Katalog wystawy Testament. Scenariusz wystawy Beata Gryzio Kuratorki wystawy Beata Gryzio, Maria Otto Autorka katalogu Maria Otto

Katalog wystawy Testament Scenariusz wystawy Beata Gryzio Kuratorki wystawy Beata Gryzio, Maria Otto Autorka katalogu Maria Otto Polska Akademia Na...
1 downloads 0 Views 3MB Size
Katalog wystawy Testament

Scenariusz wystawy Beata Gryzio Kuratorki wystawy Beata Gryzio, Maria Otto Autorka katalogu Maria Otto

Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska Ul. Wałowa 15, 80-858 Gdańsk 05.12.2017-26.01.2018

Ekspozycja przedstawia renesansową kolekcję druków i rękopisów należących niegdyś do włoskiego markiza Jana Bernarda Bonifacio (1517-1597): humanisty i religijnego dysydenta. Wystawa jest częścią obchodów 500. rocznicy urodzin zasłużonego dla Gdańska neapolitańczyka i towarzyszy międzynarodowej konferencji „Między Italią a Rzeczpospolitą, Giovanni Bernardino Bonifacio d’Oria (1517-1597) perpetuus viator”.

Oprawy Część bogatej kolekcji książkowej Giovanniego Bernardino Bonifacio została oprawiona w gdańskim warsztacie introligatorskim Valentinusa Berischa. Niektóre woluminy markiz przekazał Radzie Miasta Gdańska in crudo (same bloki książki, bez oprawy), inne z kolei z oprawami uszkodzonymi przez zalanie wodą morską. Doszło zatem do wtórnego ich oprawienia. Niektóre zostały opatrzone wyciskami, złoconymi lub ślepymi, zawierającymi motyw herbu Gdańska czy też Prus Królewskich.

Sygn. Ac 3205 4°

św. Ambroży, Opera omnia Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1538. Hb 3304 4° t. 1 Oprawa wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku. Na brunatnej skórze wykonane ślepe tłoczenia – ramki o charakterze kwietnej wstęgi oraz herb Gdańska w plakiecie na okładzinie górnej. Wolumin opatrzony ekslibrisem Biblioteki Rady Miasta Gdańska. Petrus Apianus, Inscriptiones sacrosanctae Ingolstadt: Petrus Apianus, 1534. Ce 7711 4° Oprawa wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku. Introligator zastosował ślepy i złocony wycisk – w plakiecie okładziny górnej wyobraził herb Gdańska, wokół natomiast ramki o charakterze kwietnej wstęgi. Na okładzinie dolnej wytłoczone w ramkach kwietne plecionki oraz elementy małej architektury. Wolumin opatrzony ekslibrisem Biblioteki Rady Miasta Gdańska oraz marginaliami sporządzonymi przez Giovanniego Bernardino Bonifacio. Mario Nizzoli, Latinae linguae dictionarium Bazylea: Robert Winter, 1544. Cd 4871 2° Słownik języka łacińskiego opracowany przez Mario Nizzolego również należy do druków oprawionych w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku. Na wiśniowej skórze naciągniętej na deskę introligator wytłoczył cienkie wicie roślinne układające się w ramki okalające plakietę z herbem Prus Królewskich. Na kartach księgi pozostały ślady po żywej lekturze Giovanniego Bernardino Bonifacio w postaci zapisków na marginesach. Lucius Apuleius Madaurensis, Asinus aureus Bolonia: Benedetto Faelli, 1500. XV. 375 Oprawiony w brunatną skórę na desce romans antyczny pisarza rzymskiego Apulejusza. Introligator zastosował połączenie wycisku ślepego (kwietne wstęgi układające się w ramki) ze złoconym (herb Prus Królewskich w plakiecie). Oprawa wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku. św. Ambroży, Opera omnia Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1538. Hb 3304 4° t. 4

Wolumin oprawiony w czarną, koźlą skórę na kartonie. Wycisk ślepy (roślinne wstęgi) i złocony (kwiaty oraz skrócony adres bibliograficzny dzieła). Na karcie tytułowej znajduje się rękopiśmienna notatka wykonana przez Giovanniego Bernardino Bonifacio oraz ekslibris Biblioteki Rady Miasta Gdańska i pieczątka Biblioteki Miejskiej w Gdańsku. Epigrammata antiquae urbis Rzym: Giacomo Mazzocchi, 1521. Ce 7706 4° Oprawa: brunatna skóra ze ślepym wyciskiem o geometryzujących cechach. Wewnątrz dwóch szerokich wstęg (pierwszej w kształcie prostokąta, drugiej w kształcie rombu) wyciśnięta sporych rozmiarów rozeta oraz dwie mniejsze plecionki. Na wyklejce przedniej ręcznie wpisany dystych elegijny z nagłówkiem Roma loquit. Egzemplarz opatrzony ekslibrisem Biblioteki Rady Miasta Gdańska. Paulus Orosius, Historiae adversus paganos Wenecja: Cristoforo de Pensi, Ottaviano Scoto, 1499. XV. 573 Weneckie wydanie pracy historyka i teologa z przełomu IV i V wieku, która w okresie średniowiecza traktowana była jako jeden z podstawowych podręczników do nauczania historii. Tekst został oprawiony w cielęcą skórę ozdobioną ślepym wyciskiem – nad plakietą ze sceną zbiorową wytłoczono tytuł dzieła, wokół natomiast zastosowano ramki wykonane z szerokiej wstęgi zawierającej popiersia świętych. Guillaume Budé, Lexicon sive Dictionarium Graecolatinum Paryż: Jean Crespin, 1562. Cb 1963 2° Okazały słownik grecko-łaciński opracowany przez Guillaume’a Budé, Jacquesa Tussaina i Roberta Constantina został oprawiony w świńską skórę. Wycisk ślepy (szerokie roślinne wstęgi oraz plecionki w stylu orientalizującym w narożnikach plakiety) na okładzinie górnej został uzupełniony wytłoczonym w złocie herbem Gdańska. Ślady zalania na kartach stanowią wspomnienie katastrofy morskiej, jakiej Giovanni Bernardino Bonifacio doświadczył w Zatoce Gdańskiej. Celio Calcagnini, Opera Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1544. Ac 3205 4° Wydrukowane w bazylejskiej oficynie założonej przez Johanna Frobena dzieła pochodzącego z Ferrary humanisty zostały oprawione w brunatną skórę. Ślepy wycisk w postaci

