K

ULTURA SZWEDZKA WYDAWCA: INSTYTUT SZWEDZKI • KWIECIE¡ 1999 • KZ 115 a

Lars Torndahl

Muzyka XX wieku

Na poczàtku dwudziestego stulecia szwedzkie ˝ycie muzyczne przenika patriotyzm i skandynawizm. Muzyka s∏awi Karola XII, Kungliga teatern (obecnie Operan) prze˝ywa okres najwi´kszego rozkwitu, technika i przemys∏, handel i kapita∏ oddzia∏ujà na muzyk´, co nie pozostaje bez wp∏ywu na specjalizacj´ i profesjonalizm. Dotyczy to ró˝norodnoÊci i skali. Beethoven zajmuje nie kwestionowanà pozycj´ „giganta na kompozytorskim niebosk∏onie“. Jednym z or´downików niemieckoÊci i przeciwnikiem tak zwanego nordyckiego charakteru narodowego i kultury nordyckiej jest w Szwecji jeden z najbardziej ci´tych krytyków, Wilhelm Peterson-Berger (1867-1942). Na prze∏omie wieku du˝à popularnoÊcià cieszy si´ Johannes Brahms, Hector Berlioz i rodzimy Franz Berwald (1796-1868). Gwa∏townej demokratyzacji ˝ycia spo∏ecznego towarzyszy mi´dzy innymi wzrost samorzàdnoÊci lokalnej. Powstajà liczne organizacje i stowarzyszenia, równie˝ w bran˝y muzycznej. To, co pozostawa∏o dotàd w ukryciu, znajduje swój wyraz w nowych instytucjach poczàtku wieku. Chora∏ rytmiczny wprowadza zasadniczà zmian´ w muzyce koÊcielnej. Odbywajà si´ regularne koncerty, orkiestry symfoniczne zaczynajà planowaç swój repertuar. W roku 1905 powstaje w Göteborgu pierwsza w Szwecji sta∏a orkiestra symfoniczna,

Lars Torndahl

MUZYKA KLASYCZNA

Musikmuseet, Stockholm

KULTURA SZWEDZKA

Wilhelm Peterson-Berger

dziewi´ç lat póêniej zyskuje sta∏à orkiestr´ Konsertföreningen w Sztokholmie, które w roku 1926 mo˝e si´ tak˝e poszczyciç w∏asnà filharmonià. W Êlady pionierów idà inne miasta i oko∏o roku 1910 parlament przyznaje dotacje na utworzenie orkiestr symfonicznych w Helsingborgu, Norrköpingu i Gävle. W roku 1919 kompozytor Wilhelm Stenhammar (1871-1927) wyg∏asza s∏ynne przemówienie podczas festiwalu muzyki nordyckiej w Kopenhadze, które wytycza podstawowe kierunki muzyki powa˝nej w pierwszej po∏owie XX wieku. „Oddalamy si´ od mieszczaƒskiej romantyki – powiedzia∏ – zmierzajàc ku muzyce pojmowanej jako wyraz ˝ycia, jego pulsu i drgnieƒ, l´ków i radoÊci“. Proces demokratyzacji przynosi tak˝e zainteresowanie historià muzyki. W roku 1901 w gmachu opery zostaje otwarte muzeum jej poÊwi´cone. Post´p techniczny nie omija bran˝y muzycznej, co prowadzi do jej komercjalizacji. Dobrze si´ wiedzie oficynom muzycznym, które w pierwszym dziesi´cioleciu XX wieku prze˝ywajà prawdziwy boom. Nigdy dotàd nie wydano tylu zapisów nutowych obejmujàcych tyle ró˝norodnych gatunków. Póêniej rol´ t´ przejmuje przemys∏ fonograficzny. Utalentowany i twórczy Emil Sjögren (1853-1918) staje si´ dla wielu Szwedów uosobieniem bohatera narodowego tej samej miary co Grieg w Norwegii. Sjögren pierwszy zrywa z tradycjà i przydaje muzyce powa˝nego, poetyckiego charakteru, przesyconego ˝ywymi brzmieniami fancuskiej lekkoÊci i polotu. Wspomniany Wilhelm Stenhammar, nieÊmia∏y i wra˝liwy, ho∏dowa∏ idea∏om klasycznym, inspirowany kompozycjami Brahmsa i Sibeliusa. By∏ zwolennikiem skandynawizmu i wszechstronnym pianistà. Wojowniczy Wilhelm Peterson-Berger, wagnerysta, renomowany kompozytor melodii, tworzy w lekkim lirycznym stylu. Hugo Alfvén (1872-1960), uchodzi∏ do modernistycznego prze∏omu w latach 60. za „g∏os