4. GERONTOLOGIESE KODES IN DIE POeSIE VAN ELISABETH EYBERS Jou lewenster.myn staan te boek volgens duistere getuienis, een ding na die ander loop mis tot jou liggaam 'n voorwendsel soek om te pleit: kom ons laat dit daarby.
E. Eybers
In
hierdie
opvallende
(1994 : 17)
hoofstuk word die gedigte van Elisabeth
Eybers
wat
gerontologiese kodes vertoon teen die agtergrond
van
gerontolog{ese
kodes
soos
dit in hoofstuk
2
uiteengesit
bespreek. Daar sal vasgestel word van wanneer af hierdie in
haar
bundels
begin verskyn bet, hoedanig
ouderdomsgedigte in die daaropvolgende bundels
die
is,
gedigte
toename
van
voorkom en watter
gerontolog iese kodes kenmerkend van haar gedigte is. Daarbenewens sal
daar
verskille
vasgestel bestaan
word in watter mate ten
opsigte
van
die
daar
ooreenkomste
en
ouderdomsbeelding
en
-belewing in Eybers se gedigte teenoor die van die ander digters.
4.1 INLEIDEND
Elisabeth tagtig
Eybers
is gebore op 26 Februarie 1915 en
het
(1995 )
geword. Sy en Ernst van Heerden is dus as't ware
tydge-
note. Altesaam 18 digbundels het uit haar pen verskyn, 1 waarvan Belydenis
in die skemer (1936) die eerste was. Afgesien
hiervan
is daar ook versamelbundels gepubliseer. Die
doel
van hierdie hoofstuk is om aan te toon hoe
Eybers
se
1.Die stil avontuur (1939), Die vrou en ander verse (1945 ) , Die ander dors (1946), Tussensang (1950 ) , Die helder halfjaar (1956 ) , Neerslag (1958 ) , Balans (1962), Onderdak (1968) Kruis of munt (1973), Binder (1977), Bestand (1982), Dryfsand (1985), Rymdwang (1987), Noodluik (1989), Teespraak (1991), Respyt 1993, Nuweling (1994) en Tydverdryf Pastime (1 9 96).
176
gedigte met ouderdom as tema progressief toeneem in haar soos
haar
lewensjare
vorder; hoe die
bundeltitels
bundels
asook
die
gedigtitels hierdie ervaring reflekteer, sander omhaal van woorde of
eufemisme. Hieruit word die indruk verkry dat die spreker
in
die gedigte gewoon oud word en die daaglikse probleme met siekte, agteruitgang en vrese aanspreek. Daar sal aangetoon word hoe spreker
terugtrek
onthegting
'n kleiner, intiemer
duidelik
sigbaar is in
wereld.
Ernst
van
Die
sterk
Heerden
se
is in Eybers se gedigte minder opsigtelik. Dit is
veral
kodes ten opsigte van die dood, siekte en liggaamlike
afta-
poesie, die
wat
in
die
keling wat 'n duidelike gerontologiese karakter vertoon. Afgesien van
genoemde
mense
'n
kodes is die slaaploosheid (wat dikwels
probleem is) kenmerkend. By Eybers is daar,
wat
betref, geen ontkenning van die ouderdom
poesie-inhoud die
vir
daaglikse
biografiese gang word daar bestek
van
ironisering word die toenemende
kennis
daarvan
geneem en die lewe daarby
opgeneem,
aftakeling aangepas.
die
nie.
situasie en agteruitgang genoteer - daar word boek gehou en middel
ouer
In die deur
beskou,
Daar
word
spesifiek verwys na slaaploosheid, hartprobleme, beroerte, artritiese
gewrigte en allerlei siektes wat weer aanleiding
gee
tot
onaangename ervarings. So word die moontlikheid om te val 'n probleem.
Sy
hou
spesifie k tred met die jare, en
verwys
na
die
sestigste, sewentigste en tagtigste jare van haarself en ander. Bespiegelende
verse oor die ervarings van 'n jong mens
en
eerste liefde word in die debuutbundel aangetref. Daarna kom
haar die
ervarings van 'n bruid en haar liefdesgeluk; die vreugde en vrese van
die
swanger vrou; die geboorte van die eerste kind
gewaarwordinge hartseer
en
die
van 'n moeder. Na haar mislukte huwelik word
die
en emosionele krisis, selfs 'n bietjie 177
bitterheid,
in
die gedigte weerspieel. Die aanpassing in 'n nuwe en vreemde land kry onderdak in haar gedigte. Daarom is dit feitlik kend
- soos die jare aanstap -
dat
ook
die
vanselfspre-
ouderdomservaring
verwoord sou word. Vanaf
Die
vrou
en ander verse (1945) kom
die
doodsmotief
in
Eybers se poesie na vore. Kannemeyer (1988:168) meen: ... dan word die dood vernietiger van die lewe en die besef dat almal daaraan onderworpe is ( ... ) markanter motief
Sedert
Kruis of munt (1973) kom enkele gedigte met die
as hoofmotief reeds voor, vergelyk "Ouer word" en "Gety"
ouderdom
(1990:353 ) 1
(355) met sy doodsmotiewe wat daarby aansluit:
As die agtergrond jou agterhaal en invou teen die eb en vloed Nienaber-Luitingh (1975) verklaar: Hier hoor ons die stem van In mens wat weet dat die grootste deel van haar lewe verby is, en dat die jare wat voorle, heelwat minder in aantal gaan wees as die wat reeds geleef is. Daarom word hede, verlede en toekoms in oenskou geneem.
Die
dood is die natuurlike einde van die mens se lewe en
daarom
is
die aftakeling en toenemende siektetoestande, hospitalisering
en
doktersbemoeienis definitiewe gerontologiese kodes in
Eybers
se poesie. Dit moet duidelik
gestel word dat hierdie 'n tematiese studie is
en dat dit daarom hoofsaaklik om die vasstelling van die gerontologiese
kodes in die poesie gaan. Die klem val op die
onderwerp
en die tema. Instemmende gediginterpretasies sal gedoen word 1.Behalwe gebruik.
waar
anders
vermeld,
word
178
Versamelde
gedigte
wat
(19 9 0)
nie
steun
op
die subjektiewe interpretasie van
die
leser
of
student nie.
4.2 GERONTOLOGIESE KODES IN BUNDEL- EN GEDIGTITELS
Soos
by
Ernst van Heerden die geval is,
wek
die
bundeltitels
reeds die vermoede dat gerontologiese kodes ter sprake is. Daarom sal
die bundeltitels van naderby betrag word. In Eybers se
bun-
dels kom nie onderafdelings voor nie, maar die gedigt i tels is ook gerontologiese aanduiders.
4.2.1 BUNDELTITELS
Bundeltitels
is deurgaans 'n aanduiding van die temas in
Eybers
se poesie, daarom is dit nodig om na die moontlike betekenis
van
die bundeltitels te kyk en hoe dit verband hou met die gedigte in die betrokke bundels. Die bundeltitels: Einder (1977), Bestand (1982), Dryfsand (1985), Rymdwang
(1987),
Noodluik (1989), Teespraak
(1993)
is elkeen 'n gerontologiese verwysing en
(1994)
toon
dood
dat elkeen 'n
selfs
nuweling is wanneer sy
beleef moet word. F.I.J. van Rensburg
en
(1991)
Respyt Nuweling
ouderdom
(1989:10) toon
en dat
die bundeltitels tiperende aankondigers van Eybers se lewensfases is: E1ke nuwe titel het as't ware 'n nuwe fase van haar ontwikkeling as mens en digter geregistreer.
Die
titel
andersyds daar
veral
Einder
(1977) dui op nuwe
vergesigte
enersyds,
op die eindigheid en die naderende einde. Hierin aangetoon dat daar selfs vir bejaardes
179
steeds
en word nuwe
ervarings moontlik is, soos byvoorbeeld nuwe verhoudings. Alhoewel die eertydse eggenoot en 'n nuwe liefde aandag geniet ln Einder (1977), is die naderende dood die belangrikste tema in
'n
aantal gedigte, en ouderdom- en siektekodes oorheers in die slotgedigte. Die
vermoe om weerstand te bied en staande te bly teen die
pende
magte
verbied bundel
kom
haar is
om
na vore in Bestand
(1982).
die digwerk te staak. Aan die
'n reeks gedigte oor die ouderdom en
Die
slo-
agteruitgang
einde die
van
die
verhouding
grootmoeder-kind-kleinkind. In
Dryfsand (1985) word daar uit die perspektief van
is,
wat
die balans van die lewe opgemaak. Verval domineer
verby
die
emo-
sies, maar daar is geen troos in die beperking van die emosies en geen innerlike berusting nie. Die geleefde lewe dring sig op , skerper gif"
omlyn en en soms ook bedreigender as voorheen. In
(488) is 'n verslag van die daaglikse ervarings en
blik"
(509)
bad.
Dit is futiel om te spartel in dryfsand, daardeur
is
"Toe-
"Spieel-
'n raaksien van die afgetakelde liggaam op pad na die word
mens net vinniger en dieper ingesuig. Dieselfde geld ten
'n
opsigte
van die ouderdom en die dood. Die lewe as 'n lang reis na die ontluisterende einde, kom lik
te
voorskyn in Rymdwang (1987) . Met ironie begelei
aanvalle van die ouderdom deur die tyd. Met behulp van fyn
duidesy
die humor
verkry die digter afstand teen die arglistigheid van die tyd. Reeds
in die titelgedig,
"Rymdwang"
(523), kom 'n
reeks
voor wat ironies op die aftakeling van die ouderdom dui. lings-
en siektekodes soos: "ou wonde", 180
"poliepkolonies",
woorde Aftake"ver-
kalk" bevestig dit. Deur middel van die tweevlakkigheid word
die
prosodie
b enut om die liggaamlike aftakeling te
ironiseer.
Die
liggaam
van die spreker is onderworpe aan dwang,
'n mag wat
lei
verduursaming
van
tot
digterlike
biologiese
vorming
en formulering
en
en emosionele ervarings - verstarring
en
verharding
van
die liggaam. Afstand moet van die ouderdom gedoen word,
die
keuses, sodat die rym en ouderdom beide hul gang
kan
van gaan.
Die stelreels is belangrike elemente, maar volg soos die liggaam sy eie reels. Olivier (1990:111) dui aan dat die prosodie 'n: paslike onderkome (onderdak) is, 'n herberg in die persoonlike psige. Rymdw.ang (1987)is 'n tegniese en eksistensiele soeke na versoening, 'n mag wat dikteer en verbied, maar ruimte laat vir die dubbele integrasieproses.
Enersyds vir
verwys Respyt (1993) na uitstel, na die
verstrykdatum,
die betaling van 'n rekening. Dit word 'n rusplek langs
die
lewenspad wat amper by sy einde is. Andersyds is dit 'n verwysing na spyt: re spyt (insake:spyt)
'n bestekopname van die dinge
die lewensgang wat dalk op berou oor die verlede kan dui.
in
Respyt
is ook die uitstel van die dood, want volgens Moses (Psalm 90) is die lewe na sewentig net vir die heel sterkstes. Nuweling (1994) lyk op die oog af na 'n ironiese bundeltitel vir
'n
digbundel
wat op die vooraand van 'n digteres
se
tagtigste
verjaardag verskyn. Dan blyk dit uit die inhoud dat elke mens 'n nuweling
is op die verskillende stadia van
die
lewensontwikke-
ling. Daar is wel baie voorgangers op die gebied van die ouderdom en
die
dood, maar vir elke mens bly dit 'n
unieke
persoonlike
ervaring. Op hierdie gebied is elkeen dus 'n nuweling. Alhoewel alles ten einde loop, beklemtoon Eybers dat niks verlore
181
gaan nie. daarvan word
'n Mens besit alles wat verbygaan onsigbaar
juis
1
afstand te doen en dit binnewaarts te vergaar.
in 'n verskeidenheid aspekte uitgebeeld.
'n
deur
Ouderdom
Groot
aantal
verse oor winter en ouderdom kom in die laaste bundels voor. Baie
sterk
gebeure
kom
die leser onder die indruk
skending
(381)
van
soos
daaglikse
onder
opsigte
geleidelike agteruitgang en siektes. Die
1
die liggaam as gevolg van operasies andere in gedigte met
"Swymelrym"
1
die
en belewenisse wat op die biografiese steun ten
van liggaamlike ongemak
aan
van
(394)
titels
"Mammektomie"
1
sluit
soos:
hierby
"Uitstel"
(430) en "Terug"
(433).
4.2.2 GEDIGTITELS
Soos die g eval met die bundeltitels verhaal
1
(586)
1
( 4 50)
"Op jou oudag"
I
(471)
1
gedigtitels
"Ouma"
"Die ouderdom is nie noodwendig saai" "Aan .
(1994:22) skof"
vertel die
van oudword onomwondel soos met: "Ouer word"
t ien j aar" (485)
1
1
'n
medebej aarde"
(1994; 11)
1
"Sewe dae op die rand van tagtig"
(481)
(554)
(345)
die Oor
1
"Oud word"
1
"Geriatries"
1
liefde"
"Bejaarde
(1994:31) en "Laaste
(1994:47).
Die siektes en fisiese steurnisse wat met ouderdom gepaard
gaan
word op dieselfde neutrale wyse as die wat na oudword verwysl
1
in
die titels weergegeel soos die verwysings na die hartprobleme wat ondervind probleme
word in: "Van harte" soos
"Mammektomie"
rand van haar bed" (1993:14)1 nuwe
(575)
1
(426) en "Aritmie"
(430) "Siek"
(486)
"Versorgingstaat"
I
"Voortbestaan"
(428) (487)
1
1
"Voorsorg" "Toegif"
(488)
182
(431) I
1
en
"Sy sit
( (1993: 9)
Meer subtiel is titels soos: "Najaar"
hor l osie"
(50)
op
(353)
(496)
die
"Herstel"
1
1
"Verwagting"
"Dit was"
ander
I
"Aan
my
(479)
1
"Versug-
ting" ( 505)
(497)
(519),
"Resolve"
1
"Wording" ( 578)
"Deesdae"
1
biografie"
(1994:14)
"Ek
hoop"
"Samevatiing"
"Herinnering"
(552),
"Voortbestaan"
1
(500),
(600),
"Aftelrympie"
(503)
(538),
"Aanwins"
"Goed en wel"
(556),
"Finale"
1
"Trip"
(559),
"Skets
(1993: 11),
(549)
'n
v1r
en "Afskeid" (1994:30).