układających się w ramki kwietnych wstęg introligator uzupełnił tłocząc w plakiecie herb Gdańska. Tekst został opatrzony marginaliami wykonanymi ręką Giovanniego Bernardino Bonifacio. Euclides, Elementorum geometricorum libri XV Bazylea: Johann Herwagen, 1537. Cc 6859 4° Traktat Euklidesa został oprawiony w cielęcą skórę ozdobioną ślepymi tłoczeniami. Do czasów spółczesnych zachowały się ascetyczne metalowe guzy mające chronić skórę przed uszkodzeniem podczas użytkowania woluminu. Lucianus Samosatensis, Opera omnia Frankfurt nad Menem: Christian Egenolff, 1538. Cc 11026 4° Opatrzony licznymi marginaliami wykonanymi przez Giovanniego Bernardino Bonifacio wolumin został oprawiony w brunatną skórę ze ślepymi i złoconymi wyciskami. Na ślepo wytłoczono roślinne wstęgi układające się w ramki okalające plakietę, w której umieszczono złote tłoczenie – herb miasta Gdańska (okładzina górna). Na okładzinie dolnej herb zastąpiono kompozycją składającą się z czterech kolumn. Na karcie tytułowej verso umieszczono ekslibris Biblioteki Rady Miasta Gdańska. Lucius Annaeus Seneca, Opera Bazylea: Hieronymus Froben i Johann Herwagen, 1529. Cd 12794 4° Wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku oprawa inspirowana renesansem italskim. Na pergaminie nałożonym na deskę na ślepo wytłoczono rolką i radełkiem roślinne wstęgi. W plakiecie na okładzinie górnej umieszczono złocony herb Gdańska, z kolei na okładzinie dolnej wyobrażono personifikację sprawiedliwości (Iustitia). Hilary z Poitiers, Lucubrationes quotquot extant Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1535. Hb 4637 2° Wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku oprawa została sporządzona z wiśniowej skóry. Na okładzinie górnej zastosowano połączenie ślepego ze złotym wyciskiem – pozbawione wypełnienia delikatne ramki okalają plakietę, w której wytłoczono złocone herby: Prus Królewskich podtrzymywany przez dwa jednorożce oraz, poniżej, miasta Gdańska podtrzymywany przez dwa lwy.

św. Hieronim, Opus epistolarum Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1537. Hb 4502 2° Dzieła świętego Hieronima w kilkutomowej edycji sporządzonej w Bazylei zostały oprawione w barwioną na czarno koźlą skórę ze złotym wyciskiem (w tym nazwisko autora i tytuł dzieła) oraz slepymi tłoczeniami (ramka wykonana radełkiem). Gaius Valerius Flaccus, Argonautica Bolonia: Girolamo Benedetti, 1519. Cd 16072 4° Obecnie podniszczona luksusowa oprawa wykonana z barwionej na czarno koźlej skóry. Na obu okładzinach introligator zastosował połączenie ślepego wycisku (plecionka układająca się w ramkę) ze złoconym (stylizowane lilie w rogach oraz arabeska w centrum lica). Na karcie tytułowej recto naklejono ekslibris Biblioteki Rady Miasta Gdańska zakrywając nim notatkę rękopiśmienną. św. Beda, Collectanea in epistolas divi Pauli apostoli Paryż: Josse Bade, Jean de Roigny, 1534. Hc 3303 2° Opatrzone bogatą drzeworytową bordiurą na karcie tytułowej pisma świętego Bedy zostały oprawione w tym samym warsztacie, co poemat Gaiusa Valeriusa Flaccusa, na co wskazują cechy wspólne obu opraw. Wykonana z barwionej na czarno koźlej skóry ma analogiczne zdobienia.

Z biblioteki rodzinnej Prawdopodobnie w zbiorze książek przekazanym przez Giovanniego Bernardino Bonifacio Radzie Miasta Gdańska znalazły się woluminy niegdyś należące do rodzinnej kolekcji. Wśród nich jedne ze starszych książek – wydane na przełomie XV i XVI wieku. Możliwe, że do ojca markiza należało wenecki wydanie De expetendis et fugiendis rebus opus Giorgio Valli – wydrukowane w oficynie Alda Manuzia i ozdobione ręcznie wykonanymi bordiurami. Niewykluczone, że w posiadłości rodzinnej w Orii znamienitszym obiektem w kolekcji książkowej była kilkutomowa edycja dzieł Giovanniego Pontano wydana w Neapolu przez Sigismondo Mayra nie na papierze, ale na pergaminie, następnie oprawiona w zielony plusz.