Szwecji w Êwiecie“. Jeszcze w roku 1990 jego Midsommarvaka (’Âwi´tojaƒskie czuwanie’) by∏a najcz´Êciej wykonywanym szwedzkim utworem poza granicami kraju. To mistrz formy, kontrapunkcista, symfonik, g∏os mrocznych barw i radosnej tonacji mollowej Pó∏nocy. Hilding Rosenberg (1892-1985), wra˝liwy intelektualista, stawia przede wszystkim na opanowanie warsztatu i z utworu na utwór realizuje koncepcj´ artysty – g∏osu sumienia swoich czasów. Pierwszy wprowadza dwanaÊcie tonów. Ekspansywny, g∏´boki, niekiedy o zaci´ciu politycznym. Popularny, dowcipny, lubiàcy zaskakiwaç Lars-Erik Larsson (1908-1986) komponuje w sobie w∏aÊciwym, lekkim, nieco mozartowskim stylu, „z polotem, zachowujàc artystycznà to˝samoÊç“. Do prawdziwych pere∏ek nale˝à Pastoralsviten (’Suita pastoralna’) i Förklädd Gud (’Przebrany Bóg’). Karl-Birger Blomdahl (1916-1968), krytyczny, niespokojny optymista, jest „pierwszym modernistà“ w Szwecji. Sta∏ si´ znany przede wszystkim dzi´ki operze kosmicznej Aniara, opartej na poemacie Harry’ego Martinsona, do której libretto napisa∏ Erik Lindegren. Po wojnie z mniejszym lub wi´kszym powodzeniem wi´ksze oÊrodki muzyczne zacz´∏y wspó∏pracowaç z oÊrodkami regionalnymi. Kontakty te zaowocowa∏y ró˝norodnymi wspólnymi przedsi´wzi´ciami; latem organizowano festiwale, tygodnie muzyki, cykle koncertów. Pierwszy tydzieƒ muzyki odby∏ si´ w roku 1946 w Kullabygden, potem przysz∏a kolej na Vadstena-Akademien, tygodnie muzyki w Junsele, Muzyk´ nad Siljanem, spotkania chórów w Skinnskattebergu. W Szwecji, narodzie rozÊpiewanym, jest oko∏o 600 tys. aktywnych cz∏onków chóru. W wieku XX jej muzycznà wizytówkà na arenie mi´dzynarodowej sta∏ si´ Êpiew chóralny. Szwecja jawi si´ jako „Êpiewajàcy kraj“, o jasnym, nieco surowym brzmieniu, dobrze znanym mi´dzy innymi dzi´ki Ericowi Ericsonowi: jego Chórowi Radiowemu i Chórowi Kameralnemu. Obecnie organizuje si´ rocznie blisko sto dwadzieÊcia festiwali muzyki, podczas których obok muzyków zawodowych wyst´pujà artyÊci regionalni i amatorzy. Repertuar jest bardzo ró˝norodny: od muzyki Êredniowiecznej, barokowej i ludowej po jazz i pop. W po∏owie XX wieku w szwedzkim ˝yciu muzycznym dochodzi do istotnych przewartoÊciowaƒ. W roku 1947 ukazuje si´ raport sumujàcy dotychczasowe osiàgni´cia i na podstawie ich analizy proponuje si´ szereg przedsi´wzi´ç popularyzacyjnych, takich jak: organizowanie koncertów na terenie ca∏ego kraju, pozyskiwanie nowych grup odbiorców, zrównowa˝enie udzia∏u ró˝nych zespo∏ów (kameralnych i symfonicznych) i poszerzenie repertuaru. Szczególnie dobitnie podkreÊla si´ potrzeb´ utworzenia paƒstwowego biura koncertowego, które przej´∏oby zadania biur prywatnych. W tym samym okresie w Szwecji bardzo wyraênie dajà o sobie znaç wspó∏czesne trendy zagraniczne. Nowa muzyka stawia nowe wymagania muzykom, publicznoÊci i administratorom, co z kolei przynosi g∏´bokà restrukturyzacj´ w wy˝szym szkolnictwie muzycznym. W opinii autorów raportu najwi´kszy problem polega∏ na dominacji repertuaru dziewi´tnastowiecznego.„Nie wolno bez zastrze˝eƒ godziç si´ na to, by podstaw´ stanowi∏a wy∏àcznie muzyka powa˝na i romantyczna“. Konsekwencjà zmian staje si´ z czasem powo∏anie do ˝ycia Rikskonserter – po ostatniej reorganizacji w roku 1988 przemianowanego na Svenska Rikskonserter –