'n Probleen soos slaaploosheid kry gestalte in gedigte soos weergegee
in:
haar
bed"
"Snags"
"B.B.C.-wereldomroep" (444) (575),
(1994:7)
"Wanhoop"
"Ek ken die
(576),
en "Die lang nag"
"Sy sit op die
(1994:18).
na die dood of die afloop van 'n lewe word
in
titels
soos:
"Kremasie"
(58 9)
Charles
Timmer"
"Finale" (1993:22),
(432),
van
(1993:19),
nag"
Verwysings
"Tonnel"
rand
"In
(1993:11)
"Requiem"
1
aangetref (515),
memoriam
sororis"
"Ter
nagedagtenis
(1993:24)
en
a an
"Samevatting"
(1993:54).
Verse
opgedra aan tydgenote en ander bejaardes kom
byvoorbeeld: Heerden"
(443)
medebejaarde" Soos
"Aan 'n ruim sewentigjarige" 1
"Vir Karel, i.p.v.
(325),
'n brief"
volop
voor,
"Vir Ernst
(542)
en
van
"Aan
'n
(1994: 11).
hierbo aangedui, verskaf die gedigtitels reeds 'n
verskei-
denheid gerontologiese kodes wat tot verdere ondersoek kan lei.
4.3 BIOLOGIESE VEROUDERINGSKODES: SIEKTE EN AFTAKELING
Die mens neem ywerig en halsoorkop 'n blye aanloop in die moederskoot, word later agteloos verwerk tot skroot en strompel traag tot selverdeling stop. E. Eybers (538)
183
4.3.1 VEROUDERINGS- EN AFTAKELINGSKODES
Eybers
se
latere poesie is so deurspek van
die
gerontologiese
kodes dat dit, paradoksaal soos dit mag klink, uiters moeilik om 'n keuse te maak om die verskynsel te
- veral
illustr~er
is wat
die doodgewone ouderdoms- en aftakelingskodes betref . Vyftien van die
nege en dertig gedigte in Rymdwang (1987) kan as
gerontolo-
giese gedigte beskou word of bevat direkte verwysings daarna. (1989)
Noodluik
geld
d i t vir veertien uit die
vyf
en
dertig
gedigte; in Respyt (1993) vir drie en twintig uit vyftig en in
Dit gouer
gedigte
Nuweling (1994) vir een en twintig uit veertig.
is
duidelik uit Eybers se poesie dat die ouderdom as wat jy dit sou wou erken, bekruip het; dat
'n
jou
mens laaste
dae
aangebreek het; dat elke dag met moeite aangepak word
die
kragte afneem en nog verder deur siektes afgetakel word.
Gedig
In
wat
as "'n dag in die lewe van 'n
word, is "Steekproef"
bejaarde"
beskou
omdat 'n kan
(470).
STEEKPROEF Vandag weer doen sy dinge wat haar vermoei of koud laat. Nietersaakliker word hoop as tyd wat heel en streel ook slyt en sloop. Dwarreliger waaier die kaleidoskoop herinneringsflitse. Wat verby is groei - 'n hele sleep waarmee sy verder loop terwyl wat voorle sienderoe slink. (Wie het loodreg en helder, ooit gedink dat alles tog so windskeef sou verloop?) Dan styg 'n borrel blyheid. Dag na dag loop oor van oomblikke, elk ongeag die aantal dae wat mens mag verwag. En na gelang die aant al weg-eb word vooroordeel teen dagdiewery opgeskort. 'n Objektiewe derdepersoon spreker neem met "jy" en "mens" afstand en toon hoedat die tyd nie net wonde heel nie, maar ook "slyt
en
sloop".
So
het
die
"loodreg"
loop
aftakel:
verander
in
"windskeef ... verloop", want wat verby is, word ook saamgesleep . 184
Die
geestelike groei wat voortgaan in die ouderdom,
word
deur-
gaans teenoor die aftakeling gestel. Tyd
is die sentrale faktor ln hierdie gedig. Die tyd
wat
verby
is,
word opgeweeg teen dit wat voorle. Andersyds word die
voor-
en nadele van die verlede (tyd wat reeds verstreke is)
opgeweeg.
"Vandag weer" toon dat bier bestek opgeneem word. Teenstellings
beklemtoon die funksie van tydsverloop: tyd
"heel
en streel", maar dit "slyt" en "sloop" ook. By implikasie is dus
dit
hopeloos om te hoop. Die kontras word ironies versterk
"hoop"
en
"sloop" albei in die rymposisie te
plaas,
deur
in
plaas
daarvan dat die rymwoorde mekaar eggo, koggel "sloop" die "hoop". Ook die aankondiging dat die spreker dinge doen wat haar
vermoei
of
waaier"
koud laat. Die "herinneringsflitse" wat "Dwarreliger
groei
en word 'n "sleep waarmee sy
herinneringe
en
afneem ("slink").
voor
verder loop". Agter
le die dae wat
in mag,
krag
le
en
die
aantal
'n Loodregte liggaamshouding en helder denke is
deel van die verlede. Die oomblikke word in oorvloed gestel die
(beperkte) aantal dae wat oorbly. Deur die oomblik te
en
in bulle oorvloed te geniet, verdwyn die bekommernis oor
teen benut die
aantal wat "weg-eb". Die openingswoord "Vandag" en die
slotwoord
"opgeskort"
word,
waarvan
die
herinner aan 'n vonnis wat uitgedien moet dae
afgetel word.
Die
tydkodes
kwalifiseer
en die
ouderdomskodes omdat die aftakeling en agteruitgang, sowel as die naderende dood daardeur betrek word. Dat daar sekere se~ninge aan ''Oud word" genoem, maar onmiddellik weerspreek.
185
(485) toegedig word, word
OUD WORD Al noem hulle dit geseende en gesonde afronding van volvoerde strewe jy sal sikkeneurig word en sleurgebonde met yl gebare al hoe dieper gly murmelgeluidjies uit op onervare toetsende voete skuifelend bedees en skigtig om jou rondkyk en as't ware jou maagdelike herrese tante wees met onvervalste dwaasheid toegerus tot oningewyde dagdrome in . staat wat jy verbloem; hardnekkig ongeblus bring hul beroering troos en doen geen kwaad. Traagheid verleen 'n skamele houvas. Wees bly dat aangebore onvermoe uiteindelik by jou nuwe status pas. Jou kinders kyk nou toe sonder misnoee. Die sparteling hoe halfhartig ook bevat genoeg teater om jou te laat lag die oorgeblewe weerstand weg te glad. Wie laaste lag lag roekeloos te sag. Oudword
is 'n universele verskynsel wat elke mens wat nie
vroeg
sterf nie, sal ervaar. In hierdie gedig word daar van die spreker af geprojekteer op die leser of aangesprokene. Die
liggaamlike aftakeling veroorsaak dat die mens se
hele
op-
trede daardeur aangetas word. Reeds met die inleidende "Al" die positiewe gevolge van die ouderdom weerspreek. Die
word
allitere-
rende"geseende en gesonde" word verder uitgelig omdat dit
begin-
rym vir die twee woorde vorm. In "afronding van volvoerde" is dit die
allitererende- [f)
hoedanighede daar
wat
die woorde uithef
sodat
van die ouderdom beklemtoon kan word.
die
goeie
Hierop
nou 'n baie langer lys van die gerontologiese kodes,
volg almal
nadele van ouderdom waaraan niemand kan ontsnap nie. Jy sal: sikkeneurig word (volgens Van Dale, 1984:951) lusteloos, sanikrig, sleurgebonde, 186
gebare sal veryl, murme l geluidjies beweeg op onervare skuifelende voete, bedees en skigtig om jou rondkyk, lyk soos jou maagdelike (oujongnooitante), (vergelyk dus met vroeere oues van dae, bejammerdes), toegerus met onvervalste dwaasheid, oorgegee aan dagdromery (wat vir ander verbloem word) , traagh eid, onvermoe word verduur (sal 'n kenmerk van alle oues word ) , sparteling Behoud van die humorsin is die enigste teenvoeter vir die
agter-
uitgang wat genoeg teater bevat. Nogtans is daar geen kans om die aftakeling
te ontkom nie . Die enigste uitweg, of
verlossing
is
die dood, wat laaste lag. Die rymwoorde weerspreek die ouderdomskodes wat na iets positiefs in die ouderdomservaring verwys en bevestig die negatiewe soos:
domskodes, gly 11 11
en
gesonde 11 I 11 sleurgebonde 11
die rymwoorde:
onvermoe 11
tot
11
,
11
misnoee 11
•
11
onervare 11
,
11
11 ;
bedees 11
strewe ,
jy 11 /
(tante)
Die aanvangswoorde van die versreels
hopeloosheid.
11
dieper
11
wees 11
,
Aan die ander kant dra die enjambemente by
die beeld van die aangesprokene met sy yl gebare en
sukkelpas.
ouder-
Hierdeur
word 'n beeld van
stadige
beklemtoon
algehele
die
onsekerheid
geteken. Die verglydende sintaksis bevestig hierdie beeld. Ironies
word
die ouderdom verbind met (nuwe) status,
maar
die
hele prentjie wat hier geskets word, is die van onbeholpenheid e n nutteloosheid. Al probeer die mens hom dus positief orienteer ten
l87
opsigte
van
illusies humor
die ouderdom, is hier 'n bejaarde spreker
wat
die
onomwonde omverwerp. Tog kan daar deur middel
van
die
oor die situasie getriomfeer word. Die slotversreel:
"Wie
laaste lag lag roekeloos te sag." hou etlike ironiese interpretasiemoontlikhede in. Met ''roekeloos" word aangedui dat daar sonder bekommernis skillig
oor die gevolge van jou dade opgetree
word,
en onbesonne en daar word nie op die gevaar
Dit word 'n direkte teenstelling met "sparteling" wat as't
onver-
gelet
nle.
"roekeloos
ware weerspreek saam met "te sag". Die langlewende
is
nog
besig om oor die dood te triomfeer, en lag nog op hierdie stadium laaste, maar besef dat dit nie permanent so sal wees nie. Hierdie onsekere gang van die bejaarde word in die volgende gedig bevestig en versterk. Nie net word die beweging onseker nie, maar ook gevaarlik, omdat daar makliker geval word en die letsels
wat
opgedoen word ernstiger is as die van 'n jonger mens. VERSUGTING (497) Die kuns waarin ek my nou bekwaam is val: telkens die plots opwindende moment, die siddering en swik van die heelal as ek na houvas grabbel, ongewend aan sweef, die grond weerbarstig hard hervind. Daarby doen ek aan uiterstes en breek eerstens my neus, my stuitjie agterna, elkeen 'n teer dog onvitale streek deur uitgelese kwesbaarheid verbind. 0 ewewig en swaartekrag, ek vra, terwyl my bene my tog verder dra, dulding tot die laas t e baken steek. Dis
op 'n ironiese toon wat die spreker, nou
spreker bekwaam",
'n
eerstepersoon -
d ie vallery betrag. Dit word '''n kuns waarin ek
my
nou
'n "opwindende moment", met die heelal wat "sidder
swik" en die grand wat dan "weerbarstig hard" is. Dit is dus
en die
aarde wat wat haar afgooi. Die idiomatiese uitdrukking "jou kniee dra"
beteken om te hardloop maar ironies, word "jou 188
bene
dra",
hier gebruik om slegs orent bly aan te toon. Die swaartekrag trek alles grondwaarts (grafwaarts?) daarom die versoek dat solank
sy
nog lewe, moet die swaartekrag haar haar ewewig laat behou. Dit
is algemeen bekend dat een van ouer mense se vrese is om
te
val.
Dikwels gaan val gepaard met ernstige beenfrakture. Val
as
gerontologiese
kode
beklemtoon die hulpeloosheid
jaarde. Ook die volgende gedig,
11
Trip 11
van
die
be-
(578) probeer die ervaring
verwerk. TRIP Niks so bewussynsverruimend as 'n welwing gekneusde ribbes ... Mitologiese beelde om ses weke mee te verdroom, Sebastiaan heilig en pylbestook vas aan 'n boom of Prometheus rotsvas wyl sy lewer 'n lekkerny word vir die vraterige aasvoel wat soggens vroeg naas hom neerstort. Vir die soveelste keer val ek vooroor op straatsteen gesmak, straks word ek 'n kermisattraksie: bejaarde mevrou wat weerbaar orent krabbel sander verwerwing van een geknakte been in haar ganse geraamte. Dalk het die harde Transvaalse kalkaarde my toegerus om derglike swaartekragaanslae uit te lok in 'n stroewe omgewing. Die Amerikaanse toeris wat my stewig beetpak terwyl onverskillige skoene weerskante hul daaglikse gang gaan keer bliksemsnel terug uit 'n tydvak spoorloos verlede: sy uitroep spontaan in 'n vriendelike tongval. Tandeklapperend van die skok vul ek my lange diep met herinnerde lug ... Die titel roep te
twee moontlike betekenisse op, naamlik reis en om
val omdat jy gepootjie word. Albei hierdie
verklarings
As gevolg van 'n val op straat wat 'n al
ontgin.
gereelder
beurtenis
word, is herstel nodig van die
ribbes 11
Gedurende hierdie tyd is daar geleentheid vir 'n
)
•
beserings
(
11
word ge-
gekraakte ver-
beeldingsreis. Dit 11
is nie toevallig dat die mitologiese beelde met wie die
tyd
verdroom 11 word, Sebastiaan en Prometheus is nie. Eersgenoemde is 189
Brewer's
volgens
dictionary of phrase & fable
(1988:1008)
die
beskermheilige van die boogskutters wat in 288 aan 'n boom vasgebind en gemartel is. Hy is gebruik as teiken vir boogskutters daarna
doodgeslaan.
Daar is ook 'n
Engelse
Sebastiaan
en
(Sinte
Edmund), koning van Oos-Anglie (855 - 870), wat deur die Dene aan 'n
boom vasgebind is
en met pyle doodgeskiet is by Horne
omdat
hy geweier het om as Deense vasal te regeer. Prometheus
(1988:896), Titaan en seun van Iapetos en die
seenimf
Clymene, kom in konflik met Zeus. Omdat Zeus uit sy deel van offervleis
van
'n os gekul is, weerhou hy vuur van
die
die
mense.
Daarop het Prometheus 'n vuurvonk gesteel om die mense te red. As gevolg daarvan word hy deur Zeus aan die berg Kaukasus ting.
