PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie Res Politicae

2013, t. V

Zuzanna SIELSKA* Uniwersytet ĝląski w Katowicach

Konflikt w BoĞni i Hercegowinie jako egzemplifikacja huntingtonowskiej wizji zderzenia cywilizacji Wprowadzenie Pod koniec XX wieku oczy caáego Ğwiata skierowane byáy na wojnĊ w BoĞni i Hercegowinie, bĊdącą pierwszym tak brutalnym konfliktem po drugiej wojnie Ğwiatowej w Europie. Wojna ta wybucháa w wyniku transformacji ustrojowej na początku lat 90. Ciekawym jest fakt, iĪ spoĞród wszystkich paĔstw naleĪących do bloku socjalistycznego, gdzie owe przemiany polegaáy na „aksamitnej rewolucji”1, na Baákanach miaáa ona wymiar dramatycznych wydarzeĔ. Jugosáawia bowiem byáa i jest swoistą mieszaniną narodowoĞci, kultur oraz religii. Powstające tam animozje etniczne tworzyáy siĊ juĪ od dawien dawna i są nadal aktualne. „WieloetnicznoĞü w miniaturze”2 – to okreĞlenie Ğwietnie pasuje do opisania paĔstwa BoĞni i Hercegowiny. Terytorium tego paĔstwa zamieszkiwane jest bowiem przez trzy etnosy3 o odrĊbnej religii, kulturze oraz obyczajach. Na początku lat 90. XX wieku powstaje ksiąĪka Samuela Huntingtona pod tytuáem Zderzenie cywilizacji. PrzeáoĪona na ponad 20 jĊzyków, zyskuje niesamowity rozgáos, a sam Huntington osiąga miano przedstawiciela gáównego nurtu nauki anglosaskiej4. Przedstawia on teoriĊ, wedáug której wiĊkszoĞü konfliktów * 1

2 3

4

[email protected]. Wedáug Viatcheslava Avioutskiego, „aksamitna rewolucje” rozpoczĊáa czwartą falĊ demokratyzacji, która miaáa swój początek w Rumunii i Buágarii, a nastĊpnie objĊáa inne poáudniowe kraje europejskie; V. Avioutskii, Aksamitne rewolucje, Warszawa 2007, s. 11 i nn. E. Bujwid-Kurek, PaĔstwa pojugosáowiaĔskie. Szkice politologiczne, Kraków 2008, s. 12. Etnos – (gr. éthnos ‘lud’, ‘plemiĊ’, ‘naród’) jest to spoáecznoĞü poáączona wiĊziami kulturowymi, jĊzykiem, religią, obyczajami, posiadająca ĞwiadomoĞü wspólnego pochodzenia i odmiennoĞci od innych grup. Lew Gumilow uĪywa pojĊcia etnosu jako synonimu cywilizacji; W. Pawluczuk, Wprowadzenie do teorii cywilizacji, Biaáystok 2008. s. 7. R. Piotrowski, Cywilizacja po amerykaĔsku, [w:] Islam a terroryzm, red. A. Parzymies, Warszawa 2003, s. 305–306.

130

Zuzanna SIELSKA

jest rezultatem zderzenia siĊ dwóch lub wiĊcej cywilizacji. W swojej pracy przytacza pojĊcie wojen kresowych, egzemplifikując je miĊdzy innymi na podstawie wojny w BoĞni i Hercegowinie. Wedáug Huntingtona Ğcieraáy siĊ tam trzy cywilizacje: islamska, reprezentowana przez boĞniackich muzuámanów, prawosáawna – przez Serbów oraz zachodnia, wywodząca siĊ od chorwackich mieszkaĔców BoĞni5. W ramach niniejszego artykuáu chciaáabym przedstawiü konflikt w BoĞni i Hercegowinie w oparciu o teoriĊ „zderzenia cywilizacji” Samuela Huntingtona. Na samym początku jednak pragnĊáabym wyjaĞniü pojĊcie cywilizacji, związane z nią teorie oraz przybliĪyü ideĊ Huntingtona. WyjaĞniĊ takĪe záoĪonoĞü problemu wystĊpowania trzech religii oraz trzech cywilizacji na terytorium BoĞni i postaram siĊ przedstawiü w skrócie wojnĊ w BoĞni i Hercegowinie, skupiając siĊ przede wszystkim na ukáadzie siá oraz znaczeniu trzech etnosów w tym konflikcie. W szczególnoĞci jednak bĊdĊ siĊ staraáa odpowiedzieü na pytanie, czy „podaytonowski” twór ma szansĊ przetrwaü, bĊdąc skupiskiem niesamowitej mieszanki róĪnych narodowoĞci, religii oraz kultur?

„Zderzenie cywilizacji” oraz inne toĪsame teorie PojĊcie cywilizacji definiowane jest heterogenicznie, nie znajdziemy wiĊc jednego, przykáadowego objaĞnienia tego terminu. AmerykaĔski etnolog L.H. Morgan rozumiaá cywilizacjĊ jako etap w dziejach ludzkoĞci. WyróĪniá on trzy okresy: od dzikoĞci, przez barbarzyĔstwo, do ostatniego okresu, czyli wynalezienia pisma oraz pojawienia siĊ pierwszych oĞrodków miejskich. Wedáug niego, dopiero w ostatnim okresie moĪemy mówiü o „cywilizacji” jako takiej6. Inną definicjĊ zaproponowaá L. Gumilow, który skupiá siĊ przede wszystkim na pojĊciu etnosu jako synonimie cywilizacji. Pisaá on, iĪ plemiona, posiadając swe tradycje, tworzą cywilizacje, a w ich ramach narody. Cywilizacje są wiĊc dla niego najszerszym typem etnosu, charakteryzującym siĊ ciągáoĞcią i niezmiennoĞcią oraz oporem na czynniki zewnĊtrzne7. Jednym z badaczy zajmujących siĊ teorią cywilizacji byá Oswald Spengler, którego moĪna zaliczyü do nurtu tzw. pesymistycznego. Gáosiá on, Īe kaĪda cywilizacja odzwierciedla ludzki organizm: rodzi siĊ, rozwija, dochodzi do rozkwitu, by póĨniej umrzeü. DuĪy wkáad w dziedzictwo teorii cywilizacji miaá Anglik Arnold Toynbee, odrzucający tezĊ Spenglera o porównaniu cywilizacji do Īywego organizmu, podkreĞlający element ciągáoĞci cywilizacji8. 5 6 7 8

S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2008, s. 492–493. W. Pawluczuk, op. cit., s. 7 Ibidem, s. 8. G. Michaáowska, Porządek miĊdzynarodowy w perspektywie paradygmatu cywilizacyjnego, [w:] Porządek miĊdzynarodowy u progu XXI wieku: wizje – koncepcje – paradygmaty, red. R. KuĨniar, Warszawa 2005, s. 178.