Sygn. Ac 4265 2°

Giovanni Boccacio, Genealogiae deorum. De montibus, silvis, fontibus Wenecja: Boneto Locatello, Ottaviano Scoto, 1494. XV. 419 Wspólnie wydane dwa teksty Boccaccia – traktat etymologiczny oraz zbiór mitów stanowiący pewnego rodzaju próbę przeprowadzenia systematyki mitologii. Opatrzony trzynastoma drzeworytami, na których przedstawiono genealogię bogów antycznych druk jest efektem współpracy Boneto Locatello z Ottaviano Scoto. Po 1945 roku wolumin został wtórnie oprawiony. Na kartach pozostały liczne zacieki. Aristoteles, Politica Wenecja: Giorgio Arrivabene, Dziedzice Ottaviano Scoto, 1514. Cc 4624 4° Wenecka edycja Polityki Arystotelesa wydana przez Dziedziców Ottaviano Scoto zawiera przekład pisma greckiego filozofa sporządzony przez humanistę Leonardo Bruniego – biegłego w języku greckim dzięki znajomości z Manuelem Chrysolorasem. Ten pochodzący z Konstantynopola polityk i filozof spopularyzował w Italii literaturę i język grecki. Początkowo nauczał gramatyki i literatury greckiej we Florencji, a jednym z jego pierwszych uczniów był właśnie Bruni. Opracował przekłady Odysei Homera i Państwa Platona oraz podręcznik do nauki gramatyki greckiej. Giorgio Valla, De expetendis et fugiendis rebus opus Wenecja: Aldo Manuzio, 1501. Ac 4265 2° Wolumin opatrzony ręcznie wykonanymi, okazałymi bordiurami na dwóch kartach rozpoczynających tekst. Edycja wenecka pism włoskiego matematyka i filologa powstała w znamienitej oficynie Alda Manuzio. Elegancka forma druku została uzupełniona ręcznymi zdobieniami. Oprawa: XVI wiek; bordowy plusz. Giovanni Pontano, De magnanimitate Neapol: Sigismondo Mayr, 1508. Ac 3937 4° Oprawione w zielony plusz i wydrukowane na pergaminie pisma humanisty Giovanniego Pontano to z jednej strony przykład luksusowych edycji, jakie znaleźć można w kolekcji przekazanej przez Giovanniego Bernardino Bonifacio Radzie Miasta Gdańska, z drugiej książek, które mocniej ucierpiały podczas sztormu, który zatopił okręt markiza podczas jego podróży po Zatoce Gdańskiej. Wynika to z zastosowanego do druku surowca – pergaminu, który pod wpływem zamoczenia uległ wyraźnym zniekształceniom.

Homo viator Geografia,

kartografia

i

literatura

podróżnicza

z

jednej

strony

wyrażały

zainteresowania Bonifacia makrokosmosem, z drugiej natomiast mogły stanowić inspirację podczas 34-letniej tułaczki, na jaką markiz Orii się udał. Obok prac przedstawiających cały ówcześnie znany świat (jak Cosmographiae universalis libri VI Sebastiana Münstera) w skrzyniach wędrowca, nowożytnego Odyseusza, znalazły się również teksty opisujące jego ojczystą Italię (wśród nich wydana w Kolonii Descriptio totius Italiae Leandro Albertiego), czy też podręczniki do nawigacji.

Sygn. Ra 2411 4°

Lilio Gregorio Giraldi, De re nautica Bazylea: Michael Isengrin, 1540. Vc 5134 8° Traktat o nawigacji autorstwa pochodzącego z Ferrary uczonego i poety, humanisty biegłego w znajomości języka greckiego dzięki nauce u Demetriosa Chalkokondylesa. Wolumin podniszczony, z zaciekami, z których część mogła powstać w wyniku zatopienia księgozbioru Giovanniego Bernardino Bonifacio w Zatoce Gdańskiej. Sebastian Münster, Cosmographiae universalis libri VI Bazylea: Heinrich Petri, 1559. Ra 2411 4° Cosmographiae universalis libri VI to najważniejsza praca w dorobku szwajcarskiego humanisty, wydawcy i geografa Sebastiana Münstera. Dzieło, opatrzone licznymi drzeworytami przedstawiającymi mapy i widoki miast, powstało dzięki współpracy z Münsterem ponad 100 uczonych, podróżników, drzeworytników. Opisy Europy, Azji i Afryki uwzględniają przedstawienie mieszkańców, ich zwyczajów, wierzenia oraz ważniejsze miasta. Prezentowany egzemplarz został oprawiony w świńską skórę, na której wytłoczono złocony herb Miasta Gdańska. Lucas Janszoon Waghenaer, Speculum nauticum Antwerpia: Jean Bellère, 1591. B IV 3 (M) Atlas morski autorstwa holenderskiego kartografa bogato zdobiony mapami. Wydany w Antwerpii, daje wyraz zainteresowaniom Europejczyków zarówno ich ziemiami, jak i odległymi lądami i morzami. Leandro Alberti, Descriptio totius Italiae Kolonia: Dietrich Baum, 1567. Nf 94 2° Sporych rozmiarów traktat, w którym Alberti opisuje Italię. Wolumin opatrzony okazałą oprawą w stylu renesansu italskiego – na świńskiej skórze zastosowano ślepe tłoki wyobrażające między innymi personifikację cnoty w renesansowym stroju w plakiecie. Na kartach zachowały się marginalia sporządzone ręką Giovanniego Bernardino Bonifacio. Caius Iulius Solinus, Polyhistor Bazylea: Michael Isengrin, 1543. Cd 13652 4°