'n
herstel
Aasvoel eet elke dag Prometheus se lewer
vasgeketen
dit
dan weer elke nag. Hercules verslaan die aasvoel en
red
In weerwraak oor die redding stuur Zeus Pandora
met
Prometheus.
uit
haar kissie. Die spreker in hierdie gedig is gevonnis om te val, soos die twee bogenoemde gevalle. Hulle word egter staande gehou deur vasgemaak te
vooroor "orent 'n aan
Die
word. op
spreker het vryheid van beweging,
straat", kan 'n goeie "kermisattraksie"
sy
"val
word,
moet
krabbel", moet die "swaartekragaanslae" die hoof bied
"stroewe omgewing". Sebastiaan staan, hoewel 'n boom, en Prometheus "rotsvas, terwyl die
stort".
maar
gevonnis, aasvoel
Ne e rstort is presies wat elke keer met die
in "vas
"neer-
spreke r
ook
gebeur. Die val kom as 'n skok wanneer die spreker letterlik haar wind uitval "Tandeklapperend van die skok // vul ek my longe diep met herinnerde lug .. . "
190
Volgens te
Odendal
(1994:962)
beteken "smak" om· hard met die
klap na 'n smaaklike ete of, met 'n klapgeluid neer
Albei
het hier betrekking.
"Gesmak" hou verband met
te
isolering,
(versreel 1) en "neerstort" voorplasing en inkeping
val.
"neerstort"
(versreel 7) wat weer op die dikgevrete aasvoel dui. Die van "ribbes"
lippe
plasing
(versreel 7) verkry deur
prominensie. Die
ellips
"ribbes" lei tot die oorsaak van die gevolg wat hier
na
aangekondig
word en sluit dus met die ellips waarmee die gedig eindig. Deur die allitererende-v: "Yir die soyeelste keer yal ek yooroor" word
val
beklemtoon, In
geskied. spreker
en met "gesmak" die
teenstelling
met die
geweld
waarmee
swaartekragaanslae
dit
wat
moet verduur, steur dit skynbaar nie die ander
die
voetgan-
gers nie, omdat: "onverskillige skoene //weerskante hul daaglikse gang gaan".
"onverskillig " dra hier nie alleen die betekenis
onbetrokke
verbygangers nie, maar ook dat hulle
van
moeiteloos,
1n
teenstelling met die spreker, beweeg. Alhoewel
die
spreker
val/ bly sy nie le nie.
Met
behulp
van
selfironisering en -spot word die probleem benader: "straks ek haar van
'n
kermisattraksie: bejaarde mevrou wat
weerbaar
weerloosheid juis benadruk word) orent krabbel".
word
(waardeur In
plaas
haar liggaam word daar na haar "ganse geraamte" verwys.
vallery
is
voordelig want dit is "bewussynsverruimend", en
Die lei
tot tyd wat verdroom kan word. Die uitstappie geestesreis
(trip) wat die bejaarde spreker trip, word dus
(trip) wat haar in 'n mate gelykstel met die
wat die twee veroordeeldes in die gedig moes uitdien: mevrou wat die swaartekrag-aanslae uitlok.
191
'n
vonnis
'n bejaarde
Ena Jansen verwys 1n 'n artikel in De Kat 1995:95) na hierdie
en
ander gesondheidsprobleme : Kort daarna val Elisabeth op straat: 'n artrose- toestand in haar regterknie waarvan sy reeds meer as tien jaar las het, het so verswak dat 'n "radikale of algehele knieprothese" dringend noodsaaklik geword het. "Uw knie is een puinhoop, mevrouw", het die ortopedis haar meegedeel, maar ook verduidelik dat sy operasiewaglys anderhalfjaar lank is. Elisabeth was angstig om die operasie so gou moontlik te he, maar ook skrikkerig omdat sy aan aritmiese hartstoornisse en hoe bloeddruk ly sodat 'n operasie gevaarlik kon wees.
Sy
het
die troos dat wanneer sy slaap,
"die
versigtige
meehinkende been// wat my terughou en tart" haar nie kan nie,
en dan kan sy selfs oral heen
soos
Van Heerden in Droom (TV:39) soos aangetoon in
biologiese
aftakelingskodes
beweeg
voete, pootjie
( "Droomryk", 1994: 35 )
kom dus volop voor en
3.1.2. val
Die
en
die
probleem om regop te bly, is herkenbare gerontologiese kodes.
4.3.2.1 KARDIO-VASKULeRE KODES: HARTPROBLEME
'n
Ander
vermeld "bly
biologiese probleem wat reeds
hy
Einder
is die aritmiese hartklop. In "Van
word,
//
sedert
'n
pomp
wat
roes,
'n
kruppel
(1977 )
harte"
(426 )
metronoom"
met
'n ... "laakbare geruis, / / aanstons moet hy sy eie taptoe slaan", maar
intussen is dieselfde hart nog die spreker se
tuiste:
"Ek
noem hom nog jou huis". Die
nuwe
horlosie wat die spreker met
haar
"sestig-en-eenste"
verjaardag
gekry het, se betroubaarheid word met die spreker
biologiese
horlosie
(428).
(hart) vergelyk in "Aan my
Daaruit vloei die besef:
jy kan maklik jou ritmiese toer verby my tyd volvoer 192
nuwe
se
horlosie"
Die hart blyk sleg af te steek by die horlosie, want: intussen tik my hart lukraak en haastig-verward. In
"Oor
tien jaar"
ritteltit . "
(450) word die hart vermaan.
en in "Verwagting"
(479)
met
"Honou
steur die spreker haar
ou nle
aan die hart se manewales nie: Wanneer my hart weer sputter uit sy hoek, paniekerig mompel oor binnekort verhuis sal'k geen kwartier aan sy geklets verspil: In "Aritmie"
(501) word hierdie gesprek voortgesit.
ARITMIE Hart, wat het jy op die hart noudat jy jou plig om te pomp (geluidloos en ongemerk) dae aaneen onderbreek, koddige sprongetjies maak, stotter en strompel en dreig, my lomp in die ribbe stoot? Ek weet nie waaroor jy seur en mompel nie, wat jou makeer, eertydse bondgenoot, lyfkneg en influisteraar. Ek wens jy wil duidelik praat of andersins gedienstig swyg. Tussenwerpsels van gretigheid, opw i nding, angs en genot, uitdaging van elke verbod het ek vroeer van jou aangehoor: koring was dit op my meul. Dit alles nou daargelaat, wat baat die ontydige vlyt as jy tog weer moet horreltjies hyg? Hierdie wartaal word my te veel Die
titel "Aritmie" berei die leser reeds voor dat
hier
van
onreelmatigheid is . Die eerste versreel toon onomwonde
dit voorkom. Deur die voor- sowel as eindplasing en die van "hart" eerste
sprake waar
isolasie
en die direkte aanspreek van "jy" en "hart", lyk
versreel na 'n konfrontasie tussen spreker en hart.
die Hart
onderbreek sy "plig om te pomp//(geluidloos en ongemerk)" soos 'n
193
soos 'n slegte lyfkneg. Om iets op die hart te he , is 'n idiomatiese uitdrukking vir behoefte
om vir iemand iets belangriks te se. Daar moet 'n
rede
wees waarom die hart hom nie gedra soos wat verwag word nie. manier in
en handelingsterme. Op
gespreksvlak
is
'n probleem want op die inleidende "wat het jy
duidelik
"influisteraar", "ek wens jy wil
anders
gedienstig
gretigheid" As
swyg" in plaas van
die
duideliker
hy
die
dreig",
praat", "of
"tussenwerpsels
van
se "wartaal" .
pompinstrument laat die hart se plig ook veel te
want
daar
op
hart", volg die beskuldigings van: "stotter en mompel en "seur",
Die
naamlik
waarop hy pomp, word op tweerlei wyse aangetoon,
kommunikasie-
die
"onderbreek", maak
"koddige
stoot "my lomp in die ribbes",
wense
oor,
sprongetjies","strompel",
"ontydige vlyt" "horreltjies hyg" .
Die gedig val uiteen in twee gelyke dele van 11 versreels elk. In die klop
eerste
rig die spreker haar tot die hart en
sy
en in die tweede spreek die spreker die wens uit
onderbroke dat
hart
soos voorheen moet optree, of swyg. Nieteenstaande die titel is hierdie 'n baie ritmiese gedig met 'n daktiliese
versmaat. Deur die afwykings in versreels 7 - 9
word
die aritmie dan duidelik bevestig.
I
I
-
I
my lomp in die ribbe stoot?
I
I
I
Ek weet nie waaroor jy seur
I
I
- I
en mompel nie, wat jou makeer Hierdie
fisiese
toestand
word dus deur
ondersteun.
194
die
poetiese
ritmiek
Die
siektetoestand
is iets waarmee die spreker, soos
deur
die
gedigte aangetoon word, al jare saamleef en wat sy aanvaar het en waarvan probleme plattrek.
omstanders onbewus is. Daar is egter wat
onverwags kan toeslaan en
die
ander
gevaarliker
bejaarde
Saam met die val- en hartkodes maak die
terstond
beroertekodes
onderafdelings van die siektekodes uit
4.3.2.2 BEROERTE Asimmetrie, wat ek hartstogtelik haat, skilder sy uithangbord op my gelaat.
E. Eybers
Trombose
wat
(1996:14)
tot hartversaking of beroerte kan lei, is
'n
ge-
vreesde toestand. Dit kan 'n oombliklike dood of algehele afhank likheid
tot gevolg h§. Die beroerte wat die spreker ervaar
het,
het weliswaar nie tot hulpeloosheid gelei nie, maar het haar nogtans
in 'n mate geskend, verwond en haar voorkoms
"Hemi-facialis
spasme''
(579) word daar
op
verander.
In
ironies-humoristiese
wyse na die voorval verwys. Beroerte is dus aftakelingskode. HEMI-FACIALIS SPASME Die ouderdom het my 'n poets gebak. Nie lank gelede onui t sonderlik vertoonbaar en tot allerlei arglose rymelary in staat raak ek verstrik in 'n primitiewe grap toe 'n bloedvatknik b edolwe in die brein plotseling sy eie skertsbevele sein. Betrokke dokters, stemmig in hul skik, karteer hoe, deur beneweling in die steek gelaat, ek nou mismoedig en ontmaskerd agterbly met 'n sidderende lid laag oor die linkeroog en die regtermondhoekkrul spottend omhoog: Janus wat maar oor een oog beskik. Beroerte word in die eerste versreel as 'n poets van die ouderdom beskryf, Dit
"'n primitiewe grap" as die brein "skertsbevele
verander
die
spreker wat tot nou toe
195
dieselfde
as
sein". ander
mense gelyk het: "onuitsonderlik vertbonbaar" tot
(ouer)
iemand
wat "mismoedig", "ontmaskerd" met 'n "sidderende lid laag oor die linkeroog"
en die "regmondhoekkrul spottend omhoog",
oor
gesig beskik" . Die beroerte sonder haar dus
uit
slagoffer. Met behulp van die allitererende
b-klanke
"een
herkenbare
nou
slegs tot
word die oomblik van aftakeling verwoord: toe 'n Qloedvatknik Qedolwe in die Qrein Hierby sluit die Qetrokke (dokters) en Qeneweling aan. Interessant en
is die woordskeppings waarmee hierdie nuwe
toestand
aangetoon gevolg
vergelyk:
"bloedvatknik"
word dat dit maar 'n oomblik se afwyking was
waardeur wat
die
"skertsbevele" wat die nie-erns
en
die
beklemtoon en "regtermondhoekkrul'', in reaksie
op
die
het;
ongeloof
vasgepen word,
ervaring
"bedolwe",
-knik. Alhoewel hierdie gedig uit dertien versreels bestaan, vertoon dit tog die kenmerke van 'n sonnet. Die eerste sewe versreels konsentreer op die oomblik wat alles verander het en die laaste ses
op
die veranderde toestand van die spreker. Soos wat sonnette vroeer ook feitlik argeloos kon voortvloei, word gesuggereer dat dit nou nie meer die geval kan wees nie. Saam
met die "beneweling" en beroerte is die
mismoedigheid
daarop volg duidelike gerontologiese kodes. Hier is van 'n
wat onom-
keerbare toestand sprake. Alhoewel die spreker nie aan die aanval sterf
nie, is die letsels duidelik sigbaar en verminder dit
die
opsies. Janus (1988:606) was die Romeinse God wat die poort van die hemel bewaak
het.
Gedurende 'n oorlog is die deure oopgemaak
en
in
vredestyd gesluit. Hy het twee gesigte gehad, naamlik een voor en 196
een
agter. Janus word simbool vir skynheilighied (tweegesig)
en
Die Janusgesig is die kenteken vir die teater en drama.
oorlog.
Anders as Janus wat twee gesigte (gesigsuitdrukkings) het wat na
die wereld kan draai, het die spreker net hierdie
hy
veranderde
een,
as't ware 'n grimas wat sy kan vertoon. Sy is ontmasker
en
het
nie meer 'n keuse watter gesig sy na die wereld wou keer
of
watter emosie sy sou wou wys nie. Hierdie
gedagte
word
versterk in nog 'n
onderwerp, naamlik "Nogmaals facialis"
gedig
oor
dieselfde
(1993:20).
NOGMAALS FACIALIS Die kaperjolle van verval - beroering vroeer nooit vermoed onts t eek verwondering en vermaak in oe van omstanders terwyl my glimlag, half diagonaal, versoening sein: my nuwe mond waarvoor 'k die egte in moes ruil ontbeer die nimbus van 'n wond, ek dra dit soos 'n skewe hoed om te beduie wat-maak-dit-saak. waar
die vorige gedig die toestand aan ouderdom
dit in hierdie geval "verval" genoem. Weer eens word die ling
aftake-
en die opmerklike verandering wat dit teweegbring op
risties-ironiese wyse Die omstanders se
word
toeskryf,
humo-
aangebied.
waarneming is weer aan die orde. Haar toestand
veroorsaak
"verwondering en vermaak". Haar verweer teen
hierdie
waarneming
is om die skewe trek van haar mond wat soos 'n
skewe
glimlag lyk, soos "'n skewe hoed" te dra. Hierdeur word 'n
wind-
makerigheid aan die toestand verleen en die ware gevoel of emosie weerspreek, wat dit dus ontkenningskode maak. Deur
die
veelvuldige
gebruik
van
197
die
voorvoegsel
ver-
in
"verval",
"vermoed", "verwonding", "vermaak" en "versoening" word
die bestek van die verandering en die gevolg daarvan saamgevat. Die
beroerte
en verval het 'n wond nagelaat,
naamlik
'n
nuwe
mond. Hierdie is 'n rymlose vers en tog staan "mond" en "wond" in die
rymposisie
met "ruil" tussenin. Anders as ander
wonde
wat
duidelik as wonde of letsels van wonde herkenbaar is, is
hierdie
skewe
verdien
mond nie dadelik as wond tipeerbaar nie en daarom
dit nie die nodige aandag en bewondering nie. Die spreker het ook geen
ander
keuse as om met hierdie wond of mond
traak-my-nie-agtige-houding
in te neem waardeur sy
of
gesig
die
aantoon
dat
dit nie saak maak nie. Soos
reeds in hoofstuk 2
standers seer.
