Lehrbuch Innere Medizin

Lehrbuch Innere Medizin Lehrbuch Innere Medizin Ihr roter Faden durchs Studium nach der neuen ÄAppO Herausgegeben von Priv.-Doz. Dr. Dariusch Hagh...
5 downloads 2 Views 352KB Size
Lehrbuch Innere Medizin

Lehrbuch Innere Medizin Ihr roter Faden durchs Studium nach der neuen ÄAppO

Herausgegeben von Priv.-Doz. Dr. Dariusch Haghi, Mannheim und Prof. Dr. Karl Konstantin Haase, Reutlingen Mit 175 Tabellen und 95 Abbildungen

Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft mbH Stuttgart

Anschriften der Herausgeber: Priv.-Doz. Dr. Dariusch Haghi Universitätsklinikum Mannheim I. Medizinische Klinik Theodor-Kutzer-Ufer 1–3 68167 Mannheim Prof. Dr. Karl Konstantin Haase Klinikum am Steinenberg Medizinische Klinik II Steinenbergstr. 31 72764 Reutlingen

Die in diesem Buch aufgeführten Angaben zur Medikation wurden sorgfältig geprüft. Dennoch können Herausgeber, Autoren und Verlag keine Gewähr für die Richtigkeit der Angaben übernehmen. Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar. isbn: 978-3-8047-2364-1 Ein Markenzeichen kann warenzeichenrechtlich geschützt sein, auch wenn ein Hinweis auf etwa bestehende Schutzrechte fehlt. Jede Verwertung des Werkes außerhalb der Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Übersetzungen, Nachdrucke, Mikroverfilmungen oder vergleichbare Verfahren sowie für die Speicherung in Datenverarbeitungsanlagen. © 2009 Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft mbH, Birkenwaldstr. 44, 70191 Stuttgart www.wissenschaftliche-verlagsgesellschaft.de Printed in Germany Innentypographie: deblik, Berlin Satz: primustype Robert Hurler GmbH, Notzingen Druck: Druckerei Kohlhammer, Stuttgart Umschlaggestaltung: deblik, Berlin Umschlagabbildungen: fotolia.com – Franz Pfluegl, elsar, Sebastian Kaulitzki, Chlorophylle

V

Vorwort der Herausgeber

Vorwort der Herausgeber Nicht nur während des Medizinstudiums, auch im klinischen Alltag ist die Innere Medizin die Disziplin, die im Mittelpunkt steht. Deshalb wünscht man sich bereits als Student weniger eine Sammlung von Nachschlagewerken oder „Upto-date“-Datenbanken, in denen möglichst viel Wissen gleichrangig abgelegt ist, sondern vielmehr ein Buch, das sich auf wesentliche Themen konzentriert, die im ärztlichen Alltag tätigkeitsbestimmend sind. Wesentlichen, weil häufig vorkommenden Krankheitsbildern wird in dem vorliegenden Buch ein breiterer Raum eingeräumt als sogenannten „Kolibri“Erkrankungen, die nur insofern berücksichtigt werden, als dass sie im Kontext anderer Krankheitsbilder eine Bewertung finden. Für die Aufbereitung dieses Wissens hat der Verlag ein didaktisches Konzept entwickelt, das sicherstellt, dass die einzelnen Kapitel homogen aufgebaut und gestaltet sind. Das didaktische Konzept berücksichtigt die knappe Zeit des Lesers. Übersichtliche Aufarbeitung, praxisgerechte Anwendung und optimaler Zugriff auf die Information stehen im Vordergrund. Der Zugang zu einer Erkrankung, häufig verdeutlicht durch ein typisches Fallbeispiel, entscheidet neben ihrer praxisrelevanten Abhandlung über die Wissenstiefe, die das Fundament für die spätere Behandlung darstellt. Editorials sollen helfen, einzelne Erkrankungen in einen Zusammenhang zu stellen. Randnotizen und Querverweise sollen unterstützen, einzelne Erkrankungen voneinander zu trennen und differenzialdiagnostisches Denken zu schulen. Gefördert wird dies auch durch eine Vielzahl von Tabellen sowie das zahlreiche Bildmaterial, das den Wissensstoff veranschaulicht und dadurch dem Leser entscheidend näher bringt. Wir wünschen den internistisch interessierten Lesern spannende Lektüre, Kurzweil und Erfolg im Umgang mit diesem Buch. Mannheim und Reutlingen, im Frühjahr 2009

Dariusch Haghi Karl Konstantin Haase

VII

Inhaltsverzeichnis

Inhaltsverzeichnis Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Abkürzungsverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIX 1

Erkrankungen des kardiovaskulären Systems . . . . . . .