Współoprawny z mowami Dio Chrysostoma Polyhistor Caiusa Iuliusa Solinusa to opis świata antycznego od Hiszpanii po Indie. Z pismem została wydana również De chorographia Pomponiusza Meli. Teksty zostały opatrzone drzeworytami. Kegeler Jeremias, Cyrkiel mosiężny z podziałką współrzędnych sferycznych Gdańsk 1668

Zainteresowania naukami przyrodniczymi i ścisłymi Ciekawość wszechświata, zasad nim rządzących zaowocowała lekturą pism przyrodniczych, medycznych, matematycznych, astronomicznych. Bonifacio interesował się ustaleniami uczonych antycznych (jak medyk Pedanius Dioskorides, czy też matematyk Euklides) i nowożytnych. Zielnik Ottona Brunfelsa, traktat astronomiczny Johannesa de Sacrobosco, pisma Conrada Gesnera i inne prace z zakresu nauk przyrodniczych i ścisłych noszą, podobnie jak pisma humanistyczne, ślady żywej lektury – notatki na marginesach sporządzane przez zaczytanego markiza. Zapiski właściciela do dziśdają świadectwo jego oczytania i wszechstronności.

Sygn. Ub 2220 4°

Otto Brunfels, Herbarium Strasburg: Johann Schott, 1539. Ub 2220 4° W kolekcji Giovanniego Bernardino Bonifacio znajdował się jeden z ważniejszych nowożytnych zielników – Herbarium Ottona Brunfelsa – botanika, lekarza i kaznodziei pochodzącego z Moguncji. Do dziś Brungfelsa uważa się za jednego z najważniejszych przedstawicieli niemieckiej botaniki. Drzeworytowe przedstawienia roślin w prezentowanym woluminie zostały ręcznie pokolorowane, co nadaje książce cech obiektu bibliofilskiego. Guillaume Rondelet, Libri de piscibus marinis Lyon: Macé Bonhomme, 1554-1555. Uc 4796 4° Zainteresowania Giovanniego Bernardino Bonifacio morską fauną rozwijać się mogły dzięki lekturze między innymi Libri de piscibus marinis Guillaume’a Rondeleta. Dwutomowe wydanie sporządzone w Lyonie zostało opatrzone drzeworytowymi przedstawieniami ryb morskich. Charles Estienne, De dissectione partium corporis humani libri tres Paryż: Simon de Colines, 1545. XIX f. 13 Pod koniec pierwszej połowy XVI wieku europejska anatomia doświadczyła ogromnego rozwoju przede wszystkim za sprawą wydania w1543 roku w bazylejskiej oficynie Johanna Oporinusa atlasu anatomicznego Andreasa Vesaliusa. Z pewnością badania Vesaliusa były znane Giovanniemu Bernardino Bonifacio, a jego zainteresowania medycyną i anatomią zaowocowały lekturą traktatu na temat sekcji zwłok autorstwa Charlesa Estienne’a – lekarza pochodzącego ze słynnej rodziny francuskich drukarzy. Wywód autora został opatrzony drzeworytami, na których wyobrażono ludzkie ciało. Johannes de Sacrobosco, Sphaera mundi Wenecja: Ottaviano Scotto, 1490. XV. 156 adl. W kręgu zainteresowań Giovanniego Bernardino Bonifacio znajdowała się również astronomia. Wśród woluminów przekazanych przez markiza Radzie Miasta Gdańska znalazł się traktacik Johannesa de Sacrobosco. Ten skromny objętościowo tekst autorstwa średniowiecznego mnicha i astronoma miał ogromny wpływ na kolejne pokolenia uczonych. W prezentowanej weneckiej edycji wydrukowanej przez Ottaviano Scoto tekst Sacrobosco został wydany z pismami Georga von Peuerbacha i Johannesa Regiomontanusa, dzięki czemu

czytelnik miał możliwość pełniejszego zapoznania się z badaniami na temat Almagestu Klaudiusza Ptolemeusza. Conrad Gesner, De omni rerum fossilium genere, gemmis, lapidibus, metallis et huiusmodi Zurych: Hans Jakob Gessner, 1565. Ua 2719 8° W księgozbiorze Giovanniego Bernardino Bonifacio nie mogło zabraknąć pism Conrada Gessnera. Ów pochodzący z Zurychu lekarz, przyrodnik i filolog (by wymienić tylko te trzy dziedziny wiedzy, jakimi się zajmował) zasłynął jako wydawca i komentator pism starożytnych i nowożytnych autorów. W swych pismach dawał wyraz podejściu bibliograficznemu i encyklopedystycznemu tworząc różnego rodzaju zestawienia i systematyki. Zwieńczeniem jego prac stała się Bibliotheca universalis – uniwersalna bibliografia pism w języku łacińskim, greckim i hebrajskim zebranych w około 15000 pozycji. Giambattista Della Porta, Magia naturalis Lyon: Guillaume Rouillé, 1561. Va 1565 8° Podręcznik alchemii autorstwa botanika, lekarza, filozofa, kryptologa, wynalazcy – Giambattisty Della Porta. Wolumin pierwotnie znajdował się w kolekcji Giovanniego Bernardino Bonifacio, kolejnym poświadczonym właścicielem był gdański rajca oraz protobibliotekarz Biblioteki Rady Miasta Gdańska Adrian Engelke, którego ekslibris znajduje się na karcie tytułowej verso. Prawdopodobnie książka została sprzedana podczas aukcji dubletów, którą zorganizowano w pierwszej połowie XVII wieku, stąd zmiana właściciela. Girolamo Cardano, De rerum varietate Bazylea: Heinrich Petri, 1557. Sa 4439 2° Opatrzony marginaliami sporządzonymi przez Giovanniego Bernardino Bonifacio traktat pochodzącego z Pawii lekarza, astronoma, chemika, biologa i matematyka. Bazylejskie wydanie, które wyszło spod pras oficyny Heinricha Petriego jest dość ascetyczne pod względem estetycznym – drukarz umieścił niewielkie drzeworytowe inicjały oraz takież ilustracje. Prezentowany wolumin z księgozbioru markiza jest kolejnym tomem oprawionym w Gdańsku.