który coraz bardziej uwalnia si´ od odpowiedzialnoÊci producenckich na rzecz wojewódzkich fundacji muzycznych. Nowy ton w ˝ycie muzyczne kraju wprowadza grupa m∏odych ludzi – Måndagsgruppen (’Poniedzia∏kowcy’), która przyjmujàc za punkt wyjÊcia kierunki obce (Hindemith i Schönberg), proponuje kompozycje w duchu nowej prostoty i surowoÊci. Ich muzyka wywo∏uje polemiki i napotyka opór w postaci powszechnego myÊlenia w kategoriach sta∏ego repertuaru. Rodzi si´ potrzeba tworzenia specjalnych zespo∏ów kameralnych i miejsc prezentacji nowej muzyki. Takie mo˝liwoÊci dawa∏o towarzystwo muzyki wspó∏czesnej i sztuk intermedialnych Fylkingen, które staje si´ forum nie tylko dla wspó∏czesnych neoklasyków i kompozytorów aktywnych w latach 30. – Rubena Liljeforsa (1871-1936), Gunnara de Frumeriego (1907-1987), Larsa-Erika Larssona, Daga Wiréna (1905-1986), Erlanda von Kocha (ur.1910) i innych – ale tak˝e dla twórców nowoczesnych, takich jak Karl-Birger Blomdahl, Ingvar Lidholm (ur.1921), Sven-Erik Bäck (1919-1994) czy Klas-Ture Allgén (1920-1990). Obecnie Fylkingen jest znane na Êwiecie ze swojej sztuki intermedialnej (muzyka, taniec, obraz, tekst). Do roku 1920 jedynà instytucjà operowà w Szwecji by∏a scena narodowa, sztokholmski Kungliga Teatern. W latach 1920-1997 na jej deskach – oprócz dzie∏ stadardowych – pokazano szereg nowych pozycji kompozytorów szwedzkich, takich jak Ture Rangström (1884-1947), Kurt Atterberg (1887-1979), Hilding Rosenberg, Karl-Birger Blomdahl, Lars Johan Werle (ur.1926). W latach póêniejszych wystawiono Bachantki Daniela Börtza (ur.1943), Krystyn´ Hansa Geforsa (ur.1952) i Gr´ snów Ingvara Lidholma. W roku 1922 ponownie zostaje otwarty Drottningholms slottsteater, który ka˝dego lata proponuje wierne epoce inscenizacje sztuk siedemnasto- i osiemnastowiecznych. Autentyczne wn´trze nie ma sobie równych. Z popio∏ów powsta∏ inny stary teatr, Confidencen, na zamku w Ulriksdalu niedaleko Sztokholmu. Otworzona w roku 1976 Folkoperan (Opera Ludowa) w Sztokholmie to udana próba stworzenia bli˝szych wi´zi z publicznoÊcià. Orkiestra znajduje si´ na poziomie sceny i widowni lub na scenie. Dzi´ki temu muzykom i dyrygentowi ∏atwiej Êledziç przebieg akcji. Z dzie∏ nowo napisanych mo˝na by wymieniç dwie opery dzieci´ce g∏ównego dyrygenta Folkoperan, Kerstin Nerbe (ur.1940), Det finns inga krokodiler under sängen (’Pod ∏ó˝kiem nie ma ˝adnych krokodyli’) i Mumien vaknar (’Mumia si´ budzi’). W roku 1944 rozpoczyna dzia∏alnoÊç nowy teatr miejski w Malmö, w roku 1974 powstaje – dosyç podobna w koncepcji do Folkoperan – Norrlandsoperan w Umeå, a krótko potem otwiera podwoje Musikteatern w Karlstadzie, proponujàc bogaty i zró˝nicowany repertuar, na przyk∏ad Holendra-Tu∏acza Wagnera czy I Cavalieri di Ekeby (’Kawalerowie z Ekeby’) Riccarda Zandonai. W koƒcu, w roku 1994, nowej opery doczeka∏ si´ tak˝e Göteborg. W romantycznym okresie heroizacji kompozytorów zadanie muzyki, zarówno w Szwecji, jak i w wi´kszoÊci paƒstw zachodnich, stanowi∏o absolutnie wierne oddanie dzie∏a mistrza. Wiek XX przynosi mo˝liwoÊci interpretacji partytury, co pomaga bàdê przeszkadza wykonawcom w osiàgni´ciu kariery. Âpiewaczka operowa Jenny Lind (1820-1887) wybra∏a w∏asnà drog´. ÓwczeÊni krytycy wychwalali jej b∏yskotliwoÊç i inteligencj´, znakomity s∏uch muzyczny i umiej´tnoÊç przekazywania silnych emocji. Ze Êpiewaków nale˝y tak˝e wymieniç Jussi Björling (1911-1960) i Birgit Nilsson (ur.1918), Håkana Hagegårda (ur.1945), Anne Sofie von Otter (ur.1955) i Göst´ Winbergha (ur.1943). WÊród szwedzkich mistrzów batuty na uwag´ zas∏uguje Sixten Ehrling (ur.1918), od roku 1950 postaç kultowa, kiedy to jako pierwszy dyrygowa∏ z pami´ci Âwi´to wiosny Strawiƒskiego. W wieku XX stale roÊnie poziom zespo∏ów kameralnych i solistów. Warto tu wspomnieç o Kyndelkvartetten, Freskkvartetten, Lysellkvartetten, Zetterqvistkvartetten, Tämmelkvartetten, KammarensembleN, grupie perkusyjnej Kroumata i solistach: Hansie Leygrafie (ur.1920, pianista), Karlu-Eriku Welinie (1934-1992, organista, pianista, estradowiec), Christianie Lindbergu (ur.1958, puzonista), Göranie Söllscherze (ur.1952, gitarzysta), Danie Laurinie (ur.1960, flecista), Fransie Helmersonie (ur.1945, wiolonczelista). Niesamowity rozwój mass mediów w drugiej po∏owie XX wieku przyczyni∏ si´ do powstania szczególnej wi´zi mi´dzy muzykà i indywidualnym odbiorcà. Telewizja proponuje podobnà ró˝norodnoÊç i wieloÊç ofert co radio i od czasu emisji pierwszych programów w roku 1957 roÊnie liczba pozycji muzycznych, w tym bezpoÊrednich transmisji koncertów i filmów dokumentalnych o kompozytorach i muzykach. Unikatowà form´ opery telewizyjnej tworzy Inger Åby (ur.1945), nagrodzona Prix Italia za swojà wersj´ The Rake’s Progress Strawiƒskiego. Istotny wk∏ad w histori´ muzyki XX wieku wnosi miedzy innymi Bo Linde (1933-1970) z Gävle. Wbrew wspó∏czesnoÊci za punkt wyjÊcia przyjà∏ romantyzm. Choç zaprzecza∏, jakoby by∏ zwalczany, mi´dzy wierszami dawa∏ do zrozumienia, ˝e „Sztokholmczycy“ próbujà go izolowaç. Jego muzyk´ cechuje upojenie, wiedza i umiar. Allan Pettersson (1911-1980) dokona∏ w muzyce podobnych przewartoÊciowaƒ, jakie w formie powieÊciowej by∏o udzia∏em pisarzy pochodzenia robotniczego. Wprowadzi∏ do niej swoje ˝yciowe doÊwiadczenia i dotychczas wypierane doznania. Prze∏ama∏ stereotypowe myÊlenie, wedle którego biedni, anonimowi robotnicy chcà wy∏àcznie s∏uchaç przyÊpiewek, akordeonu, bluesa i muzyki tanecznej.

