häufige Pflegeprobleme und Pflegediagnosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeinterventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Evaluation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
549 550 551 551 551 552 553 555 555 557 558 558 561 562 562 574 575
4.10 4.10.1 4.10.2 4.10.2.1 4.10.2.2 4.10.3 4.10.3.1 4.10.3.2 4.10.3.3 4.10.3.4 4.10.4 4.10.4.1 4.10.4.2 4.10.4.3 4.10.5 4.10.5.1 4.10.5.2 4.10.6 4.10.6.1 4.10.6.2 4.10.6.3 4.10.7
Zwangsmaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wie lassen sich Zwangsmaßnahmen begründen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die ethische Begründung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die rechtliche Begründung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einzelne Zwangsmaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Isolation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fixierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwangsmedikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwangsmaßnahmen und Evidenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andere Zwangsmaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwangsernährung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwangsmaßnahmen bei alten Menschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Subtile Zwangsmaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wie werden Zwangsmaßnahmen erlebt? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Erleben betroffener PatientInnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Erleben von Pflegenden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zur Durchführung von Zwangsmaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Allgemeine Phasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reflexionsfragen zu durchgeführten Zwangsmaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . Qualitätssicherung und Zwangsmaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
578 578 579 579 579 581 581 581 582 582 583 583 584 584 585 585 586 588 588 588 590 592
4.11 4.11.1 4.11.2 4.11.2.1 4.11.2.2 4.11.3 4.11.3.1
Mitwirkung bei Diagnostik und Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mitwirkung bei der Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der pflegerische Beitrag zur Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Durchführung standardisierter Tests . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mitwirkung bei somatotherapeutischen Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Allgemeines zu Psychopharmaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
594 594 596 596 596 597 597
Inhalt
4.11.3.2 4.11.3.3 4.11.3.4 4.11.3.5 4.11.3.6 4.11.3.7 4.11.3.8 4.11.3.9 4.11.3.10 4.11.4 4.11.4.1 4.11.4.2 4.11.4.3 4.11.4.4 4.11.4.5 4.11.4.6 4.11.5 4.11.5.1 4.11.5.2 4.11.5.3 4.11.5.4 4.11.5.5 4.11.5.6 4.11.6
Neuroleptika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antidepressiva (Thymoleptika) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lithium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anxiolytika/Tranquilizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hypnotika (Schlafmittel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Weitere Medikamente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Elektrokrampftherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lichttherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wachtherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mitwirkung bei psychotherapeutischen Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Allgemeine Vorstellungen und Laienvorstellungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wirkmechanismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voraussetzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Probleme, Gefahren und Grenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflege und Psychotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychotherapieverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mitwirkung bei soziotherapeutischen Verfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zum Begriff der Soziotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grundannahmen und Ziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Soziotherapeutische Verfahren und Maßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prinzipien der Soziotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflege und Soziotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gefährdungen und Fehlentwicklungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
601 605 607 607 609 609 611 613 614 615 615 616 616 616 617 619 626 626 627 628 628 629 631 631
5 Pflegekonzepte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
633
5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.2.1 5.1.2.2 5.1.2.3 5.1.2.4 5.1.3 5.1.3.1 5.1.3.2 5.1.3.3 5.1.3.4 5.1.3.5 5.1.4 5.1.4.1 5.1.4.2 5.1.4.3 5.1.5
Aggression und Gewalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Basiswissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formen von Gewalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epidemiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diagnosebezogene Aspekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aggressionstheorien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegediagnosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Interventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Evaluation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Auswirkungen auf Pflegende . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Umgang mit aggressiven Gefühlen gegenüber PatientInnen . . . . . . . . . . . . . . . Faktoren, die die Handlungsfähigkeit in Krisen beeinflussen . . . . . . . . . . . . . . . MitarbeiterInnen als Opfer von Patientenübergriffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
635 635 636 636 637 638 639 642 642 645 645 646 650 650 651 652 652 653
5.2 Angst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.1 Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.2 Basiswissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
655 655 656
17
18
Inhalt
5.2.3 5.2.3.1 5.2.3.2 5.2.3.3 5.2.3.4 5.2.4 5.2.5
Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegediagnosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Interventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Angehörige als mitbetroffene Personen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
658 658 659 660 660 667 668
5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.2.1 5.3.2.2 5.3.2.3 5.3.2.4 5.3.2.5 5.3.2.6 5.3.2.7 5.3.2.8 5.3.3 5.3.3.1 5.3.3.2 5.3.3.3 5.3.3.4 5.3.4
Chronisch Kranksein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Basiswissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Begriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zu den Ursprüngen chronischer psychischer Krankheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Belastung für Betroffene und Familien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Allgemeine Ressourcen zur Bewältigung chronischer Krankheiten . . . . . . . . . . Die Verlaufskurve als Modell zum Verständnis chronischer Krankheit . . . . . . . Chronische Krankheit und chronisch psychisch Kranke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Somatische Probleme chronisch psychisch Kranker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Psychische Probleme somatisch Erkrankter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegediagnosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Interventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
669 669 670 670 670 671 672 673 675 678 679 681 681 682 683 684 685
5.4 5.4.1 5.4.2 5.4.2.1 5.4.2.2 5.4.2.3 5.4.3 5.4.3.1 5.4.3.2 5.4.3.3 5.4.3.4 5.4.4
Compliance und Noncompliance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Basiswissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Begriff und Definitionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erscheinungsformen der Noncompliance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erklärungsmodelle für Noncompliance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegediagnosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Interventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
687 687 688 688 689 689 692 692 692 694 694 696
5.5 5.5.1 5.5.2 5.5.2.1 5.5.2.2 5.5.2.3 5.5.2.4 5.5.2.5 5.5.2.6
Coping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Basiswissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Begriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Belastungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formen des Coping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Coping bei psychiatrischen Störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wirksamkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erklärungsmodelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
698 698 698 698 700 701 703 705 706
Inhalt
5.5.3 5.5.3.1 5.5.3.2 5.5.3.3 5.5.3.4 5.5.4
Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegediagnosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Interventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
709 709 709 711 712 713
5.6 5.6.1 5.6.2 5.6.2.1 5.6.2.2 5.6.2.3 5.6.2.4 5.6.3 5.6.3.1 5.6.3.2 5.6.3.3 5.6.3.4 5.6.4
Essstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Basiswissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ernährung in westlichen Industriegesellschaften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erscheinungsbild der Essstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verständnis von Essstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Behandlungsziele und -maßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pflegediagnosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Interventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
715 716 716 716 717 720 722 723 723 724 724 725 730
5.7 Geistige Behinderung Christian Bradl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.1 Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.2 Basiswissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.2.1 Ursachen geistiger Behinderung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.2.2 Folgen und Auswirkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.2.3 Prinzipien der Arbeit mit geistig behinderten Menschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.2.4 Geistige Behinderung und psychische Störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.3 Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.3.1 Beziehungsgestaltung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.3.2 Assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.3.3 Ziele und Interventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7.4 Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
731 731 732 732 732 733 734 734 735 736 737 738
5.8 Humor und Lachen Iren Bischofberger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8.1 Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8.2 Basiswissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8.2.1 Das Kontinuum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8.2.2 Humortheorien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8.2.3 Therapeutischer Humorprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8.2.4 Ethische Richtlinien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8.2.5 Psychotherapeutische Ansätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8.3 Pflegeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8.3.1 Assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8.3.2 Ziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.8.3.3 Interventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
739 739 740 740 741 742 743 744 744 744 745 745
19