Wiara, moralność, teologia Jednym z ważniejszych elementów życia były dla Bonifacia poszukiwania kontaktu z absolutem. Stąd pogłębione lektury pism teologicznych – komentarzy Ojców Kościoła, czy też traktatów autorstwa reformatorów – stąd również zainteresowanie nowymi prądami religijnymi, członkostwo w kręgu Valdesa, w końcu ucieczka z ojczyzny i 34-letnia tułaczka po Europie.

Sygn. Ha 3 8°

John Wycliffe, Dialogorum libri quattuor Wormacja: Peter Schöffer, 1525. Ha 3 8° Wśród literatury teologicznej pilnie czytanej przez Giovanniego Bernardino Bonifacio znajdują się dialogi angielskiego reformatora Kościoła, teologa uznawanego za prekursora reformacji. Biblia interprete S.Castellione Bazylea: Johann Oporinus, 1556. Hd 10586 2° Przekład na język francuski Biblii sporządzony przez Sebastiéna Castelliona. Prezentowany wolumin pochodzi z księgozbioru Bartholomaeusa Schachmanna. Wiadomo, że taką samą edycję posiadał Giovanni Bernardino Bonifacio, jednak egzemplarz ten nie zachował się w zbiorach Biblioteki Gdańskiej. Może został sprzedany podczas jednej z aukcji dubletów? A może trafił, jako dar, do księgozbioru Schachmanna, po czym burmistrz Gdańska, który ufundował epitafium ku czci uciekiniera z Orii, przekazał wolumin do zbiorów ojczystej biblioteki? Psalterium S. Castellione interprete Bazylea: Johann Oporinus, 1556. Hd 23060 8° Bazylejskie wydanie psałterza zostało wydrukowane przez jednego ze znamienitszych XVIwiecznych drukarzy – Johanna Oporinusa. Świetnie wykształcony, Oporinus, zanim założył oficynę wydawniczą, wykładał na uniwersytecie w Bazylei język grecki. Mino Celsi, In haereticis coercendis quatenus progredi liceat [Bazylea?, Strasburg?: s.n.,] 1577. XX C o 240 Dzieje włoskiego uczonego Mino Celsiego były podobne do kolejów losu Giovanniego Bernardino Bonifacio. Jako obrońca protestantyzmu zmuszony był uciekać do Bazylei, gdzie chroniło się wielu italskich wygnańców wiary. Prezentowana praca to apel w sprawie tolerancji odmiennych wyznań. Poetae Christiani veteres Wenecja: Aldo Manuzio, 1501/1502. Cd 11727 8⁰ Wydany w weneckiej oficynie Alda Manuzio zbiór poezji chrześcijańskiej. Justus Menius, In Samuelis librum priorem enarratio

Wittenberga: Hans Lufft, 1532. Hd 21469 8° Wittenberska oficyna Hansa Luffta była jednym z bastionów luteranizmu. Nazywany drukarzem Biblii z uwagi na wydanie w 1534 roku Biblii w tłumaczeniu Martina Lutra, w kolejnych latach wydał ponad 100.000 kopii Pisma Świętego w języku niemieckim. Dodatkowo można go uznać za nieoficjalnego drukarza Martina Lutra, albowiem regularnie wydawał pisma reformatora. św. Hieronim, Opera Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1537. Hb 4502 2° Kolejny tom wydanych w bazylejskiej oficynie założonej przez Johanna Frobena dzieł świętego Hieronima. Ojcowie Kościoła należeli do tradycyjnych lektur Giovanniego Bernardino Bonifacio. Lactantius, Divinarum institutionum libri VII Lyon: Jean de Tournes i Guillaume Gazeau, 1561. Hb 4770 8° Edycja dzieła retora i apologety chrześcijańskiego. Giovanni Bernardino Bonifacio poddał tekst uważnej lekturze pozostawiając na marginesach księgi liczne notatki.

Miłośnik antyku Okazale w księgozbiorze Bonifacia prezentują się teksty autorów antycznych. Wydawane w najznamienitszych europejskich oficynach, między innymi u Alda Manuzia w Wenecji, Johanna Oporinusa w Bazylei, czy też Lucantonio Giunty w Wenecji, do dziś zachwycają nie tylko elegancką formą, ale i treścią – starannym opracowywaniem edycji pism klasyków. W kolekcji markiza nie brak editiones principes – pierwszych wydań drukowanych pism autorów antycznych, które już w momencie przekazania Radzie Miasta Gdańska miały znaczną wartość zarówno materialną, jak i naukową.

Sygn. XV. 696

Publius Vergilius Maro, Opera Wenecja: Dziedzice Lucantonio Giunty, 1554. Cd 16667 4° Wydanie wszystkich pism rzymskiego poety Wergiliusza w warstwie graficznej będące plagiatem edycji opracowanej i wydanej w 1502 roku przez Sebastiana Branta i Johanna Grüningera.