1

1.1

Koronare Herzkrankheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Frank Al-Shajlawi, Dariusch Haghi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grundlagen der KHK und stabile Angina pectoris . . . . . . . . . . . Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epidemiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pathogenese der Koronarsklerose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pathophysiologie der Myokardischämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kardiovaskuläre Risikofaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klinik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prinzmetal-Angina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das akute Koronarsyndrom (ACS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Instabile Angina pectoris/NSTEMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der akute ST-Hebungsinfarkt (STEMI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 2 3 3 3 3 4 5 7 8 11 13 13 14 18

Herzinsuffizienz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tudor Pörner, Dariusch Haghi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nomenklatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inzidenz und Prognose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pathophysiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klinik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diagnostik bei Patienten mit Herzinsuffizienzsymptomatik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29 29 29 29 30 30 30 31

Herzrhythmusstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rainer Schimpf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bradykarde Rhythmusstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Störungen der Sinusknotenfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sinusbradykardie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sinuatriale Blockierungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Atrioventrikuläre Leitungsstörungen (AV-Blockierungen) . . . . . Therapie bradykarder Herzrhythmusstörungen . . . . . . . . . . . . . Intraventrikuläre Leitungsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rechtsschenkelblock . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Linksschenkelblock . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tachykarde Herzrhythmusstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vorhofflimmern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vorhofflattern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41 41 42 43 43 43 44 45 46 46 46 46 46 48 50

1.1.1 1.1.1.1 1.1.1.2 1.1.1.3 1.1.1.4 1.1.1.5 1.1.1.6 1.1.1.7 1.1.1.8 1.1.2 1.1.3 1.1.3.1 1.1.3.2 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 1.2.5 1.2.6 1.2.7 1.2.8 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.2.1 1.3.2.2 1.3.2.3 1.3.2.4 1.3.2.5 1.3.3 1.3.3.1 1.3.3.2 1.3.4 1.3.4.1 1.3.4.2

33 35

VIII

Inhaltsverzeichnis

1.3.4.3

Wolff-Parkinson-White-Syndrom (WPW-Syndrom; Präexzitationssyndrom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AV-Knoten-Reentrytachykardie (AVNRT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ventrikuläre Tachyarrhythmien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Long-QT-Syndrome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Short-QT-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Brugada-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

51 53 54 55 56 56

Erkrankungen des Myokards und Perikards . . . . . . . . . . . . . . . Constanze Echternach, Dariusch Haghi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erkrankungen des Myokards . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kardiomyopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Myokarditis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erkrankungen des Perikards . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Akute Perikarditis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Perikardtamponade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pericarditis constrictiva (Panzerherz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Postkardiotomiesyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dressler-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

58 0 59 59 65 68 68 69 70 71 72

Endokarditis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Simone Berkel, Constanze Echternach, Dariusch Haghi . . . . . . . . Infektiöse Endokarditis (IE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Endokarditisprophylaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

73 73 73 78

1.6

Rheumatisches Fieber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dariusch Haghi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79 79

1.7

Herzklappenfehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jens J. Kaden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aortenklappenstenose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aortenklappeninsuffizienz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mitralklappenstenose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mitralklappeninsuffizienz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

82 82 82 85 88 89

Angeborene Herzfehler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jens J. Kaden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Herzfehler ohne Shunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pulmonalstenose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aortenstenose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aortenisthmusstenose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Herzfehler mit Links-Rechts-Shunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ventrikelseptumdefekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vorhofseptumdefekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Offener Ductus arteriosus Botalli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Herzfehler mit Rechts-Links-Shunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fallot-Tetralogie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Transposition der großen Arterien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

93 93 93 93 94 94 95 95 95 96 97 97 98

Arterielle Hypertonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Joachim Scheid, Dariusch Haghi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

99 99

1.3.4.4 1.3.4.5 1.3.4.6 1.3.4.7 1.3.4.8 1.4 1.4.1 1.4.1.1 1.4.1.2 1.4.2 1.4.2.1 1.4.2.2 1.4.2.3 1.4.2.4 1.4.2.5 1.5 1.5.1 1.5.2

1.7.1 1.7.2 1.7.3 1.7.4 1.8 1.8.1 1.8.1.1 1.8.1.2 1.8.1.3 1.8.2 1.8.2.1 1.8.2.2 1.8.2.3 1.8.3 1.8.3.1 1.8.3.2 1.9