Konflikt w BoĞni i Hercegowinie…

131

Koniec XX wieku i związany z nim rozpad pozimnowojennego áadu miĊdzynarodowego otworzyá na nowo dyskusjĊ nad problemami teorii cywilizacji. Jednym z badaczy problemu cywilizacji byá Samuel Huntington, który dzieli Ğwiat na siedem cywilizacji: chiĔską, hinduistyczną, japoĔską, latynoamerykaĔską, islamską, prawosáawną i zachodnią. Dodaje ewentualnie do nich cywilizacjĊ buddyjską i afrykaĔską9. Autor „zderzenia cywilizacji” sam jednak nie jest pewien co do terytoriów pogranicza czy klasyfikacji niektórych obszarów. Huntington nie podaje wáasnej definicji cywilizacji, powoáuje siĊ natomiast na terminologiĊ Spenglera, Toynbe’ego, Pawáa Braudela oraz innych badaczy przedmiotu10. Wysnuwa on jednak wnioski, iĪ cywilizacja jest tworem trwaáym, niezaleĪnie od róĪnych procesów wewnĊtrznych w niej zachodzących. Zwraca on takĪe uwagĊ na nieodáączny element cywilizacji, jakim jego zdaniem jest religia. CzĊsto zastĊpuje on pojĊcie cywilizacji religią – jako synonimem, pisząc, iĪ wspóáczesne wojny mają religijny charakter, a tym samym – cywilizacyjny. Krytycy jego myĞli zarzucają mu znikome poĞwiĊcenie uwagi zróĪnicowaniu religijnemu wewnątrz takich cywilizacji, jak hinduska czy teĪ chiĔska, a skupianie siĊ przed wszystkim na relacjach miĊdzy cywilizacją islamską a zachodnią11. Jest on bowiem zdania, iĪ to wáaĞnie pomiĊdzy tymi cywilizacjami wybuchnie w przyszáoĞci konflikt. Na obronĊ swojej tezy wysuwa wiele argumentów, jednym z nich jest wysoki przyrost naturalny w krajach muzuámaĔskich. Huntington uwaĪa bowiem, iĪ máodzi ludzie, którzy nie mają pracy, stają siĊ áatwym áupem i bazą rekrutacyjną dla aktywistów radykalnych organizacji. Innym argumentem jest ingerowanie zachodu w konflikty wewnĊtrzne paĔstw muzuámaĔskich, które takĪe spotkaáo siĊ z niezadowoleniem wyznawców islamu, tudzieĪ coraz intensywniejsze kontakty pomiĊdzy dwoma cywilizacjami, które zrodziáy na nowo antagonizmy pomiĊdzy nimi, utwierdzając w przekonaniu obie strony o wáasnej odrĊbnoĞci. Ponadto odrodzenie islamu po upadku systemu kolonialnego ponownie zrodziáo przeĞwiadczenie muzuámanów o wyjątkowoĞci ich religii, a zarazem caáej cywilizacji12. W konsekwencji najbardziej agresywną cywilizacją jest, wedáug Huntingtona, cywilizacja muzuámaĔska, która – nie mogąc siĊ pogodziü z prymatem paĔstw zachodnich – bĊdzie dąĪyü do zwierzchnictwa swojej religii na Ğwiecie. Samuel Huntington w swoim dziele Zderzenie cywilizacji uĪywa terminu wojen kresowych na okreĞlenie konfliktów miĊdzy etnosami, które przybraáy gwaátowną postaü. JeĪeli toczą siĊ one wewnątrz paĔstwa, trwają znacznie dáuĪej niĪ wojny pomiĊdzy paĔstwami, poniewaĪ dotyczą fundamentalnych kwestii, takich jak toĪsamoĞü grupowa i wáadza, dlatego teĪ trudno je rozwiązaü na dro-

9 10 11 12

S.P. Huntington, op. cit., s. 54–56. Ibidem, s. 46–48. W. Pawluczuk, op. cit., s. 59. S.P. Huntington, op. cit., s. 361.

132

Zuzanna SIELSKA

dze kompromisu13. W swoim dziele pisze: „Wojny kresowe to gasną, to wybuchają, raz dochodzi do erupcji przemocy na masową skalĊ, potem wszystko przygasa i toczą siĊ tylko ograniczone dziaáania zbrojne lub utrzymuje siĊ ponura wrogoĞü, po czym páomieĔ znów wybucha”14. Huntington utrzymuje, iĪ konflikty pomiĊdzy etnosami są trudne do powstrzymania, pociągają za sobą ogromną liczbĊ ofiar Ğmiertelnych i „masowo produkują uchodĨców”.15 Jedną z takich wojen kresowych byá wáaĞnie konflikt w BoĞni i Hercegowinie.

Trzy religie oraz trzy cywilizacje na ziemiach BoĞni i Hercegowiny Obszar Póáwyspu BaákaĔskiego od wieków byá terenem Ğcierania siĊ róĪnych cywilizacji, kultur i religii. PaĔstwo boĞniackie Ğwietnie oddaje klimat tzw. kotáa baákaĔskiego, bowiem ziemie te zamieszkiwane są przez trzy narodowoĞci, które mają róĪne religie. Jednymi z pierwszych ludów zamieszkujących tereny BoĞni i Hercegowiny byli Ilirowie. Na pograniczu V i VI wieku miaáa miejsce ekspansja Sáowian na ziemie baákaĔskie, zmieniając tym samym charakter polityczny i etniczny tego obszaru. Do VII wieku plemiona sáowiaĔskie zaczĊáy osiedlaü Baákany, tworząc organizacje polityczne, dziĊki czemu dawna ludnoĞü iliryjska, rzymska czy teĪ grecka opuĞciáa te ziemie bądĨ z czasem ulegáa slawizacji16. W VII wieku na ziemiach póáwyspu BaákaĔskiego osiedlili siĊ takĪe Serbowie. Stworzyli oni wielki związek serbski na obszarze zwanym Zagorje, do którego przyáączyáy siĊ takĪe inne plemiona sáowiaĔskie. W miarĊ tworzenia nowych organizmów plemiennych związek rozpadá siĊ, a jego miejsce zajĊáy liczne ksiĊstwa sáowiaĔskie, które powstaáy na ziemiach dzisiejszej Serbii, Czarnogóry, Hercegowiny i Chorwacji17. Serbowie juĪ w drugiej poáowie IX, za czasów panowania wáadcy Muncimira, przyjĊli chrzest. BĊdąc pod zwierzchnictwem Bizancjum, na terenach Serbii ksztaátowaá siĊ przede wszystkim koĞcióá prawosáawny. W zupeánie innej sytuacji znalazáa siĊ Chorwacja, której koĞcióá na przestrzeni IX wieku lawirowaá pomiĊdzy wpáywami Rzymu oraz Bizancjum. Ostatecznie za panowania ksiĊcia Branimira, który – wprowadzając alfabet áaciĔski – umieĞciá swoje paĔstwo po stronie kultury i cywilizacji zachodniej, uksztaátowaá siĊ wówczas KoĞcióá katolicki na tych ziemiach18. W konsekwencji terytorium dzisiejszej BoĞni i Hercegowiny, byáo ksztaátowane w znacznej mierze przez tradycje paĔstwowoĞci serbskiej i chorwackiej, oraz przez wpáywy dwóch religii – prawosáawnej i katolickiej. PaĔstwowoĞü bo13 14 15 16 17 18

Ibidem, s. 441. Ibidem, s. 442. Ibidem. Ibidem. W. Felczak, T. Wasilewski, Historia Jugosáawii, Wrocáaw 1985, s. 62–63. Ibidem.