(2.2.2.8) aangetoon is, dien
as spieel vir die individu waarin hy hom kan
die
identifi-
Dikwels is dit ook die wyse waaraan veroudering en
tuisgebring
word. Daarom is die omstanders se reaksie
om-
verval
in
albei
die gedigte van besondere belang om hierdie gerontologiese
kodes
te herken en te bevestig.
4.3.2.3 SIEKTEKODES Dat eers die een en dan die ander orgaan sy eie gang gaan dui 'n rnuitery aan. E.Eybers ( 563)
Afgesien van bogenoemde biologiese aftakelingskodes, word doodgewoon
siekwees ook kode in Eybers se gedigte. Onomwonde,
gebruiklike die
eerlike onsentimentele betragting van die self
siektes
en siektetoestande van die
siektetoestand vaar.
"Dit
ln
bejaarde
Elke
dood
(496) toon dat elke siekte gevaarlik is
198
word
beskou.
word as 'n moontlike voorloper van die
was"
die
en
er'n
geveg met die dood. Die besef dat die spreker.nog in die bed is 'n verrassing en moontlik verligting
is,
dat die lewe tydelik kan
voortgaan: gevaarlik maar nie treurig nie, skermutseling met die eindigheid, hierdie wakkerword in 'n wit bed voortsetting van voorlopigheid ... In die gedig met die eenvoudige, allesseggende titel "Siek" droom
(486)
die spreker in 'n bekende metaforiese reisbeeld dat sy
op
'n perron vir die trein wag en dat sy duidelik dood is, maar word wakker met die besef dat sy nog lewe en siek is: Wie dood is en dit weet, skiet iets te kort. My keel bly skrynerig sluk. Geen wonder dat ek wakker word en siek is maar nie dood. "Opstanding" ters
en
(503), soos heelwat ander gedigte, betrek die
behandeling wat ondergaan word om siekte
die
dok-
hoof
te
bied: Om van pyn onthef te word verg 'n wedergeboorte. Die tandarts is 'n vriendelike man wat sy "ambag in ivoor verrig" en
moet probeer om die tande wat afgetakeld reeds in
die
teken
van die dood staan, te red: Hoewel my voorraad stuksgewys slink wil ek graag tot die ontbindingstyd 'n paar versorgde grafsteentjies wat kwyl en blink in my hoefvormige bros kaak bewaar. Siekte, saam met die besonder hoe ouderdom, is nog 'n groter wensrisiko . titel
van
Om
tagtig jaar oud te word, is 'n
mylpaal
die volgende gedig (1994:31) toon dat
hierdie stadium baie ongevraag is. Daarom word die in soveel detail noteer.
199
'n
en
si e kte
ledie op
helingsproses
SEWE DAE OP DIE RAND VAN TAGTIG Die eerste dag ondubbelsinnig siek, toe drie dae nodig om traag te herstel, op die vyfde begin jy jou seeninge tel, die sesde dag voel jy so fris as 'n kriek, op die sewende word 'n beslissing gevel: om met of sander geheueverlies 'n nuwe soort lewensbenadering te kies op el k e omwenteling ingestel, maar aan ou gewoontes meedoenloos trou met 'n onweerlegbare deurwinterde oor voeg jy woorde byeen wat jou troos en bekoor, of mens dit nou as uitvlug of toevlug beskou. Die gedig verloop terselfdertyd klimakties en antiklimakties . Die herstelproses bou op na 'n klimaks en die vermoe van die
spreker
om weer haar digwerk en lewe voort te sit, om ook die mylpaal van tagtig te h aal. Die siekte word oorwin en moet die wyk neem. Daar word op 'n dag-vir-dag basis verslag gedoen oor die siekte. Die
herstel
is
besonder stadig: "drie dae nodig
om
traag
herstel" en eers op die sewende dag word 'n positiewe
beslissing
gevel. Die herstel laat die pasient nie ongeskonde nie, want moontlikheid
van
geheueverlies word genoem en
te
"'n
nuwe
die soort
lewensbenadering" sal gekies moet word. Vol gens
De
Vries
(1984:415)
is sewe die
simbool van
'n
vol-
tooide siklus, stabiliteit, veiligheid en rus. Na sewe dae is dit die poesie wat as aansporing en noodsaaklikheid vir
voortbestaan
sal dien. Normaalweg beteken "op die rand van" die begin van 'n nuwe ondervinding,
wat tagtig inderwaarheid as mylpaal sal wees. Die
uit-
drukking
het
word
dikwels
daarby sterk negatiewe konnotasies want
as "op die rand van die dood" gebruik. Die 200
dit
titel
asook
dikwels
as "op die rand van die dood" gebruik. Die
inhoud
titel
asook
bevat hierdie suggestie. siekte en aftakeling maak voortlewe
Ouderdom,
later
onmoontlik
sodat dac:tr niks anders oorbly as om op die dood te wag nie, aangetoon in "Liedjie"
soos
( 502) :
As haakspelde en toutjies jou van uitmekaarval moet weerhou hoef op die ondenkbare bedag, jy niks te do en as wag. word nie 'n klaagsieke somberheid nie, want sy reken
Siektes
met die kwellings en probleme.
af
Die siektekodes is baie prominent
in Eybers se gedigte. 4.4 SOSIAAL-GERONTOLOGIESE KODES
Die ouderdom verg sekere aanpassings van elkeen. Soms moet
mense
verhuis en in 'n nuwe vreemde omgewing aanpas. Indien dit nie die geval is nie, is daar nogtans soveel veranderings dat die
meeste
bejaardes vereensaam en 'n kleiner leefwereld het waarin hulle op ander
moet
staatmaak
kennisse
liefdes,
familiekring aktiwiteite sterk
al wat
vir slegs die
nodigste
en tydgenote sterf af sodat kleiner word. Omdat Eybers
versorging. die
vriende
voortgaan
sy lewenslank beoefen het, is daar
nle
onthegtingsaanpassing in haar poesie te bespeur
ontvolk
met
haar ruimte in die opeenvolgende bundels en
so
Geen die 'n
nie.
Tog
vereng
die
ruimte waarin sy binne haar gedigte beweeg. Liefdesgedigte in Noodluik (1989) vertoon nog 'n like aard,
intiem-persoon-
'n opgewondenheid. In "Volgens afspraak"
(570) hou
sy
die minnaar opsetlik op 'n afstand sodat sy "Droombeelde" van hom in
haar
gedagtes
kan optower. In "Herfsaand" 201
(571)
word
die
geskets waar twee bejaardes rustig en gemoedelik saam verkeer. HERFSAAND 'n Sameskoling van twee kluisenaars, vlr klaterige gedrang te anderaards. Hoe sonderling elkeen ook reageer op Tyd wat slordig en barok boetseer - jy toon kontoerherstel, jou kolon tot 'n ingekorte kartelbuis geknot, dele van my is merkbaar afgeslyt en dele dy teen beterwete uit albei gedrenk deur e i e lektuur, daarnaas deelnemers aan afwisselende relaas skuil ons tevrede en ligmoedig saam innig mekaar se beeldwerk te beaam. Alhoewel "jy"
saam
beklemtoon
hier twee mense , vriende of minnaars, naamlik is, word die isolasie reeds in met
"twee kluisenaars", en
die
eerste
versterk
met
"ek"
en
versreel "elkeen",
"albei gedrenk in eie lektuur" en "skuil ons" want bulle is
"vir
klaterige gedrange te anderaards". Die gedig is ook 'n genadelose fokus
op die aftakeling en verwronge fisiese vervorming wat
ouderdom in die twee geliefdes meegebring het. Sterk
die
liggaamlike
kodes word in die gedig gebruik waardeur elkeen van die twee oues die
ouderdomsaftakeling
weerspreek
op 'n eiesoortige
manier
ervaar.
die knus toneeltjie van twee oues wat rustig
en
Dit ge-
meensaam d ie tyd saam verwyl. Die
titel
lS 'n dualistiese gerontologiese
skep dit die indruk van die goue
metafoor.
Enersyds
rustige jare. Andersyds is
die ironiese voorloper van winter en nag, albei bekende
dit
doodsme-
tafore. Sentraal
in die gedig as parentese geisoleer, word
toestand
van die minnaars in kras realistiese 202
die
biologiese
fisieke kodes
eers
verwoord: gek_not" Barok
"jy"
wie se
"kolon
'n
ingek_orte
is en daarna die spreker wat "afgeslyt" en
kartelbuis uitgedy
en boetseer is albei kunsterme. Barok verwys na die
is. kuns-
vorm waar daar van feitlik oordrewe versiering gebruik gemaak is. Boetseer "Tyd
het te doen met die vorming veral in die
beeldhoukuns.
wat slordig en barok boetseer" is die metafoor wat
hoe lelik die mens deur die ouderdom verander word, sodat
aantoon elkeen
"sanderling" daarop reageer en as vervormdes "mekaar se beeldwerk ( ... ) beaam". Die saamhoort word bevestig deur die rymende koeplette. Soos rym
mekaar bevestig, is die aftakeling, van die ander 'n
die
spieel
vir elkeen. Die wete dat die saamwees nie kan duur nie, blyk duidelik uit: TREURKWATRYN (590) Die eienaardige neiging om eendag totaal te verdwyn sal jy by my aantref, of anders ek by jou, ondanks die ywer waarmee elkeen die skyn wil volhou van onhaperbare trou. In Respyt (1993) kom daar geen liefdesgedigte meer voor nie, wat die
isolasie op daardie vlak bevestig. Daniel Hugo (1994:6)
vestig
die
eskalerende
terugtrekking
in
Nuweling
(1994)
beas
"gedigte van selfinkeer met weinige prikkels van buite". In
die
gevoelige uitbeelding
eensaamheid, en
van
menseverhoudings,
liefde en vriendskap blyk die weerloosheid
te midde van ander mense. In "Stilte"
(574) seur sy
pyn wat volg op die blootstelling aan ander: Ek het vergeet, vergeet hoe mens jou blootstel, hoe jy jou laat beseer deur onmatig van 'n ander mens te hou.
203
mens like teenoor oor
die
Dat
blootstelling aan ander slegs ontgogeling baar, blyk
duidelik
uit "Skets vir 'n biografie"
(1994:14). Daarom
verder is
dit
veiliger vir die ontnugterde mens om sy eie geselskap op te soek; menseverhoudings veronderstel slegs blootstelling. Nogtans hou sy kontak met medebejaardes wat saam met haar die weg bewandel. Daar is etlike verwysings en gedigte opgedra aan van Heerden,
"Jobstroos vir Joop"
verjaardag,
"Ser"
vaas Prop, Hiermee
(545) op sy een en
Ernst
sewentigste
(1994:10) op sy vyftigste verjaardag aan
"Aan 'n medebejaarde"
Ser-
(1994:11) en vele meer.
saam hang die besef dat bulle eintlik sterfafwagtend
is
en dat tydgenote en selfs jonger vriende sterf en die lewenskring vereng.
"Ter nagedagtenis aan Felix Timmer"
(1993:22) toon watter
leemte in die alledaagse gang daardeur gelaat word: ons daaglikse kruidenierstogte het telkens gekruis: en Opeskuif van gordyne soggens beklemtoon stug: die reghoekige lugruim tussen sy rame en myne bly leeg, onskendbaar en belofteloos. Daar
word op ligter trant na die voordele van ouderdom gekyk
"Weerberig"
(558) . Die gryskopdame wat alleen treinry, hoef
in nie
meer die aandag en opdringerigheid van vreemdes te vrees nie. Dis eintlik net 'n bevestiging van die vereensaming van die ouere. A.P. Grove meen in Insig (1993:132): met die klimmende j are word die neiging sterker om jou te onttrek, word die aandag skerper op persoonlike kwellings toegespits.
Dit
blyk
duidelik
(1994:14) en "Roem" "Finale"
uit gedigte soos "Skets (1993:23),
vir
"Uitsig op die kade"
(1993 :11). 204
steeds steeds
'n
biografie"
(1993:31)
en
Die onttrekking uit die samelewing en die vereensaming, hetsy uit eie keuse of deur die sameloop van omstandighede kan daartoe dat
die lewenssin
bedreig.
11
of die afwesigheid daarvan
Geriatries 11
die
lei
voortbestaan
(586) spreek hierdie probl_eem aan.
GERIATRIES Roetine, ag hy wat 'n skuifelende remskoen was, hoe hou hy jou dig by die rand van die afgrond vas. Vroeer gewilde omwentelinge word nou vermy sover moontlik. Voorspelbare dae laat jy vergly volgens louter patroon want so mag mens gaandeweg leer om gedagtes aan onafwendbare weggaan te weer. Klein handgrepies help. Hawervlokke saans aangemaak tot melkpap verplig mens om soggens pront te ontwaak en die weeksel te warm anders het dit immers geen sin: elke slot moet die kiem bevat van 'n nuwe begin. 'n Toevallige geur, 'n toevallige klank en jy vind 'n oombliklike tinteling van wat jou vervul het as kind .. Met die telkens terugkerende salwende slaap- sonder duur of ordening - ontrol die oneindige droomavontuur. Soos 'n smeulkaggel laat jy jou koppigheid pruttel en waag aanstons meer, tot die rittelende knekelballet uitgedaag. Al stribbel jou spiere nie meer teen die skurende band het jy nog nie jou siel aan die stroewe roetine verpand. Geriatries is 'n term wat verwys na die (mediese) versorging
van
die bejaarde en is dus 'n term wat na die bejaarde se
afhanklik-
heid
geriatries
in die algemeen verwys. In hierdie gedig verkry
die betekenis van die selfsorg van 'n bejaarde. Die
gedig
aansluit,
is deurspek van woorde wat BOOS:
11
louter patroon 11
11
knekelballet 11
gekneldheid woorde
soos:
patroon 11
,
sluit
,
11
skuifelende 11
11
0nafwendbare weggaan 11
,
by
"vermy 11
gerontologiese 11
,
,
11
voorspelbare
dae 11
klein handgrepies 11
,
en
Roetine moet die spreker se lewe rig,
maar
die
en verveling wat daardeur ondervind word,
blyk
uit
•
11
remskoen 11
,
11
omwentelinge", voorspelbare 11
verpand 11 en
11
Stroewe (roetine)
a f met die woord
11
roetine". Tussenin word daar
11
kodes
205
11
•
Die gedig
,
11
louter
begin
en
weggebreek
maar die spreker word teruggedwing na roetine. Handgrepe is apparatuur wat gebruik word om die bejaarde te om oor die weg te kom
help
en veilig te beweeg, byvoorbeeld 'n
stang
bokant
die bad waarmee hy hom orent kan trek, relings langs
gange,
kieries,
ens. Hier het dit
dieselfde,
maar
die
figuurlike
semantiese waarde. Planne word beraam om die spreker te dwing op te staan uit die bed en met 'n normale dagtaak en
om
persoonlike
versorging te begin, al noodsaak die versorging van iemand anders nie meer die opstaan in die oggend nie. Ironies die
genoeg
spreker
Metafories
is die vroeer gehate roetine die
handgreep
moet help om orent te bly, om oor die weg
wat
te
kom.
word roetine vergelyk met 'n remskoen. Idiomaties
is
'n remskoen iemand of iets wat iemand pla of vordering vertraag. 'n
Remskoen
is 'n noodsaaklike motoronderdeel
om
'n
voertuig
betyds tot stilstand te bring sodat 'n botsing, beserings en
die
dood vermy kan word. In hierdie gedig geld albei die. verklarings. Die ellips aan die einde van versreel 2 beklemtoon die gevaar van hierdie
toestand
op ironiese wyse: sy moet juis nie
stop
nie,
vandaar die afwesigheid van die punt as aanduiding dat die
einde
bereik
vermy
word,
is. Roetine veroorsaak dat "vroeere "voorspelbare dae",
omwentelinge"
"loutere patrone" en dat
gedagtes
so
gerig word om nie oor die "onafwendbare weggaan" te dink nie. Die
handgrepe
altyd
het die regte fisiese uitwerking,
maar
kan
nie
die gedagtes in toom hou nie want 'n onbeplande,
"toeval-
lige" geur en klank ontlok 'n onwillekeurige reaksie of
gedagte-
gang.