Leslie Lesley Spinks

KULTURA SZWEDZKA

Zemsta nietoperza Johanna Straussa w Folkoperan, re˝. Lars Rudolfsson, w roli Adeli – Tua Åberg

Lars Torndahl

KULTURA SZWEDZKA Ingvar Lidholm, romantyk i modernista w jednej osobie, cz´sto p∏ata muzyczne figle, improwizujàc i stosujàc Êmia∏e efekty. CzystoÊç i precyzja przydajà mu cech klasyka, a ciàg∏e poszukiwania – cech szlachetnego modernisty. Bo Nilsson (ur.1937), „geniusz z Malmberget“, jak ma∏o który szwedzki kompozytor, zrobi∏ b∏yskawicznà karier´ na arenie mi´dzynarodowej. W roku 1956 Två stycken (’Dwa kawa∏ki’) zosta∏y wykonane w Kolonii. Stylistyczna czystoÊç od razu przyj´∏a si´ w modernistycznych kr´gach. Wielu wspó∏czesnych kompozytorów nawiàzuje do alegorii i symboli romantycznych. Inni ∏àczà intuicj´ z czysto estetycznym upodobaniem do tradycji, które ujawnia si´ w inspiracjach muzykà ludowà. Mo˝na tu wymieniç mi´dzy innymi Andersa Eliassona (ur.1947), Svena-Davida Sandströma (ur.1942), Jana Sandströma (ur.1954), Andersa Hillborga (ur.1954), Thomasa Jennefelta (ur.1954), Mikaela Edlunda (ur.1950), Larsa Ekströma (ur.1956), Andersa Nilssona (ur.1954), Karin Rehnqvist (ur.1957), Kima Hedåsa (ur.1960) i Marie Samuelsson (ur.1958). W drugiej po∏owie XX wieku sprzeda˝ p∏yt w Szwecji wzrós∏ do tego stopnia, ˝e obecnie Szwedzi zajmujà pierwsze miejsce w liczbie kupionych p∏yt w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca. 85% rynku obs∏uguje pi´ç mi´dzynarorodowych firm: BMG, EMI, Polygram, Sony i Warner. Pozosta∏e 15% przypada na produkcj´ krajowà, która zdecydowanie dominuje pod wzgl´dem wysokoÊci nak∏adów. Od roku 1968 paƒstwo wspiera rodzimy przemys∏ fonograficzny. Roczne dotacje wynoszàce przesz∏o 17 mln. SEK sà przyznawane Caprice, dystrybutorowi CDA i Statens Kulturråd (Paƒstwowa Rada Kultury), która wspiera mniejsze, niezale˝ne spó∏ki. Z chwilà powo∏ania w STIM-ie Svensk Musik zdecydowano si´ na kompleksowe wydawanie wspó∏czesnej muzyki szwedzkiej pod wspólnà nazwà „Phono Suecia“.

Anders Hillborg

MUZYKA LUDOWA W wieku XX muzyka ludowa w Szwecji – podobnie jak w innych cz´Êciach Êwiata – zamieni∏a struny na syntezatory, okrzyki pasterek na folk rock, lapoƒski jojk na muzyk´ zorientownà rynkowo. Stare i nowe istnieje obok siebie. Ale w dalszym ciàgu najpopularniejszymi „instrumentami ludowymi“ sà skrzypce, Êpiew (g∏os), odmiana chordofonu smyczkowego, nyckelharpa, akordeon, niekiedy równie˝ dudy i inne instrumenty, choçby takie jak drumla. Du˝o si´ wydarzy∏o od czasów Richarda Dybecka (1811-1877), badacza staro˝ytnoÊci, prawnika i etnologa. Ubrany w si´gajace kostek wilcze futro, da∏ Êwiadectwo – by u˝yç jego s∏ów – „˝ywej, prawdziwej muzyki natury – odmiennej od wyuczonych, umierajàcych tradycji“. Na prze∏omie wieków w kr´gach literackich roÊnie zainteresowanie „ludem“. Dotychczas nieznana warstwa urasta do rangi idea∏u. Jej muzyk´ uznano za czystà i nieska˝onà, pozostajàcà w kontraÊcie do rozwoju spo∏ecznego. Od lat 20. w ramach Riksspelmansförbundet (Krajowy Zwiàzek Muzykantów) powstajà oddzia∏y lokalne. Na wzór spotkaƒ muzykantów w sztokholmskim Skansenie organizuje si´ mnóstwo podobnych imprez w ca∏ej Szwecji, na przyk∏ad w Bingsjö czy Delsbo. Najwi´kszym wyró˝nieniem jest tytu∏ riksspelmana i medal Andersa Zorna (1866-1920), inicjatora tego przedsi´wzi´cia. Oko∏o roku 1970 Europ´ zalewa fala muzyki ludowej, która w Szwecji powoduje niema∏o ideologicznych i spo∏eczno-kulturalnych przewartoÊciowaƒ. Mniej wiecej w roku 1985 zainteresowanie tà muzykà rozkwita ponownie, mi´dzy innymi dzi´ki mi´dzynarodowemu festiwalowi w Falunie, Falun Folk Music festival. Gra Gustafa Päkkosa (ur.1916) pod wieloma wzgl´dami przywo∏uje na pami´ç jowialny, staroÊwiecki styl ojca, Olle Päkkosa, choç jest w niej tak˝e ostroÊç, porywczoÊç i odrobina szaleƒstwa. Ta muzyka przeÊlizguje si´ po k∏odach i kamieniach, nigdy nie chodzi na skróty. Gra jest dla Gustafa Päkkosa czymÊ równie zwyczajnym jak kucie gwoêdzi czy szczeblinowanie okien. Tak te˝ przeciàga smyczkiem, grajàc skocznà polk´ z Bingsjö. Wszystkiego nauczy∏ si´ sam. Mo˝na w tym wypadku mówiç o muzyce jako zabytku kulturalnym. Szwedzka polka, pierwotnie taniec polski, który upowszechni∏ si´ w Skandynawii za poÊrednictwem siedemnastowiecznego poloneza, jest nadal czymÊ w rodzaju muzycznej osi, wokó∏ której obraca si´ szwedzka muzyka ludowa. Z biegiem lat idea∏ si´ naturalnie zmienia∏ i by∏ przedmiotem dyskusji, nie ulega jednak wàtpliwoÊci, ˝e muzyk´ ludowà trzeba zachowaç, czy to w postaci pieÊni ludowych, czy w ramach awangardy.Wiele nowych elementów, jakie si´ pojawi∏y w muzyce i muzykowaniu, ma tak radykalny charakter, ˝e mo˝na mówiç o nowej szwedzkiej muzyce ludowej. Inna rola tej muzyki znajduje równie˝ swoje odbicie w identyfikowaniu si´ wykonawców. Coraz wi´cej z nich okreÊla si´ mianem muzykantów, a nie muzyków czy muzyków ludowych, co Êwiadczy o powrocie do ludowego dziedzictwa. Obecnie muzyk´ ludowà w Szwecji tworzà ludzie o najró˝niejszych doÊwiadczeniach. Istnieje silna tradycja wiejskiego muzykowania i silne tendencje etnomuzyczne. O kszta∏cie dzisiejszej szwedzkiej muzyki ludowej decydujà mi´dzy innymi nowe instrumenty, nowe formy wspólnych dzia∏aƒ i wp∏yw innych kultur. Poj´cie „muzyka ludowa“ uleg∏o globalizacji. Jak w kalejdoskopie pojawiajà si´ w Szwecji zespo∏y imigrantów, proponujàce swojà muzyk´: algierski rai, marokaƒskà

