5
FINKATZEKO ETA ZABALTZEKO FITXAK
LEHEN HEZKUNTZA
Ingurunearen Ezaguera
Finkatzeko fitxak 1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa 7. fitxa 8. fitxa 9. fitxa 10. fitxa 11. fitxa 12. fitxa 13. fitxa 14. fitxa 15. fitxa 16. fitxa 17. fitxa 18. fitxa 19. fitxa 20. fitxa 21. fitxa 22. fitxa 23. fitxa 24. fitxa 25. fitxa 26. fitxa 27. fitxa 28. fitxa 29. fitxa 30. fitxa 31. fitxa 32. fitxa 33. fitxa 34. fitxa 35. fitxa
Zelula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak . . . . . Bakterioak, onddoak, algak eta protozooak . . . . . Landare taldeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fotosintesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Landareen ugalketa sexuala. . . . . . . . . . . . . . . . . . Landareen ugalketa asexuala . . . . . . . . . . . . . . . . Ekosistemak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Izaki bizidunen arteko harremanak . . . . . . . . . . . . Gizakiak eta ingurunea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ingurumena babestea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lurraren geruzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lurrazala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lurraren barne-energia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lurrazaleko harriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eguzki-sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Unibertsoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espazioaren esplorazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Materia eta zer propietate dituen . . . . . . . . . . . . . . Nahasteak eta substantzia puruak . . . . . . . . . . . . Egoera-aldaketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aldaketa kimikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Higidura eta abiadura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grabitate-indarra eta higidura . . . . . . . . . . . . . . . . Makina bakunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iberiar goi-ordokia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mendiak eta sakonuneak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kostaldeak eta uharteak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espainiako erliebea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espainiako klimak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klima mediterraneoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendikoa. . . . Ibaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Isurialdeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espainiako ibaien isurialdeak . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37
36. fitxa 37. fitxa 38. fitxa 39. fitxa 40. fitxa 41. fitxa 42. fitxa 43. fitxa 44. fitxa 45. fitxa 46. fitxa 47. fitxa 48. fitxa 49. fitxa 50. fitxa 51. fitxa
Gainazaleko urak eta lurpeko urak . . . . . . . . . . . . Biztanleria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espainiako biztanleria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Biztanleria eta ekonomia-jarduerak . . . . . . . . . . . . Zerbitzuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Espainiaren lurralde-antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . Espainiako erakundeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historiaurrea. Paleolitoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Neolitoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metal Aroa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak . . . . . . . . . . Erromatar Hispania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erdi Aroaren hasiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erdi Aroaren amaiera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Al Andalusko bizimodua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kristau-erresumetako bizimodua . . . . . . . . . . . . . .
38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53
Zabaltzeko fitxak 1. fitxa 2. fitxa 3. fitxa 4. fitxa 5. fitxa 6. fitxa 7. fitxa 8. fitxa 9. fitxa 10. fitxa 11. fitxa 12. fitxa 13. fitxa 14. fitxa 15. fitxa
.......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... .......................................... ..........................................
54 56 58 60 62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82
Erantzunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Zubia Santillana
133003 _ 0001-0096.indd 1
9/9/09 12:52:42
Finkatzeko eta zabalatzeko fitxak Ingurunearen Ezaguera 5 Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Lehen Hezkuntzako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta José Tomás Henaoren zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.
Irudiak: Jordi Baeza, Paul Coulbois, Carlos Fernández, Digitalartis, José Santos eta Bartolomé Seguí Hizkuntza-egokitzapena: Ramon Olasagasti Edizioa: Ainhoa Basterretxea, Mar García González eta Ana Sánchez-Ramal
© 2009 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L. Legizamon poligonoa Gipuzkoa kalea, 31 48450 Etxebarri (Bizkaia) Inprimatzailea
EK: 133003 Lege-gordailua:
Lan hau egile-eskubideei buruzko legeek babestuta dago eta Zubia-Santillanari dagokio haren jabetza intelektuala. Legezko erabiltzaileei ikasgelan erabiltzeko fotokopiak egitea bakarrik zaie zilegi. Debekatuta dago baimendutakoez bestera erabiltzea, batez ere merkataritza-helburuekin erabiltzen bada.
133003 _ 0001-0096.indd 2
15/9/09 17:29:05
Finkatzeko
1
Zelula
Izena
Data
Gogoratu
Izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daude. ●
Zelulak likido lodi batez betetako zakutxo modukoak dira, eta hiru zati dituzte: mintza, nukleoa eta zitoplasma.
●
Zelulak bizirik daude, eta nutrizio-, harreman- eta ugalketa-funtzioak egiten dituzte.
1. Idatzi irudian zelularen zatien izenak.
2. Esan zelularen zer zatiri buruz ari den haur bakoitza. Zelularen funtzionamendua kontrolatzen duen zatia. Zati honetan daude organuluak; organulu bakoitzak funtzio bat du.
Zelula eta kanpoaldea bereizten dituen zatia.
3. Idatzi animalia-zelula ala landare-zelula diren. Ondoren, osatu testua.
c
c
Animalia-zelulen eta landare-zelulen arteko aldea hau da:
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 3
3
15/9/09 17:29:05
Finkatzeko
2
Ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak
Izena
Data
Gogoratu
Izaki zelulaniztunak (animaliak eta landareak, esaterako) zelula ugariz osatuta daude. ●
Zelula berdinak lotzean, ehunak sortzen dira.
●
Zenbait ehun lotu egiten dira elkarrekin lan egiteko, eta organo bat osatzen dute.
●
Organoak lotu egiten dira sistemak eta aparatuak osatzeko.
●
Sistemek eta aparatuek elkarrekin lan egiten dute, organismo bat osatzeko.
1. Ordenatu soilenetik hasi eta konplexuenera. aparatua
zelula
organismoa
organoa
1.
2.
3.
4.
ehuna
5. 2. Idatzi bina adibide. ●
Ehunak
c
●
Organoak
c
●
Aparatuak
c
3. Definitu zure hitzak erabiliz zer den organismo bat. Organismo bat
4. Osatu esaldi hauek. ●
beste izaki bizidun batzuk jaten dituzten izaki bizidun zelulaniztunak dira.
●
beren elikagaiak sortzen dituzten izaki bizidun zelulaniztunak dira.
4
133003 _ 0001-0096.indd 4
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:43
Finkatzeko
3
Bakterioak, onddoak, algak eta protozooak
Izena
Data
Gogoratu ●
Onddoak izaki zelulaniztunak dira. Ez dira tokiz aldatzen, baina ez dituzte beren elikagaiak sortzen landareen moduan; onddoek beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte, animalien antzera.
●
Bakterioak izaki zelulabakarrak dira; haien zelula landare-zelulak eta animalia-zelulak baino txikiagoa eta bakunagoa da.
●
Algak eta protozooak izaki bizidunen bosgarren erreinukoak dira. Protozooak zelulabakarrak edo zelulaniztunak izan daitezke.
1. Idatzi izaki bizidunen bost erreinuak. 1.
2.
3.
4. 5.
2. Erantzun galdera hauei. ●
Zergatik dira bakterioak izaki bizidun txikienak?
●
Nondik lortzen dituzte onddoek elikagaiak?
3. Osatu testua hitz hauek erabilita. protozooak
zelulabakarrak
bakterioa
zelulaniztunak
izaki bizidunen erreinu bat dira. Izaki
zelula dira,
eta haien
landareena eta animaliena baino bakunagoa da.
Algak eta
izaki bizidunen bosgarren erreinukoak dira;
protozooak zelulabakarrak edo
izan daitezke.
4. Idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada. Perretxikoa onddo mota jakin bat da. Bakterio guztiak izaki zelulaniztunak dira. Algak onddoen erreinukoak dira. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 5
5
9/9/09 12:52:43
Finkatzeko
4
Landare taldeak
Izena
Data
Gogoratu
Bi motatako landareak daude: lorerik gabeko landareak eta loredunak. ●
Lorerik gabeko landareek ez dute ez hazirik ez fruiturik, eta esporen bidez ugaltzen dira; lorerik gabekoen artean, bi talde nagusi daude: goroldioa eta iratzea.
●
Loredun landareak lore eta hazien bidez ugaltzen dira; loredun bi talde daude: gimnospermoak, haziak bai baina fruiturik ez dutenak, eta angiospermoak, haziak eta fruituak dituztenak.
1. Osatu eskema.
Lorerik gabeko landareak
Landare motak
2. Idatzi landare bakoitzaren azpian angiospermoa ala gimnospermoa den.
3. Osatu testua hitz hauek erabilita. lorerik
sustrairik
goroldioa
eta landare dira.
esporak
landare
iratze
eduki gabe ugaltzen diren bi beste
batzuk sortzen dituzten zelula
bereziak dira, eta baliagarriak izango zaizkie ugaltzeko. Goroldioek ezin dute urik hartu, ez baitute
6
133003 _ 0001-0096.indd 6
; horregatik, oso leku hezeetan bizi dira.
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:43
Finkatzeko
5
Fotosintesia
Izena
Data
Gogoratu ●
Fotosintesiaren bidez, landareek elikagai bihurtzen dute airetik hartzen duten karbono dioxidoa, eta lurzorutik hartzen dituzten ura eta gatz mineralak. Eguzki-argiaren energiari esker egiten dute fotosintesia.
●
Fotosintesia landareen atal berdeetan (hostoetan eta zurtoinetan) gertatzen da; hau da, klorofila dagoen lekuetan.
●
Fotosintesian, landareek oxigenoa ekoizten dute; oxigeno hori atmosferara doa.
1. Idatzi koadroko hitz bakoitza zer irudiri dagokion. estomak ile xurgatzaileak
liber-hodiak
eguzki-argia
2. Erantzun galdera hauei. ●
Noiz egiten dute landareek fotosintesia?
●
Nola hartzen dituzte landareek lurzoruko gatz mineralak?
●
Zer da klorofila?
3. Lotu. ●
●
Izerdi landua
Hodi zurkarak ●
●
Izerdi landugabea
Liber-hodiak
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 7
7
9/9/09 12:52:43
Finkatzeko
6
Landareen ugalketa sexuala
Izena
Data
Gogoratu ●
Loreak landareen sexu-organoak dira, eta bi zati dituzte: bata maskulinoa, eta bestea femeninoa. Zati maskulinoa lorezilek osatzen dute, eta bertan ekoizten da polena. Zati femeninoa, berriz, pistiloa da, eta haren barnean daude obuluak.
●
Polinizazio esaten zaio lore baten polena beste baten pistilora iristeari. Polinizazioaren ondoren, haziak eta fruitua sortzen dira.
1. Osatu irudia, lorearen zatien izenak jarriz.
2. Idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada. Ondoren, idatzi zuzen esaldi okerrak. Polinizazioa haizearen bidez egiten duten landareek oso polen gutxi ekoizten dute.
Korolak eta kalizak lorezilak eta pistiloa inguratzen dituzte.
Polinizazioa intsektuen bidez egiten duten landareek lore txikiak eta ia ikusezinak dituzte.
3. Azaldu landare hauek nola ugaltzen diren.
8
133003 _ 0001-0096.indd 8
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:43
Finkatzeko
7
Landareen ugalketa asexuala
Izena
Data
Gogoratu
Landare askok ugalketa asexuala dute; hau da, lorerik eta hazirik izan gabe ugaltzen dira. Hori dela eta, beste sistema batzuk erabiltzen dituzte: ●
Estoloiak: lurraren gainean horizontalean hazten diren zurtoinak dira, eta tartean-tartean sustraiak botatzen dituzte. Haietatik sortuko dira landare berriak.
●
Errizomak: tartean-tartean zurtoin berriak sortzen dituzten lurpeko zurtoin horizontalak dira.
●
Tuberkuluak: landareek elikagaiak gordetzeko baliatzen dituzten errizoma lodituak dira.
Ugalketa asexualaren bidez sortzen diren landareek landare-amaren ezaugarri berberak izaten dituzte.
1. Lotu eta azaldu zer esan nahi duten. 1
Estoloia
2
Errizoma
3
Tuberkulua
2. Arrazoitu eta erantzun. ●
Zer ezaugarri dituzte ugalketa asexualaren bidez sortzen diren landareek?
●
Landarearen zer zatik parte hartzen dute ugalketa asexualean?
3. Azaldu zer etekin ateratzen diogun gizakiok landareen ugalketa asexualari.
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 9
9
9/9/09 12:52:43
Finkatzeko
8
Ekosistemak
Izena
Data
Gogoratu ●
Ekosistema bat izaki bizidunek eta bizileku duten ingurune fisikoak osatutako multzoa da.
●
Ekosistema bateko izaki bizidunek elkarren artean eta ingurune fisikoarekin dute harremana.
●
Inguruneak ekosisteman zein izaki bizidun bizi daitezkeen zehazten du; eta, era berean, izaki bizidunek bizileku duten ingurunea alda dezakete.
1. Osatu esaldiak. ●
Ekosistema osatzen dute.
●
Ekosistema bateko izaki bizidunek elkarren artean eta
●
Izaki bizidunek bizileku duten ingurunea
eta bizileku duten dute harremana. dezakete.
2. Behatu irudiari eta erantzun galdera hauei:
●
Zer elementuk osatzen dute ekosistema hori?
●
Bizi al daiteke jirafa bat ekosistema horretan? Zergatik?
●
Nola aldatzen dute ekosistema hori izaki bizidunek?
10
133003 _ 0001-0096.indd 10
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:43
Finkatzeko
9
Izaki bizidunen arteko harremanak
Izena
Data
Gogoratu ●
Ekosistema batean, izaki bizidunek beste izaki bizidun batzuk jaten dituzte. – Landareak ekoizleak dira, beren elikagaia sortzen baitute. – Kontsumitzaileak, berriz, elikagaiak bilatu behar dituzten izaki bizidunak dira; lehen, bigarren eta hirugarren mailakoak izan daitezke.
●
Ekosistemetako elikadura-harremanak elika-kateen eta elikasareen bidez adierazten dira.
1. Ordenatu 1etik 4ra izaki bizidun hauek, elika-kate bat osatzeko moduan:
■ Orain, idatzi irudi bakoitzaren azpian dagokion hitza: ekoizlea, lehen mailako kontsumitzailea, bigarren mailakoa eta hirugarren mailakoa. 2. Idatzi izaki bizidun hauen bina adibide: ●
Lehen mailako kontsumitzaileak
c
●
Bigarren mailakoak
c
●
Hirugarren mailakoak
c
3. Erantzun galdera hauei. ●
Baratze bateko ekosisteman, zein dira ekoizleak? Eta zein kontsumitzaileak?
●
Itsas ekosisteman, zein dira ekoizleak?
4. Osatu testua hitz hauekin. elikasareak
elika-kate
Ekosistema batean
espezie ugari daude, eta
bakar batek batean baino gehiagotan parte har dezake. Hori dela eta, harreman horiek hobeto adierazteko, © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 11
erabiltzen dira. 11
9/9/09 12:52:43
Finkatzeko
10
Gizakiak eta ingurunea
Izena
Data
Gogoratu ●
Gure bizitzari eragiten dion guztiak osatzen du gure ingurunea: atmosferak, urak, klimak eta gainerako izaki bizidunek, besteak beste.
●
Izaki bizidunok aldatu egiten dugu gure ingurunea, eta kalte larriak eragin diezazkiokegu gure ekintzen bidez. Hauek dira gizakiok eragindako kalteetako batzuk: kutsadura, beroketa globala, baso-soiltzea eta bioaniztasunaren galera.
1. Idatzi zure ingurunean dauden sei elementu. 1.
4.
2.
5.
3.
6.
2. Idatzi esaldi bat hitz pare bakoitzarekin. baso-soiltzea – urbanizazioak
erregaia – klima
3. Esan irudian agertzen diren zein ekintzak aldatzen duten ingurunea.
4. Azaldu zergatik den arazo larria ekosistema batean animalia- edo landare-espezie bat desagertzea.
12
133003 _ 0001-0096.indd 12
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:44
Finkatzeko
11
Ingurumena babestea
Izena
Data
Gogoratu ●
Bizileku dugun ingurumena babestu beharra daukagu, gure egitekoa da. Horretarako, ura, elektrizitatea eta erregaia aurreztu behar ditugu, zaborrak eta hondakinak ontzi egokietan bota behar ditugu, eta landareak eta animaliak errespetatu.
●
Agintariek, ingurumena babesteko gune babestu izendatzen dituzte zenbait leku.
1. Esan jarrera hauetako zein diren ingurumena babesteko egokiak, eta zein diren kaltegarriak.
2. Erantzun galdera hauei. ●
Nola babes ditzakete agintariek fauna eta flora?
●
Zer egitea galaraziko zenuke ingurumena babesten laguntzeko?
3. Adierazi zer esan nahi duen espezie bat desagertzeko arriskuan egoteak
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 13
13
9/9/09 12:52:44
Finkatzeko
12
Lurraren geruzak
Izena
Data
Gogoratu
Lurrak zenbait geruza ditu: ●
Geosfera: gure planetaren zati harritsua da. Hiru zati ditu: lurrazala, mantua eta nukleoa.
●
Hidrosfera: planeta osoko uren multzoa da.
●
Atmosfera: planetaren geruza kanpokoena da eta airez osatuta dago. Atmosferaren beheko geruzak hauek dira: troposfera eta estratosfera.
1. Idatzi gure planetaren zatiak, bakoitzari dagokion kutxan. atmosfera
nukleoa
mantua
lurrazala
geosfera
troposfera
hidrosfera
estratosfera
6
5
2. Adierazi Lurraren zein zatitan dauden elementu hauek. ●
Ibai bateko ura.
c
●
Mendi bateko harkaitzak.
c
●
Arnasten dugun airea.
c
3. Non dago ozono-geruza? Zer eginkizun dauka? Azaldu.
14
133003 _ 0001-0096.indd 14
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:44
Finkatzeko
13
Lurrazala
Izena
Data
Gogoratu ●
Lurrazala harriz osatuta dago.
●
Harriak higatu eta hautsi egiten dira eta harrien hondarretatik lurzorua sortzen da, izaki bizidunen ekintzak lagunduta.
●
Lurrazalean prozesu hauek gertatzen dira: higadura, garraioa eta sedimentazioa.
1. Begiratu marrazkiei eta lotu ideiak.
Harriak hautsi egiten dira.
Ura harrien artesietan sartzen da.
Ura izoztu eta bere bolumena handitu egiten da.
■ Orain, azaldu euri-uraren ekintzak nola hausten dituen harriak.
2. Ordenatu prozesu hauek. Haizeak garraiatu egiten ditu higatutako materialak. Materialak sedimentatu egiten dira mendiaren oinarrian. Haizeak eta urak higatu egiten dute mendia. 3. Idatzi adibide bat kasu bakoitzean. Ibaiak eta errekak
Haizea
Itsasoa
Higadura Garraioa Sedimentazioa © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 15
15
9/9/09 12:52:44
Finkatzeko
14
Lurraren barne-energia
Izena
Data
Gogoratu
Lurrak energia du barnean; lurrikarak eta sumendiak dira indar horren erakusgarri. ●
Lurrikarak lurrazalaren bat-bateko mugimendu bortitzak dira.