Konflikt w BoĞni i Hercegowinie…

133

Ğniacka rozwijaáa siĊ w cieniu sąsiednich potĊg politycznych, takich jak WĊgry, Serbia czy Chorwacja, dlatego teĪ, w przeciwieĔstwie do rządów serbskich Nemanijiciów, imperium Stefana Dušana bądĨ paĔstwa chorwackiego, „naród boĞniacki” nie miaá tak gáĊboko zakorzenionych tradycji historycznych19. Na przeáomie XIII i XIV wieku miaáa miejsce ekspansja turecka na ziemie póáwyspu baákaĔskiego. Wydarzeniem, które zapisaáo siĊ w pamiĊci Serbów i Sáowian, byáa bitwa na Kosowym Polu w 1389 r., a jej skutkiem byáa wieloletnia niewola. Dlatego teĪ bitwa ta jest szczególnie traktowane przez Serbów – jako „mit kosowski”, stanowiący koniec rycerskiej epoki, a początek cierpieĔ i walki z najeĨdĨcami tureckimi20. Po ekspansji tureckiej na ziemiach BoĞni i Hercegowiny, w drugiej poáowie XV wieku, szybko postĊpowaá proces islamizacji caáego paĔstwa. Jak twierdzi Dariusz Wybranowski, byáo to spowodowane widocznymi podziaáami wĞród chrzeĞcijan na bogomiáów i patarenów, którzy – wczeĞniej zwalczani przez wáadze paĔstwowe i koĞcielne – chĊtnie przechodzili na wiarĊ zdobywców, w zamian otrzymując wyáączne prawo do uprawianej przez siebie ziemi21. Innym czynnikiem wpáywającym na szybkie tempo islamizacji BoĞni byáa chĊü unikniĊcia wysokich podatków oraz zatrzymania bądĨ nabycia uprzywilejowanej pozycji, dziĊki której wielu BoĞniaków objĊáo wysokie stanowiska w paĔstwie. Niektórzy poturczeĔcy22 praktykowali dwie religie, czytając w ukryciu KsiĊgi Nowego Zakonu bądĨ BibliĊ, oficjalnie wyznając islam23. Dla wielu Serbów oraz Chorwatów, poturczeĔcy to ludnoĞü serbska i chorwacka, która zdradziáa swoją wiarĊ z powodów ekonomicznych, by zapewniü sobie równe prawa z Turkami24. Budowanie nowej religii paĔstwowej na ziemiach BoĞni i Hercegowiny pogáĊbiaáo animozje pomiĊdzy narodem serbskim, chorwackim a poturczeĔcami25. O ile muzuámanie stanowili grupĊ uprzywilejowaną, to wyznawcy chrzeĞcijaĔstwa czĊsto mieli okrojone prawa. Nie mogli na przykáad nosiü orĊĪa, nie pozwalano im budowaü áadnych domów ani ĞwiątyĔ wyĪszych od meczetów. Mieli za to obowiązek noszenia wyróĪniających ich strojów oraz páacenia dodatkowych obciąĪających podatków. Spotykali siĊ takĪe z pogardą i lekcewaĪeniem ze strony Turków26. Muzuámanie bez wzglĊdu na pochodzenie byli grupą panującą, a poddanymi wszyscy wyznający inne religie (religie „ksiĊgi”, czyli chrzeĞcijanie i ĩydzi). Natomiast ich przynaleĪnoĞü etniczna nie miaáa znaczenia 19

20 21 22

23 24 25 26

D. Wybranowski, MiĊdzy niepodlegáoĞcią a dezintegracją. BoĞnia i Hercegowina w XX i XXI wieku, Szczecin 2011, s. 35–38. Ibidem, s. 20–21. Ibidem, s. 118. PoturczeĔcy, inaczej ludnoĞü sáowiaĔska przechodząca na religiĊ muzuámaĔską w trakcie ekspansji tureckiej. D. Wybranowski, MiĊdzy niepodlegáoĞcią a dezintegracją…, s. 119. Ibidem. LudnoĞü sáowiaĔska przechodząca na religiĊ turecką (muzuámaĔską). Ibidem, s. 119.

134

Zuzanna SIELSKA

dla wáadz osmaĔskich27. W poáowie XVIII wieku, mimo napáywających muzuámanów z Turcji, stanowili oni tylko 33% ogóáu mieszkaĔców, ludnoĞü prawosáawna natomiast wciąĪ stanowiáa wiĊkszoĞü (43%), podczas gdy Chorwaci byli mniejszoĞcią (20%)28. W czasie okupacji Austro-WĊgier na ziemiach BoĞni sytuacja prawosáawnych Serbów nie zmieniáa siĊ znacząco. W tym czasie administracja austriacka zaczĊáa widzieü w sáowiaĔskich muzuámanach przeciwwagĊ wobec licznie zamieszkujących tam Serbów i idei tzw. jugoslawizmu29. Wiadomym byáo, iĪ paĔstwo Habsburgów obawiaáo siĊ hegemonicznych dąĪeĔ Serbii w tym regionie. Dlatego teĪ muzuámanie uzyskali spore wpáywy i stali siĊ waĪnym elementem elit politycznych BoĞni i Hercegowiny. W konsekwencji tych wydarzeĔ na przestrzeni XV–XIX wieku, na terytorium BoĞni i Hercegowiny uksztaátowaáy siĊ trzy religie: prawosáawna, katolicka i muzuámaĔska. Zamieszkiwaáy ten obszar takĪe dwie narodowoĞci, serbska i chorwacka. Choü przez dáuĪszy czas pojĊcie „BoĞniaka” miaáo charakter bardziej regionalny niĪ odrĊbny etnicznie, to juĪ za czasów panowania tureckiego Osmanie okreĞlali „BoĞniakami” muzuámanów zamieszkujących te ziemie. NazwĊ „BoĞniacy” narzucili takĪe Austriacy, jako okreĞlenie wszystkich muzuámanów30. W 1993 r. Rada Kongresu BoĞniacko-MuzuámaĔskich Intelektualistów, wprowadziáa uchwaáĊ w sprawie zastąpienia „Muzuámanina” sáowem „BoĞniak” bądĨ „Boszniak” oraz wprowadzenia nowego terminu „Bosanac” dla okreĞlenia innych mieszkaĔców paĔstwa, w szczególnoĞci Serbów i Chorwatów. O ile czĊsto okreĞla siĊ boĞniackich muzuámanów mianem „BoĞniaka”, tak termin „Bosanac” w ogóle siĊ nie przyjąá31. Poczucie przynaleĪnoĞci do „narodu BoĞniaków” byáo udziaáem niewielkiej, Ğwiadomej swej historii i wyksztaáconej czĊĞci mieszkaĔców tego paĔstwa. WiĊkszoĞü ludzi okreĞlaáa siĊ muzuámanami pochodzenia serbskiego bądĨ chorwackiego. W 1914 r., proporcje narodowoĞciowe ksztaátowaáy siĊ nastĊpująco: Serbowie – 43%, muzuámanie (poturczeĔcy) – 32%, a Chorwaci – 22%. Nawet po dáugim okresie panowania tureckiego, przesiedleĔ, kolonizacji tureckiej i „mordów” na serbskiej narodowoĞci wiĊkszoĞü caáy czas stanowili Serbowie32. W efekcie ekspansji muzuámaĔskich Turków na ziemie Póáwyspu BaákaĔskiego, islamizacji oraz kolonizacji podbitych ziem doszáo do powstania na tym obszarze trzech religii, a tym samym trzech odrĊbnych cywilizacji. MoĪna takĪe 27 28 29

30 31 32

Ibidem, s. 120. B. Jelevich, Historia Baákanów. Wiek XVIII i XIX, Kraków 2005, s. 94. D. Wybranowski, Alija Izetbegoviü i koncepcja „paĔstwa muzuámaĔskiego” w BoĞni i Hercegowinie w XX wieku (ze szczególnym uwzglĊdnieniem „deklaracji islamskiej”), „Balcanica Posnaniensia”, t. 17, red. I. CzarmaĔska, W. Szulc, PoznaĔ 2010, s. 160. D. Wybranowski, MiĊdzy niepodlegáoĞcią a dezintegracją…, s. 127. E. Bujwid-Kurek, PaĔstwa pojugosáowiaĔskie. Szkice politologiczne, Kraków 2008, s. 12. D. Wybranowski, MiĊdzy niepodlegáoĞcią a dezintegracją…, s. 127.

Konflikt w BoĞni i Hercegowinie…

135

stwierdziü, iĪ póĨniejsze konflikty, zarówno w BoĞni i Hercegowinie, jak i Kosowie, są konsekwencją animozji powstaáych po panowaniu osmaĔskim.