Dziedzice

Lucantonio

Giunty



weneckiego

drukarza

będącego

najpoważniejszym konkurentem Alda Manuzio na weneckim rynku wydawniczym – skopiowali, dość nieudolnie, drzeworyty zdobiące wskazaną wyżej edycję strasburską. Quintus Horatius Flaccus, Poemata omnia Wenecja: Giovanni Tacuino, 1538. Cd 6268 4° Współoprawne z poezją Owidiusza wszystkie dzieła jednego z najwybitniejszych rzymskich poetów Horacego. Tekst w przestarzałym już w latach 30-tych XVI wieku układzie (tak zwany modus modernus, czyli tekst właściwy na środku strony, okolony przez komentarze) został opatrzony ilustracyjnym komentarzem wykonanym techniką drzeworytową. Karta tytułowa została ozdobiona okazałą drzeworytową bordiurą i wydrukowana na czerwonoczarno. Lucius Annaeus Seneca, Flores selecti ex omnibus illius operibus, per Erasmum Roterodamum vero iudicio emendatis atque correctis Wenecja: Speranza, 1554. Cc 8605 8° Wśród pism autorów starożytnych znajdujących się w kolekcji markiza Orii wskazać można edycje przygotowane przez najznamienitszych humanistów. Przykładem jest weneckie wydanie fragmentów z Seneki opracowane na podstawie edycji sporządzonej przez Erazma z Rotterdamu. W pergaminowej oprawie wiązanej rzemieniem oprócz Seneki kryje się Hypomnīma eis ta tōn Pythagoreiōn epi ta chrysa Hieroclesa Alexandrinusa. Na kartach tytułowych obu tekstów zamieszczono sygnet drukarski o quasi-emblematycznej formie: sentencja rozpoczynająca się od słów Beatus vir cuius est Dominus spes eius (Błogosławiony mąż, którego panem jest jego nadzieja) stanowi komentarz do drzeworytowego przedstawienia postaci kobiecej – personifikacji nadziei. Plato, Operum a Marsilio Ficino translatorvm tomus tertius Lyon: Jean de Tournes, 1550. Cc 12899 8°

W biblioteczce Giovanniego Bernardino Bonifacio nie mogło zabraknąć pism greckiego filozofa Platona. Prezentowany wolumin zawiera tłumaczenie nauk filozofa na język łaciński sporządzone przez neoplatonika, założyciela Accademia Platonica we Florencji Marsilio Ficino. Na karcie tytułowej Jean de Tournes umieścił swój sygnet drukarski opatrzony dewizą Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris (Nie czyń drugiemu co tobie niemiłe). Marcus Tullius Cicero, Opera Bazylea: Johann Herwagen, 1539-1540. Cd 2910 2° Nie bez przesady można stwierdzić, że każdy liczący się drukarz renesansowy w trakcie swej kariery wydał przynajmniej jedno pismo Cycerona. Podobnie każdy renesansowy kolekcjoner ksiąg w swym zasobie posiadał przynajmniej jedno dzieło rzymskiego mówcy. Nie inaczej jest z Giovannim Bernardino Bonifacio. Prezentowana edycja powstała w Bazylei; drukarz Johann Herwagen wydał cztery potężne foliały pism Rzymianina. Teksty noszą ślady żywej lektury markiza – na marginesach zostawił liczne marginalia, w tym znaki edytorskie. Theocritus, Bucolica Wenecja: Aldo Manuzio, 1495-1496. XV. 696 Editio princeps (pierwsze wydanie) sielanek greckiego poety Teokryta. Książka powstała w weneckiej oficynie drukarskiej Alda Manuzio, który specjalizował się w opracowywaniu edycji tekstów greckich. Oprócz drukarni założył towarzystwo naukowe – Aldi Neacademia, którego członkowie, mieniący się zagorzałymi filhellenami, zobowiązywali się do propagowania greckiej literatury, kultury i języka. Efektem towarzystwa były liczne edycje pism starożytnych Greków, w tym niemało pierwszych wydań w języku oryginalnym. Na marginesie prezentowanego egzemplarza ręcznie wpisane tłumaczenie tekstu na język łaciński. Marginalia zostały przycięte podczas wtórnego oprawiania w XIX wieku. Aeschylus, Promītheus desmōtīs Paryż: Adrien Turnèbe, 1552. Cc 2125 8° Paryskie wydanie tragedii Ajschylosa zostało sporządzone przez francuskiego poetę, profesora greki i greckiej filozofii, tłumacza z greki na francuski oraz wydawcę Adriena Turnèbe. Na karcie tytułowej recto Giovanni Bernardino Bonifacio wpisał fragment z Kwintyliana, w którym Rzymianin pokrótce przedstawia sylwetkę Ajschylosa (podobny zabieg markiz zastosował między innymi na karcie tytułowej weneckiej edycji Herodota).

Humanista Bonifacio – humanista chętnie czytywał pisma innych humanistów. Jego zainteresowania uzewnętrzniały się w lekturze Francesco Petrarki, Giovanniego Boccaccia, czy też Pietro Bembo, a także w kolekcjonowaniu rękopisów będących przykładem eleganckiej italskiej humanistycznej antykwy. Podobnie jak inni wykształceni możnowładcy, markiz czuł powołanie w roli mecenasa kultury i nauki, w związku z czym pomagał finansowo młodym twórcom wydawać dzieła, a także planował samodzielnie opracowywać edycje ciekawszych pism (stąd w jego kolekcji rękopis z Epistolae varii argumenti Antoniusa Galateusa.