KULTURA SZWEDZKA gwan´, zairskà kwasakwas´, argentyƒskie tango, rosyjskà muzyk´ akordeonowà. W Szwecji upowszechni∏ si´ fenomen World Music i towarzyszàcy mu przemys∏ kulturalny. Przyczyna globalizacji tkwi prawdopodobnie w zmianie postaw, której poczàtki si´gajà prze∏omu wieku. Hoven Droven oferuje hardrockowe polki z Orsy. Anders Rosén (ur.1946) gra u siebie w kuchni na skrzypcach elektrycznych z takim czadem, ˝e odklejajà si´ tapety. W Sandvikenie grupa m∏odych ludzi za∏o˝y∏a El-manslaget. Garmarna i Hedningarna ∏àczà polk´ z heavy dance. Urban Turban gra bluesa na folkowà nut´. Bez soczystego brzmienia Väsena Nordman nie mia∏by szans uplasowaç si´ w czo∏ówce szwedzkiej listy przebojów. Czasem ma si´ ochot´ stanàç na skraju drogi w Êwie˝o wykrochmalonym stroju ludowym i zagraç królowi. Czasem ma si´ ochot´ broniç swojego dialektu. Czasem ma si´ ochot´ wyruszyç do egzotycznych krajów i wróciç z pi´knymi muzycznymi wspomnieniami. Zdaniem wielu w szwedzkim ˝yciu muzycznym w∏aÊnie muzyka ludowa rozwija si´ najszybciej.

Po raz pierwszy s∏owo„jazz“ lub „jass“ pojawia si´ w szwedzkiej prasie w roku 1919. W tym samym roku wyst´puje w Sztokholmie pierwsza orkiestra o jazzowym brzmieniu (The Five Royal Imperials), a szwedzki „jazzband“ akompaniuje Ernstowi Rolfowi, którego wyborne kuplety ∏àczà si∏´ ekspresji z ostrà krytykà wymierzonà w zwierzchnoÊci. Ale up∏ynie jeszcze kilka lat, zanim taniec Murzynów z „najczarniejszej Afryki“ i „zaraza“ – jak to wówczas pejoratywnie okreÊlano – trafià do wi´kszych kr´gów publicznoÊci. By∏ rok 1930 i modnym s∏owem sta∏ si´„hotmaking“. W tym czasie orkiestra mog∏a si´ nazywaç TOGO, a sala taneczna – Chaos. Rozgrzewa∏y takie kawa∏ki jak Step Polyphon-Boys Helge, Tiger rag Nisse Linda i osobliwa, grana na czterech strunach Fantasi i G-C Folke Gökena Anderssona. Us∏yszawszy Armstronga, Arthur Lundkvist (1906-1991) pisze z entuzjazmem: „Ta muzyka przywodzi na myÊl ruchomy kubistyczny obraz Légera... krzyk ptactwa w d˝ungli...“ Dla Lundkvista, podobnie jak dla Jeana Cocteau i francuskiego nurtu Le Hot, hot jazz jawi si´ jako muzyczny surrealizm. Organicznie rewolucyjny. Ale wkrótce, w latach 1936-1939, hot ust´puje miejsca swingowi. Gdy w Europie spadajà bomby, w szwedzkim ˝yciu muzycznym dominuje nad wyraz nieskomplikowany obraz Êwiata. Za pulpitami siedzieli ówczeÊni idole: Arne Hülphers (1904-1978), Thore Ehrling (1912-1994), Charles Redland (1911-1994), Håkan von Eichwald (1908-1964), Åke Stan Hasselgård (1922-1948), nadajàc poj´ciu „swing“ g∏´bszego znaczenia. P∏yta d∏ugograjàca kosztowa∏a 1.65 SEK. Kto by chcia∏ graç jak Szwed, kiedy przysz∏oÊç i wolnoÊç, swing i mi´kkie brzmienie saksofonu uto˝samiano z USA? Jak zwykle by∏ to okres pob∏a˝liwy dla kobiet. W Szwecji znalaz∏o si´ miejsce jedynie dla dwóch rywalizujàcych refrenistek, „hocha girls“. Jedna nazywa∏a si´ Babs. Swingujàca Alice „Babs“ Sjöblom (ur.1924) zosta∏a uznana za zagro˝enie dla kultury. Trwa∏y przygotowania wojenne, najmniej pewnie czu∏ si´ si´ ówczesny prezes STIM-u, który po Swing It, magistern oÊwiadczy∏, ˝e „uczennice Êpiewajàce swing to jedna wielka banda wyw∏ok“. W sztokholmskiej kawiarni Flamman ludzie wymieniali si´ trudno dost´pnymi p∏ytami jazzowymi z USA. W Szwecji skoƒczy∏a si´ nie tylko kawa, ale i szelak do produkcji p∏yt w wytwórniach Sonory i Odeonu. Dla firm amerykaƒskich, Columbii i HMV, wojna stanowi∏a znacznie powa˝niejszy problem, zw∏aszcza wtedy, kiedy na kanale La Manche torpedowano statki przewo˝àce do USA mi´dzy innymi matryce nagraƒ szwedzkich jazzmanów. ˚aden inny rodzaj szwedzkiej wypowiedzi muzycznej nie wzbudza∏ tak mieszanych uczuç: mi∏oÊci i nienawiÊci, euforii i dezaprobaty. Mi´dzy innymi STIM i Föreningen Svenska Tonsättare (FST, Stowarzyszenie Kompozytorów Szwedzkich) wytyka∏y palcami „ten idiotyczny, be∏kotliwy, g∏upkowaty, sentymentalny, ckliwy, miaukliwy, md∏y, wrzaskliwy jazz“. Lata 50. by∏y z∏otym wiekiem jazzu równie˝ w Szwecji. Decydujàcy wp∏yw mia∏y kontakty z muzykami amerykaƒskimi, którzy czesto tutaj grali: Chet Baker, Charlie Parker, Gil Evans, Stan Getz, Miles Davis i inni. Za czo∏owà postaç uchodzi saksofonista barytonowy i kompozytor Lars Gullin (1928-1976), zw∏aszcza dzi´ki zderzaniu brzmieƒ muzyki ludowej z estetykà muzyki artystycznej. Wspó∏praca z Lee Konitzem i Stanem Getzem to dla m∏odego pianisty Bengta Hallberga (ur.1932) nie tylko wielkie osobiste prze˝ycie. Do dzisiaj jest w cenie jego bieg∏oÊç w ∏àczeniu cool jazzu z warsztatowà elegancjà. W ich Êlady poszli inni muzycy: Carl-Henrik Norin (1920-1967, saksofon), Putte Wickman (ur.1924, klarnet), Arne Domnérus (ur.1924, saksofon), Gunnar „Siljabloo“ Nilsson (1925-1989, Êpiew i klarnet) i Rune Gustavsson (ur.1932, gitara). W latach 60. rock chwilowo wypiera jazz. Sà jednak znakomite wyjàtki. Folkowe przeróbki o jazzowym brzmieniu pianisty i aran˝era Jana Johanssona (1931-1968) wydajà si´ muzycznà esencjà „szwedzkoÊci“. Lata 70. ponownie przynoszà urodzaj na