IX

Inhaltsverzeichnis

1.10 1.10.1 1.10.1.1 1.10.1.2 1.10.1.3 1.10.1.4 1.10.1.5 1.10.1.6 1.10.2 1.10.3 1.10.4 1.10.5 1.10.6 1.10.7 1.11 1.11.1 1.11.2 1.11.2.1 1.11.2.2 1.11.2.3 1.11.3 1.11.4 1.11.5 1.11.5.1 1.11.5.2 1.11.5.3 1.11.6 1.12 1.12.1 1.12.2 1.13 1.13.1 1.13.2 1.14 1.14.1 1.14.1.1 1.14.1.2 1.14.1.3 1.14.2 1.14.2.1 1.14.2.2 1.14.3

Erkrankungen der arteriellen Gefäße . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kurt Huck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Physiologische und pathophysiologische Grundlagen . . . . . . . . Aufgaben und Funktionen des arteriellen Gefäßsystems . . . . . Stenosierende Gefäßerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dilatative Gefäßerkrankung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Disseziierende Gefäßerkrankung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Embolisch entstandene Gefäßerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . Vasospastische Gefäßerkrankung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Periphere arterielle Verschlusskrankheit (pAVK) . . . . . . . . . . . . Zerebrovaskuläre Durchblutungsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . Mesenteriale Durchblutungsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Durchblutungsstörungen der Nieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aneurysmata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dissektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

108 108 109 109 109 111 112 112 113 113 120 121 121 122 122

Erkrankungen venöser Gefäße . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kurt Huck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formale Pathogenese venöser Gefäßerkrankungen . . . . . . . . . . Primäre Varikose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Akute Thrombose (Phlebothrombose und Thrombophlebitis) . Das postthrombotische Syndrom (PTS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klinik venöser Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diagnostik venöser Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Therapie venöser Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Therapie der venösen Thrombose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Therapie des postthrombotischen Syndroms . . . . . . . . . . . . . . . Therapie der primären Varikose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lymph- und Lipödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

123 123 123 124 124 125 126 127 129 129 129 131 131 131

Akutes Lungenödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Nina Schöne, Dariusch Haghi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Das kardiale Lungenödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Das nicht-kardiale Lungenödem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Cor pulmonale und Lungenarterienembolie . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Werner Kirschstein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Cor pulmonale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Lungenarterienembolie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Synkope . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Susanne Spehl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nichtkardiale Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Neurogen vermittelte Synkopen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orthostatische Hypotension . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Medikamentös induzierte Synkopen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kardiale Ursachen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Synkopen aufgrund einer organischen Herzerkrankung . . . . . . Primäre rhythmogene Synkope . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

153 153 154 154 156 156 157 157 157 158

X

Inhaltsverzeichnis

2

Erkrankungen des Blutes und des Blut bildenden Systems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

2.1

Das Blutzellsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Dieter Buchheidt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

2.2

Prinzipien der hämatologischen Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . Dieter Buchheidt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Knochenmarkdiagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Knochenmarkpunktion: Durchführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Knochenmarkpunktat: Befundung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FACS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zytogenetik – FISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

164 164 165 165 166 166 169

Anämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dieter Buchheidt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einteilungen der Anämien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eisenstoffwechsel und Eisenmangelanämie . . . . . . . . . . . . . . . . Anämie der chronischen Erkrankung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Megaloblastäre Anämien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hämolytische Anämien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dieter . . . . . Buchheidt, . . . . . . . . . .Georg . . . . . Lenz ................................. Sphärozytose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Glukose-6-Phosphat-Dehydrogenase-Mangel . . . . . . . . . . . . . . . Hämoglobinopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Immunhämolytische Anämien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mikroangiopathische hämolytische Anämien . . . . . . . . . . . . . . . Paroxysmale nächtliche Hämoglobinurie (PNH) . . . . . . . . . . . . Aplastische Anämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sideroblastische Anämien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

171 171 171 172 173 179 181 183 183 184 185 186 188 190 193 194 195

Nicht-maligne Erkrankungen der weißen Blutkörperchen . . . . Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Neutropenie und Agranulozytose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Qualitative Störungen der Granulozyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Histiozytosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

196 196 196 197 198

Maligne Lymphome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morbus Hodgkin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Non-Hodgkin-Lymphome (NHL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chronisch lymphatische Leukämie (CLL) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Haarzell-Leukämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Multiples Myelom (MM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MALT-Lymphome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