Drome
is
net so onkontroleerbaar. Dis
moontlik
om
die
liggaam
te roetineer, maar nie die gees nie en alhoewel
roetine
in
eerste strofe die behoudende faktor is, is
ln
die
206
dit
die
tweede
strofe
'n
stremming van die
siel.
Met
die
herhaalde
"toevallig " (versre€H 10) word aangetoon dat die spreker as gevolg van
faktore buite haar beheer, sintuiglike waarnemings maak
wat
haar aan die roetinespoor ontruk en dus ontkenningskodes is . 'n
vaste
rympatroon, vroeer kenmerkend van
die
Eybers-poesie,
word baie vryer, losser en is soms afwesig in die latere gedigte. as of
Hier is dit egter vaste paarrym wat deurgaans gebruik word, sy
die
stywe
handgreep ook in die poesie toepas en dit roetine moet dien. Funksioneel is die
speling
v an
vermy/vergly,
die
rymwoorde
op
mekaar,
remskoen,
teenstellende
toe-
was / vas,
byvoorbeeld:
waag/uitgedaag,
sin/begin,
aangemaak/ontwaak,
as
ban/verpand. Metaforiese beelde verleen in hierdie gedig 'n nogal eufemistiese verwysing na die dood, vergelyk byvoorbeeld: "by die rand van die "smeulkaggel".
afgrond", "onafwendbare weggaan", Dwingende nuwe kan
maatreels om te sorg
"elke slot moet die kiem van
beg in" bevat geskied nie sonder teenstribbeling verduur
roetine
word
verpand"
omdat "jy nog nie jou siel
aan
(het nie) . Die bejaarde word al
maar
nie, die
hoe
'n
stroewe meer
op
homself ingestel ook ter wille van oorlewing. In die gedig met die lywige maar allesverklarende titel: dige
reaksie
ondernemi ng"
op 'n versoek om mee te doen aan (53 7)
word
'n hele opgaaf
versoek so 'n hewige onwilligheid
'n
verstrek
"Inwen-
gesamentlike waarom
die
veroorsaak . Dit val sommer weg
met die teenstellende ontkennende enumerasie as redevoering: Maar ek het reeds my hande vol met oud en nie inhoudloos word:
207
verkalkende kop dae is veels te kort (en dan ten slotte:) Baie dankie, maar laat my met rus. Die
selfopgelegde isolasie en die groot verskil tussen die
van
die
waarin
bree
lewe buite en die spreker
se
verkleinde
wereld
(1993:11)
sy haarself "inspin" word duidelik ln "Finale"
en "Refleks"
gang
(1993:12) weergegee.
FINALE Die wereld gaan agteloos sy gang los van jou toedoen. Bewolking is buite vervliegbaar, hier binne stol dit tot status quo. REFLEKS Kort voor die oproep span ek my in om my nog inniger in te spin: aan hierdie omgewing hoe skeef dit ook s i t bly ek voorlopig blindelings gekit. Die pragtige woord- en klankspeling "span in" en "in te spin" wat albei
betrekking het op die eufemistiese verwysing na
( "oproep) ",
veronderstel 'n taak wat nie geweier kan
Die
roep
eerste
toestand
van
voorafgaan.
'n verpligting op en die
isolasie, sowel as 'n proses
tweede wat
'n
Hierdie "ingespin" hou ook verband met
die
dood
word
nie.
'n
bepaalde
metamorfose die
digter-
skap. Die beeld van die spinnekop besig met die spin van die web, word dit metafoor vir die digterlike bedryf wat redding moet bied in die ouderdomsbestaan. Die beoefening van die digkuns word
die
refleks waarmee die ouderdomsbestaan besweer word. Om aan die oproep te voldoen, beteken om te wag tot die tyd daarvoor
ryp
is. Dit is 'n eensame proses,
208
'n
enkelingopdrag.
In
teenstelli n g persoonlike bedrywige
met "Finale " is hier geen buiteverwysings nie. binneruimte
lewe
in laasgenoemde gedig stol
buite voortstroom,
dus
tipiese
terwyl
Die die
gerontologiese
ruimtekode s . Wanneer 'n mens oud word en "'n klad van luisterloosheid oor sprei"
he de
("Flits", 525) raak jy, soos talle gedigte
die
getuig,
sterker as ooit bewus van 'n ryk innerlike lewe waaruit geluk kan voortsprui t .
Dan word elke oomblik belangrik omdat
die
verlede
daarin saamgevat is: Ontvang wat jou toe-kom, waak teen afding of afspraak maak. Ontvang en afsien van dit wat sink tot onsigbaar besit. ( "Hierdie oomblik", 533.) Die
biologiese
aftakelingskodes,
eensaamheid,
isolasie, dood van vriende en kennisse, kontak met
kluisenaarskap, medebejaardes
en kleinkinders, roetine en onttrekking maak alles deel uit van die sosiaal-gerontologiese kodes. 4.5
TERUGSKOUING, BESTEKOPNAME EN REKENSKAP Die skemering waarin ek versink kan plots die verlede terugwink E. Eybers (1993:21)
Saam
met die besef van sterflikheid en die naderende dood
groei
die behoefte aan die sekerheid dat alles nie tevergeefs was
nie,
dat iets van hierdie lewe en wat hierin bereik is, sal voortduur. Dit bring ' n verskerpte besef van sake wat afgehandel moet 'n saak
Terugb l ik op die verlede toon aan wat bereik is, wat maak .
Verantwoordelikheid vir 'n lewe wat agter
aanvaar word.
209
word. werklik
le,
moet
4.5.1 HERINNERINGE
Anders as by Van Heerden (3.12) word herinnering by Eybers nie 'n ontvlugting
of
ontkenning van die ouderdom nie,
maar
juis
'n
bevestiging daarvan. Dis die verlede en die herinneringe wat
die
hede bepaal en sin daaraan verleen: Daar is dae so dor dat jy dink hoe in godsnaam kan so iets bestaan, elke sterfling sou in sy verbeelding alles .doen om dit oor te slaan ... maar dan kom die troostende versekering: Maar niks wat eenmaal gekom het is in staat om weer weg te gaan ("Daar is dae":594) Die
spreker besef die waarde van die vlugtige moment wat
haalbaar
is,
alles gedy"
maar "na willekeur
binnewaarts
( "Hierdie oomblik", 533) .
onher-
gaar;//d&&r
waar
Wat in die innerlike bewaar
word, is deel van die kosbare herinneringe wat opgeroep kan en
bly
(55 6)
bestaan solank jy lewe soos in "Herinnering"
Eybers se debuutbundel was die baie bekende gedig, met titel, die
In
dieselfde
waarin die spreker met die donker venster agter
lewe voor haar,
word
'n groot weemoed ondervind. Nou is
haar dit
en die
teenpool van daardie lewenservaring. Die lewe le in 'n groot mate reeds
agter
bevestig. kosbare
en
word deur middel van
Daardeur leefskat
herinneringe
bly die verlede voortbestaan. vir
die besitter wat
dit
na
herleef Dit
word
willekeur
oproep, maar soms dring die herinnerings self die wete binne. HERINNERING Besef dat jy niks kosbaarder kan wens dan daardie oomblikke wat nie sal sterf solank jy leef, hulle glip snel oor die grens van werklikheid v66r jy hulle kan bederf deur blindelings en behoeftig aan te dring dat hulle meer as net hulleself moet bring. 210
en 'n
kan
Weer
eens
leser
word die tweedepersoonspreker
gebruik
die
'n
onbepaalde
gelees word. In albei gevalle word die
universele
direk aangespreek word, of "jy" kan ook as
voornaamwoord
waardeur
waarheid daardeur versterk. Deur middel van die herinneringe en herlewing van die verlede kan die tyd opgehef word en bly alles ongeskonde deur die verloop van tyd. Dis
veral
wortels sig
in Respyt (1993) wat daar
deur herinneringe nog aan die spreker op. Behalwe (1993: 21),
droom nog"
houding rende
word
na
van vroeer. Die dominee-vader en vroeere eggenoot
behandel "Sug" Juan
teruggegryp
(1993: 26)
"Herstel"
(1993: 14),
en "Gang van sake"
met en ontrou van die voormalige
was, word
ervaar word.
"Requiem"
dring
"Requiem"
"Die vrou van (1993: 27)
die
eggenoot. Die
ver-
vroeer
getemper deur die deernis waarmee dit (1993:24)
Don
teiste-
verlede word dus opgeroep, maar die bitterheid wat
kenmerkend
die
nou
sluit op 'n positiewe noot
Dis nie al nie. Hy was ook sag en vriendelik en kon vroeer aansteeklik lag. Die
terugroep
van die verlede staan teenoor die besef
van
die
dit
vir
dood, soos in "Uitkoms (1993;25) Alle lesse geleer le hy aarselend hom neer en aanvaar 'n onskendbare rang. Daar
moe t noodwendig besin word oor die toekoms en wat
die spreker inhou. Die metafoor van die reis wat afgehandel word,
en
die pad wat v66r en agter le, kom
vry
algemeen
asook die besef dat verweer ironies genoeg, terselfdertyd
211
moet voor onont-
beerlik en nutteloos is. DIE PAD (1993:13) Die pad kronkel fouteloos verder, alles moet lei tot ontmaskering van 'n ontsaglike misverstand ... Verdink nie die wandelaar van nodelose sloerdery want die laaste ontluisterende skuifelgang hoort ook daarby. Die geimproviseerde slotnommer word samegeflans uit raapsels herinnering, klankflarde, 'n kruppel kadans, maar die uitkoms is suiwer, vroeer of later beland iedereen in die vereffening, eendag ook jy. Al weet jou meedobberende kop beswaarlik nog wat sy knik wil bevestig, jou voete betwis nie die pad. Pad- en reismetafore is duidelike, algemene gerontologiese by
Eybers. Die stelling waarmee die gedig ingelei
reeds
dat
uitbring. van
die pad die reisiger by die bepaalde
kodes
word,
be lowe
bestemming
sal
"Ontmaskering" en "misverstand is aanduidings dat
hierdie pad afgewyk sou wou word. Daar is dus
nie
daar
probleme
met die pad nie, wel met die "wandelaar". Ironies is dit die misverstand
wat by die leser mag bestaan dat die
onnodig die
wandelaar-spreker
besig is om te sloer. Dis egter nie die geval nie,
maar
aftakeling wat die gang bemoeilik. Die uitdrukking "dis
die
pad wat elkeen moet loop", word in sy universele betekenis aangewend want "vroeer of later beland// iedereen in die vereffening". Indien word Die sy
die leser sou wou glo dit het nie op hom betrekking
nie,
hy direk aangespreek met: "ook jy". gerontologiese aftakelingsproses of -pad lei "fouteloos" bestemming, die dood. Hierdie slopingsproses
word,
afgesien
van die direkte gerontologiese kodes soos: "ontluisterende felgang", affikse
skui-
"kruppel", "meedobberende kop" verder bevestig met wat sander of afloop of einde sinjaleer,
ontmaskering,
misverstand,
node lose,
ontsaglike wat die omvang hiervan moet
212
ln
ontluisterende versterk.
na
die
fouteloos, teenoor
Veral
die laaste deel van die pad lS 'n moeisame tog,
"maar
die
uitkoms is suiwer". Die
jukstaponering van kop en voete in die
slotreel
die
feit dat daar nog teengestribbel word, al is
beklemtoon
dit
nodeloos,
maar die voete (liggaam) beweeg onverstoord op die pad van
afta-
keling wat die reisiger na die eindbestemming voer. Die pad word in "Samevatting"
(1993:54) 1 onomwonde as "die
gestippelde weg van die wieg na die graf"
"sewe-
beskryf wat in
mylslaarse" afgele moet word. Dit
blyk uit die studie van verskeie digters
poesie
se
gerontologiese
dat die moeder 'n belangrike plek in die herinnerings
en
terugskou ings speel. Ook Eybers erken hierdie verskynsel. In
(1995) gevoer is, erken Eybers dat sy om
'n gedig oor haar moeder,
wat 'n die der,
De
Kat
haar plig gevoel
het
die reeds vermelde onderhoud wat deur Ena Jansen Vlr dit
'n buitengewoon
intelligente
vrou
groot rol in haar lewe gespeel het, te skryf . Duidelik is
besef dat sy die enigste een is wat nog hulde aan haar
moe-
kan bring. Sy doen dit want 'n
mens
'n merkwaardige vrou,
se voortbestaan is uitgelewer aan VOORTBESTAAN
die mense wat jou liefhet:
( 6 0 0)
Jou lewe as't ware in die hande van die wat jy liefhet soms ook s6nder dat hulle daarop let, is gevaarlik beveilig, vir volwassenheid onvatbaar, word oud met 'n onuitgestorwe natuurdrif tot eie behoud. Soos Van Heerden
(3.12),
weet Eybers dit is slegs die mense wat
die heel naaste aan jou lewe wat jou werklik ken.