Sygn. Dk 2382 8°

Antonius Galateus, Epistolae varii argumenti XVI wiek. Ms. 2445 Już w młodym wieku Giovanni Bernardino Bonifacio zaangażował się w mecenat, którym obejmował obiecujących twórców. Działalność tę rozwinął poprzez finansowanie edycji pism uczonych, jak wydanie De situ Japigiae Antoniusa Galateusa w 1558 roku. Planował również wydać listy owego humanisty i lekarza, stąd w jego kolekcji rękopis korespondencji. Marcus Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum libri 5 Początek XV wieku. Ms. 2388 Kaligraficzny rękopis traktatu rzymskiego mówcy jest przykładem eleganckiej italskiej humanistycznej antykwy. Pierwsza karta tekstu recto została opatrzona złoconym inicjałem. Lodovico Dolce, Il Roffiano Wenecja: Gabriele Giolito de Ferrari, 1552. Dk 2382 8° Komedia autorstwa Lodovico Dolce, który zasłynął przede wszystkim jako teoretyk malarstwa. Pozostawił jednak po sobie pisma bardzo różnorodne: traktaty dotyczące sztuki, tragedie inspirowane mitologią, komedie, pisma historyczne, romanse, a także klasyczny epos o Eneaszu. Prezentowany wolumin jest przykładem książek oprawionych w rękopis na pergaminie. Francesco Alunno, Fabrica del mondo nella quale si contengono tutte le voci di Dante, del Petrarca, del Boccaccio, et d'altri buoni autori Wenecja: Niccolo Bascarini, 1548. Dk 855 2° Znajdujący się początkowo w posiadaniu Giovanniego Bernardino Bonifacio, następnie przekazany przez niego Radzie Miasta Gdańska wolumin, w niejasnych okolicznościach (może podczas jednej z aukcji dubletów) opuścił zbiory biblioteki i trafił do kolekcji gdańskiego patrycjusza i bibliofila Heinricha Schwartzwalda, który na karcie tytułowej verso pierwszego tekstu umieścił swój ekslibris. Po jego śmierci wolumin wrócił do zasobów Biblioteki Rady Miasta Gdańska. Księga jest zaopatrzona w oryginalną XVI-wieczną oprawę wykonaną ze świńskiej skóry na desce i opatrzona dwoma zapięciami. Pietro Bembo, Rime Wenecja: Giovanni Antonio Nicolini da Sabio, 1535. Dk 1805 8°

Humanista, filolog, poeta i kardynał Pietro Bembo zasłynął swą elegancką, erudycyjną łaciną, stając się jednym z najgorliwszych wyznawców cyceronianizmu, czyli naśladownictwa stylu Cycerona. Wiersze jednak pisał w języku włoskim. Prezentowana wenecka edycja to drugie wydanie poezji Bembo. Giovanni Boccaccio, Decameron Wenecja: Giovanni Griffio, 1549. Dk 1880 8° W księgozbiorze Giovanniego Bernardino Bonifacio nie mogło zabraknąć pism Giovanniego Boccaccio z jego Decameronem na czele. Weneckie wydanie z 1549 roku to efekt współpracy drukarza Giovanniego Griffio i edytora Francesco Sansovino. Prezentowany wolumin w nieznanym momencie, prawdopodobnie podczas aukcji dubletów przeprowadzonej już w pierwszej połowie XVII wieku, opuścił zbiory biblioteczne, po czym trafił do księgozbioru gdańskiego patrycjusza Heinricha Schwarzwalda, o czym świadczy jego ekslibris wklejony na kartę tytułową verso. Po śmierci gdańszczanina, wolumin, wraz z innymi pozycjami z kolekcji owego bibliofila, powrócił do zasobu Biblioteki Rady Miasta Gdańska. Francesco Petrarca, Opera Wenecja: Simone Bevilacqua Pavense, 1502. Ac 3894 2º Wśród kilku edycji pism Petrarki znajdujących się w zbiorach Giovanniego Bernardino Bonifacio znajdowało się prezentowane wydanie sporządzone w Wenecji. Nad procesem drukowania czuwał Simone Bevilacqua z Pawii, który swoje dzieła sygnował znakiem wyobrażającym uschnięte drzewo o dwóch splecionych konarach, z których zwieszały się tarcze z wyobrażeniem koron. U szczytu drzewa znajdował się ptak, prawdopodobnie orzeł. Aristoteles, De cura rei familiaris liber I Leonhardo Aretino interprete XV wiek. Ms. 2369 Kolejny przykład rękopisu spisanego humanistyczną antykwą. Pierwsza karta rękopisu – sporządzonego przez Leonharda Aretino przekładu na język łaciński De cura rei familiaris greckiego filozofa Arystotelesa – została opatrzona nie tylko ozdobnym inicjałem, ale i umiejscowionym na dolnym marginesie kolorowym rysunkiem. Wyobrażono na nim dwie jaszczurki, a pomiędzy nimi herb. Leonardus Aretinus, Isagogicon moralis discipline ad Galeotum Ricasolanum 1401 r. Ms. 2434

Podobnie jak rękopis Cycerona i Arystotelesa z kolekcji Giovanniego Bernardino Bonifacio, również prezentowany egzemplarz stanowi przykład humanistycznej antykwy. Razem tworzą one niepowtarzalną w skali całego księgozbioru PAN Biblioteki Gdańskiej grupkę manuskryptów reprezentujących ów styl.

Okres gdański Ostatnich sześć lat życia (z krótką przerwą wykorzystaną na podróż na Litwę) Bonifacio przeżył w Gdańsku. Tu Rada Miasta zapewniła mu wikt i opierunek, tu sam Bonifacio zdeponował swój księgozbiór, który służyć miał nie tylko następnym pokoleniom studentów Gimnazjum Gdańskiego, ale i każdemu spragnionemu wiedzy przybyszowi. Zgodnie z wolą markiza kolekcja miała być udostępniana publicznie, tak też się stało. Markiz u schyłku swego życia mógł obserwować dzieło będące wynikiem jego własnej umowy z Radą Miasta Gdańska – działającą Bibliotekę Rady Miasta Gdańska, której założycielskim księgozbiorem były woluminy przybysza z Orii.