198 198 198 202 204 206 207 211

2.2.1 2.2.1.1 2.2.1.2 2.2.2 2.2.3 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.3.6 2.3.6.1 2.3.6.2 2.3.6.3 2.3.6.4 2.3.6.5 2.3.6.6 2.3.7 2.3.8 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.2.1 2.5.2.2 2.5.2.3 2.5.2.4 2.6 2.6.1 2.6.2

Myeloproliferative Erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Chronisch myeloische Leukämie (CML) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Polycythaemia vera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

XI

Inhaltsverzeichnis

2.6.3 2.6.4

Essenzielle Thrombozythämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Osteomyelofibrose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.7

Myelodysplastisches Syndrom (MDS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

2.8

Akute Leukämien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

2.9

Das Gerinnungssystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Carl-Erik Dempfle, Sonja Alesci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gerinnungsfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gerinnungsaktivierung: Physiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Positive Rückkopplung der Gerinnung und Fibrinbildung . . . . Thrombozyten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prinzipien der hämostaseologischen Diagnostik . . . . . . . . . . . . Globaltests der Gerinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einzelfaktoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thrombozytenfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diagnostik des von-Willebrand-Syndroms . . . . . . . . . . . . . . . . . Anti-Faktor-Xa-Tests . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Störungen der Blutgerinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thrombozytenfunktionsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . von-Willebrand-Jürgens-Syndrom (vWS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gerinnungsfaktoren-Mangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faktor-VII-Mangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faktor-X-Mangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faktor-V-Mangel (Parahämophilie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faktor-XI-Mangel (Hämophilie C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faktor-VIII-Mangel (Hämophilie A) und Faktor-IX-Mangel (Hämophilie B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faktor-XIII-Mangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hypofibrinogenämie/Afibrinogenämie/ Dysfibrinogenämie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hemmkörperhämophilie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vitamin-K-Mangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lebererkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Disseminierte intravasale Gerinnung (DIC) . . . . . . . . . . . . . . . . Thrombozytopenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das gerinnungshemmende System und die Thrombophilie . . .

2.9.1 2.9.2 2.9.2.1 2.9.2.2 2.9.3 2.9.3.1 2.9.3.2 2.9.3.3 2.9.3.4 2.9.3.5 2.9.4 2.9.4.1 2.9.4.2 2.9.4.3 2.9.4.4 2.9.4.5 2.9.4.6 2.9.4.7 2.9.4.8 2.9.4.9 2.9.4.10 2.9.4.11 2.9.4.12 2.9.4.13 2.9.4.14 2.9.4.15 2.9.5 2.10 2.10.1 2.10.1.1 2.10.1.2 2.10.1.3 2.10.1.4 2.10.1.5 2.10.1.6

Transfusionsmedizin und Immunhämatologie . . . . . . . . . . . . . . Franziska Stichling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einleitung und Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antigene, Antikörper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AB0-System . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rhesussystem, Kellsystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antikörpersuchtest, Kreuzprobe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Direkter und indirekter Coombs-Test . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Autoimmunhämolytische Anämie (AIHA) vom Wärmebzw. Kältetyp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

218 219

228 228 228 229 229 230 231 231 232 232 232 233 233 233 234 236 236 236 236 236 237 237 237 238 238 239 240 240 244 249 249 250 250 251 251 252 252 254

XII

Inhaltsverzeichnis

2.10.1.7 2.10.2 2.10.2.1 2.10.2.2 2.10.2.3 2.10.2.4 2.10.2.5 2.10.2.6 2.10.2.7 2.10.3 2.10.3.1 2.10.3.2 2.10.3.3 2.10.4 2.10.4.1 2.10.4.2 2.10.4.3 2.10.4.4 2.10.5 2.10.5.1 2.10.5.2 2.10.5.3 2.10.5.4 2.10.6 2.10.6.1 2.10.6.2 2.10.6.3 2.10.6.4

HLA-System (Humanes Leukozyten-Antigen), HPA-System (Humanes Plättchen-Antigen) . . . . . . . . . . . . . . . . . Rechtliche Aspekte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Geltungsbereich von TFG, RILIBÄK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Autologe Hämotherapie (Eigenblut) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aufklärung und Einwilligung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AB0-Identitätstest (Bedside-Test) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dokumentationspflicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Meldepflicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Transfusion von Erythrozytenkonzentraten . . . . . . . . . . . . . . . . Transfusionsindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Präparateauswahl und Dosierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Transfusionsdurchführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Transfusion von Thrombozytenkonzentraten . . . . . . . . . . . . . . . Transfusionsindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Präparateauswahl und Dosierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Transfusionsdurchführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Transfusion von gefrorenem Frischplasma . . . . . . . . . . . . . . . . . Indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Präparateauswahl und Dosierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Transfusionsdurchführung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Unerwünschte Arzneimittelwirkungen (UAW) . . . . . . . . . . . . . . Definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klinische Symptomatik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ursachen unerwünschter Wirkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vorgehensweise bei Verdacht auf akute Transfusionsreaktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