●
Sumendiak Lurraren barneko magma kanporatzen duten mendiak dira.
1. Osatu.
energia handia gordetzen du barnean eta horren eraginez bere tenperatura oso
da. Energia hori dela medio,
igo egiten dira eta hainbat fenomeno gertatzen dira; esate baterako, lurrikarak eta
.
lurrazalaren bat-bateko mugimenduak dira. Sumendi bat lurrazalaren irekigune bat da eta
barneko
gainazalera ateratzen da irekigune horretatik.
2. Idatzi sumendiaren atalen izenak.
■ Idatzi definizio hauek zeri buruzkoak diren. ●
Lurrazalaren irekigunea da; Lurraren barneko magma kanpora ateratzen da hortik.
c
●
Magma kanporatzeko hodia.
c
●
Gainazalera iristen den magma.
c
●
Kraterraren inguruan harriak eta errautsak pilatzen diren lekua.
c
16
133003 _ 0001-0096.indd 16
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:44
Finkatzeko
15
Lurrazaleko harriak
Izena
Data
Gogoratu
Harriak, jatorriaren arabera, talde hauetan biltzen dira: ●
Magmatikoak: magmatik sortzen dira.
●
Sedimentarioak: beste harri batzuen eta izaki bizidunen hondarretatik sortzen dira.
●
Metamorfikoak: presioa edo tenperatura igotzeagatik sortzen dira.
1. Osatu taula. Harkaitz mota, jatorria kontuan hartuta
Nola sortzen da
Adibidea
2. Osatu eskema. HARRI SEDIMENTARIOAK
-ak
-en
hondarretatik sortuak; adibidez: ●
hareharria
pilatzeagatik sortuak; adibidez: ●
ikatza
●
●
substantzietatik sortuak; adibidez: ●
kareharria
●
3. Idatzi Z, zuzena bada, eta O, okerra bada. Harri magmatiko batzuk laba hozten denean sortzen dira. Arbela buztinetik sortutako harri magmatikoa da. Fosilak izaki bizidunen aztarnak dira, harri bihurtuak. Harriak aldatu egiten dira, eta harri mota batzuk beste mota batekoak bihur daitezke. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 17
17
9/9/09 12:52:45
Finkatzeko
16
Eguzki-sistema
Izena
Data
Gogoratu
Eguzki-sistema Eguzkiak, planetek, planeta nanoek eta gorputz txikiek osatzen dute; asteroideak eta kometak dira gorputz txikiak.
1. Irakurri definizioak eta idatzi zein kontzepturi buruzkoak diren. ●
●
●
●
Eguzkiak eta haren inguruan bira egiten duten astro guztiek osatutako multzoa.
c
Esfera-formako astro handia. Eguzkiaren inguruan egiten du bira, orbita bati jarraituz.
c
Eguzkiaren inguruan bira egiten duen forma irregularreko gorputz txikia.
c
Eguzkiaren inguruan bira egiten duen astro izoztua; orbita eliptiko oso luzanga du.
c
2. Osatu eskema. EGUZKI-SISTEMA
Barneko planetak
Kanpoko planetak
●
●
●
●
●
●
●
●
Planeta nanoak ●
3. Azpimarratu testu horretan dauden bi akatsak. Ondoren, idatzi testua zuzenduta.
Meteoritoak gorputz txikiak dira, hauts pikorren modukoak. Lurrera iristen dira eta atmosferarekin talka egitean su hartzen dute. Izar iheskorrak gorputz handiak dira eta lurrazalera erabat erre gabe iristen dira. 18
133003 _ 0001-0096.indd 18
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:45
Finkatzeko
17
Unibertsoa
Izena
Data
Gogoratu ●
Izarrak gasezko esfera erraldoiak dira, eta argi- eta bero-energia igortzen dute.
●
Konstelazioak zeruko eremu batean elkarrengandik gertu ikusten diren izar multzoak dira.
●
Galaxiak izarrez, hautsez eta gasez osatutako multzoak dira. Eguzki-sistema Esne Bidean dago.
1. Osatu Eguzkiaren propietateei buruzko taula hau. EGUZKIA Kolorea
Neurria
Argitasuna
Distira
2. Gauza bera al da konstelazio bat eta galaxia bat? Azaldu zein diren aldeak.
3. Osatu testua.
milaka edo milioika izarrez, harri puskaz eta gasez osatutako multzoak dira. Formaren arabera
,
edo
izan daitezke. Eguzki-sistema galaxia espiral batean dago; deritzo galaxia horri. Galaxia horren besoetako batean gaude gu, erdigunetik nahikoa urrun. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 19
19
9/9/09 12:52:45
Finkatzeko
18
Espazioaren esplorazioa
Izena
Data
Gogoratu
1950 inguruan hasi ziren espazioa esploratzen. Hauek izan dira mugarri nagusiak: ●
Lehenbiziko satelite artifiziala, Sputnik, jarri zen orbitan, 1957an.
●
Astronauta batek, Yuri Gagarinek, lehen espazio-hegaldia egin zuen 1961ean.
●
Gizakia Ilargira iritsi zen, 1969an.
1. Osatu hitz gurutzatuak. 6 c 5 c
1 c 8 c
7 c
2 c
3 c
4 c
1. Gidatu gabeko ontzia, Eguzki-sistema esploratzeko bidaltzen dena (bi hitz). 2. Espazio-ibilgailua, hegazkin baten moduan aireratu eta lurreratzen dena. 3. Eguzki-sistemako planeta; tripulaziorik gabeko misioak bidali izan dira hara. 4. Espaziora atera zen lehen pertsonaren abizena. 5. Lurraren satelitea; gizakia 1969an iritsi zen lehenbizikoz hara. 6. Sateliteak nahi den orbitara igotzen dituen espazio-ibilgailua. 7. 1969an Ilargira iritsi zen ontziaren izena (bi hitz). 8. 1969an Ilargia zapaldu zuen lehen astronautaren abizena. 20
133003 _ 0001-0096.indd 20
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:45
Finkatzeko
19
Materia eta zer propietate dituen
Izena
Data
Gogoratu
Unibertsoko gorputzak materiaz osaturik daude, eta materia, berriz, atomoz. Materiak bi propietate mota ditu: ●
Propietate orokorrak; hau da, materiaz egindako gauza guztiek dituzten propietateak. Esate baterako, masa, bolumena eta tenperatura.
●
Propietate bereziak; hau da, substantzia batetik bestera aldatzen direnak. Propietate horien bidez bereizten ditugu batzuk eta besteak. Bereziak dira, esaterako, kolorea, gogortasuna, dentsitatea…
1. Idatzi masa, bolumena edo dentsitatea dagokien lekuan. ●
da masa eta bolumenaren arteko harremana.
●
-k adierazten du zer materia kantitate duen gorputz batek.
●
da materia kantitate jakin batek betetzen duen espazioa.
●
eta
materiaren propietate
orokorrak dira. ●
materiaren propietate berezi bat da.
2. Osatu eskema.
MATERIA
Propietate
Propietate
●
●
neurtzen da ●
litrotan edo mililitrotan © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 21
●
dentsitatea 21
9/9/09 12:52:45
Finkatzeko
20
Nahasteak eta substantzia puruak
Izena
Data
Gogoratu
Materia ager daiteke substantzia puru moduan edo nahaste moduan. Nahasteak, berriz, bi motatakoak izan daitezke: ●
heterogeneoak, osagaiak bereizi badaitezke,
●
homogeneoak, osagaiak ezin badira bereizi.
Nahastearen osagaiak banatzeko hainbat metodo erabiltzen dira; besteak beste, iragazketa, dekantazioa, bereizketa magnetikoa eta lurrunketa.
1. Idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada. Ondoren, idatzi zuzen esaldi okerrak. Nahaste guztiak substantzia puru batez osaturik daude. Substantzia puru guztiak nahaste homogeneoak dira. Aleazioak nahaste heterogeneoak dira.
2. Nola bereiziko zenituzke nahaste hauek? Hautatu zein sistema iruditzen zaizun egokiena eta azaldu zergatik. ●
Ur- eta zerrauts-nahastea. Iragazketa.
Dekantazioa.
Lurrunketa.
Dekantazioa.
Lurrunketa.
Dekantazioa.
Lurrunketa.
Zergatik?
●
Ur- eta olio-nahastea. Iragazketa. Zergatik?
●
Ur- eta gatz-nahastea. Iragazketa. Zergatik?
22
133003 _ 0001-0096.indd 22
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:45
Finkatzeko
21
Egoera-aldaketak
Izena
Data
Gogoratu
Materia egoera batetik beste batera aldatzen denean egoera-aldaketa bat gertatzen da. Egoera-aldaketak honako hauek dira: urtzea, baporizazioa, kondentsazioa, solidotzea, sublimazioa eta alderantzizko sublimazioa.
1. Izendatu egoera-aldaketa bakoitza eta bilatu letra-zopan. ●
Gasetik likidora igarotzea.
c
●
Likidotik gasera igarotzea geldo-geldo eta irakite-tenperatura baino txikiagoan.
c
●
Solidotik gasera igarotzea, likidotik pasa gabe.
c
●
Solidotik likidora igarotzea.
c
●
Likidotik gasera igarotzea, azkar eta tenperatura jakin batera iritsita. Tenperatura hori finkoa da substantzia bakoitzerako.
c
Q
A
S
E
R
F
O N
T
U
Y
I
O N
S
D
A
I
H
J
K
L
Ñ
R
A
U
R
T
Z
E
A
X
E
V M A
C
I
B
C
A W G
F
B
D
P
K
I
S
L
Q
E
J
U
A
U W Q
I
O D
I
A
D M
I
S
L
E
A
T
N
X M Z
C
H
K
E
L
R
S
E
B
A
P
R
I
Z
A
Z
I
O
A
G
V
C W R
T
L
D O
T
I
O
S
U
B
L
I
M A
Z
O
A
N
M B
O
X
V
T
P
Ñ O N
Y
R
O N D
E
N
T
S
I
O
K
O
I A
Z
2. Zer da solidotzea? Azaldu eta idatzi adibide bat.
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 23
23
9/9/09 12:52:45
Finkatzeko
22
Aldaketa kimikoak
Izena
Data
Gogoratu
Aldaketa kimiko edo erreakzio kimikoetan, substantzia bat eraldatu egiten da; horren emaitza beste substantzia bat da. Erreakzio kimikoak dira, besteak beste, oxidazioa, errekuntza, fotosintesia eta arnasketa zelularra.
1. Zer da aldaketa kimikoa? Azaldu adibide baten bidez.
2. Begiratu bi egoera hauei. Ondoren, erantzun.
●
Zer gertatzen zaie izotz-koskorrei denbora puska bat igarotzean?
●
Ura bihur al daiteke izotz?
●
Eta izotza ur bihurtzea?
●
Egurra bihur al daiteke errauts?
●
Eta errautsa egur?
●
Bi egoera horietatik zeinetan gertatu da aldaketa kimikoa? Zer dela eta?
24
133003 _ 0001-0096.indd 24
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:45
Finkatzeko
23
Higidura eta abiadura
Izena
Data
Gogoratu ●
Gorputzak geldirik daude edo lerro zuzenean higitzen dira abiadura aldatu gabe, harik eta indar batek haien gain eragiten duen arte.
●
Marruskadura-indarrak higitzen ari diren gorputzen gain eragiten du eta geldiarazi egiten ditu.
●
Abiadurak adierazten du gorputz bat zer azkartasunez higitzen den. Abiadura jakiteko, gorputzak egindako espazioa tarte hori egiteko behar izan duen denboraz zatitu behar da.
1. Erantzun. ●
Zerk eragiten du gorputzak higitzea edo gelditzea?
●
Zer adierazten du abiadurak?
2. Azaldu zer gertatzen den irudian.
mugimendua
marruskaduraindarra
3. Irakurri eta erantzun.
Auto batek 4 ordu behar baditu 300 km egiteko, zer abiaduratan doa?
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 25
25
9/9/09 12:52:45
Finkatzeko
24
Grabitate-indarra eta higidura
Izena
Data
Gogoratu
Grabitatea da gorputzak Lurraren gainazalera erakartzen dituen indarra. Grabitate-indarrak galgatu egiten ditu gorantz higitzen diren objektuak eta azkartu egiten ditu beherantz higitzen direnak.
1. Ezabatu hitz okerra eta ondoren idatzi esaldia zuzen. ●
marruskadura
grabitate
indarrak erakartzen ditu gorputzak
Lurraren gainazalera.
●
Pilota bat erortzen uzten denean, grabitate-indarraren eraginez pilotak gorantz
beherantz
egiten du.
2. Marraztu, kasu bakoitzean, grabitate-indarra adierazten duen gezia. Ondoren, azaldu zer gertatzen den kasu bakoitzean.
26
133003 _ 0001-0096.indd 26
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:46
Finkatzeko
25
Makina bakunak
Izena
Data
Gogoratu
Makina bakun nagusiak hauek dira: gurpila, txirrika, plano inklinatua eta palanka. ●
Gurpilak murriztu egiten du marruskadura-indarra.
●
Txirrikak aldatu egiten du indar baten noranzkoa.
●
Palanka eta plano inklinatuari esker indar gutxiago egin behar da.
1. Ordenatu hizkiak, eta makina hauek zer erabilpen duten jakingo duzu. indrenarra koanoranz tzeaalda
c
Txirrika:
inard gogutxia bilierata aln abt teaegi
c
Palanka:
madurarraska rrainda muztearri
c
Gurpila:
mazak darin gogutxia bilitaera tzeaigo
c
Plano inklinatua:
2. Koloreztatu gakoaren arabera. Ondoren, idatzi zer palanka mota den. berdea
euste-puntua
-palanka © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 27
gorria
-palanka
indarra
- palanka 27
9/9/09 12:52:46
Finkatzeko
26
Iberiar goi-ordokia
Izena
Data
Gogoratu
Penintsularen erdian Iberiar goi-ordokia dago; goi-ordoki bat da. Iberiar goi-ordokiaren barrualdean bi mendikate daude: Toledoko Mendiak eta Erdialdeko Mendikatea. Erdialdeko Mendikateak bitan banatzen du Iberiar foi-ordokia: Iparraldeko Iberiar goi-ordokia eta Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia.
1. Osatu eskema. IBERIAR GOI-ORDOKIAREN BARRUALDEKO MENDIKATEAK
Mendikatea
Iberiar goi-ordokia
■ Orain, osatu mapa erliebe-unitate horien izenak ipinita. Bizkaiko golkoa
I M
E H
OZE A N O A TLA NTI KOA
O Z E A N O A T LA N TI K O A
ts o i e n Mediterra
as
oa 0
Eskala 110
Kilometroak
28
133003 _ 0001-0096.indd 28
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:46
Finkatzeko
27
Mendiak eta sakonuneak
Izena
Data
Gogoratu ●
Iberiar goi-ordokiaren inguruan mendikate hauek daude: Leongo Mendiak, Kantabriar Mendikatea, Iberiar Mendikatea eta Sierra Morena.
●
Iberiar goi-ordokitik kanpo daude Ebroren sakonunea eta Guadalquivirren sakonunea, bai eta bost mendikate ere: Galiziako Mendikatea, Euskal Mendiak, Pirinioak, Kataluniako Kostako Mendikatea eta Mendikate Betikoak.
1. Osatu eskema. Iberiar goi-ordokiaren inguruko mendikateak
Iberiar goi-ordokitik kanpoko sakonuneak
Iberiar goi-ordokitik kanpoko mendikateak ■ Orain, osatu mapa erliebe-unitate horien izena ipinita.
I M
Bizkaiko golkoa E
H
OZE A N O A TLA N TI KOA
O Z E A N O A T LA N T I K O A
Mediterra
neo
a its
so
a
0
Eskala 110
Kilometroak
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 29
29
9/9/09 12:52:48
Finkatzeko
28
Kostaldea eta uharteak
Izena
Data
Gogoratu
Espainiak kostalde zabala du, eta hiru eremutan banatzen da: Bizkaiko Golkoko kostaldea, kostalde atlantikoa eta kostalde mediterraneoa. Balear uharteak Mediterraneo itsasoan daude, eta Kanariar uharteak, ozeano Atlantikoan.
1. Osatu mapa honako izen hauek idatzita. Bizkaiko Golkoa
Ozeano Atlantikoa
Kanariar uharteak
Mediterraneo itsasoa
Balear uharteak
I
M
E
H
2. Idatzi uhartedi bakoitza osatzen duten uharteen izena.
Kanarietako uhartedia
Balearretako uhartedia 30
133003 _ 0001-0096.indd 30
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:49
Finkatzeko
29
Espainiako erliebea
Izena
Data
Gogoratu
Espainiako erliebea modu honetara dago antolatuta: ●
Erdian Iberiar goi-ordokia dago. Goi-ordokiaren barnean bi mendikate daude.
●
Iberiar goi-ordokiaren inguruan lau mendikate daude.
●
Iberiar goi-ordokitik kanpo bost mendikate eta bi sakonune zabal daude.
●
Gainera, bi uhartedi ere badaude, eta Ceuta eta Melillako lurraldeak ere hor daude, Afrikaren iparraldean.
1. Osatu krokisa falta diren izenak idatzita. I
M
E
PIRIN
H
IOAK
Ceuta
KANARIAR UHARTEAK
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 31
31
9/9/09 12:52:50
Finkatzeko
30
Espainiako klimak
Izena
Data
Gogoratu
Espainian bost klima mota daude: ●
Klima mediterraneo ohikoa.
●
Barrualdeko klima mediterraneoa.
●
Klima ozeanikoa.
●
Klima subtropikala.
●
Mendiko klima
1. Koloreztatu mapa, klima bakoitzari beheran emandako kolorearekin.
Laranja Horia
Klima mediterraneo ohikoa. Barrualdeko klima mediterraneoa.
Berdea
Klima ozeanikoa.
Gorria
Klima subtropikala.
Morea
Mendiko klima.
32
133003 _ 0001-0096.indd 32
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:50
Finkatzeko
31
Klima mediterraneoa
Izena
Data
Gogoratu ●
Klima mediterraneo ohikoa Mediterraneo itsasotik hurbileko eremuetan izaten da. Tenperaturak leunak dira, eta oso euri gutxi egiten du.
●
Barrualdeko klima mediterraneoan tenperaturak muturrekoak dira, oso hotzak neguan eta oso beroak udan. Penintsularen barrualdeko klima da.
1. Adierazi klima mota bakoitza Espainiako zein eremutan izaten den. Klima mediterraneo ohikoa
Barrualdeko klima mediterraneoa
■ Idatzi zein Autonomia Erkidegotan izaten den klima mediterraneo mota bakoitza. Klima mediterraneo ohikoa Barrualdeko klima mediterraneoa 2. Azaldu nolakoak diren tenperaturak eta prezipitazioak kasu bakoitzean. Tenperaturak: Klima mediterraneo ohikoa
Prezipitazioak:
Tenperaturak: Barrualdeko klima mediterraneoa
Prezipitazioak:
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 33
33
9/9/09 12:52:50
Finkatzeko
32
Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendikoa
Izena
Data
Gogoratu ●
Penintsularen iparraldean klima ozeanikoa izaten da. Klima epela eta hezea da.