Daarom ' is sy
--------------------
1. Daar is'n gedig met dieselfde titel in Rymdwang (23).
213
dit aan haar moeder verskuldig om solank as wat sy as digter en dogter nog kan,
reg te laat geskied aan die moeder se merkwaar-
digheid en haar onsterf l ikheid te bied, maar daardeur verkry ook die digter-dogter onsterflikheid. WAT VAN MY MOEDER? Haar oorgrootvader, die jong offisier in Napoleon se lyfwag, het Sainte-Helene na die dood van sy keiser verruil vir le Cap en daar 'n welvarende wynboer geword, die taal aangeleer, 'n geslag voortgebring gedrenk in die Victoriaanse kultuur wat geleidelik elke terrein binnedring. Sy jaarhonderd het pas in argiewe verdwyn toe 'n jeugdige Magister Artium, benoem deur die ondernemende president Steyn tot hoof van 'n Vrystaatse meisieskool, haar noordooswaarts begeef. Straks, in Bloemfontein, ontmoet sy 'n wordende teoloog van argvrye, wereldvreemde allure wat haar later 'n kraaknuwe rigting instuur. Af g edwaal van haar Kaapse gevestigde stand ra a k sy dan ook onherroeplik beland tussen Wes-Transvaalse mielies en sand naas 'n kerkregkundige predikant. Die gedig verloop soos 'n biografie, meer nog, soos 'n geslagsregister
waarin die spreker ook deel van die ketting van 'n
merk-
waardige familie vorm. In die trant van die geskiedskrywing slegs
die
manlike voorsate vermeld. Dit begin dan ook
word
met
oorgrootvader en eindig met die eggenoot van die besondere Daarby groot aan
word
die beroepe en suksesse van hierdie manne
name in die geskiedenis verbind, hulle
waardeur
verleen word. Die oorgrootvader het nie
die vrou.
met
di e
onsterflikheid net
na
die
verbintenis met Napoleon 'n "welvarende wynboer" geword nie, maar ook
'n "geslag voortgebring" "wat geleidelik elke
terrein
bin-
nedring". Aan die begin van hierdie eeu was 'n vrou met 'n Magister iets
raars, vandaar die indirekte metonimiese verwysing 214
Artium na
die
spreker se
moeder~
deur
Vrystaatse president self genader is om hoof
die
meisieskool
te
"onherroeplik "afgedwaal
Sy het verder die onderskeiding behaal dat van
word. Die uiteinde van haar huwelik was
haar Kaapse gevestigde stand" in
'n
die
dat
beland// tussen Wes-Transvaalse mielies en
van
sy
sy
sand",
"kraaknuwe
rigting". Alhoewel die moeder sentraal in die gedig staan, word sy deur die mans
in haar lewe gedefinieer. Die gedig begin met:
grootvader"
"Haar
ocr-
en eindig met: "naas 'n ... predikant"- vandaar
die
retoriese titel. Daarom is dit die dogter se plig om hierdie saak in perspektief te stel, soos daar hopelik in die toekoms ook deur haar kinders 'n verbintenis erken sal word. "Nalatenskap" want
(1994:8) meet saam met bostaande gedig gelees word,
uiteindelik is dit die nageslag wat vir die
voortleef
van
die ouers verantwoordelik is. Aanvanklik is daar die wegbeweeg van die ouers: Van my bloedgenote verwag ek dat hulle gou op gesag van oorvloedige lewenskrag uit my kielwater sal ontsnap, welgemoed aan my spoorloosheid wen om later, wie weet, nietemin ens duister verbintenis te erken. 'n Nageslag is die voortsetting van die selfi die versekering dat 'n mens met die sterf tog in 'n sekere sin immortaliteit verwerf. Kinders lei, se:
verlaat die nes,
"die kielwater" om hulle eie lewens
daarom kan die spreker in "Vollemaan cor
te
Amsterdam"
(4 98)
"Eenmaal was ek 'n moeder", maar nou is hulle ocr die
aarde
versprei:
in
Johannesburg, Windhoek, Noord-Italie
en
aan
"sipres-verskanste see". Nou is hulle almal selfversorgend, 215
die maar
tog
is sy nog besorg oor hulle. Kinders en die sekwensie van
voortgesette
nageslag
is dus ook by
Eybers
'n
'n
gerontologiese
kode en maak deel uit van die onsterflikheidskode. Soos
wat die lewensruimte krimp
daar
'n
en verinnerliking
groter verkenning van die
toeneem,
is
verlede
en
Suid-Afrikaanse
ruimte. In "Sug" word bestek opgeneem van wat Suid-Afrika en haar verlede
beteken,
(1993:43) landskap
In
ook
"Rekenskap"
"1 Desember"
skielik
hoeveldse
(1994:15 )
(1993:10) word
die
in Nederland beleef: "Dan
en
erken
die spreker na haar
"Wensrym"
Suid-Afrikaanse
hemelse
Julienag." ln 'n verrassende belydenis
(1993:44)
kene"
so
manna:
in
dertig
'n
"Uitgewejaar
lange
as by Van Heerden (3.12), waar die herinnering die
onge-
verblyf in Nederland: Wat ook al in my binneste agterbly, Suid-Afrika jy hoort feilloos daarby. en sluit die gedig met hierdie belofte: Terwyl jy verdwyn, Suid-Afrika, hoed ek die heilige skyn en kom jou nooit ofte nimmer te na. Anders
skonde jeugverlede terugroep, betrek Eybers se ook
nog
die agtergelate vaderland. In albei
herinneringskodes
beslag
herinneringskodes gevalle
gee aan die lewe wat verby is
as't ware bevestig. 4.5.2 POeTIKALE VERANTWOORDING Loop jy oor van tekort stik jy reeds in wat skort moet jy toekyk hoe taal verstrak en verskraal laat niks jou vertraag maar laat skaarste jou skraag om vir opperversuim 'n leegte in te ruim. E.Eybers (19 9 4:23 )
216
moet
die
en
dit
Die poesie word iets waarmee daar sin aan die "laaste ontluisterende
skuifelgang" gegee kan word ("Die pad", 1993:13) en
daarom
word hierdie rekenskap gerontologiese kode. A.P.
Grove (1994:10) meen dat die poesie 'n metode word
waarmee
die ouderdom en dood besweer kan word en waarmee daar sin daaruit verwek kan word: Gedig-maak het 1 n helende, terapeutiese beskuttende werking. Telkens kom die digteres, soms byna spreukagtig hierop terug. Die moontlikheid om jou "ritmies te weer, te bewapen met klank" (Tot besluit) is daar sprake van die "verregaande gewroet" om die juiste woord, 1 n worsteling met die taal en vorm wat volgehou moet word omdat dit die enigste moontlikheid is "om tot akkoord" met die tekortkominge te geraak en nie weerlaos teen die aanslae te staan te kom nie.
Die digtersamp kom onder die loep en die lewenstaak word herwaardeer en na waarde probeer skat, perspektief is nodig.
Kannemeyer
(1994:18) stel dit soos volg: Die pynlike aanwesigheid van die ouderdom lei egter tot 1 n intense bewussyn van die digterlike taak. Die "verregaande gewroet om die juiste woord" wat 1 n lewe lank duur, is uiteindelik 1 n paging "om tot 1 n akkoord met tekortkominge te geraak" ("Tot besluit"), 1 n variasie op die vroeire opvatting dat "skoonheid gebore word uit gemis".
Nieteenstaande die ouderdom "dikteer" die poesie sodat die
spre-
ker later geen keuse het as om te dig nie: "kies mettertyd om die keuse te laat vaar"
(Rymdwang", 523) ".
Taalvindingrykheid
ten opsigte van oorspronklike en raak
spraak,
stilering,
rymbenutting
trasterende geronto l ogiese tiperende
ironie,
wat dikwels saamval en
kodes, vaardig
met
nuutskeppings
word
benut, om die nuwe
oorspronklikheid vas te gryp.
Humor
die
verskaf
kon-
literer-
ervaring
die antipode teen die treurigheid van die oumensbestaan. 217
beeld-
met
dikwels
Die
middelpunt van die poesie is die ele individuele bestaan
se
betekenis. WOORDELOOS ( 4 7 8) Terwyl die waarheid klaarder skyn sal die getye ons nerfkaal stroop, afsigtelikheid kom reeds in sig. Al wat ek vra al wat ek hoop is om, wanneer my brein te voos word om met woordvernuf die pyn en dorheid 6m te dig, dit te verdra hoe ook al, woordeloos Soos
die
(getye)
waarheid van aftakeling wat met die
verloop
van
tyd
"ons nerfkaal stroop" is daar die grater vrees
dat
dit
die spreker "woordeloos" sal laat. Solank die verval,
"dorheid",
nog onder woorde gebring kan word, kan dit verdra word. Die van
hierdie
(vra) ", van
gevreesde
toestand word
deur
die
erns
herhaalde
"ek (hoop)" beklemtoon. Die progressie van die
aftakeling en stroping bereik 'n klimaks met die
"ek
waarheid slotwoord:
"woordeloos". Poesie
word die middel om die ouderdom die hoof te bied,
reken-
skap van 'n leeftyd te bied, die buite-indrukke te verinnerlik en weer te gee, vrese te besweer
en troos daaruit te put:
Heeldag na korrekte opvattings geluister soek ek troo s in die eiesinnige duister; jou boodskap oorstelp my, goedgunstige rym, ek suig dit die volgende dag uit my duim. ("Envoi" 1993:55.)
4.6
AFSKEIDS-, DOOD-
EN STERWENSKODES
Die
dood is onafwendbaar, die logiese uitvloeisel van die
Dis
of die hoe ouderdom en staat van aftakeling eintlik 'n 218
lewe. ver-
lossing
is om nie voort te moet gaan nie. Die dood
Siekte dood.
is
uitkoms .
word elke keer gesien as die moontlike voorloper van Dit is selfs asof die digteres soms verbaas is om te
die vind
dat sy nog lewe. Uit Eybers se poesie blyk die volgende dood- en sterwenskodes:
* dood is 'n konfrontasie met die eindigheid; * lewe is 'n stadige sterwe, 'n vermindering van groei;
* dood is die nulpunt waar alles verswelg word; * daar is nuuskierigheid oor verrassings wat die lewe nog voor die dood mag oplewer;
* elkeen moet uiteindelik na sy oorsprong terugkeer; * bewustheid van tydsverloop wat op die dood sal uitloop; * die verband tussen geboorte en dood;
* dood is die "winter wat sal duur" ("Sonnige voorjaar" 1993:40)
* daar is geen ewigheidsperspektief nie. Hierdie
besef vind duidelik neerslag in Eybers se latere
poesie
en wat die kritici opgemerk het in Respyt (1993) geld ook vir die bundels vanaf
al
Dryfsand(1985).
Kannemeyer het die volgende te se oor Respyt (1993): Toenemend egter handel die verse in hierdie bundel oor iemand wat aanstons moet vertrek en •n mymergesprek met die self veer. Dit wat sy met haar lewe agterlaat, het met die jare oorsigtelik geraak (1994:18).
en
ook Ernst Lindenberg spreek hom uit ten opsigte
van
hierdie
doodsbesef in Respyt (1993): By die lees van die j ongste digbundel Respyt dink • n mens aan die begenadiging, aan uitstel van eksekusie, •n tydperk van grasie, maar met die blywende bewussyn van die dood (1993:86).
219
Daniel Hugo (1993:6) huldig 'n soortgelyke standpunt: Respyt slaan sender ontwyking op die tyd van grasie wat die digteres gegun is voor sy die 11 0nskendbare 11 en onomkeerbare rang 11 (vergelyk 11 Uitkoms 11 en 11 Evolusie 11 ) van doodwees ontvang.
Die terugroep van al die verledes in Respyt staan egter voortdurend teenoor die besef van die dood.
Die openingsreels van Nuwe-
ling ("Snags", 1994:7) sluit hierby aan met:
Ja, hier is ek nog en miskien hoe£ ek nooit weg te gaan dink jy dan wanneer jy wakker skrik diep in die nag. Net in die volgende gedig, "Nalatenskap'' ook
Ernst
van Heerden (3.11)
(1994:8) besin sy,
oor die herinneringe wat
BOOS
by
die
agtergeblewenes sal voortleef na haar dood wat nie te ver ln
die
toekoms kan le nie: Wanneer ek aanstons finaal my kop op die kussing le sal die wat my rakelings ken 'n milddadiger dunk van my he dan hulle wat, uit my verwek en nougeset opgevoed slegs vermoed hoe dit voel om totaal en volkome gekoester te word: Tydens 'n onderhoud met Ena Jansen vir De Kat (1995:99)
antwoord
Eybers op 'n stelling oor die doodsaanvaarding wat in haar poesie verwoord
word.
Doodsaanvaarding is 'n kuns wat
aangeleer
moet
word: Ja, dit is geweldig moeilik, •n bewuste loslaat wat nie maklik vanself kom nie. Elke instink in j ou liggaam klou aan die lewe.
In "Aan 'n ruim sewentigjarige" kommunikasie
gemaan
(325) word die ontvanger van
dat hy reeds die
oorskry het: Uitbundige oorskryer van die perk die tien - mits baie sterk wat Moses jou nog gun 220
lewensperk
van
die
sewentig
maar hierdie persoon moet besef dat dit lei tot: Dan drink jy eindelik rus: aan elke kant die weidsheid van die onbereikte land. In
weerstand
moontlik
teen
die winterkoue vlug die
terug na haar bed in "Uitstel"
spreker
so
(381). Dis soos 'n
vinnig vei-
lige warm tuiste wat met die dood vergelyk kan word: en glip gou-gou weer in jou hol met sy subversiewe gloed. Eendag sal dit ook so stol. 'n
Mens kan jou met slagspreuke op jou deur verskans teen
onge-
wenste besoekers en smouse en jou terugtrek in afsondering, maar daar is geen wyse waarop die dood ontwyk kan word nie. Maar eendag sal jy opgetrommel word want fantasie en voorsorg skiet te kort. Waar vind jy nog 'n slagsin om jou bel te vrywaar teen die engel Asrael? ( "Voorsorg", 431) "Die
bommel-ding"
leiding
van
rondloper,
(494) sluit by hierdie afwagting aan. Na
'n koerantberig oor die
onidentifiseerbare
het "Iets die spreker se rus verstoor" wat haar
aan(ding) laat
wonder: Waar bly die bommel-ding? Ek wag tot hy hom aanmeld op 'n dag. Hierdie siening van dat dood hom ongevraag sal aanmeld, kom ook voor in die Middeleeuse siening in "Force majeure"
(495).
FORCE MAJEURE Klein teenslae en groot sloomheid - force majeure: Die afspraak by geboorte word van krag en hoe moet jy jou nou teen hom verweer wat al die jare op jou toenadering wag ...