Per-Ulf Allmo

JAZZ

Szwedzkie dudy

KULTURA SZWEDZKA jazz, tym razem w postaci jazz-rocka, a od po∏owy lat 80. w postaci postmodernistycznej, której przemieszanie stylów przywo∏uje skojarzenia z muzykà ludowà. Wykorzystywanie ró˝nych form wyrazu i tradycji staje si´ w jazzie coraz bardziej powszechne. Na przyk∏ad saksofonista tenorowy Joakim Milder (ur.1965) w tradycyjne frazy jazzowe wplata sekwencje wspó∏czesnej muzyki powa˝nej, saksofonista tenorowy Jonas Knutsson (ur.1962) motywy szwedzkiej muzyki ludowej ∏àczy z fusion, bebopem i muzykà eksperymentalnà. Innym przyk∏adem mo˝e byç puzonista Nils Landgren (ur.1956), wytrawny muzyk i pe∏en polotu improwizator. W latach 90. pojawi∏o si´ w Szwecji sporo m∏odych i utalentowanych wokalistek jazzowych, idàcych w Êlady Moniki Zetterlund (ur.1932): Jeanette Lindström (ur.1971), Lina Nyberg (ur.1974), Viktoria Tolstoy (ur.1975).

Lars Torndahl

AWANGARDA, MUZYKA ELEKTRONICZNA, PRZEKRACZANIE GRANIC

Pär Lindgren

Trzy czynniki sk∏adajà si´ na niewàtpliwà to˝samoÊç szwedzkiej muzyki elektroakustycznej (EAM). Jest ona wysoce techniczna, organiczna i przesycona informacjà. Cz´sto zasadza si´ na dualistycznych, pozornych przeciwieƒstwach: cz∏owiek – maszyna, zapis cyfrowy – zapis analogowy, dêwi´k – Êwiat∏o, taniec – instalacja, muzyka – rzeêba. Knut Wiggens (ur.1927) w De två musikkulturerna (’Dwie kultury muzyczne’) stawia pytanie, które od dawna absorbowa∏o szwedzkich reprezentanów EAM: „Czy dwie kultury muzyczne – instrumentalna, osadzona w wieku XIX, i powojenna, elektroniczna – mogà si´ spotkaç?“ Muzyka jako zjawisko spo∏eczne zmienia si´ wraz ze zmianami zachodzàcymi w spo∏eczeƒstwie. Mimo odchodzenia od zapisów analogowych na rzecz cyfrowych, od koncertów do dystrybucji via g∏oÊniki, CD, dyskietki, obydwie kultury istniejà obok siebie. Szwedzka EAM dà˝y do ca∏kowitego nasycenia przestrzeni, wype∏nienia jej dêwi´kiem. G´stnieje strumieƒ informacji. Muzyk´ przenikajà obrazy i efekty Êwietlne. Formy zyskujà na multimedialnoÊci. Pytanie o powodzenie muzyki elektronicznej przypomina dyskusj´ sprzed dziesi´ciu lat o wadach i zaletach sieci kablowych. Albo muzyka w∏àczy si´ w powszechny system spo∏ecznej komunikacji, umacniajàc tym samym swojà pozycj´, albo zamknie si´ we w∏asnym Êwiecie. Kilka nazwisk, które warto zapami´taç, to: Bengt Hambraeus (ur.1928), Rune Lindblad (1924-1991), Bengt Emil Johnson (ur.1936), Lars-Gunnar Bodin (ur.1935), Åke Hodell (ur.1917), Sten Hanson (ur.1936), Ilmar Laaban (ur.1927), Jan W Morthenson (ur.1940), Akos Rózmann (ur.1939), Åke Parmerud (ur.1953), Anders Blomqvist (ur.1956), Tommy Zwedberg (ur.1946), Pär Lindgren (ur.1952), Rolf Enström (ur.1951), William Brunson (ur.1953), Bo Rydberg (ur.1960), Peter Lundén (ur.1955), Thomas Bjelkeborn (ur.1959). Niczym wirusy opanowujà scen´ Michael von Hausswolff (ur.1956) i Erik Pauser (ur.1957). Z daleka instalacja Godtphauss przypomina wagnerowskà kulis´, tyle ˝e g∏oÊniki plujà spawalniczymi iskrami i opi∏kami ˝elaza. Niekiedy podczas koncertów serwuje si´ amerykaƒskie myszy w papierowych torbach. Saksofonista i kompozytor Dror Feiler (ur.1951) stara si´ przyciagnàç uwag´ s∏uchaczy wysokim poziomem d˝wi´ku. Jego muzyka ma cieszyç nie tylko ucho, powinno si´ jà odbieraç ca∏ym cia∏em. Grupa Guds Söner – Kent Tankred (ur.1947) i Leif Elggren (ur.1950) – uprawia najbardziej rzucajàcà si´ w oczy i uszy sztuk´ przestrzennà, sytuujàcà si´ obok muzyki i obrazu. To Êlepa uliczka muzyki elektronicznej. EAM rzadko bowiem bywa w tak nik∏ym stopniu „elektroniczna“, jak w neodadaistycznym wydaniu Guds Söner.