●
Kanarietan klima subtropikala izaten da; klima leuna eta lehorra.
●
Espainiako ingurune altuenetan mendiko klima izaten da. Klima hotza da eta prezipitazio ugarikoa.
1. Zer klima da? Irakurri eta esan zein klimari buruzkoak diren ondorengo testu hauek. Idatzi klimaren izena. Penintsularen iparraldean izaten da. Tenperaturak leunak dira, itsasoa gertu dagoelako, eta prezipitazioak ugariak dira.
c
Kanariar uharteetako klima da. Klima horretako tenperaturak leunak dira urte guztian, eta prezipitazioak, oso urriak.
c
Altu dauden inguruetan izaten da. Tenperaturak hotzak dira, eta prezipitazioak, oso ugariak. Neguko hilabeteetan, tenperatura baxuen ondorioz, elurra egiten du.
c
2. Begiratu grafiko hauetako tenperaturei eta prezipitazioei eta idatzi grafiko bakoitza zein klimari dagokion. °C
°C
°C 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
30 25
140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
20 15 10 5 0 U OMAME U A I U A A U OMAME U A I U A A
34
133003 _ 0001-0096.indd 34
20 15 10 5 0 –5 U OMAME U A I U A A U OMAME U A I U A A
30 25 20 15 10 5
40 30 20 10 0
0 U OMAME U A I U A A U OMAME U A I U A A
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:50
Finkatzeko
33
Ibaiak
Izena
Data
Gogoratu
Mendietan jaio eta arro batean behera jaisten diren ur-laster iraunkorrak dira ibaiak. Ibai batek jaiotzen denetik itsasoratu arte egiten duen bideari ibilbidea esaten zaio, eta eramaten duen ur kantitateari emaria. Urtean zehar emarian ez bada alde handirik izaten, ibaia erregimen erregularrekoa da. Aldeak handiak izaten badira, berriz, erregimen irregularrekoa da.
1. Zeri buruzkoak dira definizio hauek? Idatzi. ●
Ibai batek sorburutik itsasoraino egiten duen ibilbidea.
c
●
Ibai baten ohantzea.
c
●
Ibai baten emariak urtean zehar dituen gorabeherak.
c
Mendietan jaio eta arro batean behera jaisten den ur-korronte iraunkorra.
c
●
2. Osatu marrazkia ondorengo hitz hauekin. goi-ibilbidea
erdiko ibilbidea meandroa
ibaiadarra
behe-ibilbidea
delta
urtegia
ibilbidea
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 35
35
9/9/09 12:52:51
Finkatzeko
34
Isurialdeak
Izena
Data
Gogoratu
Lurralde bateko ibai, amildegi eta errekastoek ura itsaso berera isurtzen dutenean ura, lurralde horiek isurialde bat osatzen dute. Espainian hiru isurialde daude: iparraldera, Kantaurialdeko isurialdea; ekialdera eta hegoaldera, isurialde mediterraneoa; eta mendebaldera, isurialde atlantikoa.
1. Begiratu Espainiako mapari. Ondoren, osatu.
Besaya ib.
Naló n ib
.
IB A IA
Narc
Bizkaiko golkoa ib. ea
O IÑ M
EB
RO
OZ EAN O ATLAN TIKOA
TAJO IBAIA
JÚCAR IBAIA
A
AI
URA
IBAIA
IBAIA VI R Q UI
GU AD
A
A
uri ai bai a
SEG
L
AI
T
GUADIANA IB
Ter ibaia
IB
DUERO IBAIA
OZEANO ATLANTIKOA
M
Ceuta
te edi
rra
n
its eo
Idatzi isurialde mediterraneoko bi ibairen izenak.
●
Idatzi Kantaurialdeko isurialdeko bi ibairen izenak.
●
Idatzi isurialde atlantikoko bi ibairen izenak.
a
Eskala 0 120 Kilometroak
Melilla
●
aso
■ Orain, koloreztatu mapa beheran adierazten den moduan. gorria 36
133003 _ 0001-0096.indd 36
isurialde mediterraneoa
urdina
isurialde atlantikoa
berdea
Kantaurialdeko isurialdea
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:51
Finkatzeko
35
Espainiako ibaien isurialdeak
Izena
Data
Gogoratu
Espainiako ibaiek hiru isurialdetan isurtzen dute ura: ●
mediterraneoan, ibaiak erregimen irregularrekoak dira;
●
kantaurialdekoan, ibaiak motzak eta emari handikoak dira;
●
atlantikoan, ibaiak luzeak eta emari handi samarrekoak dira.
1. Adierazi X baten bidez erantzun zuzenak. ●
Isurialde mediterraneoko ibaiak honelakoak dira: oso emari handikoak. aldapa handikoak. motzak eta ez oso emari handikoak.
●
Iberiar goi-ordokiko ibaiak: Iberiar Penintsulako motzenak dira. isurialde atlantikokoak dira eta Iberiar Penintsulako luzeenak. isurialde kantauriarrekoak dira.
●
Kantaurialdeko isurialdeko ibaiak honelakoak dira: motzak, aldapa eta emari handikoak, eta erregimen irregularrekoak. luzeak, aldapa eta emari handikoak, eta erregimen irregularrekoak. motzak, aldapa eta emari handikoak, eta erregimen erregularrekoak.
●
Kanarietan badira: ibaiak.
amildegiak.
euri-bideak.
2. Osatu laukia Júcar ibaiaren datuekin. Júcar ibaia ●
Sorburua:
●
Itsasoratzea:
●
Isurialdea:
●
Emaria:
●
Erregimena:
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 37
37
15/9/09 17:29:14
Finkatzeko
36
Gainazaleko urak eta lurpeko urak
Izena
Data
Gogoratu
Lurreko urak bitan sailkatzen dira: ●
Gainazaleko urak; hau da, itsaso, ibai, laku eta urtegietako urak.
●
Lurpeko urak; hau da, lurpera sartzen direnak.
1. Asmatu zer definitzen duen esaldi bakoitzak eta gero bilatu hitz hori letra-zopan. ●
Ur-hedadura zabala kontinente baten barruan; lurrez inguratuta dago alde guztietatik.
c
Presa baten bidez ibai edo errekasto baten urak biltzen dituen leku itxia.
c
●
Lurpeko uren pilaketa.
c
●
Neurri txikiko lakua.
c
●
Itsasoko uren hedadura zabala.
c
●
Izotzaren higaduraren eraginez eratutako laku mota.
c
●
L
A
S
A
G
R
A
S
D
E
A
I
N
T
Z
I
R
A
L
T
K
C
E
R
R
A
S
E
A
P
U
U
E
D
E
N
C
L
K
A
I
I
I
F
I
C
A
R
U
E
F
F
A
G O
A
S
S
A
P
E
U
R
T
E
G
I
A
R
F
R
R
C
I
A
L
E
S
Y
A
O O
U
A
O
Z
E
A
N O
A
S
U
B M E
R
R
A
N
E
G
L
A
A
R
R
A
Z
I
■ Orain, gainerako hizkiekin, Lurreko urak nolakoak diren jakingo duzu.
38
133003 _ 0001-0096.indd 38
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:51
Finkatzeko
37
Biztanleria
Izena
Data
Gogoratu ●
Biztanleria osoa da lurralde batean bizi diren pertsona guztien kopurua.
●
Berezko hazkundea da jaiotzen diren biztanleen (jaiotza-tasa) eta hiltzen direnen (heriotza-tasa) arteko aldea.
●
Migrazio-hazkundea da etorritako etorkin kopuruaren eta joandako emigrante kopuruaren arteko aldea.
●
Biztanleriaren dentsitatea da kilometro koadro bakoitzean bizi den biztanle kopuru osoa.
1. Azaldu hitz hauek zer esan nahi duten. ●
Jaiotza-tasa c
●
Emigrantea c
●
Berezko hazkundea c
2. Begiratu taulari eta ikusi nola kalkulatzen den biztanleriaren dentsitatea.
Andorra
Azalera (km2)
Biztanleria (biztanle kopurua)
Biztanleriaren dentsitatea (biz./km2)
453
66.900
66.900 : 453 = 147
Andorrako biztanleriaren dentsitatea da 147 biz./km2. ■ Orain, kalkulatu zein den herrialde hauetako biztanleriaren dentsitatea. Azalera (km2)
Biztanleria (biztanle kopurua)
Espainia
504.783
46.000.000
Ekuador
275.830
3.000.000
Errumania
237.500
21.800.000
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 39
Biztanleriaren dentsitatea (biz./km2)
39
9/9/09 12:52:51
Finkatzeko
38
Espainiako biztanleria
Izena
Data
●
Espainiako biztanleria hazten ari da, berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak direlako.
●
Biztanleriaren gehiengoa kostaldeko probintzietan eta hirietan bizi da. Barrualdeko probintzietan dentsitatea txikia da, Madrilen izan ezik.
1. Irakurri testu hau eta azaldu zer dagoen oker. Espainian, jaiotza-tasa txikiagoa da heriotza-tasa baino, eta ondorioz, berezko hazkundea positiboa da. Gainera, emigranteen kopurua askoz handiagoa da etorkinena baino eta, beraz, migrazio-hazkundea positiboa da.
2. Idatzi kasu bakoitzean bi probintziaren izenak. I
B i z k a i k o g o l k o a
LEGENDA CORUÑA
Estatu-muga Probintzia-muga
ASTURIAS
KANTABRIA BIZKAIA GIPUZKOA
LUGO LEÓN
PONTEVEDRA
BIZTANLERIAREN DENTSITATEA (Biztanleak km koadroko)
F R A N T Z I A
BURGOS
OURENSE
ERRIOXA
PALENTZIA
HUESCA
101 eta 600 artean 600etik gora O Z E A N O
SALAMANCA ÁVILA
ZARAGOZA
A
SEGOVIA
TARRAGONA
GUADALAJARA
VALENCIA CIUDAD REAL
BADAJOZ
KORDOBA HUELVA
A
U
R
H
AK
o
s
MURTZIA
i
t
s
o ALMERÍA
CÁDIZ
O Z E A N O AT L A N T I KOA
a
SEVILLA MÁLAGA
Ceuta
LAS PALMAS
M
e
d
i t
e
r
r
a
n
e
Melilla
MAROKO
SANTA CRUZ (TENERIFEKOA)
Km2 -ko 10 biztanletik behera dituzten probintziak.
c
Km2 -ko 600 biztanletik gora dituzten probintziak.
c
133003 _ 0001-0096.indd 40
A
LE
TE
ALBACETE
JAÉN
GRANADA
40
CASTELLÓ
CUENCA
AR
ALACANT
A T L A N T I K O A
●
TERUEL
MADRIL
TOLEDO
CÁCERES
H
a
61 eta 100 artean
SORIA
B
P O R T U G A L
31 eta 60 artean
GIRONA
LLEIDA
BARTZELONA VALLADOLID
10 eta 30 artean
E
ANDORRA
ZAMORA
10etik behera
●
M
ÁRABA NAFARROA
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:51
Finkatzeko
39
Biztanleria eta ekonomia-jarduerak
Izena
Data
Gogoratu
Biztanleria bitan sailkatzen da: biztanleria aktiboa eta biztanleria ez-aktiboa. ●
Biztanleria aktiboa osatzen dute lanerako adinean eta moduan diren pertsona guztiek.
●
Biztanleria ez-aktiboa osatzen dute adina edo egoera dela eta lanik egin ezin duten pertsona guztiek.
Espainian, biztanleria aktiboa honela banatuta dago: % 5ek lehen sektorean egiten du lan; % 30ek, bigarrenean; eta % 65ek, hirugarrenean.
1. Irakurri esaldi hauek, adierazi X batez zein diren okerrak eta gero zuzen idatzi. Langabeak biztanleria ez-aktiboa dira, ez dutelako lanik egiten. Biztanleria ez-aktiboak hiru ekonomia-sektoretan egiten du lan: lehen sektorean, bigarrenean eta garraioetan. Meatzariak lehen sektoreko langileak dira.
2. Adierazi X baten bidez zein den erantzun zuzena. ●
Espainian labore mota ugarienak hauek dira: lehorrekoak.
●
Gure herrialdean azienda mota ugariena hau da: behi-azienda.
●
ureztatuak.
txerri-azienda.
Espainian, arrantzan jarduten duten ontzien gehiengoa honelakoa da: baxurakoa.
alturakoa.
3. Adierazi zer jarduerak osatzen duten bigarren sektorea.
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 41
41
9/9/09 12:52:52
Finkatzeko
40
Zerbitzuak
Izena
Data
Gogoratu ●
Hirugarren sektorea osatzen duten jarduerek ez dute produktu materialik ekoizten; aitzitik, zerbitzuak ematen dituzte. Sektore horretako jarduerak dira, besteak beste, merkataritza, garraioa eta turismoa.
●
Espainian, biztanleria okupatuaren % 65ek egiten du lan zerbitzuen sektorean.
1. Osatu hitz gurutzatuak. 1. Espainian biztanleria aktiboaren % 65 enplegatzen duen sektorea. 2. Produktuak eta kontsumitzaileak hartu-emanean jartzen dituen zerbitzua. 3. Beste herrialde batzuei produktuak saldu. 4. Pertsonak edo salgaiak garraiatzen dituen jarduera. 5. Pertsonak beste leku batzuetara atseden edo dibertsio bila eramateaz arduratzen den zerbitzua. 6. Herrialde baten barruan egiten den merkataritza mota. 7. Historia- eta arte-ondare aberatsa duten hirietara jotzen duen turismo mota.
5 1
3
H 6 B
2 N 7 4
2. Azaldu zer-nolako garraio motak dauden eta eman bakoitzaren adibide bat.
42
133003 _ 0001-0096.indd 42
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:52
Finkatzeko
41
Espainiaren lurralde-antolaketa
Izena
Data
Gogoratu ●
Espainiako lurraldea 17 autonomia-erkidegotan eta bi hiri autonomotan antolatuta dago.
●
Espainiako mugak hauek dira: iparraldera, Frantzia, Andorra eta Bizkaiko golkoa; ekialdera, Mediterraneo itsasoa; hegoaldera, Ozeano Atlantikoa, Maroko eta Mediterraneo itsasoa; mendebaldera, Portugal eta Atlantikoa.
1. Osatu Espainiako mugen eskema.
Muga naturalak
Muga politikoak
●
iparrera
c
●
iparrera
●
hegora
c
c
●
hegora
●
ekialdera
c
c
●
Mra
●
Mra
c
c
2. Osatu mapa Espainia osatzen eta mugatzen duten autonomia-erkidegoen eta hiri autonomoen izenak idatzita. I M
E USKADI
E H
LEGENDA
KANARIAK Ceuta
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 43
Estatu-muga Autonomia-erkidegoen muga Probintzia-muga
43
15/9/09 17:29:15
Finkatzeko
42
Espainiako erakundeak
Izena
Data
Gogoratu
Espainiako Konstituzioa da Espainiako legerik garrantzitsuena. Legezko testu bat da, Espainiako politika antolatzen duena. Konstituzioan, espainiarren eskubide eta betebeharrak jasotzen dira, bai eta Estatuko erakundeak ere.
1. Adierazi erantzun zuzena. Ondoren, idatzi esaldi osoa. ●
Zein da Espainiako legerik garrantzitsuena? Konstituzioa.
●
Espainiako monarkia nolakoa da? parlamentarioa.
●
autonomia-estatutuak.
konstituzionala.
Estatuburua nor da? erregea.
●
Diputatuen Kongresuak eta Senatuak zer osatzen dute? Gorte Nagusiak.
●
Gobernuko presidentea.
Gobernua.
Gobernuko presidentea nork izendatzen du? erregeak.
Diputatuen Kongresuak.
2. Osatu taula hau. Erakundea
Eginkizunak
Kideak
Estatuburua Gorte Nagusiak Gobernua Justizia Auzitegiak
44
133003 _ 0001-0096.indd 44
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:52
Finkatzeko
43
Historiaurrea. Paleolitoa
Izena
Data
Gogoratu ●
Historiaurrea Historiaren lehen aroa da, eta hirutan zatitzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa.
●
Paleolitoan gizakiak nomadak ziren, aire librean bizi ziren, kobazuloetan eta etxolatxo soiletan, eta ehiztariak eta biltzaileak ziren. Tributan antolatzen ziren. Harriz eta hezurrez egiten zituzten lanabesak. Animaliak margotzen zituzten kobazuloetan eta eskultura txikiak egiten zituzten.
1. Lotu zutabeak elkarren artean eta idatzi hiru esaldi. … gizakia agertzen denean hasten da eta idazten ikasi zutenean amaitzen.
Historiaurrea da…
… hiru garaitan: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa.
Historiaurrea…
Historiaurrea banatzen da…
… Historiaren lehenbiziko aroa eta luzeena.
●
●
●
2. Osatu testua falta diren hitzekin. Paleolitoan, gizakiek naturan aurkitzen zutena jaten zuten. Arrantzan eta ehizan egiten zuten eta fruituak
zituzten. Gizon-emakume horiek
ziren,
leku batetik bestera joaten ziren eta
bilduta bizi ziren; hau da, hainbat
familiak osatutako talde txikietan.
egiten zituzten animalien hezurrekin
eta margotu egiten zuten © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 45
barruan. 45
9/9/09 12:52:53
Finkatzeko
44
Neolitoa
Izena
Data
Gogoratu
Neolitoa Historiaurreko bigarren aroa da. Garai horretan gizakiak nekazari eta abeltzain bihurtu ziren, eta herrixkak eraiki zituzten. Lanabesak harri landu, ehun eta zeramikaz egiten zituzten; eta irudi eskematikoak margotuz eszenak adierazten zituzten.
1. Idatzi Neolitoko gizakien hiru ezaugarri. Paleolitoan gizakiak honelakoak ziren:
Neolitoan gizakiak honelakoak ziren:
●
Nomadak
●
●
Biltzaileak
●
●
Ehiztariak
●
2. Begiratu margoari. Ondoren, erantzun.
●
Paleolitoko margoa al da? Zergatik?
●
Zer garaitakoa da? Zergatik?
3. Lotu hiru zutabeak.
Harri landua
Paleolitoa
behin eta berriro igurzten zuten harri bat beste batean egindako artekan.
Harri kolpatua
Neolitoa
harri bat beste batekin kolpatzen zuten forma eman arte.
46
133003 _ 0001-0096.indd 46
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:53
Finkatzeko
45
Metal Aroa
Izena
Data
Gogoratu
Metal Aroan gizakiak metalezko objektuak egiten hasi ziren. Herrixka batzuk hiri bihurtu ziren. Asmakizun handiak egin ziren; besteak beste, gurpila, bela eta goldea. Garai hartako gizakiek monumentu megalitikoak egin zituzten.
1. Begiratu denboraren lerroari eta esan zergatik dagoen oker. Historiaurrea Metal Aroa Duela 1.000.000 urte inguru.
Neolitoa Duela 7.000 urte inguru.
Paleolitoa Duela 6.000 urte inguru.