255 257 257 257 257 258 258 259 259 259 259 260 260 263 263 264 264 265 265 265 266 266 266 267 267 267 268 268

2.11.1 2.11.2 2.11.3 2.11.4 2.11.4.1 2.11.4.2 2.11.4.3

Allergologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christiane Bayerl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Soforttypallergie (Typ-I-Allergie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mastozytosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hyper-IgE-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Medikamentenallergie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klinischer Hintergrund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vorgehen bei Medikamentenallergie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Besondere Formen der Medikamentenallergie . . . . . . . . . . . . . .

3

Lungenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

3.1

Grundlagen der pneumologischen Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . Verena van den Hooven, Dariusch Haghi, Joachim Grüttner . . . . Leitsymptome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Körperliche Untersuchung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lungenfunktionsdiagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Atemspitzenstoßmessung mittels Handgerät . . . . . . . . . . . . . . .

2.11

3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.4.1

270 270 270 276 276 276 276 277 278

282 282 282 284 285 288 288

XIII

Inhaltsverzeichnis

3.1.4.2 3.1.4.3 3.1.4.4 3.1.4.5 3.1.4.6 3.1.4.7 3.1.5

Spirometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Bodyplethysmografie (= Ganzkörperplethysmografie) . . . . . . . 290 Gasverdünnungsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Diffusionskapazität/Transferfaktor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Bronchospasmolysetest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Inhalativer Provokationstest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Bronchoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

3.2

Atemwegserkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verena van den Hooven, Dariusch Haghi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Akute Bronchitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chronische Bronchitis und chronisch-obstruktive Lungenerkrankung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lungenemphysem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bronchiolitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bronchiektasen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Asthma bronchiale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.3.1 3.3.3.2 3.3.4 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3

Interstitielle Lungenerkrankungen (ILD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verena van den Hooven, Dariusch Haghi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sarkoidose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hypersensitivitätspneumonitis (Exogen-allergische Alveolitis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pneumokoniosen (Staublungenerkrankungen) . . . . . . . . . . . . . . Silikose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Asbestose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Idiopathische Lungenfibrose (ILF) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

293 293 293 294 299 300 301 301 308 308 308 310 311 311 312 312

Pneumonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Simone Berkel, Constanze Echternach, Dariusch Haghi . . . . . . . . 313 Klassifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Die wichtigsten Erreger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Ambulant erworbene Pneumonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

3.5

Pneumothorax . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Verena van den Hooven, Dariusch Haghi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324

3.6

Pleuraerguss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Verena van den Hooven, Dariusch Haghi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326

3.7

Bronchialkarzinom und Mesotheliom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dieter Buchheidt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bronchialkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mesotheliom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.7.1 3.7.2

329 329 329 333

3.8

ARDS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Martina Brückmann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

3.9

Schlaf-Apnoe-Syndrom (SAS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 Verena van den Hooven, Dariusch Haghi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

XIV

Inhaltsverzeichnis

4

Erkrankungen des Magen-Darm-Traktes . . . . . . . . . . . . . 341

4.1

Leitsymptome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mathias Wüstner, Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leitsymptom akuter Bauchschmerz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mathias Wüstner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pathophysiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klinik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leitsymptom Erbrechen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leitsymptom Diarrhoe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

343 343 343 343 343 343 346 350 352 352

Grundlagen der Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voraussetzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sonografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Endoskopie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Funktionsdiagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

354 354 354 354 355 358

Erkrankungen des Ösophagus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas, Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Motilitätsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Achalasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diffuser Ösophagospasmus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nussknackerösophagus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ösophagusdivertikel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hiatushernien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Axiale Hiatushernie (Gleithernie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paraösophageale Hernie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Refluxkrankheit und Refluxösophagitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nicht refluxbedingte Ösophagitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Barrett-Ösophagus (Endobrachyösophagus) . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ösophaguskarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

360 360 360 360 360 361 362 362 362 363 363 363 364 364 364 366 367 367 367 367 367