Konflikt w BoĞni i Hercegowinie Po II wojnie Ğwiatowej na Póáwyspie BaákaĔskim powstaá nowy twór polityczny stworzony przez komunistĊ Josipa Broz Tito, do którego naleĪaáo szeĞü paĔstw, w tym BoĞnia. Konsekwencją dziaáaĔ komunistycznych rządów byáo zmniejszenie liczby muzuámanów oraz laicyzacja paĔstwa. Spotkaáo siĊ to z oporem boĞniackich muzuámanów, a szczególnie Máodych Muzuámanów z Alijem Izetbegoviciem na czele. To wáaĞnie on w 1972 r. w piĞmie „Takvim” opublikowaá Islamską DeklaracjĊ, uwaĪaną przez boĞniackich Serbów za muzuámaĔski Mein Kampf, w której zawará poglądy bazujące na stworzeniu w przyszáoĞci republiki islamskiej33. W latach 1991–1992 jednym z przewaĪających problemów BoĞni i Hercegowiny byáa kwestia dalszego pozostawania w Jugosáawii, bowiem juĪ 25 czerwca 1991 r. swoją niepodlegáoĞü ogáosiáa Sáowenia, a w Ğlad za nią poszáa takĪe Chorwacja. PaĔstwa te rozpoczĊáy otwarty konflikt z wojskami JugosáowiaĔskiej Armii Ludowej i ówczesnym przedstawicielem wáadzy federalnej w Belgradzie, Slobodanem Milosevicem. W drugiej poáowie 1991 r. sprawy nieco siĊ skomplikowaáy, bowiem 15 paĨdziernika parlament boĞniacki, gáosami czáonków Partii Akcji Demokratycznej (SDA) i Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej (HDZ), wydaá tzw. „memorandum wolnoĞci”, przy nieobecnoĞci deputowanych serbskich, ogáaszając tym samym suwerennoĞü paĔstwa. Po tym wydarzeniu Serbowie opowiedzieli siĊ za przeprowadzeniem w 1991 r. referendum za odáączeniem siĊ ziem Republiki Serbskiej od BoĞni i Hercegowiny, co w znacznym stopniu przyczyniáo siĊ do intensyfikacji konfliktu w tym paĔstwie34. JuĪ od wiosny 1991 r. wszystkie grupy narodowoĞciowe zamieszkujące BoĞniĊ i HercegowinĊ rozpoczĊáy proces tworzenia wáasnych siá zbrojnych, opartych na przynaleĪnoĞci etnicznej. Trzeba podkreĞliü, iĪ od wieków ludzie zamieszkujący Baákany mieli zamiáowanie do walki i posiadania broni, dlatego teĪ proces ten przebiegaá niesáychanie dynamicznie35. W sierpniu 1991 r. Wspólnota MuzuámaĔska w memorandum kierowanym do muzuámaĔskich paĔstw, organizacji i instytucji na caáym Ğwiecie zwróciáa siĊ o pomoc w razie ewentualnej wojny36. Alija 33

34 35 36

A. Balcer, Polityczny Islam w BoĞni oraz jego związki z Bliskim Wschodem i muzuámaĔskim terroryzmem, [w:] Islam a terroryzm, s. 203–205. D. Wybranowski, MiĊdzy niepodlegáoĞcią a dezintegracją…, s. 187. Ibidem, s. 189–191. A. Parzymies, Muzuámanie w BoĞni i Hercegowinie, [w:] Muzuámanie w Europie, red. A. Parzymies, Warszawa 2005, s. 152.

136

Zuzanna SIELSKA

Izetbegoviü w tym samym roku nakazaá politykom SDA utworzyü tajną LigĊ Patriotyczną, záoĪoną z wierzących i praktykujących muzuámanów, ale takĪe z przestĊpców i kryminalistów. Tak wiĊc zaczynem przyszáej armii rządowej staáa siĊ Liga Patriotyczna i Zielone Berety, dowodzone podczas wojny przez Sefera Halilovicia, które znalazáy siĊ w skáadzie powstających szybko oddziaáów Obrony Terytorialnej. Ostatecznie jednostki Obrony Terytorialnej zostaáy oficjalnie przemianowane na ArmiĊ Republiki BoĞni i Hercegowiny (ARBiH)37. TakĪe na obszarze zamieszkiwanym przez ludnoĞü serbską zaczĊto tworzyü oddziaáy, do których doáączali ludzie z „Ruchu Czetników” z Serbii, kierowanego przez znanego polityka Vojislava Seselja, ale takĪe szczególnie groĨne grupy paramilitarne záoĪone z piákarskich kibiców, oddziaáy „Kapitana Dragana”, oraz „Biaáych Oráów” Mirko Jovicia, czy „Tygrysów” dowodzonych przez Zeljko Raznatovicia o pseudonimie „Arkan”38. Tworzone ugrupowania paramilitarne bardzo szybko przejmowaáy zapomniane i za czasów Tito potĊpiane, zwyczaje i symbolikĊ czetników Mihajlovicia, jak noszenie bród, dáugich wáosów oraz charakterystycznych elementów umundurowania. ChĊtnie uĪywane byáy nawet czarne „czetnickie” flagi z trupimi czaszkami i napisami „Za Kralja i Otadzbinu. Ujedinjenje ili Smrt!” („Za Króla i OjczyznĊ! Zjednoczenie albo ĝmierü!” – obyczaj jeszcze za czasów tureckich). Miano „czetników” powszechnie zaczĊáo byü uĪywane na okreĞlenie Īoánierzy serbskich i Serbów w ogóle”39. JednakĪe podczas wojny w BoĞni i Hercegowinie najbardziej przydatna okazaáa siĊ pomoc armii federalnej i jej serbska kadra oficerska. BoĞniaccy Chorwaci zaczĊli tworzyü swoje formacje militarne od wiosny 1991 r. pod nazwą Chorwacka Rada Obronna (HVO), która w latach 1991–1992 liczyáa sobie 35–40 tysiĊcy Īoánierzy wyposaĪonych doĞü dobrze w sprzĊt ciĊĪki. Oddziaáy chorwackie tworzące siĊ w BoĞni uzyskaáy znaczącą pomoc z Zagrzebia oraz paramilitarnych Chorwackich Siá Zbrojnych (HOS). Tak samo jak oddziaáy serbskich BoĞniaków, Chorwaci zamieszkujący tereny BoĞni zaczĊli nawiązywaü do dawno juĪ zapomnianych tradycji ustaszy Pavelicia40. Perspektywa wojny wisiaáa w powietrzu. JuĪ w lutym padáy pierwsze strzaáy oddane przez serbskich bojówkarzy. Dodatkowym czynnikiem wzmagającym napiĊcie byáa obecnoĞü armii federacji, której liczebnoĞü caáy czas wzrastaáa (90–100 tysiĊcy), wsparta ponad 700 czoágami i lotnictwem41. W marcu 1992 r. muzuámaĔscy bojówkarze ostrzelali orszak weselny w Sarajewie. Spowodowaáo to zaostrzenie sytuacji i wzmogáo chĊü odwetu przez Serbów. NastĊpnie w dniu 3 marca, BoĞnia i Hercegowina oficjalnie ogáosiáa swoją niepodlegáoĞü, miesiąc póĨniej, 6 kwietnia, zostaáa uznana jako suwerenne paĔstwo przez EWG i USA. 37 38 39 40 41

D. Wybranowski, MiĊdzy niepodlegáoĞcią a dezintegracją…, s. 190. Ibidem, s. 191. Ibidem, s. 192. Ibidem, s. 190–191. Ibidem, s. 200.