2. Idatzi Paleolitoa, Neolitoa edo Metal Aroa dagokien lekuan. ●
Pertsonak hirietan bizi ziren.
c
●
Pertsonak herrixketan bizi ziren.
c
●
Pertsonak kobazuloetan bizi ziren.
c
●
Ehiztariak eta biltzaileak ziren.
c
●
Nekazariak eta abeltzainak ziren.
c
●
Merkatariak, gerlariak eta artisauak ziren.
c
●
Monumentu megalitikoak egin zituzten.
c
●
Margo eskematikoak egin zituzten.
c
●
Margoei bolumena eman zioten, harrien irtenuneak baliatuz.
c
●
Harri landuarekin egiten zuten lan.
c
●
Metalekin egiten zuten lan.
c
●
Harri kolpatuekin egiten zuten lan.
c
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 47
47
9/9/09 12:52:53
Finkatzeko
46
Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak
Izena
Data
Gogoratu
K.a. lehen milurtekoan, iberiarrak eta zeltak bizi ziren Penintsulan; iberoak kostalde mediterraneoan, eta zeltak barnealdean eta kostalde atlantikoan. Mediterraneoan barna herri kolonizatzaileak iritsi ziren Iberiar Penintsulara: feniziarrak, greziarrak eta kartagotarrak.
1. Koloreztatu mapa behean adierazitako moduan. Ondoren, erantzun galderei.
ATLANTIKOA
zelten eremua.
RA
GA
AK
RR
AK
KANTABRIARRAK RAK AK ASTURIAR OI SK BA IAK E I CC SO VA LU B AREVACOAK K AR BETOIAK PE TA EDETANOS LUSITANIARRAK
AN IET
IAR
RAK
IA
RR
TA N
IAR
AK
ORE ZELTIKOAK
R A CONTESTANIARRAK K
OZEANO
TURDETANIARRAK
urdina
LA
N
gorria
Bizkaiko golkoa LUGOARRAK
iberiarren eremua.
●
Penintsulako zer eremutan bizi ziren herri iberiarrak? Eta zeltak?
●
Idatzi hiru herri iberiarren izenak eta hiru herri zeltenak.
BASTE
N TA
OA
K
MEDITERRANEOA
Zelta eta zeltiberiarrak Iberiarrak
2. Aurkitu letra-zopan hiru herri kolonizatzaileren izenak eta herri horietako bakoitzak sortutako kolonia batena. Ondoren, idatzi izen horiek. G
S
G D G
A
D
I
R
A
S
K
A
R
G O
T
A
R
P M
D
B
O O D
R
T
V M S
T
I
R
F
E
N
I
Z
I
A
R
R
A
K
T
A
G
U
R
O M A
Y
E
C
I
G
R
E
Z
I
A
R
R
A
K
I
K
O H
S
A
G
U
N
T
O
T
O M
K
R
T
A
G O N O
V
A
A
48
133003 _ 0001-0096.indd 48
T
A
G
●
c
●
c
●
c
T © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:53
Finkatzeko
47
Erromatar Hispania
Izena
Data
Gogoratu
Erromatarrak K.a. 218. urtean sartu ziren Iberiar Penintsulan, orduan hasi zen erromatarren konkista, eta K.a. 19. urtean bukatu zen. Erromatarrek probintziatan antolatu zuten Hispania, Erromako legeak ezarri zituzten, latina zabaldu zuten, hiriak sortu zituzten eta kristautasuna sartu zuten.
1. Idatzi esaldi hauek zer definitzen duten. ●
Erromatarrek eraikuntzarako erabiltzen zuten harri, zementu eta hareaz egindako nahastea.
c
●
Erromatarrek hitz egiten zuten hizkuntza.
c
●
Erromatarren ohiturak hartzea.
c
●
Erromatarrak eta kartagotarrak elkarren aurka aritu zireneko gerren izena.
c
●
Erromatar Hispaniako lurralde-zatiketa bakoitza.
c
●
Hispania hegoaldeko Erromako probintzia.
c
●
Erromatarrek Iberiar Penintsulako lurraldeari eman zioten izena.
c
Askatasunik ez duen eta beste baten jabetzakoa den pertsona.
c
●
2. Osatu Erromatar Hispaniari buruzko testu hau.
Duela 2.000 urtetik gora, erromatarrek garaitu egin zituzten eta inbaditu egin zuten Iberiar penintsula; izendatu zuten penintsulako lurraldea. Erromatarrek
antolatu zuten lurraldea. ,
Gainera, beren hizkuntza ezarri zuten,
baita beren kultura, legeak eta ohiturak ere. Prozesu horri esaten zaio. Erromatarrak oso trebeak ziren eraikuntzan. Bi material berri erabiliz zituzten eraikuntza-lanetan: zementua eta eta zoruak eta hormak margoz eta © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 49
;
apaintzen zituzten. 49
9/9/09 12:52:53
Finkatzeko
48
Erdi Aroaren hasiera
Izena
Data
Gogoratu ●
V.
●
711. urtean, musulmanek inbaditu egin zuten bisigodoen erresuma eta Al Andalus antolatu zuten; hasiera batean emirerri baten moduan eta, gerora, kaliferri baten moduan. Aldi berean, Penintsulako iparraldeko kristauak erresumatan eta konderritan antolatu ziren.
mendean, bisigodoak Penintsulan sartu ziren eta erresuma bat sortu zuten; Toledon ezarri zuten erresumaren hiriburua.
1. Ezabatu erantzun okerra. Ondoren, idatzi esaldi osoa.
c
●
Bisigodoak herri…
●
Bisigodoen erresumako hiriburua…
a. germaniarra ziren.
c
b. musulmana ziren.
a. Toledo izan zen
b. Kordoba izan zen.
2. Zehaztu ondorengo gertaera hauek noiz jazo ziren eta osatu esaldiak. Ondoren, jarri ordenan 1, 2 eta 3 ipinita. . urtean, Abd ar Rahman III.a emirrak kalifa titulua hartu zuen, eta Kordobako kaliferriari eman zion hasiera. . urtean, Abd ar Rahman I.a printzeak emir burujabe aldarrikatu zuen bere burua eta Al Andalus bereizi egin zen Damaskotik. . urtean, musulmanek inbaditu egin zuten Iberiar Penintsula eta emirerria ezarri zuten; hau da, Damaskoko kalifaren mendeko probintzia bat. 3. Idatzi zer erresuma edo konderri kristau eratu ziren Erdi Aroaren hasieran Iberiar penintsulan. Kantauri ingurua
Pirinioak
50
133003 _ 0001-0096.indd 50
5
●
Asturiasko Erresuma, gerora
●
Gaztelako konderria, gerora
5
●
bihurtu zena. bihurtu zena.
●
● © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:53
Finkatzeko
49
Erdi Aroaren amaiera
Izena
Data
Gogoratu ●
XI.
●
Kristau-erresumak elkartuz joan ziren eta musulmanen kontra borrokatu ziren mugak zabaltzeko.
●
Errege-erregina Katolikoek konkistatu zuten musulmanen azken erresuma, Granadakoa, 1492an.
mendean, taifa zeritzen erresuma txikitan banatu zen Al Andalus eta kaliferria desagertu egin zen.
1. Adierazi lurralde bakoitza non kokatzen zen. Ondoren, erantzun galderei.
Aragoiko Koroa
AT L Á NT I CO
Mar Cantábrico
REINO DE LEÓN
REINO DE NAVARRA REINO DE
CORONA
DE ARAGÓN
Nafarroa
REINO
Gaztelako Koroa
DE PORTUGAL
CASTILLA
eo
Portugal Granadako Erresuma OCÉANO
ALMOHADES
ed
ite
r
n rá
rM Ma Lurralde kristauak Lurralde musulmanak
●
Zein ziren kristau-erresumak? Eta erresuma musulmanak?
●
Zer ziren taifa erresumak?
●
Zein izan zen Penintsulako azken erresuma musulmana?
●
Noiz elkartu ziren Gaztelako eta Aragoiko koroak?
●
Nork konkistatu zuen Granadako Erresuma?
●
Zein garaitakoa da mapa hori? Zer dela eta?
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 51
51
9/9/09 12:52:54
Finkatzeko
50
Al Andalusko bizimodua
Izena
Data
Gogoratu ●
Al Andalusko gizartea hainbat erlijiotako pertsonek osatzen zuten: musulmanek, muladiek, mozarabiarrek eta juduek.
●
Biztanleen gehiengoa hirietan bizi zen; han, material merkeko etxeak eraiki zituzten, baina apaingarri ugarikoak.
1. Asmatu zeri buruz ari den esaldi bakoitza. Idatzi hitz hori ondoan. ●
Al Andalusko kristaua, musulmanen erlijioa bere egin ondoren.
c
Erlijio kristauari eutsi zion Al Andalusko kristaua.
c
●
Al Andalusko hirien zati nagusia.
c
●
Al Andalusko hirietako merkatu-eremua.
c
●
2. Adierazi zer arku mota diren. Ondoren, erantzun galderei.
●
Zure ustez, arku mota horiek zergatik dute izen hori?
3. Begiratu Kordobako meskitaren barruko argazki horri eta azaldu nolakoa den. Azaldu nola dagoen apainduta, zure ustez zer material erabili zituzten, zer eginkizun zuen eraikin horrek…
52
133003 _ 0001-0096.indd 52
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:54
Finkatzeko
51
Kristau-erresumetako bizimodua
Izena
Data
Gogoratu ●
Kristau-erresumetako gizartea bitan banatzen zen: pribilegiodunak eta pribilegiorik gabeak.
●
Garai horretan eraiki ziren eraikin erromanikoak eta gotikoak: – Eraikin erromanikoek altuera txikia zuten. Harrizko hormak zituzten, oso lodiak eta ia leihorik gabeak. – Eraikin gotikoak altuak ziren eta horma finagoak zituzten. Horma horietan arku zorrotzeko ate eta leiho handiak zabaltzen zituzten.
1. Osatu eskema. GIZARTEA KRISTAU-ERRESUMETAN
●
●
●
● ●
2. Begiratu irudiari eta idatzi erromanikoa edo gotikoa den.
■ Orain, azaldu zer alde dagoen eraikin erromanikoen eta gotikoen artean.
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 53
53
9/9/09 12:52:54
Zabaltzeko
1 Izena
Data
Zelularen zatiak Mikroskopioen hobekuntzari esker, zientzialariek zelula izaki bizidun guztion funtsezko unitatea dela jakin dute. Horrez gain, zelula Erribosomak Oso organulu txikiak dira. Proteinak sortzen dituzte.
zenbait zatiz eta organuluz osatuta dagoela eta haietako bakoitzak funtzio jakin bat duela ikusi ahal izan dute. Zentrioloak
Zitoplasma Bertan daude organuluak.
Zatiketa zelularrean parte hartzen duten zilindro txikiak dira.
Mintza Sartzen diren elikagaiak (ura eta oxigenoa) eta irteten diren zelularen hondakinak kontrolatzen ditu.
Mitokondriak Organulu luzangak dira eta tolestura asko dituzte barnean. Energia lortzeaz arduratzen dira.
Nukleoa Zelularen funtzionamendua antolatzen eta zuzentzen du.
Erretikulu endoplasmatikoa
Bakuoloak
Zaku zapalen multzoa da. Proteinak sortzeaz eta banatzeaz arduratzen da.
Zenbait substantzia gordetzeko balio duten zakuak dira.
Zelulek era askotako lanak egiten dituzte, eta zenbait forma eta tamainatakoak daude. Adibidez, nerbio-zelula (nerbio-bulkadak garraiatzen dituena) eta globulu gorria (oxige-
noa garraiatzen duena) ez dira berdinak. Hala ere, zelula guztiek dituzte mintza, zitoplasma eta nukleoa.
1. Arrazoitu eta erantzun galdera hauei: ●
Zer organuluk antolatzen du zelularen funtzionamendua?
●
Zergatik egin behar dituzte zelulek zenbait funtzio; hala nola, nutrizioa eta ugalketa?
54
133003 _ 0001-0096.indd 54
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:55
2. Begiratu aurreko orrialdeko animalia-zelularen irudiari, eta idatzi landare-zelula honen organuluen izenak.
■ Orain, idatzi zer desberdintasun aurkitu dituzun bi zelulen artean. 1.
2.
3. Kopiatu, eta lotu, gezi bidez, zelula motak eta haien funtzioak. Nerbio-zelula
●
●
Hezurren osagai bat da.
Hezur-zelula
●
●
Ugalketan parte hartzen du.
Gihar-zelula
●
●
Larruazala osatu eta organo hutsak estaltzen ditu barrutik.
Gantz-zelula
●
●
Mezuak eta aginduak garraiatu eta informazioa prozesatzen du.
Odol-zelula
●
●
Gorputza mugitzen laguntzen du.
●
Oxigenoa eta zenbait substantzia gorputz osora garraiatzen ditu.
●
Gantzak gorde eta organoak babesten ditu.
Sexuala (espermatozoidea)
Epiteliala
●
●
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 55
55
15/9/09 17:29:18
Zabaltzeko
2 Izena
Data
Landareen moldaketak Landareek harremana izaten dute beren ingurunearekin, eta sarritan ingurunera moldatu
behar izaten dute bizirik irauteko. Moldaketa horiek honela sailka ditzakegu:
ESPAZIORA MOLDATZEA (MOLDAKETA TOPOLOGIKOAK) Landareak bizi diren espaziora moldatzen dira; adibidez, leku lehorretan hazten diren landareek leku hezeetan hazten direnek baino tarte handiagoa izaten dute beren artean. LURZORURA MOLDATZEA Lur mota bakoitzak landaredi jakin bat du, bertako baldintzak jasaten dituzten landareez osatua. Huntzak, adibidez, ondo irauten du harri koskorrez osatutako lurretan; txantxapota, berriz, hormetako eta harrietako pitzaduretan biltzen den lur urrian haz daiteke. EGITURA MOLDATZEA Moldaketa mota hori, besteak beste, indipikondoan gertatu ohi da, ura bere zurtoin mamitsuan gordetzeko gai baita, bai eta hostoak arantza bihurtzeko ere, transpiraziorik izan ez dezan. Olibondoak hosto gogor eta iragazgaitzekin egiten dio aurre arazo horri berari. ANIMALIETARA MOLDATZEA Landare batzuek, animaliek jan ez ditzaten, babes-sistemak garatzen dituzte. Badira beren pozoia sortzen duten landareak (adibidez, errizinoa); beste batzuek (arrosondoak, esaterako) arantza gogorrak eta zorrotzak dituzte. Badira belarjaleak uxatzeko usaina botatzen duten landareak ere (adibidez, ezkaia). 1. Landareak urtaroetara ere moldatzen dira. Adierazi nola.
2. Pentsatu eta erantzun. ●
Zergatik babestu behar dute landareek animaliengandik?
●
Zure ustez, zergatik izaten dute tarte handiagoa leku lehorretako landareek beren artean?
56
133003 _ 0001-0096.indd 56
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:55
3. Osatu eskema, moldaketa mota bakoitzaren bina adibide idatziz. Topologikoak
Lurzorura Moldaketak Egiturazkoak
Animalietara 4. Begiratu irudiei, eta adierazi nola moldatu diren landare hauek ur-eskasiaren eta argirik ezaren ondorioz:
●
Zurtoina:
●
Hostoak:
●
Sustraiak:
●
Zurtoina:
5. Behatu irudiari, adierazi zer bi moldaketa dauden eta esan zertarako balio duten.
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 57
57
9/9/09 12:52:55
Zabaltzeko
3 Izena
Data
Arriskuan dauden ekosistemak Planeta osoan, bai lurrean, bai itsasoan, hainbat ekosistema desagertzeko arrisku larrian daude. Mapa honetan planetako ekosistema
aberats eta, aldi berean, mehatxatuenetako batzuk agertzen dira.
Bering itsasoa Baikal aintzira
Mediterraneoko itsasertza Mendi Harritsuak
Gineako oihana Indopazifikoa
Madagaskar Liberiako oihana Amazoniako oihana Lurmutur Hiriko penintsula
●
Bering itsasoa: Ozeano Bareko iparraldean dago, balea grisa ugaltzen den lekuan. ● Mendi Harritsuak: baso hori Ipar Amerikako paisaia bereizgarrienetako bat da. ● Madagaskar: gure planetako landare eta animalia gehien eta bitxienak hor daude. ● Siberia: taiga da munduko baso natural handienetakoa. ● Amazonia: oihan horietako milaka landare- eta animalia-espezie bertan baino ez daude. ● Mediterraneoko itsasertza: oso dibertsitate handiko ekosistema da;
●
●
●
●
batez ere, landareetan, hegaztietan eta intsektuetan. Indopazifikoa: Lurreko koralezko arreziferik handiena hor dago. Baikal: Asiako aintzirarik handiena da, eta Lurreko ur gezaren % 20 bertan dago. Mendebaldeko Afrikako Ekuatoreko oihanak: oso espezie bitxiak daude; esaterako, hipopotamo nanoa eta okapia. Lurmutur Hiriko txaparrala: zortzi mila landare-espezie baino gehiago han besterik ez daude, eta planetako intsektu harrigarrienetako batzuk ere han daude.
1. Zer informazio ematen digu mapak?
2. Aurkitu Espainia munduko mapan. Ba al dago ekosistemarik arriskuan inguru horretan? Zein?
58
133003 _ 0001-0096.indd 58
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:55
3. Ikertu eta egin zure herriaren inguruan dagoen ekosistema bati buruzko txosten labur bat. Erantsi txostenean prentsatik hartutako argazkiak edo zuk egindako marrazkiak. ●
Ekosistema:
●
Kokapena:
●
Izaki bizidunak:
●
Ingurune fisikoa:
●
Zer kutsadura mota dituen:
4. Osatu hitz gurutzatuak. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Landare-estalkia galtzea. Hego Amerikako ibairik luzeena. Koralezko arrezife garrantzitsuak dauden ozeanoa. Ozeano Barearen iparraldean dagoen itsasoa, arrantza-baliabideetan oso aberatsa. Asiako aintzira handia. Siberiako baso natural handia. 6 1 2 3 4 5
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 59
59
9/9/09 12:52:55
Zabaltzeko
4 Izena
Data
Sumendien erupzioak Ziur zineman edo telebistan sumendien edo erupzioren baten irudiak ikusi dituzula inoiz; mendi baketsuak laba-iturri basati bihurtzen diren une horien irudiak, alegia. Dakizunez, sumendien jarduera oso aldakorra da. Sumendi batzuk oso-oso biziak dira, sarritan hasten dira erupzioan. Beste batzuk askoz lasaiagoak dira eta tartekatu egiten dituzte atseden faseak eta erupzio faseak, batzuk biziagoak eta besteak lasaiagoak. Badira «lo» dauden sumendiak; hau da, jarduerarik izan ez arren, ustez oraindik ere itzali gabe daudenak. Eta badira itzalitzat jo daitezkeenak ere. Erupzioa gertatzeko moduaren arabera, sumendiak lau multzotan sailkatzen dira: ●
Hawaiarra. Ez da leherketarik gertatzen; kanporatzen den laba arina da, leun-leun irristatzen da sumendiaren hegaletan behera eta asko barreiatzen da. Hawaiarrak dira, esaterako, Ozeano Bareko uharteetako sumendiak.