MUZYKA POPULARNA W historii szwedzkiej muzyki popularnej zaznaczy∏ si´ przede wszystkim Evert Taube (1890-1976), piosenkarz, autor piosenek, trubadur, cz∏owiek estrady, wykonawca szlagierów, muzyk pop, gwiazda rocka i jeden z najwi´kszych szwedzkich „towarów“ eksportowych. Jag har bott vid en landsväg Edvarda Perssona (1888-1957) i Ace of Base ∏àczy w zasadzie tylko wskaênik popularnoÊci. Evert Taube by∏ nie tylko najbardziej znanym szwedzkim artystà, ale tak˝e w∏odarzem europejskiej spuÊcizny literackiej, majàcej swoje êród∏a w tradycjach sztuki kabaretowej. Zyska∏ sukces komercyjny, stajàc si´ jednoczeÊnie uosobieniem „szwedzkoÊci“, która – zdaniem jego samego – „∏àczy radoÊci i rozkosze, trudy i znoje, narodowà sztuk´ Êpiewania, która w dobie mi´dzynarodowego przemys∏u rozrywkowego broni naszego poczucia humoru, umiej´tnoÊci opowiadania i szczególnej melancholii“. Do czo∏ówki starszych artystów operetkowych nale˝à: Emma Meisner (1866-1942), Naima Wifstrand (1890-1968), Margit Rosengren (1901-1952), Isa Quensel (19051981) i przede wszystkim Zarah Leander (1907-1981), o g∏´bokim, dramatycznym alcie. Do prze∏omu w jej karierze dosz∏o jesienià 1936 roku. W s∏ynnym Theater an der

Wien zaÊpiewa∏a boskà gwiazd´ Hollywoodu, Glori´ Mills, w Axel an der Himmelstür. Sta∏a si´ „drugà Garbo“. Jej artystyczne dokonania w dra˝liwym okresie oceniano równie˝ w kategoriach politycznych, zarzujàc Êpiewaczce sympatie pronazistowskie. Zawsze obecna szwedzka piosenka dociera z czasem na parkowe estrady, wzbogacona o inne folklorystyczne akcenty: melodie paryskich kafejek, brytyjskie ballady, tango argentyƒskie, brazylijskà samb´, greckà rebetik´. Cornelis Vreeswijk (1937-1987) i Olle Adolphson (ur.1934) bawià si´ tym, dzi´ki czemu nabiera ona cech kosmopolitycznych. Inna para, Ulf Peder Olrog (1919-1972) i Povel Ramel (ur.1922), robi pastisze, parodiujàc wp∏ywy anglo-amerykaƒskie. W roku 1963 Szwecj´ odwiedzajà Beatlesi. W ciàgu dwóch tygodni powstaje ponad sto zespo∏ów, które bardzo dbajà o w∏aÊciwy image i brzmienie. W nowych lokalach, w du˝ych miastach, gdzie zaczyna dominowaç pop, granica wieku entuzjastów tej muzyki spada do 15 lat. Tym samym dokonuje si´ obowiàzujàcy do dzisiaj podzia∏ na muzyk´ m∏odzie˝owà i muzyk´ dla doros∏ych. Znane kapele z tego okresu to Mascots, Tages, Shanes, Hep Stars, Ola & the Janglers. Ale jeszcze wczeÊniej Spotnicks z Göteborga, s∏ynna ze swojego kosmicznego brzmienia, trafia na brytyjskà list´ Top 50 i z du˝ym powodzeniem koncertuje w USA i Japonii. Mimo pewnego zastoju na poczàtku lat 70. Szwecja wchodzi na Êwiatowy rynek muzyki pop dzi´ki Dancing Queen ABBY i Hooked on a Feeling Björna Skifsa (ur.1946). Pierwsze miejsce Waterloo ABBY na Europejskim Festiwalu Piosenki w roku 1974 przyczynia si´ do narodzin imperium biznesu, jakim jest muzyka popularna, i patrzenia na pop i rock w kategoriach „made in Sweden“. W propozycjach ABBY istnia∏y akcenty folkowe, subtelny czysty wokal, wysublimowane harmoniczne i melodyczne kontrasty, profesjonalny poziom nagrania i miksów. Wielowymiarowe brzmienie kobiecych i m´skich g∏osów by∏o i jest unikatowe. W tym samym czasie, w latach 70., powsta∏ nurt tak zwanej muzyki niekomercyjnej o ambicjach politycznych, który reprezentowali mi´dzy innymi: Pugh Rogefeldt (ur.1947), Ola Magnell (ur.1946), Björn Afzelius (1947-1999), Michael Wiehe (ur.1946). Ulf Lundell (ur.1949) nada∏ muzyce m∏odzie˝owej status literacki, ∏àczàc w jedno ostre teksty, folkowe melodie, kolokwializmy i ˝argon. W latach póêniejszych buntowniczoÊç Lundella uleg∏a stonowaniu, a jego piosenka Öppna landskap (‘Otwarte krajobrazy’) zosta∏a niemal wyniesiona do rangi hymnu paƒstwowego. Z nurtu lewicowego narodzi∏ si´ szwedzki ruch punkowy, któremu przewodzi∏a grupa Ebba Grön. W roku 1986 sukcesy Skifsa i ABBY powtarza, acz nie na d∏ugo, grupa hardrockowa Europe, plasujàc si´ na pierwszym miejscu dwudziestu szeÊciu Êwiatowych list przebojów piosenkà The Final Countdown. W muzyce rockowej o proweniencji pop i sk∏onnoÊciach do mainstream Szwecja mo˝e si´ pochwaliç zespo∏em Roxette, z Perem Gessle (ur.1959) i Marie Fredriksson (ur.1958), który powsta∏ w roku 1986 i nadal pozostaje w Êwiatowej czo∏ówce. Bioràc pod uwag´ peryferyjne po∏o˝enie Szwecji w Europie, dokonania szwedzkiego popu i rocka sà naprawd´ du˝e i stanowià jeden z najwa˝niejszych towarów eksportowych. Nowa fala szwedzkich sukcesów na tym polu jeszcze nie osiàgn´∏a punktu szczytowego. Sà tutaj: zespó∏ Army of Lovers, wykonawca w stylu hiphop Dr Alban, wokalista soulowy Erik Gadd, Thomas Di Leva, a przede wszystkim Ace of Base i Cardigans.