221
Hoe onverbiddelik en stereotiep staan hy geplant, die benerige komiek, sodra jy in sy buurt kom buig hy diep en swyg die onhanteerbare paniek. Force
Majeure, met groot krag of oppergesag, is die metaforiese
beeld
wat
Woorde
soos
"af spraak" ,
"onverbiddelik", "stereotiep", "staan hy geplant",
"wag", rige
gebruik word vir die dood.
verwys na die dood sowel as die feit dat
komiek'
bene-
dit
die
krag is wat sal seevier. Hierteenoor
staan
Aftakeling
kom
uiteindelik
tot
die
mens in sy
broosheid
en
geleidelik en ongemerk in "Klein onaktiwiteit en sufheid
sterflikheid. teenslae"
( sloomheid)
lei,
geestelike sowel as liggaamlike verval. Die geboorte is delik wat
niks anders as 'n afspraak met die dood nie, nou,
in die ouderdom, van krag word.
dus
uitein-
'n
'n Mens se
wat
afspraak
doodsvonnis
word dus reeds by geboorte gevel. Hoe ironies en sinneloos is dit om jou dwarsdeur die lewe teen die dood te verweer as jy juis pad daarheen is. Ironies genoeg soek 'n mens ring die
nor~aalweg
op
toenade-
waar jy geestelike aanklank en liefde sal ervaar. Hier
wag
dood op die toenadering en die ellips versterk die feit
dat
die afspraak nog nie nagekom is nie, maar dat daar in sy
rigting
beweeg word. Die
Middeleeuse
gestalte hoflik hy word kom
siening van die dood kry in die
tweede
as dit voorgestel word as "benerige komiek"
strafe
wat
vertoon by kennismaking: "sodra jy in sy buurt kom,
diep".
Dat die mens verantwoordelik is vir
die
nie,
maar 'n afspraak wat jy, met
uiteindelik moet nakom.
222
verloop
buig
toenadering
deur die kennismaking beklemtoon. Dis nie die dood wat haal
nogal
van
jou jare
Omdat
dit
die mens is wat vir die
toenadering
verantwoordelik
moet wees, word "onverbiddelik" en "stereotiep" as eienskappe van die dood weerspreek. Aan die ander kant, word die van
universaliteit
die dood deur alle tye heen beklemtoon deur gebruik te
maak
van die Middeleeuse siening en die woordkeuse "onverbiddelik" asook
wat
die
plaas van "onhanteerbare paniek" by die ontmoeting, soos
wat
"stereotiep"
"paniek". Weer eens is dit
ironie
en
ontmoeting kenmerk. In
verwag word, as die uitstel in ag geneem word,
"swyg" die
paniek
en is verweer onnodig. Nog
'n
beskryf
gedig waarin die dood terselfdertyd in word
en vermy word, is "Die pad"
positiewe
(1993:13)
terme
waarin
die
wandelaar onderweg dikwels sloer terwyl daar bestek opgeneem word van die lewe, maar aan die einde wag die dood: maar die uitkoms is suiwer, vroeer of later beland iedereen in die vereffening, eendag ook jy. Al weet jou meedobberende kop beswaarlik nog wat sy knik wil bevestig, jou voete betwis nie die pad. In
"Aan F.D."
(589) blyk die dood die einde, en
die
opvolgende
kremasie 'n uitwissing van 'n leeftyd te wees. Deur die dood die oplossing van alle probleme en verdriet en word die
kom
geleefde
lewe opgehef: 0 die volmaakte saaklikheid van hiernamaalsvrye kremasie: verdriet word gesteriliseer, herinnering programmaties verwerk, die verlede rookloos verteer. (589) Ook
in
"Ter
nagedagtenis aan Felix Timmer"
(1993:22)
ironies dat 'n groot en bekende kunstenaar se werke wat laat
word
baie indrukwekkender is as die kis
wat
die
lS
dit
agtergeskepper
daarvan bevat. Die dood van hierdie man laat die spreker die dood
223
as definitiewe realiteit ervaar: Hoe skamel vertoon hierdie kis wat die vakman bevat, hy het skatte gelewer bestem vir 'n vorstelike kluis. As iets wat die tyd wil trotseer ontydig verdwyn hoe kan jy voortaan nog waag om jou bed te ontruim? Die afsterwe van geliefdes, vriende, tydgenote en maak
die
dood 'n naderende, onafwendbare
spreker in die gedigte
naasbestaandes
werklikheid
wat
die
as't ware die dood aan eie lyf laat voel,
maar wat bereik is, kan nie sander meer uitgewis word nie. In "In memoriam sororis" wle
(515) word die dood van die ouer
suster
se voorbeeld sy altyd moes volg, die voorloper van haar
eie
dood. Die inleidende versreel kry ironies meerduideige betekenis: Onlangs het sy geskryf tot binnekort en sander waarskuwing onbereikbaar geword. In plaas daarvan dat hulle binnekort weer van mekaar sou verneem, dra dit nou die suggestie dat die spreker die briefskrywer binnekort sal opvolg deur ook te sterf: Ek was al weer nie daar nie en moet straks, as ek haar voorbeeld volg, in die duister tas. Al
besef die spreker dat die dood vir elkeen wag, is
daar
geen
voorbeeld of geen voorskrif wat 'n mens kan volg nie. Dit bly
'n
"in die duister tas", maar is 'n uitkoms vir elkeen wat na stilte smag.
Gedurende 'n slaaplose nag veroorsaak deur
die
straatla-
waai, kom die gedig tot hierdie slot: Salig is elkeen wat na stilte snak: straks gaap, sag soos satyn en swart soos git, 'n stilte om bodemloos in weg te sak. "Oor tien jaar", (450). Die dood is al wat oorbly, die onbekende, maar definitiewe
224
erva-
ring
wat wag. Aangesien liggaamlike aftakeling die lewe
bemoei-
lik, word die dood die enigste toekoms wat ook uitkoms sal wees. NOU
( 477)
Nou in die sewende dekade verstroef bloedvate en ledemate, verkalking en slytasie gaan hulle gang. Gedagtig nou aan lank gelede (die skynbaar eindelose hede, die voorraad toekomsdrome na gelang) moet dromers hulle nou bevredig met t6e en sodoende verdedig teen 'n toekoms waarna hulle nie Die
verlang.
biologiese kodes toon aan dat die agteruitgang
vinnig
na
sewentig
verloop want: "bloedvate verstroef" en daar is
kalking
die
ver-
is
daar
van ledemate en slytasie neem toe. Hierteenoor
die verlede toe die liggaam sterk en kragtig was en die lewe in
die toekoms gele het. Aangesien die toekoms nie
meer
nog
uitge-
strek wag nie, bestaan slegs die hede. Die rymwoorde "gelede"
en
in die tweede terset eggo mekaar en juis daarom word
dit
met toekoms gekontrasteer. Dis wat oorbly. Van 'n toekoms is
nie
"hede"
meer sprake nie. Tog word hier nie na die toekoms, of dit wat oor is van die toekoms, verlang nie. Daar
word
eerder
oor die verlede
gedroom.
Deur
woordspeling
verwys "toe" na die verlede en die vooruitsigte. "Toekoms" verkry hier polivalensie aangesien
"toe" die betekenis van ontoeganklik
en
uitgesluit inhou. Terselfdertyd is dit die oorblywende
wat
ironies
genoeg, net 'n afwag van die dood is en
tyd,
daarom
daar geen toekoms wat hulle kan begeer (verlang) nie, maar
is
slegs
die nou, soos die titel aantoon. In
teenstelling
met
nou
is
225
daar
'n
hele
aantal
tydsverwysings:" (sewende) hede",
"toekoms(drome) ",
einde
van
dekade",
"lank ·gelede",
"toe", "toekoms". Die rymwoorde aan
elke terset het ook 'n betekenisvolle
mekaar
en die tydsverloop waardeur die liggaamlike
(gang)
en
die
"eindelose die
toespeling
op
agteruitgang
(gelang)
tot
'n
'n beloning
wat
'n
geestelike verwerking daarvan
negatiewe gevolgtrekking kom (verlang) . In
"Samevatting"
(1993:540) word die dood
mens onthef van die moeite om
voort te lewe.
terwyl jy jou laaste beloning verdien om van verdere inspanning af te mag sien. Daarom sal elkeen die geleentheid kry om na sy oorsprong terug te keer. TERUG (433) Elkeen keer eindelik na sy oorsprong terug. ons sien die naaste steier van die brug maar nie die water, nie die ander kant waarteen dit spoel - die onbetwiste land. Ons ken die punt van aankoms en vertrek, daarv66r, daarna smelt buite ons bestek. 'n Heimwee om weer terug te gaan groei, met vermoeienis, langsaam aan. Ons maak 'n klein verkenning elke nag, oplaas lyk niks meer wreed of onverwag. Van herkoms en bestemming weet ons dat dit God - of God weet - heet. Die gedig begin met die universaliseerder "elkeen" wat elke mens, sonder
uitsondering, insluit. Daarna word die
naamwoord
onbepaalde
voor -
met die persoonlike voornaamwoord "ons" vervang
waar-
deur
elke leser en die spreker intiem en onontkombaar
word
as
aspirantsterwendes. "Ons" word in
elke
tweede
herhaal en staan prominent in die beginposisie van die 226
ingesluit strofe
versreel.
Daar
word aangetoon dat
11
0ns sien 11
11
''Ons ken 11 en
I
0ns maak" .
die eerste twee ervarings sien ons dat ons maar baie 11
en
Sien"
11
want
gedeeltelik
ken" want ons sien slegs die steiers van
maar nie die water of die ander kant,
11
die
brug,
die onbetwiste" land
'n brug is, moet dit tog die twee oewers
waar
In
met
nie, mekaar
verbind. Ons
11
ken 11
(ervaar) die punt van aankoms en vertrek, dit
wil
geboorte en dood", maar dit wat voor die geboorte of na die is,
is
buite ons vermoe, kennis of
11
begrip:
daarv66r,
dood daarna
smelt buite ons bestek". In die slotstrofe kom saam
met
on s
11
minder opsigtelik en in inversie voor
die werkwoord nweet 11 maar selfs hierdie
klinkklaar te
11
n i e. Daar is 'n heimwee wat groei soos die
met
die
dood, deur die uitskakeling
aftakeling
van
die
en
kennisbewussyn
die
gevolg
van
die
donkerte.
Daarom verloor die spreker of mens sy gevoel
dat
die
wreed
is.
en die uitsigloosheid as
ge-
gedurende
dood
slaap
deur
onwillig
die ouderdom toeneem. Slaap en die nag is reeds 'n klein making
nie
nie. Die vierde koeplet sluit by die eerste aan
beklemtoon dat hierdie terugkeer nie heeltemal
skied
is
weet
Reeds die titel toon
dat
hier
van
'n
reis,
terug(reis) of terug(tog ) sprake is. Woorde uit die gedig wat die titel
as metafoor ondersteun, is: "oorsprong",
wiste
land",
"verkenning 11 Die
,
11
11
aankoms en vertrek 11
,
"bestek 11
,
11
11
brug",
terug
te
"onbetgaan",
herkoms en bestemming".
dood bly iets waaroor elkeen maar net kan bly gis.
Wat
die
dood as belemmering betref, weet ons dat dit God heet, of God sal weet wat dit heet, maar geen mens weet verseker nie.
227
In Eybers se vroee digwerk het sy dikwels die koepletvorm gebruik ten opsigte van die man-vrou-verhouding. Die koeplette in hierdie gedig, asook die paarrym, verleen 'n hegtheid wat transponeer dat ons en die dood as paar saam hoort. as metafoor vir die dood, sluit aan by die
Brug,
waarin die lewe met 'n pad of 'n reis vergelyk
(2.2.2.2.5)
en
die
twiste
lewensmetafore
brug die noodsaaklike en enigste oorgang na
die
word "onbe-
land" is. Hierdeur verkry die dood die betekenis van
bestemming waarheen nie net gereis word nie, maar
"terug"-gekeer
Brug sluit ook aan by die Styx, die rivier in die
word.
Griekse
mitologie waaroor Charon die gestorwenes na die ander oewer Met die rasionalisering
roei. verloor maar
dit
die
en universalisering van die
sy verskrikking. Die dood is nie 'n
weggaan
'n terugkeer na die oergrond. Hieruit, sowel as
reeds
moes dood nie, ge-
noemde gedigte blyk dit dat daar geen ewigheidsverwagting na die dood by Eybers is nie. Die
mens
bekommer hom oor die dood en is magteloos
om
dit
te
ontwyk, of die laaste selfversorging. te behartig. Net soos elkeen magteloos
oorgelewer is aan die dood, is hy ook
uitgelewer
aan
diegene wat hom daarna moet versorg. VERSORGINGSTAAT (1993:9) Jy word by elke loswring uit die skemer vlot opgevang, weerloos en moedernaak, hoewel jy self geen afspraak hoef te maak met vroedvrou en begrafnisondernemer: basisberoepe waarvan trouens die een terughoudender dan die ander word bejeen deur omstanders wyl jy as hoofpersoon geen kennis of erkentlikheid vertoon. 'n
Versorgingstaat, veral soos die geval in Nederland,
228
dui
aan
dat
die
mens, van die wieg tot die graf, vanwee
voorsiening
goeie
versorg word. Niemand hoef hom dus oor die
sosiale lewe
of
die dood te bekommer nie. In gerontologiese verband beteken "versorgingstaat" die hulpelose toestand waarin die mens verkeer wanneer hy ander
afhanklik
behoeftes
waarin
is.
in alle opsigte
Self kan die mens niks bydra
voorsien moet word nie.
tot
Hierdeur
van
sy
eie
verkry
die
titel meerduidige en ironiese betekenis. Die aanvangswoord "Jy" spreek die leser onmiddellik en direk aan, maar
verkry daarby universele betekenis as onbepaalde
woord. "elke"
voornaam-
(versreel 1) verwys na sowel geboorte as dood; twee
ervarings wat onlosmaaklik deel is van elke mens. Maar die passiwiteit
en
hulpelooshied
van elkeen in
hierdie
situasie
word
onderskryf deur die gebruik van die lydende vorm in die handeling waarin jy eintlik onbetrokke is: "Jy word ( ... ) vlot opgevang". Die
onbetrokkenheid van die geborene en sterwende word
met
woorde
soos: "jy self geen afspraak hoef
te
benadruk
maak",
"geen
kennis of erkentlikheid vertoon". Die sosiale bestel dikteer
die
optrede
die
en
hulpeloosheid
versorging, maar dit beklemtoon
terselfdertyd
van die mens in hierdie twee belangrikste
gebeure
in sy lewe. Hier is drie rolspelers 1n hierdie lewensdrama:
*
"Jy as hoofpersoon" is eintlik onbetrokke;
*
"oms t anders" vir wie dit 'n belangrike gebeure is wat hulle tweedehands deur waarneming ervaar en
*
"vroedvrou
en begrafnisondernemer"
wat
die
noodsaaklike
versorgingsdiens verrig, en ironies genoeg nie die erkenning 229
geniet wat hulle toekom nie. Die dood, net soos geboorte, is 'n saak waarin geen mens 'n keuse het
nie, waarin jy geen ervaring het of benodig nie. Daarom
dit
'n
"skemer"
gebied. Dat hierdie twee
gebeure
nie
bly
sonder
teenstand plaasvind nie, blyk uit "loswring (my kursivering) . Die
afspraak"
mens is "weerloos", "moedernaak", "hoef geen
maak
vir die "verlossingstaat" nie en is as "hoofspeler" in
drama
sonder
genoeg
om "kennis" of erkentlikheid" te
benodig
die
Ironies
betoon.
die mens geen vaardigheid vir die
te
twee
belang-
rikste gebeure in sy lewe nie. Die
feit dat 'n mens hulpeloos is in hierdie situasie
word
ook
deur die volgende gedig ondersteun, net hierin neem dit skrikwekkende
afmetings aan. Verder ondersteun dit die pragmatiese
ning by Eybers van die dood en die optrede wat daar vereis
sieword.