●
Estronboliarra. Kanporatzen den laba arina da estronboliarretan ere, baina ez hawaiar erakoetan adina, eta ez da hainbeste zabaltzen. Gainera, leherketa txikiak baina ugariak gertatzen dira. Era horretakoa da, esaterako, Stromboli sumendia, Italian.
●
Bulkaniarra. Erupzio bortitzak eragiten ditu, eta errauts-laino handiak jaurtitzen. Tximiniatik kanporatzen den magma oso likatsua da, ez da arin isurtzen eta azkar solidotzen da. Horrelakoa da, adibidez, Etna sumendia, Italian.
●
Peleanoa. Erupzioak oso bortitzak dira, tximiniatik igotzen den magma oso trinkoa delako eta oso azkar solidotzen delako, kraterra ixteraino. Ondorioz, gasek, kanporatu ezinik, presio izugarria sortzen dute eta tapa hori altxatu eta erupzio handia sortzen dute. Mont-Pelée sumendia (Martinika) da era honetakoa.
1. Zeren gainean ari da testua? Irakurri eta laburtu.
60
133003 _ 0001-0096.indd 60
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:56
2. Begiratu irudiei eta, erupzioaren arabera, esan zer sumendi mota den.
3. Azaldu zer alde dagoen labaren eta magmaren artean.
4. Antzinako erromatarrek Bulkano izeneko jainko bat zuten. Ikertu nor zen Bulkano eta osatu fitxa.
●
Zeren Jainkoa zen?
●
Noren semea zen?
●
Noren senarra zen?
●
Zeren azpian bizi zen?
■ Orain, erantzun. ●
Zein margolan ospetsutan agertzen da Bulkano? Nork margotu zuen?, Zein museotan dago lana?
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 61
61
9/9/09 12:52:56
Zabaltzeko
5 Izena
Data
Izarrak ikustea Eskorpioiak eta herensugeak, printzesak eta ehiztariak, gurdiak eta geziak... Gauean, argi-kutsadurarik ez den lekuetan, zeruari begiratzeko aukera izanez gero, hainbat eta hainbat izar ikusiko duzu forma apetatsuak marrazten. Dakizunez, izar-multzo horiek konstelazioak dira eta guztien artean bada bat batere zailtasunik gabe bereizten dena: Hartz Nagusia. Hartz Nagusia iparralderantz kokatzen da eta gurdi baten itxura du. Lau izarrek osatzen dute gurdiaren kutxa eta beste hiruk pertika. Hiru izar horiek arku bat egiten dute ezkerrerantz.
HARTZ TXIKIA
HARTZ NAGUSIA
Gurdiaren azken bi izarrak lerro batekin lotu eta lerro hori bost aldiz luzatuz gero, Iparrizarra bistaratuko dugu. Beste konstelazio txikiago baten pertika-burua osatzen du Iparrizarrak; Hartz Txikiarena, hain zuzen. Harantzago, etxe moduko bat begiztatuko dugu: Cepheus da. Eta konstelazio horretatik hurbil ez da zaila Cassiopeia ikustea. Urte-sasoiaren arabera, M edo W itxura izango du konstelazio horrek. Negua da garai onena Orion eta Izarror konstelazioak ikusteko, Unibertsoko ehiztaria eta zakurra. Guztira, 88 konstelazio daude esfera zerutarrean.
1. Irakurri eta erantzun. ●
Zer da konstelazio bat?
●
Zein konstelaziotan dago Iparrizarra? Eta zein hemisferiotan?
●
Zein konstelaziok dute zakur- eta ehiztari-itxura?
62
133003 _ 0001-0096.indd 62
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:56
2. Lotu puntuak eta osatu bost konstelazio.
HARTZ NAGUSIA
HARTZ TXIKIA
DRACO
CEPHEUS CASSIOPEIA
■ Non dago Iparrizarra? Adierazi esfera zerutarrean eta azaldu zergatik kokatu duzun hor.
3. Irakurri atzekoz aurrera ondorengo hitz hauek eta ikasi Orion konstelazioa osatzen duten izarretako batzuen izena.
1. esuegleteB
c
2. legiR
c
3. xirtalleB
c
4. akatniM
c
5. katimlA
c
6. malinlA
c
7. hpiaS
c
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 63
63
9/9/09 12:52:56
Zabaltzeko
6 Izena
Data
Eureka Hieron, duela 2.200 urte Sirakusako (Sizilia) errege zena, oso kezkatuta zebilen: bere urregileari urre puruzko lingote bat eman zion koroa bat egiteko, eta urregilearen lana (koroa, alegia) jasotzean sortu zitzaion kezka.
Hieronek Arkimedesi hots egin zion, hiriko gizon jakintsuenari. Jakin dezakezu koroa erabat urrezkoa den hondatu gabe?
Koroak lingotearen pisu bera zuen, baina Hieronek susmoa zuen urregileak urrearen zati bat beretzat hartu zuela eta urrearen aldean balio gutxiagoko metalak erabili zituela.
Astebete geroago, bainua hartzen ari zela, Arkimedesek erantzuna aurkitu zion Hieron erregearen galderari.
Ez dakit… Egon behar du moduren bat.
Arkimedesek eskatuta urez betetako ontzi batean sartu zuten koroa eta beste ontzi batean urre puruzko koroa bat, masa berekoa. Ikusi plateretara erori den ura. Arrazoi zenuen, Hieron, iruzur egin nahi zizuten.
Eureka! Aurkitu dut! Badut erantzuna.
1. Irakurri, pentsatu eta adierazi zein den erantzun zuzena. ●
Arkimedesek urregileak Hieroni iruzur egin ziola ondorioztatu zuen? Nola? Plater batean bestean baino ur gehiago zegoelako. Bi plateretan ur kantitate bera zegoelako.
●
Zer oinarri du Arkimedesen ondorioak? Gorputz baten forma aldatzen denean, haren bolumena ere aldatu egiten da. Substantzia beraz egindako bi masa berdinek bolumen bera dute, edozein dela ere masa horren forma.
64
133003 _ 0001-0096.indd 64
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:56
2. Zergatik da txikiagoa berunezko blokea artelazkiarena baino, biek masa bera badute? Pentsatu eta erantzun. ARTELAZKIA 1 Kg BERUNA 1 Kg
3. Begiratu irudiei eta azaldu zergatik ez diren zuzenak.
■ Kalkulatu zein den eraztunaren dentsitatea, kontuan hartuta 30 gramoko masa duela eta 1,5 cm3-ko bolumena.
4. Bilatu informazioa eta erantzun galderei. ●
Nor zen Arkimedes? Non jaio zen?
●
Ekarpen garrantzitsuak egin zizkion zientziaren munduari. Zein?
●
Zure ustez, zer esan nahi du eureka hitzak?
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 65
65
9/9/09 12:52:57
Zabaltzeko
7 Izena
Data
Newton eta sagarrak Historian izan diren gertaera askotan, errealitatea eta fikzioa eskutik doaz, eta nahasi ere egin daitezke. Horrela gertatzen da, adibidez, grabitatearen lege unibertsalaren aurkikuntzarekin. Kondairak dio Isaac Newton sagarrondo baten azpian atseden hartzen ari zela eta bat-batean sagar bat erori zela zuhaitz hartatik. Sagar soil bat erori zelako, fisikako lege unibertsal garrantzitsuenetako bat formulatu zuen Newtonek. Sagarrari esker, zientzialari ingelesa jabetu zen Lurraren indar batek bere erdigunerantz erakartzen dituela objektuak: grabitateak, hain zuzen.
1. Irakurri eta erantzun galderei. ●
Nor izan zen Isaac Newton?
●
Zer da grabitate-indarra?
●
Sagarra erortzeak grabitatearen legea iradoki zion Newtoni. Zergatik?
66
133003 _ 0001-0096.indd 66
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:57
2. Irakurri Isaac Newtoni argia piztu zion sagarrondoarekin loturiko albiste hau. 2006ko irailaren 21a
Newtonen zuhaitzeko sagarra Gordon urakana igaro denean erori da Goizeko 10ak inguruan, haize-bolada gogor batek astinduta, erori egin da Newtonen sagarrondoak aurten emandako fruitu bakarra. Coruñan, Zientziaren Etxearen parean dago landatuta zuhaitza. mc2prensa Zientzialari ingelesari grabitatearen lege unibertsala iradoki zion sagarra ez bezala, Zientziaren Etxearen ondoan landatutako zuhaitzean zintzilik zegoena ez zen bertikalki erori Lurraren erdigunerantz. Aitzitik, zuhaitzaren oinarritik aparte samar agertu zen, Gordon urakanaren haize-bolada bortitzetako batek botata. […]. Gaur ikusitako erorketa mota mugimendu behartua da argi eta garbi, bestelako indar batek eragindakoa. Gordon urakanak utzi du bitxikeria: gogoratu grabitatea ez dela Lurrean dagoen indar bakarra.
■ Grabitatearenaz gain, zer beste indar ezagutzen duzu? Pentsatu eta erantzun.
3. Sagarrak protagonista dira historiako gertakizun askotan baita kondairaren batean edo bestean ere. Irakurri eta lotu. Ondoren, erantzun galderei. Evaren sagarra
Grabitatearen lege unibertsala.
Parisko sagarra
Troiako gerra.
Newtonen sagarra
Paradisutik kanporatzea.
Gillermo Tellen sagarra
Suitzaren burujabetza.
●
Ezagutzen duzu sagarra protagonista duen ipuinen bat? Zein?
●
Bide batez, sagarrondoa, zer landare mota da?
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 67
67
9/9/09 12:52:57
Zabaltzeko
8 Izena
Data
Teneguía, oso mendi gaztea Ikusi duzu inoiz nola jaiotzen den mendi bat? Kanarietan, La Palma uhartean zehazki, mendi bat nola eratzen zen ikusteko modua izan zen 1971. urtean. Urriaren 26a zen, arratsaldeko hirurak, Cumbre Vieja sumendiaren erupzioa hasi zenean. Erupzioarekin batera lurra mugitzen hasi zen, leherketa indartsuak izan ziren, eta laba-txorrota izugarri altuak. Gau hartan bertan 200 metroko luzerako artesi bat sortu zen, oso-oso sakona. Ez pentsa, ordea, batere abisurik gabe gertatu zenik erupzioa. Urriaren 11 ezkero La Palmako biztanleek dardarka sumatzen zuten lurra. Ematen zuen erupzioak ez zuela sekula bukatu behar; alabaina, azaroaren 18an bukatu egin ziren leherketak, eta sumendiak laba kanporatzeari utzi zion. Ordu gutxitan, itzali egin zen. Lasai geratu zen ingurua, baina beste mendi bat sortu zen: Teneguía. 1. Irakurri eta osatu fitxa testuan agertzen diren datuekin.
68
133003 _ 0001-0096.indd 68
●
Zer gertatu zen?
●
Non gertatu zen?
●
Noiz gertatu zen?
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:57
2. Irakurri eta osatu. Vesuvio, hiru hiri lurperatu zituen sumendia Napolin dago, Italian. Ez du inor harritzeko moduko itxurarik, 1.279 metroko garaiera baino ez du. Alabaina, 79. urtean hiru hiri lurperatzeko gai izan zen: Herkulano, Ponpeia eta Stabia. Vesuvio bare dago 1944. urteaz geroztik, baina uste da ez dagoela itzalita.
Mauna Kea, munduko sumendirik altuena
Etna, Europako sumendi bizi garaiena
4.205 metro goratzen da itsasoaren mailaren gainetik. Hawai uhartean dago (AEB). Tximinia erraldoi baten itxura du Ozeano Barearen hondotik bat-batean altxatzen dela.
Etna Sizilia uhartean dago (Italia), eta 3.322 metroko garaiera du. Sumendi horren aurreneko erupzioaren albistea K.a. 423. urtekoa da.
Krakatoa, uharte bat leherrarazi zuen sumendia 1883an izandako erupzioak hondamendi izugarria eragin zuen: leherketak 3.500 kilometrotara ere entzun ziren. Indonesiako uharte batean dago, eta erupzio hartan uhartea txiki-txiki eginda eta aurreko hedaduraren heren batera ahituta geratu zen. Errauts- eta hauts-hodei trinko batek estali zuen ingurua hiru egunez. 813 metroko garaiera du.
Europako sumendiak
Europatik kanpoko sumendiak
Izena
Herrialdea
Garaiera
Ezaugarriak
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 69
69
9/9/09 12:52:57
Zabaltzeko
9 Izena
Data
Azore uharteak
M
AK
AR
ON
ES
IA
Azoreak bederatzi uhartez osatutako artxipelagoa dira. Portugalen jabetzakoak I dira, ozeano Atlantikoaren erdian daude eta Makaronesiako zati dira. Afrikatik hurbil PORTUGAL M E Azore uharteak dauden bost artxipelagoek osatzen dute ESPAINIA H Makaronesia: Azore uharteek, Kanariar Madeira uharteak uharteek, Cabo Verde uharteek, Madeira uharteek eta Selvagens uharteek. Selvagens uharteak OZEANO Azoreen jatorria bolkanikoa da. Pico AT L A N T I K O A Kanariar uharteak sumendia da uharteetako mendi altuena, baita Portugal osokoa ere; izen bereko uhartean dago eta 2.351 metro goratzen da itsasoaren mailatik. AFRIKA Azoreetan klima epela dute: tenperatura Cabo Verde uharteak leunak (20 ºC ingurukoak) eta gorabehera handirik gabekoak urte osoan. Prezipitazioak ugariak dira, batez ere azaro eta maiatza arteko hilabeteetan. Azore uharteek ematen diote izena justu haien gainean sortzen den antizikloiari. Azoreetako antizikloiari esker izaten da eguraldi ona Espainian. Hau da, eguraldi lehorra, eguzkitsua eta beroa. 1. Hautatu zein den erantzun zuzena. ●
Azore uharteak zein herrialderenak dira? Portugal.
●
Afrika.
Makaronesia.
Portugal.
Kanariar uharteak nongo zati dira? Azore uharteak.
●
Espainia.
Pico sumendia Kanariar uharteetako mendi altuena da. Portugalgo mendi altuena da. Europako mendi altuena da.
●
Azoreetako antizikloiari esker, eguraldi ona egiten du Iberiar Penintsulan. eguraldi ona egiten du Afrikan. eguraldi ona egiten du Azore uharteetan.
70
133003 _ 0001-0096.indd 70
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
15/9/09 17:29:20
2. Zure ustez, zer dela-eta esaten diogu eguraldi ona eguraldi eguzkitsuari eta lehorrari? Euria egiten duenean, eguraldia ez al da ona? Pentsatu eta azaldu.
3. Egin klimograma bat ondorengo datuekin. ●
●
Espainiako batez besteko tenperaturak (ºC) U
O
M
A
M
E
U
A
I
U
A
A
7
7
11
13
16
22
24
24
20
16
10
7
Espainiako batez besteko prezipitazioak (l/m2) U
O
M
A
M
E
U
A
I
U
A
A
50
48
55
44
47
13
8
18
39
78
60
55
l/m2 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
°C 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 U O M A M E U A I U A A hilabeteak
4. Azoreetako antizikloiak zein urte-sasoitan eragiten dio gehien Espainiari? Zergatik?
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 71
71
9/9/09 12:52:57
Zabaltzeko
10 Izena
Data
Las Batuecas Gaztelaniaz Las Batuecasen egotea esapidea erabiltzen da. Entzun al duzu inoiz
Chorro ur-jauzia
La Alberca
Las Batuecas, benetakoak, Salamanca probintziaren hegoaldean daude. Oso ederrak dira, eta fauna eta flora aldetik aberatsak. Hori dela eta, Parke Natural izendatu dute. Francia, Alagón, Batuecas eta Agadón ibaiek zeharkatzen dute parkea; Tajoren arrokoak dira lehen hirurak, eta Dueroren arrokoa, Agadón.
Las Batuecasko monasterioa
xv. mendean, karmeldar fraide batzuek leku egokia aurkitu zuten paraje horretan mundutik aparte erretiratzeko, eta Santo Desierto de San Jose del Monte monasterioa sortu zuten. Fraide horiek ibarrera iritsi baino askoz lehenago, ordea, Neolitoan, duela 4.000 urte inguru, giza taldeak bizi ziren Las Batuecasen. Haiek utzitako animalien margoak (arrainenak eta ahuntzenak, adibidez) dira horren lekuko. Batuecas ibaiaren ibilbideari jarraituz Chorro ur-jauzia dago, hamar metroko altuerakoa; leku ezin hobea Las Batuecasen egoteko eta han luzaroan egoteko. 1. Irakurri, pentsatu eta erantzun galderei. ●
Zein probintziatan dago Las Batuecas eskualdea? Zein autonomia-erkidegotan?
●
Zein garaitakoak dira Las Batuecasko lehen biztanleak? Historiako zer aro handiri dagokio garai hori?
●
Zer erlijio-ordenak sortu zuen monasterio bat Las Batuecasen? Zer mendetan eraiki zuten? Zer izen du monasterioak?
2. Isurialde berean egon daiteke arro desberdinetako ibairik? Pentsatu eta azaldu.
72
133003 _ 0001-0096.indd 72
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:57
3. Zer esan nahi du Las Batuecasen egon esamoldeak? Azaldu eta idatzi adibide bat.
4. Las Batuecas ibarra zeharkatzen duten ibaiak zer isurialdetakoak dira? Zergatik?
5. Bilatu eta adierazi letra-zopan Tajo eta Duero ibaien ibaiadar nagusiak. Ondoren, sailkatu bakoitza bere lekuan. O
E
R
O
V
A
S
J
I
D
Y M
G
U
A
D
A
R
R
A M A
H O
Z
J
E
B
L
Á
N
R
D O
P
D
U
R M C
D
E
H
A
D
A
J
A
T
O
R M E
S
Y M E
S
O
C
B
A
G
E
R
I
F
A
L
O M X
O Ñ
E
G
A
L
B
E
R
C
H
E
W
I
D
A
D Ó
T
K
X
A
S
Í
P
R
E
T
U
C
A
L
A
G Ó N
P
I
S
U
E
R
G
A
S
D
Í
R
A
B
L
O
Y
Í
J
Y
H
Á
D
T
C
R
A
Ú
P
A
T
I
É
T
A
R
Tajoren ibaiadarrak
Dueroren ibaiadarrak
6. Badakizu zer esan nahi duen Babian egon esamoldeak? Azaldu.
■ Orain, ikertu non dagoen Babia, zer autonomia-erkidegotakoa den eskualde hori eta zein den autonomia-erkidego horretatik igarotzen den ibai nagusia.
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 73
73
9/9/09 12:52:57
Zabaltzeko
11 Izena
Data
Biztanleria zahartzen ari da Espainia zahartzen ari da. 65 urtetik gorako pertsonen kopurua hazi egin da azken hamarkadetan. XX. mendearen hasieran, Espainian bizi ziren ehun pertsonetatik bostek zituen 65 urtetik gora. Gaur egun, Espainiako biztanleriaren % 17 da adin horretatik gorakoa.
Ehuneko hori hazi egingo da hurrengo urteetan. Kalkuluen arabera, 2020. urterako biztanleriaren % 20k 65 urtetik gora izango du Espainian. Zahartze horren arrazoiak hauek dira: ●
Jaiotza-tasa txikia; izan ere, berrogeita hamar urte baino gutxiagoan emakume bakoitzak 5 seme-alaba izatetik 2,6 izatera igaro gara.