Mikael Strömberg

Gunilla Sköld Feiler

KULTURA SZWEDZKA

Dror Feiler

KULTURA SZWEDZKA PRZYDATNE ADRESY

Mikael Strömberg (ur.1957), muzyk i dziennikarz, zwiàzany z dzia∏em kulturalnym sztokholmskiej popo∏udniówki Aftonbladet, prowadzi zaj´cia z nauki komunikacji w szkole wy˝szej w Gävle, uczestniczy w projektach interdyscyplinarnych, m.in. w pracach nad stworzeniem muzeum dêwi´ku Ljudobservatorium Nord i ekspozycjà dêwi´ku Ljudskap.

• • • •

Za poglàdy wyra˝one w niniejszym biuletynie odpowiada Autor.

•

Przek∏ad: Halina Thylwe • • • • • • • • • • • • • •

SVENSKA I

N

S

T

I

T

U

T

E

T

tel. +46 8 611 57 20 fax +46 8 611 87 18 e-mail: [email protected] Rikskonserter, Stockholm tel. +46-8-407 16 00 fax +46-8-407 16 50 http://www.srk.se Sveriges Radio P2, Stockholm tel. +46-8-784 50 00 fax +46-8-667 37 01 http://www.sr.se Sveriges Television, Stockholm tel. +46-8-784 00 00 fax +46-8-784 15 00 http://www.svt.se Operan, Kungliga Teatern, Stockholm tel. +46-8-791 43 00 fax +46-8-650 82 30 http://www.kungligaoperan.se Drottningholms Slottsteater, Stockholm tel. +46-8-665 14 00 fax +46-8-665 14 73 http://www.drottningholmsteater.dtm.se Folkoperan, Stockholm tel. +46-8-616 07 00 fax +46-8-84 41 46 http://www.folkoperan.se Göteborgs Operan, Göteborg tel. +46-31-10 80 00 Faks: +46-31-10 80 30 http://www.opera.se Malmö Musikteater, Malmö tel. +46-40-20 84 00 fax +46-40-20 84 23 http://www.malmomusikteater.se Musikteatern i Värmland, Värmlandsoperan, Karlstad tel. +46-54-14 08 40 fax +46-54-10 05 33 http://www.musikteaternivarmland.se Norrlandsoperan, Umeå tel. +46-90-15 43 00 fax +46-90-12 68 45 http://www.norrlandsoperan.se Vadstena-Akademien, Stockholm tel. +46-8-652 61 80 fax +46-8-650 82 30 http://ourworld.compuserve.com/homepages/vadstak/ Kungliga Filharmoniska Orkestern, Stockholm tel. +46-8-786 02 00 fax +46-8-791 73 30 http://www.konserthuset.se Elektro-akustisk Musik i Sverige, EMS, Stockholm tel. +46-8-658 19 90 fax +46-8-658 69 09 http://www.srk.se/ems Fylkingen, Stockholm tel. +46-8-84 54 43 fax +46-8-669 38 68 http://www.fylkingen.se STIM Internationella musikbyrå, Stockholm tel. +46-8-783 88 00 fax +46-8-662 62 75 http://www.stim.se http://www.mic.stim.se Musikmuseet, Stockholm tel. +46-8-666 45 30 fax +46-8-663 91 81 http://www.musikmuseet.se Svenska Musikfestivaler, Umeå tel. +46-90-14 25 80 fax +46-90-77 75 05 http://www.musikfestival.se Falun Folk Music Festival, Falun, tel. +46-23-830 90 fax +46-23-633 99 http://www.falunfolkfest.se Hultsfredsfestivalen, Rockparty, Hultsfred tel. +46-495-695 00 fax +46-495-695 50 http://www.rockparty.se

Instytut Szwedzki (SI) jest instytucjà paƒstwowà, powo∏anà do propagowania wiedzy o Szwecji za granicà. Wydaje liczne publikacje w wielu wersjach j´zykowych, poÊwi´cone najró˝niejszym aspektom szwedzkiego spo∏eczeƒstwa. Niniejszy biuletyn stanowi cz´Êç serwisu informacyjnego SI. Dane w nim zawarte mo˝na wykorzystywaç pod warunkiem podania êród∏a. Aby uzyskaç wi´cej informacji, prosimy si´ kontaktowaç z Ambasadà Królestwa Szwecji lub Konsulatem Szwedzkim w Polsce (Ambasada Szwecji, ul. Bagatela 3, 00-585 Warszawa; tel. +22 640 89 00, fax +22 640 89 83). Svenska institutet: Box 7434, SE-103 91 Stockholm, Szwecja. Adres dla interesantów: Sverigehuset (Sweden House) Hamngatan/Kungsträdgården, Sztokholm. Tel. +46 8 789 20 00. Fax +46 8 20 72 48. E-mail: [email protected] http://www.si.se

ISSN 1101-6183

• Kungliga Musikaliska akademien, Stockholm