Konflikt w BoĞni i Hercegowinie…

137

W odpowiedzi na te wydarzenia 27 marca 1992 r. Serbowie boĞniaccy z Radovanem Karadžiciem na czele ogáosili niepodlegáoĞü Republiki Serbskiej BoĞni i Hercegowiny, której stolicą zostaáo miasto Pale42. JuĪ od początku kwietnia 1992 r. trwaáy zaciĊte walki muzuámaĔsko-serbskie w wielu regionach nowo powstaáego paĔstwa BoĞni i Hercegowiny. W pierwszych miesiącach wojny strona serbska odnosiáa znaczne sukcesy militarne, w konsekwencji kontrolowaáa 60% terytorium, rozszerzając tym samym granice Republiki Serbskiej43. Dla stron muzuámaĔsko-serbskich waĪnym punktem zapalnym byáo miasto Sarajewo, oblĊĪone przez dáugi czas przez armiĊ serbską. Na samym początku konfliktu Chorwaci byli sprzymierzeni z muzuámanami i ich przywódcą Aliją Izetbegoviciem. JednakĪe w toku walk zmieniali oni swoje koalicje militarne w zaleĪnoĞci od uzyskanych korzyĞci. Z tej racji do kwietnia 1993 r. wspóádziaáali z wojskami serbskimi, dziĊki czemu utrzymali wiele swoich miast. WaĪnym punktem zapalnym dla strony chorwacko-muzuámaĔskiej, byáo miasto Mostar. We wrzeĞniu 1993 r. na nowo rozgrzaáy walki, które osiągnĊáy decydujący moment pod koniec tego roku. Chorwaci zajĊli miasto, wypĊdzając muzuámaĔską ludnoĞü bądĨ osadzając ją w obozach. Krwawym symbolem walk o miasto Mostar byáo zniszczenie przez wojska chorwackie „Starego Mostu”, bĊdącego waĪnym zabytkiem i mającego duĪe znaczenie dla muzuámanów44. W 1994 r. miaá miejsce waĪny incydent, bowiem 5 lutego na targowisku Markale w Sarajewie spadá wystrzelony granat moĨdzierzowy, zabijając ponad 60 osób, a wiele raniąc. Od razu oskarĪono o ten atak Serbów, jednakĪe coraz wiĊcej badaczy konfliktu nie jest pewnych co do winy tej strony. Marek Waldenberg uwaĪa, iĪ mogáy to byü dziaáania manipulacyjne muzuámaĔskich BoĞniaków, chcących skáoniü paĔstwa zachodnie do interwencji45. Podobne zdanie w tym temacie utrzymuje Anna Parzymies, udowadniając, iĪ w konflikcie duĪą rolĊ odegraáa „wojna medialna”46, która miaáa na celu oczernienie strony serbskiej, a tym samym wybielenie dziaáaĔ muzuámaĔskich BoĞniaków. Przykáadem moĪe byü takĪe pokazane w mediach zdjĊcie, na którym widnieje wygáodzony i poniĪony przez Serbów muzuámanin, znajdujący siĊ w jednym z ich obozów. Okazaáo siĊ póĨniej, iĪ zdjĊcie przedstawia Serba wypĊdzonego przez wojska 42 43 44

45

46

Ibidem, s. 201–202. Ibidem, s. 207. D. Wybranowski, Unia Europejska a zatarg muzuámaĔsko-chorwacki o Mostar w latach 90. XX w. U początków wspólnej polityki i bezpieczeĔstwa UE wobec obszaru byáej Jugosáawii, [w:] MiĊdzynarodowe role Unii Europejskiej – wybrane aspekty, red. A. Staszczyk, T. Czapiewski, Szczecin 2011, s. 180. M. Waldenberg, Rozbicie Jugosáawii. Od separacji Sáowenii do wojny kosowskiej, Warszawa 2003, s. 216–220. A. Parzymies, Muzuámanie w BoĞni i Hercegowinie…, s. 154–155.

138

Zuzanna SIELSKA

boĞniackie, nie przyznano siĊ jednak do báĊdu. TakĪe rozdmuchane przez media tureckie domniemane „fabryki gwaátów”, gdzie Serbowie mieli siĊ dopuĞciü napaĞci seksualnej na tysiącach kobiet boĞniackich, przy wstrzemiĊĨliwoĞci strony katolickiej i muzuámaĔskiej47. Bez wątpienia gwaáty miaáy miejsce podczas wojny, ale winą obarczono tylko stronĊ serbską, co wiĊcej wedáug tamtej opinii to muzuámanie byli bardziej skorzy do owych czynów, sądząc po ich podejĞciu do kobiet chrzeĞcijaĔskich48. NastĊpnym wydarzeniem, które miaáo decydujący wpáyw na opiniĊ publiczną oraz na interwencjĊ zewnĊtrzną paĔstw zachodnich, byáa masakra w Srebrenicy. Miasto to byáo zamieszkiwane w wiĊkszoĞci przez boĞniackich muzuámanów, którzy napadali na pobliskie serbskie wioski, zabijając tamtejszą ludnoĞü, paląc, niszcząc te tereny. Dowódca siá serbskich Radko Mladiü podjąá decyzjĊ o ataku 11 lipca na SrebrenicĊ, bronioną przez oddziaáy 28. Dywizji ARBiH i holenderski batalion ONZ. Serbowie rozkazali wywiezienie kobiet i dzieci autobusami do Tuzli, natomiast ok. 7 tysiĊcy mĊĪczyzn i cháopców rozstrzelano49. Dziaáania podjĊte w Srebrenicy przez Radko Mladicia odbiáy siĊ szerokim echem na Ğwiecie. Opinia publiczna, media i paĔstwa zachodnie wyraziáy swe oburzenie. Wielu tych, którzy dotychczas wspierali Serbów, odwróciáo siĊ od nich, a oni sami zyskali miano „zbrodniarzy wojennych”50. Akt ten pomógá znacznie muzuámanom w wykreowaniu propagandy pokrzywdzonych BoĞniaków i serbskich „morderców”. Pod koniec lipca 1995 r., po wydarzeniach w Srebrenicy, w NATO doszáo do waĪnej zmiany, zmodyfikowano bowiem zasadĊ dual key, która wczeĞniej ograniczaáa moĪliwoĞü ataków NATO (potrzebna byáa podwójna zgoda Sojuszu i ONZ, by móc atakowaü). Co wiĊcej, w sierpniu do wojny doáączyli siĊ Amerykanie, przy szczególnie waĪnej roli Richarda Holbrooke’a. Chciaá on zmusiü Radovana Karadžicia do rozmów i deklaracji ustĊpstw, jednakĪe 28 sierpnia 1995 r. siáy VRS wzmogáy ostrzaá artyleryjski na Sarajewo, w wyniku którego zginĊáo 37 osób, a 90 zostaáo rannych. Byáo to okazją do zastosowania „dyplomacji siáowej” i rozpoczĊcia 30 sierpnia operacji „Deliberate Force”, z udziaáem 60 myĞliwców i samolotów szturmowych. Byáa to najwiĊksza operacja wojskowa w historii sojuszu, która ostatecznie zakoĔczyáa siĊ 14 wrzeĞnia 1995 r.51 Interwencja ta znacznie osáabiáa siáy serbskie i w konsekwencji, pod koniec paĨdziernika, walki w BoĞni ostatecznie wygasáy.

47 48 49 50 51

Ibidem, s. 156–157. Ibidem. M. Waldenberg, Rozbicie Jugosáawii…, s. 213–116. D. Wybranowski, MiĊdzy niepodlegáoĞcią a dezintegracją…, s. 233. S.L. Szczesio, Rola NATO w konflikcie boĞniackim (1992–1995), [w:] Konflikty i spory miĊdzynarodowe, t. 2, red. R. àoĞ, J. Reginii-Zacharski, àódĨ 2010, s. 312–313.