●
Jaiotakoen bizi-itxaropena izugarri hazi da. Jaiotzerakoan, aurreikuspenen arabera pertsona bat zenbat urte biziko den adierazten du bizi-itxaropenak. 1900. urtean espainiar bat 35 urte bizitzen zen batez beste, eta gaur egun, 78 urtetik gora. Batez ere osasun-baldintzak asko hobetu direlako hazi da bizi-itxaropena.
1. Irakurri eta erantzun. ●
Zer dela eta zahartu da Espainiako biztanleria azken hamarkadetan? Zein dira arrazoi nagusiak?
●
Zeri esaten zaio bizi-itxaropena?
2. Zure ustez, Espainiako biztanleria gero eta zaharragoa izateak zertan izan dezake eragina? Jarri adibide batzuk.
74
133003 _ 0001-0096.indd 74
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:57
3. Lotu. ●
Biztanleria ikertzen duen zientzia.
●
Heriotza-tasa
●
Izandako jaiotzak.
●
Migrazioa
●
Izandako heriotzak.
●
Demografia
●
Biztanleen kopuruaren eta bizileku duten lurraldearen azaleraren arteko harremana. Km2-tan adierazten da.
●
Biztanleriaren dentsitatea
●
Bizilekua aldatzeak dakarren desplazamendua.
●
Jaiotza-tasa
4. Datu hauek oinarri hartuta egin 2008. urteko Espainiako biztanleriaren piramidea. SEXUA
ADIN
SEXUA
ADIN
TALDEAK
Emakumeak
Gizonak
TALDEAK
Emakumeak
Gizonak
0-4
1.100.000
1.200.000
45-49
1.700.000
1.700.000
5-9
1.000.000
1.100.000
50-54
1.400.000
1.400.000
10-14
1.000.000
1.100.000
55-59
1.300.000
1.300.000
15-19
1.100.000
1.200.000
60-64
1.200.000
1.100.000
20-24
1.400.000
1.500.000
65-69
1.000.000
900.000
25-29
1.800.000
1.900.000
70-74
1.000.000
900.000
30-34
2.000.000
2.100.000
75-79
1.000.000
700.000
35-39
1.900.000
2.000.000
80-84
700.000
500.000
40-44
1.800.000
1.900.000
85etik gora
600.000
300.000
Biztanleria-piramide bat eraikitzeko taulako datuak ardatz bakoitzera eramaten dira, eta barra horizontal bat marrazten da adin talde bakoitzean eta sexu bakoitzerako.
Gizonak
Adin taldeak
Emakumeak
85etik gora 80-84 75-70 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 3.000.000
2.000.000
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 75
1.000.000
Biztanleak
1.000.000
2.000.000
3.000.000
75
9/9/09 12:52:58
Zabaltzeko
12 Izena
Data
Espainiako estatuaren antolaketa 1978ko abenduan, erreferendum baten bidez, Espainiako herritarrek Konstituzioa onartu zuten, estatu bat antolatzeko oinarrizko legedia. Konstituzio horrek herritar guztien askatasuna eta berdintasuna eta politika-pluralismoa bermatzen du. Espainia zein erakundek gobernatuko duten eta lurraldearen antolaketa zein izango den ere jasotzen du. Espainiako lurraldea funtsean udalerritan, probintziatan eta autonomia-erkidegotan antolatuta dago.
15 azaroa
1978
KONSTITUZIOA
Espainiako herritar bakoitza udalerri batean bizi da. Udalerri hori probintzia batean dago eta probintzia hori, aldi berean, autonomia-erkidego batekoa da. Horiez gain, badira bestelako lurralde-entitate batzuk. Batzuk udalerria baino txikiagoak dira (parrokiak, esaterako) eta beste batzuk hainbat udalerriz osatuta daude (eskualdeak, adibidez). Espainian 17 autonomia-erkidego daude eta bi hirik ere autonomia-estatutua dute: Ceutak eta Melillak. 1. Irakurri, pentsatu eta azaldu. ●
Zer da erreferendum bat?
●
Zer da politika-pluralismoa?
●
Nola dago antolatuta Espainiako lurraldea?
76
133003 _ 0001-0096.indd 76
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:58
2. Idatzi zein Autonomia Erkidegorena den irudi bakoitza. 0
Eskala 80
Kilometroak
0
Eskala 90
0
Eskala 100
Kilometroak
Kilometroak
3. Osatu hitz gurutzatuak. 6. Espainiako estatuburua. 7. Autonomia-erkidegoetan eta Hiri Autonomoetan, legea. 8. Gorte Nagusietako kideak, beren artean Gobernuko presidentea aukeratzen dutenak. 9. Hiri Autonomoa. 10. Espainiako Justizia Auzitegi gorena. 11. Extremadurako hiriburua.
1. Kanariar uharteetako bakoitzaren gobernua. 2. Espainiak estatu horrekin egiten du muga iparraldera. 3. Erkidegoetako gobernuek agintzen duten gaiei ematen zaien izena. 4. Balearretako uharte handiena. 5. Espainiako herritarren eskubideak eta betebeharrak biltzen dituen testua.
8 5
6
11
3 2 10
7 9 4
1
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 77
77
9/9/09 12:52:58
Zabaltzeko
13 Izena
Data
Gure arbasoak Gizakia garapen geldo baten ondoren iritsi da gaur egun den honetara. ●
Gure lehen arbasoa duela 5 milioi urte ingurukoa da: Australopitekoa. Tente ibiltzen zen oinez.
●
Duela 3 bat milioi urte Homo habilisa agertu zen. Tente ibiltzen zen, familia-nukleo txikitan bizi zen, ehizan eta bilketan jarduten zen eta lanabesak egiten hasi zen.
●
Duela 1.600.000 urte Homo erectusa agertu zen. Gaur egungo gizakien antzeko neurria zuen haren gorputzak, eta 180 cm luze izatera irits zitekeen. Orojalea zen, eta seguru asko ehiztaria. Aurkikuntza handia egin zuen: sua.
●
Homo antecessorra. Duela 800.000 urte bizi izan zen. Ehiztaria eta biltzailea zen eta egurrez eta hezurrez egindako lanabesak baliatzen zituen. Atapuercan (Espainia) espezie horren arrastoak aurkitu dira.
●
Duela 200.000 urte inguru Homo neandertalensisa agertu zen. Hildakoak lurperatzen hasi zen lehen gizakia izan zen.
●
Ondoren, Homo sapiens sapiens edo Cro-magnongo gizakia agertu zen. Hain zuzen, espezie horretakoak gara gu. Duela 150.000 urte inguru agertu zen. Sedentario bihurtu zen, nekazaritza eta abeltzaintza asmatu zituen, eta lehen arte-adierazpenak egin zituen.
1. Irakurri eta hautatu zein den erantzun zuzena. ●
Harrizko lanabesak egiten hasi zen: Homo erectus. Homo sapiens sapiens. Homo habilis.
●
Nomada izateari utzi zion: Homo erectus. Homo sapiens sapiens. Homo neandertalensis.
●
Sua aurkitu zuen: Homo sapiens sapiens. Homo antecessor. Homo erectus.
78
133003 _ 0001-0096.indd 78
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:58
2. Historiaurreko zer garairekin lotuko zenuke Homo antecessor-a? Zergatik?
3. Lotu Homo espezie bakoitza, kontuan hartuta espezie horren izenaren esanahia eta zein garaitan agertu zen. Homo habilis
tente ibiltzen zen gizakia
duela 3 milioi urte
Homo antecessor
pentsatzen zuen gizakia
duela 800.000 urte
Homo sapiens sapiens
gizaki esploratzailea
duela 150.000 urte
Homo erectus
gizaki trebea
duela 1.500.000 urte
4. Zein Homo espezie izan daiteke? Begiratu irudiari eta azaldu zergatia.
5. Osatu denboraren lerroa lauki bakoitzean dagokion giza espeziea idatzita. 5.000.000 urte
1.600.000 urte
3.000.000 urte
1.500.000 urte
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 79
800.000 urte
130.000 urte
150.000 urte
79
9/9/09 12:52:58
Zabaltzeko
14 Izena
Data
Erromatar legioak Duela 2.000 urte baino gehiago, Erroma inperio bihurtu zen. Mediterraneoa eta Erdialdeko Europa mendean hartu zituen eta, areago, Erresuma Batuko uharteetaraino zabaldu zen Erromaren boterea. Armada prestatua eta zaildua zuen, garai hartako aurkariena baino askoz hobea; horretan oinarritu zen inperioaren indarra. Erromatarren armada oso egituratuta zegoen eta inperioaren garaian sei legioz osaturik zegoen. 5.300 bat soldadu zituen legio bakoitzak. Legio bakoitza legatu militar batek zuzentzen zuen eta hamar kohortetan zatituta zegoen. Kohorte bakoitzak seiehun bat gizon zituen, eta tribuno militar bat guztien buru. Era berean, kohorteak hiru manipuluz eratuta zeuden, berrehun legionario ingurukoa bakoitza, eta manipulu bakoitza bi zenturiaz zegoen osatuta. Zenturien eta manipuluen agintea zenturioiek zuten.
1. Irakurri eta osatu legenda, Erromako armadaren zatietako bakoitzaren izena idatzita.
80
133003 _ 0001-0096.indd 80
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:58
2. Lotu.
F
Lorica: koraza.
Scutum: ezkutua.
Pilum: lantza.
Galea: kaskoa.
Pr s
Greba: zangoak estaltzen zituen pieza.
Gladius: ezpata.
3. Begiratu irudiari eta ikusi nolakoa zen erromatarren armadaren kanpaleku bat. Praetorium
Porta Decumana
Porta Principalis Tentoria dextra Intervallum
Fossa
Porta Praetoria Porta Principalis siniestra
Via Praetoria Vallum Via Principalis
■ Orain, idatzi definizio bakoitzak zer adierazten duen. ●
Kanpalekua babesteko egindako zuloa.
c
●
Kanpadenden eta vallumaren arteko tartea. Hortik sartzen eta irteten ziren soldaduak.
c
●
Jeneralaren pabilioia.
c
●
Oholesia.
c
●
Soldaduen kanpadendak.
c
●
Mendebaldera begira jarri ohi zuten atea.
c
●
Kanpalekua iparretik hegora zeharkatzen zuen bidea.
c
●
Ekialdera begira jarri ohi zuten atea.
c
●
Kanpalekua Etik Mra zeharkatzen zuen bidea.
c
●
Hegoaldera begira jarri ohi zuten atea.
c
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 81
81
9/9/09 12:52:59
Zabaltzeko
15 Izena
Data
Done Jakue bidea Erdi Aroan, kristautasuna indarrean zen zenbait lekutan santuen erlikiak gordetzen ziren, eta leku horiek bidaiari eta erromes ugari erakarri zuten. Erromes gehien erakartzen zuten tokiak hauek izan ziren: Jerusalem, Jesusen pasioa eta heriotza gertatu zen lekua; Erroma, Aita Santuaren eta San Pedroren martirioaren egoitza; eta, gerora, Santiago Konpostelakoa. Izan ere, ix. mendearen hasieran ustea zabaldu zen Jakue Nagusia apostoluaren hilobia aurkitu zela bertan. Berehala, erregeek eta Elizak hauspotuta, Europa osotik iritsi ziren erromesak Santiagora. Hara iristeko bide luzean hango eta hemengo ospitale ugaritan egiten zieten abegi eta ematen zieten lotarako lekua eta jatekoa erromes horiei guztiei. Done Jakue bideak hainbat ibilbide izan ditu Erdi Aroa ezkero; besteak beste: ●
Frantziako bidea: Donibane Garazin (Ipar Euskal Herria) hasten zen, eta Santiagon bukatzen. Tartean, Nafarroa, Errioxa eta Gaztela eta Leon zeharkatzen zituen Galiziaraino iritsi arte.
●
Iparraldeko bidea: Bizkaiko golkoaren ertzetik zihoan, Euskal Herritik Asturiaseraino.
●
Antzinako bidea: Asturiastik Lugoraino zihoan eta azkeneko zatian bat egiten zuen Frantziako bidearekin.
●
Zilarraren bidea: Andaluzian abiatu, eta Extremadura eta Gaztela eta Leon zeharkatzen zituen Galiziara bidean.
Erromesak Santiagora iristen zirenean, mendebaldeko sarreratik sartzen ziren katedralean. Loriako Ataria deritzo ate horri. 1. Irakurri eta erantzun. ●
Zein izan ziren erromesaldigune nagusiak Erdi Aroan?
●
Zer dela eta jotzen zuten erromesek leku horietara?
82
133003 _ 0001-0096.indd 82
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:59
2. Zer da erlikia bat? Zein zen Santiagoko erlikia? Ikertu eta azaldu.
3. Marraztu mapan, ondoan adierazitako koloreen bidez, Santiago Konpostelakora joateko zeuden erromes-bideak.
gorria
Frantziako bidea.
urdina
Iparraldeko bidea.
berdea
Antzinako bidea.
horia
Zilarraren bidea.
4. Santiagoko katedraleko Loriako Ataria deritzon sarreraren zatiei erreparatu.
arkiboltak
tinpanoa zutabea mainela
■ Orain, idatzi Z, esaldia zuzena bada, eta O, okerra bada. Arku bat apaintzen duten moldurak dira arkiboltak. Atearen hutsunea erdibitzen duen zutabea da mainela. Arkibolten artean apaindutako tarteari esaten zaio tinpanoa. Eraikin baten zamari eusten dioten elementu bertikalak dira zutabeak. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 83
83
9/9/09 12:52:59
Erantzunak 1. Finkatzeko: Zelula 1. Erantzun grafikoa (E. G.). Zitoplasma, nukleoa eta mintza. 2. Mototsa daukan neska: nukleoa. Mutila: zitoplasma. Ilea solte daukan neska: mintza. 3. Ezkerrekoa: landare-zelula. Eskuinekoa: animalia-zelula. Animalia-zelulen eta landare-zelulen arteko aldea hau da: landare-zelulak erregularrak dira eta kloroplastoak dituzte. 2. Finkatzeko: Ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak 1. 1. zelula; 2. ehuna; 3. organoa; 4. aparatua; 5. organismoa. 2. Eredu erantzuna (E. E.). Ehunak: giharretakoa eta epiteliala. Organoak: bihotza eta giltzurruna. Aparatuak: zirkulazio-aparatua eta digestio-aparatua. 3. Organismo bat izaki bizidun bat da, osoa, aparatuz eta sistemaz osatua. 4. ● Animaliak eta onddoak beste izaki bizidun batzuk jaten dituzten izaki bizidun zelulaniztunak dira. ● Landareak eta algak beren elikagaiak sortzen dituzten izaki bizidun zelulaniztunak dira. 3. Finkatzeko: Bakterioak, onddoak, algak eta protozooak 1. 1. bakterioak; 2. onddoak; 3. algak eta protozooak; 4. landareak; 5. animaliak. 2. ● Bakterioak izaki bizidunik txikienak dira, animalia-zelulak eta landare-zelulak baino txikiagoa den zelula bakar batez osatuta baitaude. ● Onddoek kanpotik lortzen dituzte elikagaiak.
84
133003 _ 0001-0096.indd 84
3. Bakterioak izaki bizidunen erreinu bat dira. Izaki zelulabakarrak dira, eta haien zelula landareena eta animaliena baino bakunagoa da. Algak eta protozooak izaki bizidunen bosgarren erreinukoak dira; protozooak zelulabakarrak edo zelulaniztunak izan daitezke. 4. Oker daude bigarren eta hirugarren esaldiak. 4. Finkatzeko: Landareen taldeak 1. Bi landare mota daude: loreak dituzten landareak eta lorerik gabekoak. Loreak dituzten landareak angiospermoak eta gimnospermoak izan daitezke. Lorerik gabeak, berriz, goroldioa edo iratzea dira. 2. 1. angiospermoa; 2. angiospermoa; 3. gimnospermoa; 4. angiospermoa. 3. Goroldioa eta iratzea lorerik eduki gabe ugaltzen diren bi landare dira. Esporak beste landare batzuk sortzen dituzten zelula bereziak dira, eta baliagarriak izango zaizkie ugaltzeko. Goroldioek ezin dute urik hartu, ez baitute sustrairik; horregatik, oso leku hezeetan bizi dira. 5. Finkatzeko: Fotosintesia 1. E. G. 2. ● Landareek egunean zehar egiten dute fotosintesia. ● Landareek beren sustraietako ile xurgatzaileen bidez hartzen dituzte lurzoruko gatz mineralak. ● Klorofila landareen zati berdeetan dagoen substantzia bat da, eta fotosintesia egiteko balio du. 3. Liber-hodiak Izerdi landua Izerdi landugabea Hodi zurkarak 6. Finkatzeko: Landareen ugalketa sexuala 1. E. G. 2. Okerra zuzenduta: Polinizazioa haizearen bidez egiten duten landareek polen asko ekoizten dute. Okerra zuzenduta: Polinizazioa intsektuen bidez egiten duten landareek lore handiak eta ikusgarriak dituzte. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:52:59
3. Goiko irudia kardilaun bat da, zenbait landarek estrategia gisa erabiltzen duten egitura iletsua; eta horri esker, haziak airean egon daitezke, haizeak bultzatuta bidaia luzeak egiteko. Beheko irudiak intsektu batek (erleak) polinizatutako lore bat adierazten du. Landareek intsektuak erakartzeko estrategiak dituzte: lore deigarriak izatea, esaterako. 7. Finkatzeko: Landareen ugalketa asexuala 1. ● 1. irudia tuberkulu bat da; elikagaiak gordetzeko lodituta dagoen errizoma mota bat, alegia. ● 2. irudia errizoma bat da; tarteantartean zurtoinak gora atera eta landare berria sortzen duen lurpeko zurtoin horizontala. ● 3. irudia estoloi bat da, lurraren gainean horizontalean hazten den zurtoina; tarte batetik behin sustraiak botatzen ditu eta landare berri bat sortzen du. 2. ● Landare-amak dituen ezaugarri berberak izango dituzte. ● Loreak eta haziak ez diren beste landare zati batzuek parte hartzen dute ugalketa sexualean. 3. Pertsonok landareen ugalketa asexualari etekina ateratzen diogu, gure soroetan zenbait landare hazten baititugu (esaterako, mahatsondoa eta arrosondoa). Ugalketarako, aldaxkak edo beste sistema batzuk erabiliko ditugu; adibidez, txertaketak. 8. Finkatzeko: Ekosistemak 1. ● Ekosistema izaki bizidunek eta bizileku duten ingurune fisikoak osatzen dute. ● Ekosistema bateko izaki bizidunek elkarren artean eta ingurunearekin dute harremana. ● Izaki bizidunek bizileku duten ingurunea alda dezakete. 2. ● Ekosistema hori izaki bizidunek eta bizileku duten ingurune fisikoak osatzen dute. ● Ekosistema horretan, pertsonak, itsas txakurrak, mortsak eta kaioak bizi dira. ● Ez, jirafa bat ezingo litzateke ekosistema horretan bizi; izan ere, ez dago landarerik, eta jirafek landareak jaten dituzte; gainera, © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 85
jirafa ez da klima hotzetara moldatutako animalia. ● Izaki bizidunek ekosistema hori moldatzen dute, izotzaz igluak eraikiz, eta arrantzarako lurrean zuloak eginez. 9. Finkatzeko: Izaki bizidunen arteko harremanak 1. 1. Belarra, ekoizlea. 2. Matxinsaltoa, lehen mailako kontsumitzailea. 3. Arratoia, bigarren mailakoa. 4. Azeria, hirugarren mailakoa. 2. E. E. ● Lehen mailako kontsumitzaileak: landare-zorria eta ardia. ● Bigarren mailakoak: igela eta azeria. ● Hirugarren mailakoak: tigrea eta gizakia. 3. ● Baratze bateko ekosisteman, ekoizleak landareak dira, eta kontsumitzaileak, gizakiak. ● Itsas ekosistema batean, ekoizleak algak dira. 4. Ekosistema batean elika-kate ugari daude, eta espezie bakar batek batean baino gehiagotan parte har dezake. Hori dela eta, harreman horiek hobeto adierazteko, elikasareak erabiltzen dira. 10. Finkatzeko: Pertsonak eta ingurunea 1. E. E. Haurrek inguruko izaki bizidunen eta ingurune fisikoaren (eraikinak, parkeak, basoak, etab.) elementuak idatziko dituzte, bai eta klimari, prezipitazioei eta abarri buruzko datuak ere. 2. E. E. ● Urbanizazioak eraikitzearen ondorioz, baso-soiltzea gertatzen da. ● Erregai fosilen kontsumoa da klima berotzearen arrazoietako bat. 3. Irudian agertzen diren ekintza hauek aldatzen dute ingurunea: nekazaritza-lanek (traktorea ageri da, lurra goldatzen), lursailak banatzeko eraikitzen dituzten hesiek, kaleek eta errepideek, linea elektrikoek, animalien haztegiek eta abarrek. 4. Ekosistema batean landare- edo animalia-espezie bat desagertzea arazo larria da, izaki bizidun guztiek elika-kate bat
85
9/9/09 12:53:00
2. Hidrosfera. Geosfera. Atmosfera. 3. Ozono-geruza estratosferaren goiko aldean dago. Ozonoa gas bat da eta harresi-lana egiten du Eguzkitik iristen diren izpi ultramoreen kontra; izan ere, izpi horiek kaltegarriak dira gizakientzat.