Erkrankungen des Magens und Duodenums . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas, Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gastritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Akute Gastritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chronische Gastritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gastroduodenale Ulkuskrankheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Magenkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

370 370 371 370 371 372 374 374 376 376

4.1.1 4.1.1.1 4.1.1.2 4.1.1.3 4.1.2 4.1.3 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.3 4.3.1 4.3.1.1 4.3.1.2 4.3.1.3 4.3.2 4.3.3 4.3.3.1 4.3.3.2 4.3.4 4.3.5 4.3.6 4.3.7 4.4 4.4.1 4.4.1.1 4.4.1.2 4.4.2 4.4.3

XV

Inhaltsverzeichnis

4.5 4.5.1 4.5.2 4.5.3 4.5.4 4.5.5 4.5.5.1 4.5.5.2 4.5.6 4.5.6.1 4.5.6.2 4.5.6.3 4.5.6.4 4.5.6.5 4.5.6.6 4.5.7 4.5.8 4.5.8.1 4.5.8.2 4.5.8.3 4.5.8.4 4.5.8.5 4.5.8.6 4.5.8.7 4.5.9 4.5.10 4.5.10.1 4.5.10.2 4.5.11 4.5.11.1 4.5.11.2 4.5.12 4.5.12.1 4.5.12.2 4.5.13

Erkrankungen des Darms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker, Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Einheimische Sprue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morbus Whipple . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Laktasemangel und Laktoseintoleranz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gallensäureverlustsyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Divertikel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Divertikel des Dickdarms (Divertikulose) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Divertikulitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proktologische Krankheitsbilder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hämorrhoiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Perianale Thrombose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Analfissur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fisteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Analtumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proktitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Infektiöse Darmerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spezielle Krankheitsbilder durch bakterielle Erreger . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cholera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Salmonellen-Gastroenteritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Escherichia-coli-Enteritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Shigellose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Yersinien-Enteritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Campylobacter-Enteritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pseudomembranöse Enterokolitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reizdarm-Syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chronisch entzündliche Darmerkrankungen (CED) . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morbus Crohn und Colitis ulcerosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mikroskopische Kolitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Motilitätsstörungen des Dünn- und Dickdarms . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pseudoobstruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morbus Hirschsprung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Neubildungen im Dünndarm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gutartige Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bösartige Tumoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gutartige und prämaligne Neubildungen im Dickdarm . . . . . . . Ulrich Böcker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

379 379 379 379 380 380 381 381 381 380 382 382 382 383 384 384 384 385 385 386 386 387 387 380 388 380 388 389 389 390 391 391 392 393 395 395 380 395 400 400 400 400 401 401 401 401 401 402 400

XVI

Inhaltsverzeichnis

4.5.14

Kolorektales Karzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404

4.6

Erkrankungen des Pankreas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas, Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anatomie und Physiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Akute Pankreatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chronische Pankreatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stephan Haas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pankreaskarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

408 408 408 408 409 409 412 412 414 414

Erkrankungen der Leber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni, Georg Lenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anatomie, Physiologie, Pathophysiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leitsymptome bei Lebererkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ikterus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fettleber (Steatosis hepatis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fibrose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Portale Hypertension . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hepatische Enzephalopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anamnese, Untersuchung und Diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Akute Virushepatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gemeinsame Merkmale der Virushepatitiden . . . . . . . . . . . . . . . Hepatitis-A-Virusinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hepatitis-B-Virusinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hepatitis-C-Virusinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hepatitis-D-Virusinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hepatitis-E-Virusinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chronische Hepatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Autoimmunhepatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Primär biliäre Zirrhose (PBZ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Primär sklerosierende Cholangitis (PSC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hereditäre Hämochromatose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morbus Wilson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . α1-Antitrypsinmangel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fettleber und Fettleberhepatitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Christoph Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

417 417 417 421 421 421 421 424 424 425 428 428 430 430 430 430 433 433 436 437 438 438 438 438 440 440 441 441 441 441 443 443 444 444 444 444 438

4.6.1 4.6.2 4.6.3 4.6.4 4.7 4.7.1 4.7.2 4.7.2.1 4.7.2.2 4.7.2.3 4.7.2.4 4.7.2.5 4.7.3 4.7.4 4.7.4.1 4.7.4.2 4.7.4.3 4.7.4.4 4.7.4.5 4.7.4.6 4.7.5 4.7.6 4.7.7 4.7.8 4.7.9 4.7.10 4.7.11 4.7.12