Konflikt w BoĞni i Hercegowinie…

139

„Syndrom krajów pokrewnych” w konflikcie boĞniackim Badając konflikty po 1990 r., Samuel Huntington zauwaĪyá, iĪ po rozpadzie áadu bipolarnego wojny pomiĊdzy supermocarstwami zostaáy zastąpione przez dziaáania zbrojne na poziomie wspólnotowym. Niemniej jednak kaĪda ze stron staraáa siĊ skáoniü do pomocy paĔstwa toĪsame cywilizacyjnie, tzw. „syndrom krajów pokrewnych”52. Nie ulega wątpliwoĞci, Īe paĔstwa toĪsame wspieraáy paĔstwa toczące wojnĊ, czy to oficjalnie, czy teĪ w ukryciu, a w miarĊ eskalacji konfliktu chĊtniej w nim uczestniczyáy, peániąc funkcjĊ „powstrzymywaczy” bądĨ mediatorów, udzielając tym samym pomocy humanitarnej, dyplomatycznej, finansowej, czy teĪ militarnej53. Samuel Huntington dzieli paĔstwa uczestniczące w wojnach cywilizacyjnych na trzy grupy: „uczestników pierwszego stopnia” – czyli paĔstwa oraz grupy etniczne, które rzeczywiĞcie ze sobą walczą, „uczestników drugorzĊdnych” – kraje doĞü blisko związane z konfliktem, oraz „uczestników trzeciorzĊdnych” – paĔstwa najluĨniej związane z wojną, nieuczestniczące bezpoĞrednio w wojnie, ale bĊdące czĊsto paĔstwami oĞrodkami owych walczących cywilizacji54. Wojna w BoĞni i Hercegowinie doskonale odzwierciedla ideĊ „syndromu krajów pokrewnych” Huntingtona, bowiem trzy etnosy walczące miĊdzy sobą równieĪ korzystaáy z pomocy paĔstw toĪsamych: Serbowie – Serbii, Chorwaci – Chorwacji, a muzuámanie – Turcji. Odnosząc siĊ do uczestników trzeciorzĊdnych, w tej wojnie pomagaáy róĪne paĔstwa powiązane wiĊzami cywilizacyjnymi: ChorwacjĊ wspieraáy: Watykan, Niemcy, Austria oraz inne paĔstwa katolickie, SerbiĊ: Rosja, Grecja i paĔstwa prawosáawne, muzuámanom natomiast pomagaáy: Turcja, Iran, Arabia Saudyjska, Libia oraz organizacje islamskie55. W 1991 r. Sáowenia wraz z Chorwacją podjĊáy próby wystąpienia z Jugosáawii, prosząc o wsparcie paĔstwa zachodnie. Pierwszym krajem, który popará dąĪenia do suwerennoĞci owych paĔstw, byáy Niemcy i to one w póĨniejszym czasie okreĞliáy reakcjĊ zachodu. Byáo to spowodowane przede wszystkim katolickimi grupami nacisku oraz koĞcioáem bĊdącym w dobrych stosunkach z koĞcioáem chorwackim, które wywieraáy wpáyw na rząd boĔski i kierunek jego polityki zagranicznej56. Marek Waldenberg uwaĪa natomiast, Īe Niemcy, podając argument „prawa narodów do samostanowienia”, chciaáy uzyskaü wpáywy polityczne i gospodarcze na Baákanach57. MoĪna zauwaĪyü wiĊc, iĪ Franjo Tudjaman byá dla Kohla pewnym pomostem niemieckiej polityki zagranicznej na Póáwyspie BaákaĔskim. TakĪe w konflikcie w BoĞni Niemcy zaangaĪowali siĊ 52 53 54 55 56 57

S. Huntington, op. cit., Warszawa 2008, s. 477. Ibidem. Ibidem, s. 478. Ibidem, s. 493. Ibidem, 494. M. Waldenberg, Rozbicie Jugosáawii…, s. 82.

140

Zuzanna SIELSKA

w rozpad Jugosáawii, a w póĨniejszym czasie – w powstanie nowego paĔstwa. Wysáali oni jednostki Bundesmarine na wojnĊ, uczestniczyli w operacji „Deny Filght”, byli takĪe mediatorami w planach pokojowych, a po traktacie z Dayton wysáali 3-tysiĊczny oddziaá Īoánierzy w ramach SFOR (NATO’s Stabilisation Force – Siáy Stabilizacyjne NATO)58. W procesie dezintegracyjnym Jugosáawii swoje stanowisko jasno okreĞliá takĪe Watykan. PapieĪ Jan Paweá II stwierdziá bowiem, iĪ Chorwacja jest przedstawicielem zachodniego chrzeĞcijaĔstwa na ziemiach baákaĔskich i wraz z innymi paĔstwami Unii Europejskiej uznaá nowe paĔstwo. Miaáo to swoje konsekwencje w 1994 r., kiedy papieĪ chciaá záoĪyü wizyty w trzech republikach, Serbowie nie wyrazili wówczas swojej zgody, argumentując to niemoĪnoĞcią zapewnienia mu bezpieczeĔstwa. PapieĪ odwiedziá jedynie Zagrzeb, oddając hoád Alojziejemu Stepinaciowi, który – związany z faszystami podczas II wojny Ğwiatowej – odpowiadaá za mordowanie Serbów i ĩydów59, a nastĊpnie w 1998 r. beatyfikowaá go oraz ogáosiá mĊczennikiem, co spotkaáo siĊ z oburzeniem narodu serbskiego. ChorwacjĊ wpieraáy takĪe inne paĔstwa katolickie, takie jak Polska oraz WĊgry, które – pomimo embarga ONZ naáoĪonego na republiki byáej Jugosáawii – dostarczaáy broĔ, pomagając w rozbudowie jej potencjaáu militarnego. Co wiĊcej, do chorwackiej Armii Obrony doáączyáy tysiące ochotników z katolickich paĔstw zachodnich oraz Europy ĝrodkowo-Wschodniej, przeĞwiadczonych o walce z „komunistycznymi Serbami” i „islamskim fundamentalizmem”. DziĊki tej pomocy oraz przymykanieu oczu na czystki etniczne dokonywane przez chorwackich Īoánierzy, Chorwacja w BoĞni stworzyáa doĞü silną armiĊ, mogącą walczyü z serbską armią jugosáowiaĔską i formacjami muzuámaĔskimi60. Republika Serbska takĪe mogáa liczyü na swoich prawosáawnych sprzymierzeĔców – Rosja, Serbia oraz Grecja nie kryáy swego poparcia, wyraĪając negatywny stosunek do dziaáaĔ paĔstw zachodnich przeciwko Serbii. Tak samo jak w przypadku Chorwacji, paĔstwa toĪsame, nie licząc siĊ z naáoĪonym embargiem, dostarczaáy Serbii potrzebną broĔ i sprzĊt. Dostawcami broni dla Serbii byli takĪe inni bracia w wierze, tacy jak Rumunia, Buágaria oraz Ukraina. Do armii serbskiej zaciągnĊáo siĊ ok. tysiąca Rosjan oraz ochotników z Rumunii i Grecji61. Serbów na arenie miĊdzynarodowej mocno wspieraáa Grecja, sprzeciwiając siĊ wojskowym dziaáaniom NATO w BoĞni oraz wywierając nacisk na USA, by zniesiono sankcje gospodarcze naáoĪone na SerbiĊ. Rosyjska dyplomacja natomiast staáa przed trudnym dylematem bowiem Borys Jelcyn, z jednej strony, chciaá odbudowaü i umacniaü dobre stosunki z zachodem, z drugiej zaĞ – ulegaá silnym naciskom popularnej idei panslawistycz58 59 60 61

D. Wybranowski, MiĊdzy niepodlegáoĞcią a dezintegracją…, s. 290–291. S.P. Huntington, op. cit., s. 495. Ibidem, s. 496. Ibidem, s. 497–498.