osatzen dutelako, eta espezie jakin bat desagertzean, espezie horretaz elikatzen diren beste espezie batzuek ere kalteak jasango dituztelako. 11. Finkatzeko: Ingurumena babestea 1. (Goitik behera eta ezkerretik eskuinera) 1. Kaltegarria; 2: egokia; 3: egokia; 4: kaltegarria; 5: kaltegarria; 6: egokia; 7: egokia; 8: kaltegarria. 2. ● Agintariek espazio babestuak izendatuz babes ditzakete animaliak eta landareak. ● Erantzun librea (E. L.). 3. Espezie bat desagertzeko arriskuan dagoela esaten da, haren habitat naturalean espezie bereko banako gutxi geratzen direnean.
13. Finkatzeko: Lurrazala 1. E. G. Euri-ura harrien artesietan sartzen da. Tenperatura jaisten denean, ur hori izotz bihurtzen da eta izotz horrek, urak baino bolumen gehiago hartzen duenez, hautsi egiten du harria. 2. Haizeak eta urak higatu egiten dute mendia. Haizeak garraiatu egiten ditu higatutako materialak. Materialak sedimentatu egiten dira mendiaren magalean. 3. E. E.
12. Finkatzeko: Lurraren geruzak 1. E. G. Ibaiak eta uharrak
Haizea
Itsasoa
Ibaiko urak higatu egiten du ibaiaren beraren ibilgua.
Haizeak arrastan eramaten du lurrazala landareek babesten ez dutenean eta oso lehorra dagoenean.
Itsasoak kolpeka jarduten du labarretako harrien aurka eta pixkana-pixkana higatu egiten ditu.
Garraioa
Ibaiko urak garraiatu egiten ditu higatutako materialak.
Haizeak garraiatu egiten ditu higatutako materialak.
Itsasoko urak garraiatu egiten ditu higatutako materialak.
Higatutako materialak azalean pilatzen dira eta pilatu egiten dira. Horrela, haizeak dunak sortzen ditu basamortuan eta kostan.
Higatutako materialak hondartzan pilatzen dira.
Sedimentazioa
Higatutako materialak azalean geratzen dira eta pilatu egiten dira. Horrela, ibaiek deltak eratzen dituzte bokalean.
Higadura
14. Finkatzeko: Lurraren barne-energia 1. Lurrak energia handia gordetzen du barnean eta horren eraginez bere tenperatura oso altua da. Energia hori dela medio, mendikateak igo egiten dira eta hainbat fenomeno gertatzen dira; esate baterako, lurrikarak eta sumendiak. Lurrikarak lurrazalaren bat-bateko mugimenduak dira. Sumendi bat lurrazalaren irekigune bat
86
133003 _ 0001-0096.indd 86
da, eta Lurraren barnealdeko magma gainazalera ateratzen da irekigune horretatik. 2. E. G. Kraterra. Sumendiaren tximinia. Laba. Sumendiaren konoa. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:53:00
15. Finkatzeko: Lurrazaleko harriak 1. Harri mota, jatorriaren arabera
Nola eratzen da
Adibidea
Magmatikoak
Magma mantso-mantso lurrazalaren sakontasunean hozten denean eratzen da. Lurrazala higatzen denean iristen dira harri horiek gainazalera
Basaltoa
Sedimentarioak
Izaki bizidunen hondakinak pilatzen direnean, hortik eratzen dira.
Ikatza
Metamorfikoak
Beste harri batzuetatik sortzen dira, presioa edo tenperatura aldatu egin delako. Nolanahi ere, harriak ez dira urtzera iristen.
Marmola
2.
gainazalera erabat erre gabe iristen dira.
HARRI SEDIMENTARIOAK
izaki bizidunen edo beste harri batzuen hondarretatik sortuak adibidez: • hareharria • buztina
uretan disolbatutako substantzietatik sortuak adibidez: • kareharria • igeltsua
3. Z, O, Z, Z. 16. Finkatzeko: Eguzki-sistema 1. Eguzki-sistema. Planeta. Asteroidea. Kometa. 2. EGUZKI-SISTEMA
Merkurio Venus Lurra Marte
Kanpoko planetak • • • •
Jupiter Saturno Urano Neptuno
Planeta nanoak • Pluton
10. Izar iheskorrak gorputz txikiak dira, hauts pikorren modukoak; Lurrera iritsi eta erre egiten dira atmosferarekin talka egiten dutenean. Meteoritoak gorputz nagusiak dira; © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 87
Horia
Eguzkia da zeruko astro argitsuena.
pilatzetik sortuak adibidez: • ikatza • petrolioa
• • • •
Kolorea
Argitasuna
izaki bizidunen hondarrak
Barneko planetak
17. Finkatzeko: Unibertsoa EGUZKIA 1. Neurria Ertaina Distira Eguzkia da zeruko astro distiratsuena.
2. Konstelazioa da zeruko eremu batean elkarrengandik hurbil dauden izarren multzoa. Galaxiak, berriz, milaka edo milioika izarrez, harri puskaz eta gasez osatutako multzoak dira. 3. Galaxiak milaka edo milioika izarrez, harri puskaz eta gasez osatutako multzoak dira. Formaren arabera eliptikoak, espiralak eta irregularrak izan daitezke. Eguzki-sistema galaxia espiral batean dago; Esne Bidea deritzo galaxia horri. Galaxia horren besoetako batean gaude gu, galaxiaren erdigunetik nahikoa urrun. 18. Finkatzeko: Espazioaren esplorazioa 1. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Espazio-zunda. Transbordadore. Marte. Gagarin. Ilargi. Suziri. Apolo XI. Armstrong.
87
9/9/09 12:53:00
19. Finkatzeko: Materia eta zer propietate duen 1. Dentsitatea. Masa. Bolumena. Masa, bolumena. Dentsitatea. 2. MATERIA Propietate orokorrak Masa
Propietate bereziak
Bolumena Dentsitatea
neurtzen da: kilogramotan litrotan edo edo gramotan mililitrotan
• • • •
kolorea gardentasuna gogortasuna dentsitatea
20. Finkatzeko: Nahasteak eta substantzia puruak 1. O Nahasteak hainbat substantzia puruz osatuta daude. O Substantzia puru guztiak materia mota bakarraz osatuta daude. O Aleazioak nahasketa homogeneoak dira. 2. Filtrazioa sistema horren bidez solido eta likido baten nahasketa heterogeneoak bereiz daitezkeelako. Dekantazioa sistema horrekin dentsitate desberdineko substantzien nahasketa heterogeneoak bereiz daitezkeelako. Lurrunketa sistema horrekin nahasketa homogeneoak bereiz daitezkeelako. 21 Finkatzeko: Egoera-aldaketak 1. Kondentsazioa. Baporizazioa. Sublimazioa. Urtzea. Irakitea. 2. Solidotzea da likido izatetik solido izatera igarotzea. Fusioaren tenperatura berean gertatzen da. Ura izoztu eta izotz koskorrak sortzen direnean gertatzen da, adibidez. 22. Finkatzeko: Aldaketa kimikoak 1. Aldaketa kimiko bat da substantzia bat eraldatu eta beste substantzia bat sortzea. E. L.
88
133003 _ 0001-0096.indd 88
2. Izotz koskorrak, denbora puska bat igarotzen denean, urtu egiten dira. Bai, badago. Bai, gerta liteke. Egurra, bai, bihur daiteke errauts. Errautsak ezin dira egur bihurtu, ezinezkoa da. Aldaketa kimikoa gertatu da egurra erre denean. Izan ere, substantzia bat eraldatu eta beste bat bihurtu da, eta prozesu horrek ez du atzera bueltarik. 23. Finkatzeko: Higidura eta abiadura 1. Gorputzak higitu edo gelditu egiten dira indar batek haien gain eragiten duenean. Abiadurak adierazten du gorputz bat zer azkartasunez higitzen den. 2. Baloia higitzen ari da, baina poliki-poliki abiadura galtzen doa, marruskadura-indarraren eraginez. Pilota lurzoruan higitzen da, eta zoru horrek eragindako indarra da, hain zuzen, marruskadura. Higiduraren noranzkoaren kontrako indarra da eta, horren ondorioz, pilota gelditzea eragiten du. 3. 300 : 4 5 75. Abiadura orduko 75 kilometrokoa da. 24 Finkatzeko: Grabitate-indarra eta higidura 1. Grabitatea da gorputzak Lurraren gainazalera erakartzen dituen indarra. Pilota bat erortzen uzten denean, grabitate-indarraren eraginez pilotak beherantz egiten du. 2. Pilota bat gorantz botatzen dugunean goranzko abiadura bat ematen diogu. Baina pilota askatzen dugunean, grabitate-indarra pilota galgatzen hasten da, harik eta punturik altuenean gelditu arte. Hortik aurrera, grabitatearen eraginez pilota beherantz mugitzen hasten da eta abiadura bizkortzen, lurrera iritsi arte. Pilota bat aurrerantz botatzen dugunean aurreranzko abiadura bat ematen diogu. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:53:00
Baina, aldi berean, grabitateak beheranzko indarra eragiten du. Horrenbestez, pilota askatzen dugun une berean grabitateak eragiten du beherantz mugitzen hastea, gero eta abiadura handiagoan. Aurreranzko eta beheranzko bi mugimendu horien ondorioz, pilotak egiten duen ibilbidea kurba bat da. 25. Finkatzeko: Makina bakunak 1. Txirrika: Indarraren noranzkoa aldatzea. Palanka: Indar gutxiago erabilita lan bat egitea. Gurpila: Marruskadura indarra murriztea. Plano inklinatua: Zamak indar gutxiago erabilita igotzea. 2. E. G. Hirugarren mailako palanka. Bigarren mailako palanka. Lehen mailako palanka. 26. Finkatzeko: Iberiar goi-ordokia 1. IBERIAR GOI-ORDOKIAREN BARRUALDEKO MENDIKATEAK
Erdialdeko Mendikatea
Toledoko Mendiak
Iparraldeko Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia Iberiar goi-ordokia
■ E. G. 27. Finkatzeko: Mendiak eta sakonuneak 1. ESPAINIAKO ERLIEBEA Iberiar goi-ordokiaren inguruko mendikateak • Leongo Mendiak. • Kantabriar Mendikatea. • Iberiar Mendikatea. • Sierra Morena.
Iberiar goi-ordokiaren kanpoko mendikateak • Galiziako Mendikatea. • Euskal Mendiak. • Pirinioak. • Kataluniako Kostako Mendikatea. • Mendikate Betikoak.
Iberiar Goi-ordokiaren kanpoko sakonuneak • Ebroren sakonunea. • Guadalquivirren sakonunea.
■ E. G. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 89
28. Finkatzeko: Kostaldea eta uharteak 1. E. G. 2. Kanariar artxipelagoa: La Palma, Hierro, Gomera, Tenerife, Kanaria Handia, Fuerteventura eta Lanzarote. Balear artxipelagoa: Mallorca, Ibiza, Menorca, Formentera eta Cabrera. 29. Finkatzeko: Espainiako erliebea 1. E. G. 30. Finkatzeko: Espainiako klimak 1. E. G. 31. Finkatzeko: Klima mediterraneoa 1. E. G. ■ Klima mediterraneo ohikoa: Katalunia, Valentziako Autonomia Erkidegoa, Balear Uharteak, Murtziako Erkidegoa, Andaluzia, Extremadura eta Gaztela-Mantxako zati bat. ■ Barnealdeko klima mediterraneoa: Gaztela eta Leon, Errioxa, Nafarroako zati bat, Euskadiko zati bat, Aragoi, Kataluniako zati bat, Valentziako Erkidegoko zati bat, Murtziako Erkidegoko, Andaluziako, Gaztela-Mantxako eta Madrilgo Erkidegoko zati bat. 2. Klima mediterraneo ohikoa: tenperaturak leunak dira itsasoaren eraginagatik. Prezipitazioak urriak dira, batez ere udan; hau da, urtaro lehorrean. Barnealdeko klima mediterraneoa: tenperaturak muturrekoak dira, oso hotzak neguan eta beroak udan. Prezipitazioak urte osoan izaten dira, batez ere udaberrian eta udazkenean. 32. Finkatzeko: Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendikoa 1. Ozeanikoa. Subtropikala. Mendikoa. 2. Ozeanikoa. Mendikoa. Subtropikala. 33. Finkatzeko: Ibaiak 1. Ibilbide. Arro. Erregimen. Ibai. 2. E. G.
89
9/9/09 12:53:00
34. Finkatzeko: Isurialdeak 1. E. L. ■ E. G. 35. Finkatzeko: Espainiako ibaien isurialdeak 1. Motzak eta emari handikoak. Isurialde atlantikokoak dira eta Iberiar penintsulako luzeenak. Motzak, aldapa eta emari handikoak, eta erregimen erregularrekoak. Amildegiak. 2. Jucar ibaia: ● Sorburua: Iberiar Mendikatea. ● Itsasoratzea: Mediterraneo itsasoa. ● Isurialdea: mediterraneoa. ● Emaria: urria. ● Erregimena: irregularra. 36. Finkatzeko: Gainazaleko urak eta lurpeko urak 1. Lakua. Urtegia. Akuifero. Aintzira. Ozeanoa. Glaziarra. ■ Lurreko urak bitan sailka daitezke: gainazaleko urak eta lurpeko urak. 37. Finkatzeko: Biztanleria 1. Jaiotza-tasa: leku batean eta epe jakin batean jaiotako pertsona-kopurua. Emigrante: jatorritik beste herrialde batera joaten dena han bizitzeko asmoarekin. Berezko hazkundea: jaiotako biztanle-kopuruaren edo jaiotza-tasaren eta hildako biztanle-kopuruaren edo heriotza-tasaren arteko aldea. 2. Espainiako biztanleriaren dentsitatea: 46.000.000 : 504.783 = 91,1 biz./km2. Ekuadorko biztanleriaren dentsitatea: 3.000.000 : 275.830 = 10,8 biz./km2. Errumaniako biztanleriaren dentsitatea: 21.800.000 : 237.500 = 91,7 biz./km2. 38. Finkatzeko: Espainiako biztanleria 1. Okerra da, berezko hazkundea positiboa delako; izan ere, jaiotakoak gehiago dira hildakoak baino. Gainera,
90
133003 _ 0001-0096.indd 90
migrazio-hazkundea positiboa da, Espainiara iristen diren etorkinak gehiago direlako Espainiatik joaten diren emigranteak baino. 2. E. L. 39. Finkatzeko: Biztanleria eta ekonomia-jarduerak 1. O Langabeak biztanleria aktibo dira lana egiteko adinean daudelako, nahiz eta une horretan lan bila aritu. O Biztanleria ez-aktiboak ez du lanik egiten inongo ekonomia-sektoretan. Z. 2. Lehorrekoak. Txerri-azienda. Baxurakoak. 3. Bigarren sektorean industriako jarduerak biltzen dira; esaterako, oinarrizko industriak, ekipamendu-ondasunen industriak eta kontsumo-ondasunen industriak. Eta horiekin batera, eraikuntza. 40. Finkatzeko: Zerbitzuak 1. 1. Hirugarren sektorea. 2. Merkataritza. 3. Esportatu. 4. Garraioa. 5. Turismoa. 6. Barnekoa. 7. Kulturala. 2. Hiru garraiobide mota daude: lurrekoa (trenbidea, adibidez); itsasokoa, ontzien bidez; eta airekoa, hegazkinen bidez. 41. Finkatzeko: Espainiako lurralde-antolaketa 1. Muga naturalak ●
iparrera
Bizkaiko golkoa
●
hegora Mediterraneo itsasoa eta Ozeano Atlantikoa
●
ekialdera Mediterraneo itsasoa
●
mendebaldera Atlantikoa
Muga politikoak ●
iparrera Frantzia eta Andorra
●
hegora
●
mendebaldera Portugal
Maroko
Ozeano
2. E. G. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:53:00
42. Finkatzeko: Espainiako erakundeak 1. Konstituzioa. Monarkia parlamentarioa. Erregea. Gorte Nagusiak. Erregea. 2. Erakundea Estatuburua
Gorte Nagusiak
Gobernua
Justizia Auzitegiak
Eginkizunak
Kideak
Bere eginkizun nagusia da beste herrialdeetan Espainia ordezkatzea. Gainera, Indar Armatuen buru gorena da.
Erregea
Legeak egitea eta onartzea eta gobernuaren lana kontrolatzea.
Diputatuak eta senatariak.
Estatua zuzentzea, helburu ekonomikoak, sozialak eta politikoak erabakitzea eta nazioarteko harremanak zuzentzea.
Presidentea eta ministroak
Legeak betearaztea eta betetzen ez dituztenak epaitzea.