Sygn. Fb 10 8° adl. 28

Giovanni Bernardino Bonifacio, Miscellanea hymnorum, epigrammatum, et paradoxorum quorundam Gdańsk: Jakub Rhode, 1599. Ma 3939 8º adl. 9 Fb 10 8° adl. 28 Cf 2960 8° Dwa lata po śmierci Giovanniego Bernardino Bonifacio, w gdańskiej oficynie Jakuba Rhodego Andreas Wels wydał zbiór poezji autorstwa markiza Orii. Pracę opatrzył wstępem, w którym przedstawił sylwetkę italskiego tułacza. Tekst rozpoczyna drzeworytowy wizerunek młodego, 32-letniego Bonifacio, na końcu natomiast przedstawiono markiza w wieku 50 lat. Jednym z utworów zawartych w zbiorze jest Testament – poetyckie pożegnanie z życiem, wyznanie grzechów oraz przedstawienie dyspozycji odnośnie pozostawionego majątku. Quinto Mario Corrado, Epistolarum libri VIII Wenecja: Giovanni Andrea Valvassori, 1565. Qa 2771 8° Weneckie wydanie listów pochodzącego z Orii humanisty nosi ślady uważnej lektury Giovanniego Bernardino Bonifacio w postaci marginaliów. Giovanni Bernardino Bonifacio, Gedichte auf den Tod eines Hündchens Viôla XVI wiek. Ms. 2437 Podczas długiej tułaczki Giovanniego Bernardino Bonifacio po Europie, jednym z towarzyszy podróży wygnańca wiary był wierny pies – Viola. Po jego śmierci osamotniony markiz Orii, wzorem poetów rzymskich, ułożył poezję na cześć martwego zwierzęcia. Utwory te, zachowane w rękopisie, Bonifacio przekazał Radzie Miasta Gdańska wraz ze swym księgozbiorem. Wiersze z jednej strony oddają umiejętności poetyckie i językowe autora, z drugiej natomiast są wzruszającym wyrazem samotności człowieka oraz przyjaźni, jaką można nawiązać ze zwierzęciem. Laura Terracina, Discorso sopra tutti i primi canti d'Orlando furioso Wenecja: Gabriele Giolito de Ferrari, 1550. Dk 3688 8° Giovanni Bernardino Bonifacio w młodzieńczych latach zasłynął jako hojny mecenas. Jako pokłosie owej działalności wskazać można dedykację dla markiza Orii zamieszczoną w Discorso sopra tutti i primi canti d'Orlando furioso Laury Terraciny. Podobnie jak wiele innych woluminów z jego zbioru, również prezentowany egzemplarz ma ślady po

zawilgoceniu, do jakiego doszło podczas sztormu, który zatopił okręt markiza w Zatoce Gdańskiej. Index librorum, qui ex donatione munificentia et liberalitate philomusorum Bibliothecae magnifici et amplissimi Senatus Gedanensis inserti sunt Gdańsk, 1596-1782. Cat. Bibl. 1 Pierwszy inwentarz Biblioteki Rady Miasta Gdańska prowadzony w latach 1596-1782. Rozpoczynający go wpis dotyczy Giovanniego Bernardino Bonifacio – jego ucieczki z rodzinnej Italii, przybycia do Gdańska oraz przekazania kolekcji książek Radzie Miasta Gdańska. Po owym wstępie następuje spis woluminów, którymi markiz Orii obdarował miasto. Książki zostały podzielone na kilka grup tematycznych, co ułatwiało zaznajomienie się z księgozbiorem. Aussagen des Danziger Gerichtverwandten Walter v. Holten, des Dr. med. Theophilus Homodei und des Kaufmanns Johann Luchsen über ihren Verkehr mit Giovanni Bernardino Bonifacio [Gdańsk] 1600. Ms. 837 Spisane ręcznie wspomnienie ze spotkania gdańszczan Walthera von Holtera, Gottlieba Homodeusa i Johanna Luchsena z Giovannim Bernardino Bonifacio. Markiz Orii, uciekinier z ojczystej Italii z powodów religijnych, ostatnie lata życia spędził w Gdańsku, korzystając z gościny Rady Miasta.

Kartografia Petrus Miotte, Plan Neapolu Rzym, 1648. Peter Willer, Plan Gdańska Amsterdam, 1687. Loui Renard, Mapa morska Bałtyku Amsterdam, 1739. Johann Baptista Homann, Plan Neapolu Norymberga, 1727. Justus Danckerts, Mapa Europy Amsterdam, ok. 1680. François Halma, Mapa Italii Amsterdam, ok. 1700.

Grafika Hendrik Hondius (?), Johann Calvin Koniec XVI w. Martin Luther Erfurt, 1648. Wizerunek wiary chrześcijańskiej Koniec XVI w. Aegidius Dickmann, Widok ogólny Gdańska oraz pierwszy plan miasta Gdańsk, 1617. Król Polski Zygmunt II August Jagiellon 2-ga połowa XVI w. Anton Möller, Widok ogólny Gdańska od południowego zachodu Gdańsk, 1592/1593. Friedrich van Hulsius, Papież Klemens VIII [B.m., b.r.] Warsztat Antona Möllera, Bartholomäus Schachmann Gdańsk, 1605. Maria I Tudor [B.m, b.r.]