Konflikt w BoĞni i Hercegowinie…

141

nej. Prawdopodobnie nie tylko braterska wiĊĨ z Serbami przesądziáa o usytuowaniu siĊ Rosji po stronie serbskiej, ale takĪe chĊü udowodnienia opozycji swojej niezaleĪnoĞci wzglĊdem Stanów Zjednoczonych. W 1993 r. rząd rosyjski mocno sprzeciwiaá siĊ zaostrzeniu sankcji ekonomicznych wobec Serbii, tym samym walcząc o zaostrzenie ich wzglĊdem muzuámanów62. Sukcesem rosyjskiej dyplomacji byá tzw. „kryzys sarajewski”, który miaá miejsce w 1994 r. po masakrze na rynku Markele, o czym pisaáam juĪ wczeĞniej. NATO zaĪądaáo od siá serbskich wycofania ciĊĪkiej broni spod Sarajewa na odlegáoĞü 20 km lub oddaáy ją wojskom ONZ-u. Specjalny wysáannik Moskwy Witalij Czurkin poprowadziá rokowania, przekonując stronĊ serbską do ustąpienia63. Niewątpliwie to Rosja byáa najsilniejszym i najwaĪniejszym sprzymierzeĔcem Serbii. W 1994 i 1995 r. stanowczo potĊpiáa dziaáania NATO, oskarĪając organizacjĊ o dopuszczanie siĊ „ludobójstwa” na Serbach i groziáa USA pogorszeniem stosunków dyplomatycznych. Rosja wykorzystywaáa takĪe swoją pozycjĊ w ONZ, wetując nie wygodne dla Serbii rezolucje; tak jak w 1994 r. sprzeciwiáa siĊ wprowadzeniu w Īycie rezolucji zgáoszonej przez kraje muzuámaĔskie, zakazującej paliwa z Serbii dla siá serbskich i chorwackich64. TakĪe pod koniec wojny Rosja miaáa wkáad w propozycje przygotowywanego traktatu pokojowego, istotną sprawą byá teĪ udziaá Īoánierzy rosyjskich w siáach IFOR (Implementation Force). W 1995 r., w paĨdzierniku, odbyáy siĊ takĪe rozmowy miĊdzy Billem Clintonem a Borysem Jelcynem w sprawie zakoĔczenia konfliktu oraz przyszáym ksztaácie BoĞni i Hercegowiny65. JednakĪe najwiĊksze wsparcie w tej wojnie zyskali boĞniaccy muzuámanie. JuĪ w czerwcu, po wybuchu konfliktu, Organizacja PaĔstw MuzuámaĔskich (OCI) utworzyáa grupĊ kontraktową mającą siĊ zająü sprawami BoĞni. W grupie tej znalazáy siĊ Turcja, Iran, Arabia Saudyjska, Senegal, Egipt, Pakistan oraz Malezja. Zostaáa ona stworzona w celu obrony spraw boĞniackich, jednakĪe bardziej zdecydowane kroki podejmowaáy poszczególne paĔstwa, w póĨniejszym czasie wrĊcz przeĞcigając siĊ w udzielaniu pomocy muzuámanom66. Turcja staáa siĊ obroĔcą spraw boĞniackich w organizacjach miĊdzynarodowych, takich jak NATO, ONZ czy KBWE. Rząd turecki wspieraá takĪe nielegalny przemyt broni dla BoĞni i Hercegowiny. Co wiĊcej, w 1994 r. wysáaá w ramach siá ONZ ok. 1,5 tysiąca Īoánierzy67. Premierzy Turcji i Pakistanu záoĪyli teĪ wizytĊ w Sarajewie w celach propagandowych, chcieli oni zwróciü uwagĊ opinii publicznej na nieszczĊsny los BoĞniaków.

62 63 64 65 66 67

Ibidem, s. 499. D. Wybranowski, MiĊdzy niepodlegáoĞcią a dezintegracją…, s. 294. S.P. Huntington, op. cit., s. 500. D. Wybranowski, MiĊdzy niepodlegáoĞcią a dezintegracją…, s. 295–296. A. Balcer, op. cit., s. 210. Ibidem, s. 210–211.

142

Zuzanna SIELSKA

Muzuámanie boĞniaccy znaleĨli oparcie nie tylko polityczne i finansowe, ale takĪe militarne w wielu krajach Ğwiata islamu, wĞród nich moĪna wymieniü przede wszystkim Iran. DuĪego wsparcia udzieliá im ajatollah Ali Chamenei, który w obszernych przemówieniach wygáoszonych na przestrzeni 1992 r. wskazywaá na „tragediĊ muzuámanów, a takĪe na koniecznoĞü udzielenia im wszelkiej pomocy”68. BoĞniaccy muzuámanie równieĪ nie przestrzegali naáoĪonego embarga na broĔ, bowiem ponad poáowa zaopatrzenia, które otrzymali BoĞniacy pochodziáa z Iranu. BroĔ ta byáa przemycana przez ChorwacjĊ, gdzie Zagrzeb w zamian za poĞrednictwo pobieraá 30% sprzĊtu. W 1992 r. Iran nie tylko byá zamieszany w nielegalne dostarczanie broni, ale takĪe zaopatrywaá boĞniackich muzuámanów w ekspertów wojskowych, dlatego teĪ szkoleniem boĞniackich Muzuámanów przede wszystkim zajĊli siĊ przybyli z Iranu wojskowi, bĊdący czĊsto „StraĪnikami Rewolucji”69. W pomoc zaangaĪowaáo siĊ wiele paĔstw muzuámaĔskich, ale takĪe organizacji charytatywnych. We wrzeĞniu 1992 r. w meczecie w Zagrzebiu odbyáa siĊ konferencja islamska na temat zorganizowania pomocy finansowej dla muzuámaĔskich BoĞniaków. PoĞród uczestników przewaĪali radykaáowie islamscy, po raz pierwszy teĪ przedstawiono wojnĊ w BoĞni jako dĪihad, w obronie braci w wierze70. Organizacją, która odegraáa waĪną rolĊ w udzielaniu pomocy baákaĔskim islamistom, byáa Agencja Pomocy dla Trzeciego ĝwiata (TRWA), w której doszukiwano siĊ powiązaĔ z Al-Kaidą, póĨniej oskarĪona o wspieranie dziaáaĔ terrorystycznych71. Do BoĞni i Hercegowiny zaczĊli napáywaü weterani wojny w Afganistanie, jak pisze Anna Parzymies: „nazywani jeszcze talibami lub mudĪahedinami, w BoĞni Arabami, a po 11 wrzeĞnia – terrorystami […]”72. Tworzono z nich oddziaáy bojowników, którzy byli czáonkami róĪnych ugrupowaĔ terrorystycznych, takich jak Hezbollah, DĪamaa-at-Islamijja czy algierskie GIA. Liczba ochotników siĊgaáa 4 tysiĊcy osób, jednakĪe byáy to liczby podane przez AmerykaĔskie Biuro Informacji, w rzeczywistoĞci mogáo ich byü znacznie wiĊcej73. Wezwanie do dĪihadu zmobilizowaáo takĪe ochotników z Arabii Saudyjskiej oraz sáynnego póĨniej na caáy Ğwiat multimilionera i przywódcĊ Al-Kaidy, OsamĊ bin Ladna74, który uzyskaá paszport BoĞni jeszcze w 1993 r., a w póĨniejszym czasie nadano mu nawet obywatelstwo. Powstaáa takĪe elitarna dywizja „HandĪar”, której dowódcą byá, weteran wojny afgaĔskiej Mahmud Abu Abdelaziz al Muntesiba, zwany „Barbarossą”. Godáem jednostki owego Saudyjczyka noszonym na mun68

69 70 71 72 73 74

D. Wybranowski, Udziaá ochotników muzuámaĔskich w BoĞni i Hercegowinie, [w:] Konflikty wspóáczesnego Ğwiata, red. G.G. Ciechanowski, J. Sielski, ToruĔ 2006, s. 77. A. Balcer, op. cit., s. 211. Ibidem, s. 212. Ibidem, s. 213. A. Parzymies, Muzuámanie w BoĞni i Hercegowinie…, s. 164. Ibidem, s. 158. Ibidem, s. 78.