Epaileak eta magistratuak
43. Finkatzeko: Historiaurrea. Paleolitoa 1. Historiaurrea Historiaren lehen aroa da, bai eta luzeena ere. Gizakia agertzen denean hasten da historiaurrea eta idazketa asmatzean bukatu. Historiaurrea hiru garaitan banatzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa. 2. Paleolitoan, gizakiek naturan aurkitzen zutena jaten zuten. Arrantzan eta ehizan egiten zuten eta fruituak biltzen zituzten. Gizon-emakume horiek nomadak ziren, leku batetik bestera joaten ziren eta tributan bilduta bizi ziren; hau da, hainbat familiak osatutako talde txikitan. Lanabesak egiten zituzten animalien hezurrekin eta margotu egiten zuten kobazuloen barruan. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 91
44. Finkatzeko: Neolitoa 1. Sedentarioak. Nekazariak. Abeltzainak. 2. Margo hori ez da Paleolitokoa, garai horretan animalia isolatuak margotzen zirelako eta harrien irtenuneak baliatuz bolumena ematen zitzaielako animalia horiei. Margo hori Neolitokoa da, gizaki taldeak agertzen direlako oso modu eskematikoan marraztuta. 3. Harri landua – Neolitoa – behin eta berriro igurzten zuten harri bat beste batean egindako artekan. Harri kolpatua – Paleolitoa – harri bat beste batekin kolpatzen zuten forma eman arte. 45. Finkatzeko: Metal Aroa 1. Denboraren lerro hori okerra da historiaurreko garaiak ez daudelako ordenan. Lehen garaia Paleolitoa da, duela 1.000.000 urte; bigarrena, Neolitoa, duela 7.000 urte; eta hirugarrena, Metal Aroa, duela 6.000 urte. 2. Metal Aroa. Neolitoa. Paleolitoa. Paleolitoa. Neolitoa. Metal Aroa. Paleolitoa. Neolitoa. Paleolitoa. Neolitoa. Metal Aroa. Paleolitoa. 46. Finkatzeko: Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak 1. E. G. Herri iberiarrak Penintsularen hegoaldean eta ekialdean bizi ziren. Zeltak, berriz, Iberiar goi-ordokiko eta kostalde atlantikoko lurretan. E. L. 2. Feniziarrak Gadir. Greziarrak Sagunto. Kartagotar Kartago Nova.
91
9/9/09 12:53:00
47. Finkatzeko: Erromatar Hispania 1. Hormigoia. Latina. Erromanizazioa. Punikoak. Probintzia Betikoa. Hispania. Esklaboa. 2. Kartagotarrak. Hispania. Probintziatan. Latina. Erromanizazio. Hormigoia. Mosaikoz. 48. Finkatzeko: Erdi Aroaren hasiera 1. Bisigodoak herri germaniarra ziren. Bisigodoen erresumako hiriburua Toledo izan zen.
1479an elkartu ziren, Gaztelako Isabel I.a eta Aragoiko Fernando II.a ezkondu zirenean. Granadako Erresuma Errege-erregina Katolikoek konkistatu zuten, Gaztelako Isabel I.ak eta Aragoiko Fernando II.ak. Mapa Erdi Aroaren amaierakoa da, kristau-lurraldeek ia Espainia osoa hartzen dutelako eta lurralde musulmanak Espainia hegoaldeko eremu txiki batera murriztuta daudelako. 50. Finkatzeko: Al Andalusko bizimodua 1. Muladia. Mozarabiarra. Medina. Zokoa. 2. Zirkunferentzia erdiko arkua. Ferra-arkua. Arku zorrotza. Duten formagatik esaten zaie horrela arkuei. 3. E. L.
2. 3. 929. urtean, Abd ar Rahman III.a emirrak kalifa titulua hartu zuen, eta Kordobako kaliferriari eman zion hasiera. 2. 756. urtean, Abd ar Rahman I.a printzeak emir burujabe aldarrikatu zuen bere burua eta Al Andalus bereizi egin zen Damaskotik. 1. 711. urtean, musulmanek inbaditu egin zuten Penintsula eta emirerria ezarri zuten; hau da, Damaskoko kalifaren mendeko probintzia bat. 3. Kantaurialdea: ● Asturiasko Erresuma, gerora Leongo Erresuma bihurtu zena. ● Gaztelako konderria, gerora Gaztelako Erresuma bihurtu zena. Pirinioak: ● Nafarroako Erresuma. ● Kataluniako konderriak. ● Aragoiko Erresuma.
51. Finkatzeko: Kristau-erresumetako bizimodua 1. GIZARTEA KRISTAU-ERRESUMETAN
49. Finkatzeko: Erdi Aroaren amaiera 1. E. G. Kristau-erresumak: Portugal, Nafarroa, Aragoiko Koroa eta Gaztelako Koroa. Erresuma musulmana: Granadako Erresuma. Al Andalusen banaketatik sortutako erresuma txikiak. Granadako Erresuma.
1. Zabaltzeko
92
133003 _ 0001-0096.indd 92
Pribilegiodunak • Nobleak. • Kleroa.
Pribilegiorik gabeak • Nekazariak. • Artisauak. • Merkatariak.
2. Erromanikoa. Eraikin erromanikoek altura txikia zuten eta harrizko horma oso lodiak. Oso leiho gutxi egiten ziren horma horietan. Horregatik zen barnealdea iluna. Ate eta leihoek zirkunferentzia erdiko arkuaren forma zuten. Eraikin gotikoak altuak ziren. Hormak finagoak ziren, eta ate eta leiho handiak zituzten. Punta zorrotzeko arkuak zituzten ate eta leiho horiek. Leihoak beirate koloreztatuekin apaintzen ziren.
1.
Nukleoak, zelularen funtzionamendu guztia koordinatzen baitu. ● Zelulek zenbait funtzio egin behar dituzte (nutrizio- eta iraizpen-funtzioa), izaki bizidunak direlako eta bizi-funtzioak egin behar dituztelako. ●
2. E. G. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
15/9/09 17:29:23
1. Landare-zelulek forma erregularra dute; animalia-zelulak, berriz, irregularrak dira eta forma ugari har ditzakete. 2. Landare-zelulan, mintzak zelula-pareta gogor bat du. 3. Nerbio-zelula: mezuak eta aginduak garraiatu eta informazioa prozesatzen du. Hezur-zelula: hezurren osagai bat da. Gihar-zelula: gorputza mugitzen laguntzen du. Gantz-zelula: gantzak gorde eta organoak babesten ditu. Odol-zelula: oxigenoa eta zenbait substantzia gorputz osora garraiatzen ditu. Sexuala: ugalketan parte hartzen du. Epiteliala: larruazala osatu eta organoak estaltzen ditu barrutik. 2. Zabaltzeko 1. E. E. Landareak urtaroetara moldatzen dira: udaberrian, landareak loratu egiten dira; udazkenean, zuhaitz-espezie batzuei hostoak jausten zaizkie; udaberrian, haziak ernatu egiten dira, eta udazkenean fruituak heldu; eta neguan, erraboilak dituzten landareek hibernatu egiten dute. 2.
Landareek animaliengandik babestu behar dute, jan ez ditzaten. ● Daukaten ur gutxia hobeto aprobetxatzeko. 3. E. E. Moldaketa topologikoak: ur gutxiko lurretan landare batetik bestera tarte handia egoten da; ur askoko lurretan, berriz, landareak elkarren ondoan hazten dira. Lurzorura moldatzea: lurzoru lehorretan landareek sustrai luze-luzeak izaten dituzte, ura aprobetxatu ahal izateko. Mineral gutxiko lurzoruetan, landare haragijaleak intsektu txikiak janez elikatzen dira. Egitura moldatzea: zenbait lore intsektuen itxurakoak dira, espezie bereko intsektuak erakartzeko; ibaiertzetan sortzen diren ihiak oso malguak izaten dira ur-lasterrek apur ez ditzaten. ●
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 93
Animalietara moldatzea: landare batzuek arantzak dituzte, animaliek jan ez ditzaten; eta lore batzuek beren petaloak aldatzen dituzte, intsektuen itxura izateko.. 4. Kaktusa: Zurtoina Ura gordetzeko loditua. Sustraiak Luzeak, ura hobeto aprobetxatzeko. Zabalak, argi gehiago Huntza. Hostoak igokaria, zuhaitz baten jasotzeko. Zurtoina enborrean gora egiteko. 5. Igebelarren sustraiak luzeak eta malguak dira, ur-lasterraren indarrari eutsi ahal izateko; igebelarren hostoak zabalak dira eta kopatuta daude, uraren gainean hondoratu gabe egon ahal izateko; eta zurtoinak malguak dira, ur-lasterrak apur ez ditzan. 3. Zabaltzeko 1. Munduan desagertzeko arrisku handiena duten ekosistemetako batzuei buruzko informazioa ematen digu mapak. 2. Espainiako eskualdean Mediterraneoko oihana dago, desagertzeko arrisku larria duen ekosistema. 3. E. L. 4. 1. Baso-soiltzea; 2. Amazonas; 3. Indiakoa; 4. Bering; 5. Baikal; 6. Taiga. 4. Zabaltzeko 1. E. E. Sumendiak ez dira denak berdinak eta ez dute guztiek berdin jarduten. Batzuk oso aktiboak dira; hau da, sarritan hasten dira erupzioan. Beste batzuek txandakatu egiten dituzte aldi lasaiak eta erupzio-aldiak. Badira lo daudenak ere; horiek ez daude aktibo baina ez daude erabat itzalita ere. Eta, azkenik, badira erabat itzalitzat jo daitezkeenak. Erupzioa nola gertatzen den, sumendiak lau taldetan sailkatzen dira: hawaiarrak, estronboliarrak, bulkaniarrak, peleanoak. 2. Bulkaniarra, peleanoa, hawaiarra, estronboliarra.
93
9/9/09 12:53:00
3. Magma da Lurraren barnean oso tenperatura altuan dagoen materiala; eta magmari laba esaten zaio gainazalera ateratzen denean. 4. Suaren eta metalen jainkoa. Jupiter eta Junoren semea. Venusen senarra. Etna mendiaren azpian bizi zen. ■ Vulcanoren sutegia margolanean. Diego Rodríguez de Silva eta Velázquezek. Madrileko Prado museoan. 5. Zabaltzeko 1. Zeruan elkarrengandik hurbil ikusten diren izarren multzoa da konstelazioa. Hartz Txikian. Ipar Hemisferioan dago konstelazio hori. Izarror konstelazioak dauka zakur itxura; eta ehiztari-itxura, berriz, Orionek. 2. E. G. E. G. Hartz Nagusia osatzen duen gurdiko azken bi izarrak lerro batez elkartu eta lerro hori bost aldiz luzatuz gero, Iparrizarra begiztatu ahal izango dugulako. 3. Betelgeuse. Rigel. Bellatrix. Mintaka. Almitak. Alnilam. Saiph. 6. Zabaltzeko 1. Plateretako batean bestean baino ur gehiago zegoelako. Substantzia bereko bi masa berdinek bolumen bera dutela, edozein dela ere haien forma. 2. Berunezko blokea txikiagoa da, bolumen txikiagoa duelako; hau da, artelazkiak baino espazio gutxiago hartzen du. 3. Irudia ez da zuzena, eraztuna probetan sartzerakoan likidoaren mailak gora egin beharko lukeelako eta ez behera, irudian ikusten den moduan. 4. E. E. Arkimedes Greziako matematikari, fisikari eta ingeniari bat izan zen. Sirakusan (Italia) jaio zen K.a. 287. urtean.
94
133003 _ 0001-0096.indd 94
E. E. Bere izena daraman printzipioa asmatu eta formulatu zuen. Horrez gain, hainbat asmakizun egin zituela uste da; besteak beste, gorputzen pisu zehatza jakiteko metodo bat, planetario mekaniko bat, gurpil horzduna, amaierarik gabeko torlojua... Eureka hitzak esan nahi du ‘aurkitu dut’; interes, irrika eta ahalegin handiarekin bilatzen den zerbait aurkitzen denean erabiltzen da esamoldea. 7. Zabaltzeko 1. Isaac Newton inoizko zientzialaririk handienetakoa izan zen. Zientziaren hainbat arlotan egin zituen ekarpenak; fisikan, matematikan eta kimikan, besteak beste. Matematika-kalkuluaren asmatzaileetako bat izan zen Newton; argiarekin eta optikarekin loturiko fenomenoak ikertu zituen eta grabitatearen lege unibertsala proposatu zuen. Philosophiae naturalis principia mathematica da bere obra handia; Principia laburduraz ezagutzen da lan hori. Grabitate-indarrak Lurraren gainazalera erakartzen ditu gorputzak. 2. E. E. Marruskadura-indarra, iman baten erakarmen-indarra, inertzia, kontaktu-indarrak… 3. Evaren sagarra paradisutik kanporatzea. Parisko sagarra Troiako gerra. Newtonen sagarra grabitatearen lege unibertsala. Gillermo Tellen sagarra Suitzaren burujabetza. ● E. E. Edurne Zuri eta zazpi ipotxak. ● Sagarrondoa hosto galkorreko zuhaitza da. Loreak ere baditu, eta, alde horretatik, landare angiospermoa da. 8. Zabaltzeko 1. Zer gertatu zen? Cumbre Vieja sumendia erupzioan hasi eta, horren ondorioz, beste mendi bat sortu zen, Teneguía. Non gertatu zen? La Palma uhartean, Kanarietan. Noiz gertatu zen? 1971. urteko azaroaren 18an. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:53:00
2.
Europako sumendiak Izena
Vesuvio
Etna
Mauna Kea
Krakatoa
Herrialdea
Italia
Italia
AEB
Indonesia
Altuera
1.279 m
3.322 m
4.205 m
813 m
Ezaugarriak
79. urtean lurperatu egin zituen Herkulano, Ponpeia eta Stabia hiriak.
Europako sumendi aktibo handiena da.
9. Zabaltzeko 1. Portugal. Makaronesia. Portugalgo mendi altuena. Eguraldi ona egiten du Iberiar Penintsulan. 2. E. L. 3. E. G. 4. Udaberrian eta udan, urte-sasoi horietan Espainian eguraldi beroa eta lehorra egiten duelako. 10. Zabaltzeko 1. Las Batuecas eskualdea Salamancako probintzian dago, Gaztela eta Leonen. Neolitokoak; Historiaurrekoa. Karmeldarren ordenak; xv. mendean; Santo Desierto de San José del Monte monasterioa. 2. Ibilbidea da ibai nagusi batek eta haren ibaiadarrek zeharkatutako lurraldea. Itsaso berera ura isurtzen duten ibai, amildegi eta errekastoek, berriz, isurialde bat osatzen dute. Isurialde batean hainbat arrotako ibaiak egon daitezke. Adibidez, Duero, Guadiana, Tajo eta beste hainbat ibairen arroetako ibai eta errekak isurialde atlantikokoak dira. 3. Batuecasen egoteak esan nahi du despistatuta egotea. E. L. 4. Las Batuecas ibarra zeharkatzen duten ibaiak isurialde atlantikokoak dira, Dueroren eta Tajoren arroak osatzen dituzten ibaiak isurialde horretakoak direlako. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
133003 _ 0001-0096.indd 95
Europatik kanpoko sumenduak
Munduko sumendi altuena da.
Leherrarazi egin zuen kokaturik dagoen uhartea.
5. Tajoren ibaiadarrak: Guadarrama, Tiétar, Alberche, Jarama eta Alagón. Dueroren ibaiadarrak: Pisuerga, Tormes, Valderaduey, Adaja eta Esla. 6. Babian egon esamoldeak esan nahi du arreta galduta egotea. Babia Gaztela eta Leongo autonomia-erkidegoan dago. Gaztela eta Leongo ibai nagusia Duero da. 11. Zabaltzeko 1. Jaiotza-tasa txikia eta bizi-itxaropenaren hazkunde handia. Bizi-itxaropena da pertsona bat jaiotzerakoan biziko den urteen aurreikuspena. 2. E. E. Osasunaren aldetik, adin nagusiko pertsonekin loturiko espezialitateak beharko dira ospitale eta osasun-zentroetan. Lanaren ikuspegitik, pertsona gutxiago ariko dira lanean eta erretiroa hartutakoak gehiago izango dira. Horrek pentsioetan ere izan dezake eragina. Ekipamenduen aldetik, adinekoen egoitza gehiago beharko dira ikastetxe eta haurtzaindegiak baino. 3. Biztanleria ikertzen duen zientzia demografia. Biztanleria batean izandako jaiotzak jaiotza-tasa. Biztanleria batean izandako jaiotzak heriotza-tasa. Biztanle-kopuruaren eta bizi diren lurraldearen azaleraren arteko harremana. Km2 -tan adierazten da biztanleriaren dentsitatea.
95
9/9/09 12:53:00
Bizilekua aldatzeak dakarren desplazamendua migrazioa. 4. E. G. 12. Zabaltzeko 1. Erreferenduma herritarrei egindako kontsulta da. Herritarrek, botoen bidez, legeak edo garrantzi handiko gaiak onartzen edo baztertzen dituzte kontsulta horretan. Politika-pluralismoa da ideia desberdinak dituzten hainbat alderdi politiko daudela onartzea eta, orobat, alderdi horien bizikidetza onestea. Espainian 17 autonomia-erkidego, autonomia-estatutua duten bi hiri (Ceuta eta Melilla), eta berrogeita hamar probintzia daude. 2. Extremadura, Galizia eta Valentziako Autonomia Erkidegoa. 3. 1. Kabildo. 2. Andorra. 3. Eskumen. 4. Mallorca. 5. Konstituzioa. 6. Erregea. 7. Estatutua. 8. Diputatuak. 9. Melilla. 10. Gorena. 11. Merida.
3. Fossa. Intervallum. Praetorium. Vallum. Tentoria. Porta Decumana. Via Principalis. Porta Praetoria. Via Praetoria. Porta Principalis sinestra. 15. Zabaltzeko 1. Jerusalem, Erroma eta Santiago Konpostelakoa. Leku horietan kristauentzat gertakizun oso garrantzitsuak izan zirelako. Jerusalemen, esaterako, Jesusen pasioa eta heriotza gertatu zen. Erroma Aita Santuaren egoitza zen eta da oraindik ere, eta San Pedroren martirioa ere han gertatu zen; eta Santiago Konpostelakoan Jakue Nagusia apostoluaren hilobia aurkitu zuten. 2. Erlikia balio handiko objektua edo aztarna da. Oso garrantzitsutzat hartzen den norbaitena izan zelako dauka balio hori. Santiagoko erlikia apostoluaren gorputza da. 3. E. G. 4. Z, Z, Z, Z.
13. Zabaltzeko 1. Homo habilis. Homo sapiens sapiens. Homo erectus. 2. Homo antecessor-ak Paleolitoarekin luke lotura, garai horretan gizakiak biltzaileak eta ehiztariak zirelako. 3. Homo erectusa da, eskuan suzi bat daramalako eta espezie horrek aurkitu zuelako eta erabili zuelako lehen aldiz sua. 4. E. G. 14. Zabaltzeko 1. Gris oso iluna: legioa. Gris iluna: kohortea. Gris argia: manipuloa. Zuria: zenturia. 2. E. G.
96
133003 _ 0001-0096.indd 96
© 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.
9/9/09 12:53:00