Konflikt w BoĞni i Hercegowinie…

143

durach byá emblemat przedstawiający záoty póáksiĊĪyc, a sami bojownicy, wzorem ludzi z Hezbollahu, nosili na gáowach opaski koloru zielonego z arabskimi napisami „Allah Akbar”75. Rozwój wojny w BoĞni i Hercegowinie oraz napáywanie ochotników z paĔstw muzuámaĔskich spowodowaáy, iĪ wielu BoĞniaków, w duĪym stopniu wczeĞniej zlaicyzowanych, zwróciáo siĊ w stronĊ islamu. Radykalizm religijny mudĪahedinów miaá duĪy wpáyw na przeksztaácanie obszarów przez siebie kontrolowanych w typowo wyznaniowe paĔstwo. Lekturą obowiązkową byá Koran, zaczĊto takĪe cenzurowaü radio i telewizjĊ, a w szkoáach pojawili siĊ misjonarze z krajów arabskich. Fanatycy religijni przybyli z krajów arabskich nie mogli pogodziü siĊ z faktem wczeĞniejszej koegzystencji religijnej, ale takĪe mieszanych maáĪeĔstw. Dla saudyjskich wahabitów nie do zniesienia byáo takĪe noszenie za krótkich ich zdaniem spódniczek przez muzuámaĔskie kobiety, które w konsekwencji zostaáy zastąpione przez naleĪyte ich zdaniem hidĪaby i inne bardziej skromne stroje76. Presja byáa na tyle duĪa, iĪ czĊsto pomoc charytatywna dla rodzin byáa uzaleĪniona od wysyáania dzieci na lekcje religii czy Īycia rodziców zgodnie z zasadami islamu77. MudĪahedini walczący w BoĞni i Hercegowinie sáynĊli ze swojego okrucieĔstwa wobec ludnoĞci chrzeĞcijaĔskiej, przede wszystkim przez zwyczaj ucinania gáowy przeciwnikowi, budząc swoim bestialstwem i fanatyzmem religijnym strach i respekt u przeciwników78. Znane są zdjĊcia z 1992 r. dokumentujące, jak Saudyjczyk trzyma w rĊku odciĊtą gáowĊ Serba Blagoje Blagojevicia jako trofeum wojenne, czy kilku gáów serbskich cywili deptanych Īoánierskim butem. Inne przypadki bestialskiego mordowania czy okaleczania wziĊtych do niewoli jeĔców to wyáupywanie oczu, przybijanie gwoĨdziami do drzew, wypruwanie wnĊtrznoĞci czy nawet pieczenie Īywcem na roĪnie79. MuzuámaĔscy ochotnicy, wedáug prawa islamskiego, mogli takĪe zawieraü tymczasowe Ğluby, które w konsekwencji byáy zwykáymi gwaátami na máodych dziewczynach. Doszáo do wielu afer na tym tle, które starano siĊ zatuszowaü, poniewaĪ wiele tych dziewcząt wedáug prawa BoĞni i Hercegowiny nie byáo jeszcze peánoletnich80. Samuel Huntington podkreĞla, iĪ popieranie przez USA muzuámaĔskich BoĞniaków byáo „odstĊpstwem od cywilizacyjnego wzorca”81. Byáo to wsparcie znacznie ograniczone, zgodnie z hamującą polityką zagraniczną prowadzoną przez Billa Clintona. JednakĪe, przymykanie oczu na áamanie przez paĔstwa muzuámaĔskie naáoĪonego na BoĞniĊ embarga zakazującego dostarczania jej 75 76 77 78 79 80 81

D. Wybranowski, Udziaá ochotników muzuámaĔskich…, s. 79. Ibidem, s. 224 A. Balcer, op. cit., s. 214–215. Ibidem, s. 222. D. Wybranowski, Udziaá ochotników muzuámaĔskich…, s. 82. A. Parzymies, op. cit., s. 166. S.P. Huntington, op. cit., s. 508.

144

Zuzanna SIELSKA

broni, ale takĪe udziaá wojsk Stanów Zjednoczonych w koĔcowej fazie konfliktu zawaĪyáy na tym, iĪ to muzuámanie byli ich faworytami w wojnie. Huntington táumaczy owe zachowanie chĊcią USA do zidentyfikowania siá dobra i záa w tym konflikcie. Dziaáania propagandowe boĞniackich muzuámanów, zmierzające do przedstawienia swojego wizerunku jako ofiary, a Serbów jako chcących zniszczyü wspaniaáą ideĊ BoĞni jako wielokulturowego paĔstwa, którego Stany Zjednoczone są zwolennikiem oraz najlepszym przykáadem, zadecydowaáy o sympatii dla BoĞni, a wrogoĞci wobec Serbii. W konsekwencji Stany Zjednoczone przyczyniáy siĊ do powstania muzuámaĔskiego paĔstwa, bĊdącego pod duĪym wpáywem Iranu82.

ZakoĔczenie Po konferencji w 1995 r. w Dayton BoĞnia i Hercegowina zostaáa podzielona na dwie czĊĞci: FederacjĊ BoĞni i Hercegowiny, bĊdącą kontynuacją polityczno-terytorialną Federacji MuzuámaĔsko-Chorwackiej stanowiącej 51% kraju, oraz jednostkĊ Republiki Serbskiej, która zajmowaáa 49% terytorium BoĞni83. BoĞnia zostaáa podzielona na jednostki, które wczeĞniej tam nie funkcjonowaáy, ponadto porozumienie usankcjonowaáo powstanie kompletnie nieefektywnej, niefunkcjonalnej i przeroĞniĊtej struktury wáadzy. Narzucony zostaá system wyborczy, który okazaá siĊ sprzeczny ze standardami demokratycznymi poniewaĪ kluczowym czynnikiem staáa siĊ przynaleĪnoĞü etniczna, stawiana wyĪej niĪ prawa obywatelskie. Twórcy „systemu daytoĔskiego” od początku zdawali sobie sprawĊ, Īe nie jest on w stanie samodzielnie funkcjonowaü, stąd teĪ z góry przewidziany zostaá udziaá przedstawicieli wspólnoty miĊdzynarodowej84. Z uwagi na kulejący „system daytoĔski” wielu ludzi i badaczy problemu byáo i jest zdania, iĪ stabilizacja w BoĞni jest czymĞ krótkotrwaáym. TakĪe politycy w powojennej BoĞni uwaĪali ten stan za twór przejĞciowy. Wedáug Samuela Huntingtona, trzy cywilizacje, które znacznie siĊ od siebie róĪnią religią oraz tradycjami, nie mogą wspóáegzystowaü w jednym paĔstwie, jest on zdania, iĪ prĊdzej czy póĨniej na nowo wybuchnie tam konflikt.

82 83

84

Ibidem, s. 510. WiĊcej na ten temat w: K. Krysieniel, W cieniu Dayton. BoĞnia i Hercegowina miĊdzy etnokracją i demokracją konsocjonalną, Warszawa 2012. D. Wybranowski, MiĊdzy niepodlegáoĞcią a dezintegracją…, s. 248–259.

Konflikt w BoĞni i Hercegowinie…

145

Konflikt w BoĞni i Hercegowinie jako egzemplifikacja huntingtonowskiej wizji zderzenia cywilizacji Streszczenie W niniejszym artykule autorka przedstawia konflikt w BoĞni i Hercegowinie w oparciu o teoriĊ „zderzenia cywilizacji” Samuela P. Huntingtona. W pierwszej kolejnoĞci przedstawia róĪne definicje pojĊcia „cywilizacja”, nastĊpnie przybliĪa ideĊ huntingtonowskiego zderzenia cywilizacji. Dodatkowo zajmuje siĊ kwestią trzech religii i trzech cywilizacji znajdujących siĊ na obszarze BoĞni i Hercegowiny, nakreĞla takĪe problematykĊ „syndromu krajów pokrewnych” w tym konflikcie. Na koniec autorka stara siĊ odpowiedzieü na waĪne pytanie: czy „podaytonowski” twór bĊdący mieszanką róĪnych religii oraz etnosów, jest w stanie utrzymaü siĊ jako niezaleĪne paĔstwo? Sáowa kluczowe: Baákany, BoĞnia i Hercegowina, konflikt, zderzenie cywilizacji.

Conflict in Bosnia and Herzegovina as an Exemplification of Huntington’s Vision „Clash of Civilisations” Summary In this article I would like to present conflict in Bosnia and Herzegovina based on Samuel Hantinton’s „clash of civilisations” theory. First of all I will explain diffirent terms of civilisation, after that I will write more about Huntington’s „Clash of civilisation”. What is more I would like to picture problem of three religions and three civilisations in Bosnia. Last but not least I will write about war in Bosnia. In The end of this article I will answer the main question: Is it possible that „afterdayton’s” creature has got a chance to remain, if it is mixture of nationalities and religions? Keywords: Balkans, Bosnia and Herzegovina, conflict, clash of civilization.