Sy skram nie weg nie maar benader die situasie realisties. TEEN DIE ONGEMAK
( 561)
Teen die ongemak is uiteindelik geen verweer: jy word geknip, verwring en aangepas tot die hele omhulsel sluit sonder voeg of las. 'n Sekere dag waarop jy geduldig moet wag onthul wat die swygsame skikgodinne prakseer, dan is dit so ver dat 'n losgelate veer die nodige doen, 'n gedienstige stelarm wek die finale sinjaal , jy is nou jou voltooide self, bereid, inderdaad genoodsaak om te vertrek. Anders
as
verweer versorg. lewe
verwag,
het
nie,
is dit nie die dood waarteen maar die lewendes wat jou na
'n
mens
geen
die
dood
moet
Dit is ironies dat die mens wanneer hy klaar
is, hy juis nie meer versorging, opknapping en
benodig
met
die
verfraaiing
nie, aan die (on)gewone versorging uitgelewer word.
Die
titel skep d~e verwagting dat die ongemak van die sterfproses ter sprake is, ~aar dan is dit die voorbereiding om in 'n kis te
230
kan
pas. Die mens se magteloosheid en uitlewering aan die dood, die
versorging
en
tot
met
die
sowel
afhandeling
van
begrafnis of kremasie blyk uit "'n Sekere dag waarop jy
as die
geduldig
moet wag", die "skikgodinne wat prakseer". Nie net is die mens na sy dood oorgelewer aan ander nie, maar ook aan die meganiek;
'n losgelate veer, die stelarm
wat die sinjaal
beheer. Die
"finale sinjaal",
'n bekende doodsmetafoor verwys
hier
die kremasie of begrafnis en verleen toestemming dat die
na
liggaam
mag en moet vertrek. Die slotwoord "vertrek" bevestig die
afhan-
deling van hierdie lewe. Eers wanneer al die formaliteite afgehandel is, kan die mens
nou
sy bestemming bereik, sy voltooide self wees: jy is nou jou voltooide self, bereid, inderdaad genoodsaak om te vertrek. Die
mens gereed gemaak teen die ongemak van die dood terwyl
voltooide self saam met die doodsmoment val en niks verder
die eint-
lik meer b enodig word nie. Die dood en sterwenskodes in Eybers se gedigte
word ondersteun deur 'n groot aantal tyd-
en
reismeta-
fore.
4.7 RUIMTEKODES
Die
tipiese ingeperkte gerontologiese ruimte manifesteer sig
Eybers se gedigte. Dit word 'n uitkyk vanaf die rustige,
in
geborge
en geisoleerde binneruimte na die buiteruimte waar dit moeilik en gevaarlik
raak
om
jou te handhaaf
231
te
midde
die
"ekstatiese
j olyt, " en ui tbundigheid om te deurkruis"
wat vergelyk word m·et "kartetsestortbui
( "Feesgangers", 1993:3 7)
Die gerontologiese ruimtekodes hou verband met die gerontologiessosiale
kodes.
Die
natuur is metafoor
en
Eybers. Deur middel van die assosiasie met byvoorbeeld die daagse Nederlandse voel, die merel (swart lyster / Turdus seisoene (veral winter) en die nag
die
mens se eindigheid en weerloosheid aangetoon soos in
Vanuit word
(1993:50)
"Boom"
die
word die bewustheid
van
"Roem"
(1993 :40).
haar raam, of te wel venster, word die die "Weerkaatsing"
alle-
Merula),
die
(1993:) en "Sonnige voorjaar"
vir
in~pirasiebron
omgewing
(569) in fyn besonderhede op die straathoek wat
sy
betrag,
vasgepen, blare
of
afskud:
"oortuig dat hy voor April// weer stralend word uitgedos".
In 'n
resensie vir die program Skrywers en boeke (01 09 1977) merk T.T. Cloete
op dat daar 'n groat bewustheid van haar huis,
skuilplek
word,
in Eybers se poesie is en dat daar
wat 'n
bewuste
wegkeer van die buitewereld is. Die gedigte word 'n reis van na
tafel, stoel en ruit, dus die tipiese
verkleinde ·
haar
bed
gerontolo-
giese ruimte. Seisoensveranderinge
en natuurverskynsels soos die son, maan
en
voelgekwetter dring hulle as't ware ongevraag op aan die digteres en dring haar domein binne. In Rymdwang (1987) verloop 'n jaar,te oordeel sings
aan in
die chronologiese verloop die
gedigtitels:
(12), "November" (32),
"Winters"
"Eerste (33),
van
die
sneeu" "Februarie"
seisoensverwy(10), (35)
natuurbeelding is dit die winter(s) met sy metaforiese
"April" In
die
doodseggo
wat oorheers. Dis opvallend dat die seisoensverwysings ln hierdie bundel die somer slegs impliseer, maar dat daar oorweging geskenk 232
word die
aan die winter asof dit die heel jaar lank duur. Winter tydperk van ontluistering, duisternis en
dood
(
11
is
November 11
,
32) :
Die borne is hul heerlikheid weer kwyt, alles loop oor na die verlede tyd. Die
11
titel
winter
Sonnige
voorjaar 11
(wat) sal duur 11 en in
11
slotsom
(1993:41) se Laagland 11
(1993:45) word
is: die
van die son ten opsigte van elke seisoen gepersonifieer en taforiseer,
maar weer eens is dit die winter wat
die
11
die rol
geme-
slotwoord
het. Die son is: voorjaar 'n veerligte minnaar somer 'n loodswaar t iran najaar 'n tweegatjakkals winter 'n begeerde afwesige. Daarom dat alles in die lente oopgeskuif word: dat die son na willekeur sy oorskot stort in die steriele kiertjies van jou huis. Dis
egter alles tevergeefs, want in nog 'n lentegedig,
11
Sonnige
voorjaar 11 (1993:40), word die nuwe lewe wat nou uitspruit en nuwe hoop bring, iets tydeliks. SONNIGE VOORJAAR Kristallesprinkeling uit prilgroen loof: die merels is dit wat blymoedig betoog teen later gure noodsaak om te swyg. 'n Keel vol klinkklare weerbaarheid waarborg 'n kosbare porsie tyd, 'n afgeronde brok respyt. Statute van voortplantingspligte vuur hulle aan om uitvoerig uur na uur die winter na sy moer te stuur: die winter wat sal wyk die winter wat sal duur ... Deur
middel
van jukstaponering word
233
die
kortstondige
sonnige
lente en n uwe groei teenoor die durende winter en dood gestel: sonnige voorjaar
winter
kristallesprinkeling
winter wat sal wyk winter wat sal duur
prilgroen jeug
gure noodsaak om te swyg
blymoedig betoog
weerloosheid teen die winter
weerbaarheid (kosbare) porsie tyd voortplantingspligte
afgeronde brok respyt die winter na sy moer stuur die winter wat sal duur
uur na uur
Die onmag teen die winter word verskerp deur die positiewe valle lewe
gedigtitel
en die driedubbele beklemtoning van
die
nuwe
"loaf",
in die eerste versreel, naamlik "pril", "groen" en
asook
hoop-
die merels se blymoedige betoog. Dit is juis "betoog"
die eerste wanklank inhou. Dit word versterk deur "gure
wat
nood~aak
om te swyg". Gerugsteun
deur
die allitererende k-klanke
strafe
op
spreek
te word met "weerbaarheid", waardeur
word.
begin
die
net so 'n positiewe, vrolike noot, om net
"Porsie"
gevaar
ook
weer-
geimpliseer
bevestig die beperking van die tyd wat
Daarteenoor is die respyt wat verleen word as
tweede
oor
grasietyd,
onver-
biddelik vasgepen met "afgeronde" en "brok". In 'n paging om die ting,
tydsbeperking te ontkom, word daar vurig aan die en behoud van 'n nageslag gewerk om die dood op
is.
aan
voortplandie
lang
"die winter wat sal duur" met "uur na uur" te probeer
pyp-
duur te probeer fnuik. Deur
kan, is nutteloos. Deur die rangskikking van die gegewens en verstegniese
middels
oorrompel die winter die lente.
234
Dit
die word
finaal
bevestig
suggereer
die ellips waarmee di~
gedig
afsluit
en
nie.
Die
strofe
kom
dat daar geen einde aan die winter sal wees
rymstruktuur paarrym woord
met
onderskryf hierdie futiliteit. In elke
voor of
waardeur daar saamgespan word teen die
nuwe
-klank in die laaste versreel van elke strofe
rym-
om
die
winter en dood te besweer. Vergelyk loof (wat hier 'n meerduidige betekenis
het,
naamlik blare en prys) en betoog
weerbaarheid/(porsie)
die
teenoor
swyg;
maar
tyd en respyt; vuur/uur/stuur en wyk
geisoleerde laaste versreel se rymwoord sluit
nou
negerend
aan by die voorlaaste strofe. Die paarrym word dus in elke strofe geopponeer en daarmee word die nuwe opwelling van lewe en
voort-
durende hernuwing en voortplanting gekanselleer. In
"Gaan
jou gang"
(1993 :49)
probeer die winter om
"vog uit my liggaam te wring". Hierdie onherbergsame
die
lewe:
buiteruimte
is in teenstelling met die binneruimte waar die digteres teen die winterweer skuil en waar 'n soort voortbestaan moontlik is: Vyandelike bitter oostewind, sodra ek my veilig agter glas bevind vergeef ek jou. Winter
as
metafoor
en gerontologiese kode word
dus
deur
Van
Heerden (3.5) en Eybers albei benut as die seisoen (ouderdom) wat gekom
het om te bly. By albei veroorsaak dit dorheid
en
gebrek
aan vog. Dis opmerklik dat daar in Respyt (1993)
'n groter verkenning van
die Suid-Afrikaanse verlede en ruimte is, byvoorbeeld ber''
"1
Desem-
(10) waarin die Nederlandse winterlandskap met "'n hoeveldse
Julienag" vergelyk word. In Nuweling (1994) is daar geen ruimtebeelding
meer nie en A.P. Grove (1994:10) toon dit
resensie van die bundel aan:
235
natuurin
sy
natuur speel haas geen rol meer nie en slegs by uitsondering word die aandag na buite gerig, soos byvoorbeeld in 1 n aarselende onderhoud met 1 n j oernalis of die huldigingsvers wat die digteres aan haar moeder wy.
Lucas
Malan (1989:112) meen dat die ruimte ironiserend
ten
op-
sigte van die mens aangewend word: In "Trip" en "Hemi-facialis spasme" word die nuanserede krag van die ironie eweneens ingespan om die menslike onbeholpenheid teenoor die natuur se streke draagliker voor te stel - "die bejaarde mevrou" wat struikel en die ontmaskerde "ek" wie se gesig deur spasma vertrek word, kan ook wel as "kermisattraksie" benut word".
Gedigtitels verraai dat die nag 'n bekende ruimte vir Eybers "Maan" (55 4 ) ,
byvoorbeeld Amsterdam"
(4
98)
"Lamp en maan"
"Ek ken die nag"
"Somersonstilstand" (1994:12), word
die
( 54 3 )
"Vollemaan
(1993 :19), "Snags"
"Die lang nag"
ontgin. "Aanwins"
oor
(1994: 7)
(1994:18)
nag verken weens slaaploosheid nie, maar
doodsmetafoor
is,
Nie
1
net
meermale
as
(549) toon dat die nag se
voor-
deel daarin gelee is dat dit die pyn tydelik opskort, maar
ander
kere is dit juis die pyn wat slaaploosheid tot gevolg het. Winter is die tyd van langer nagte en donkerte: Die aanswelnag word gaandeweg voortvarender tussen jou en die nag wat op elke skommeling wag. ("November", 1987:32) Deur
die
aanwending
van die beeldspraak in "Ek
ken
die
(1993:19) word die suggestie gelaat dat die nag vyandig,
nag"
gevaar-
lik is en ondersoek moet word om weerbaar te wees: Ek ken met oe het ek sy ryk
die nag se binnekant, gesper, met hand en tand sy omtrekke betas van hoek tot kant gemeet.
Winter en donkerte kry die oorhand oor die lewe en die lig / dag en die
ontluistering
en
duisternis is 'n
verganklikheid en dood. 236
simboliese
ruimte
vir
Soos
reeds hierbo aangetoon, in die afdeling oor
sterwenskodes,
was dit die nag wat die doodsangs getem het en word slaap lyk
verge-
met die stilte wat met die dood ervaar sal word. Dikwels
lS
daar ook 'n soort verwondering by die wakker word en 'n besef van die
voortlewe.
"Snags"
(1994:7) die openingsgedig
in
Nuweling
spreek ook hierdie verwondering uit:
(1994)
Ja, hier is ek nog en miskien hoef ek nooit weg te gaan dink jy dan wanneer jy wakker skrik diep in die nag. Die gerontologiese ruimte bied die geleentheid tot ontginning van die innerlike, herontdekking van die self en voorbereiding op die dood en sluit dus aan by die onttrekking aan die samelewing aangetoon in "Uitsig op die kade"
soos
(1993 :31)
UITSIG OP DIE KADE Nouliks vertolkbaar wat hulle my vertel, spreeus, eksters, meeue, eende, kraaie, al die ywerige dagloners van die wal, die reier so afgetrokke opgestel. Ek mis myself steeds minder. Ek bedoel: as steeds meer buitedinge my gaan boei dan sintels van inwendige gevoel tintel dit of ek selfafstotend groei. Vermindering neem waarneembaar toe. Ek hoop om te voldoen aan omgekeerde bloei en leeg genoeg te loop om vol te loop met wat vanuit hierbuite binnevloei. Ruimtelik bied hierdie gedig 'n blik van binne na buite die
spreker se onmag om die buitewereld of die boodskap
waardeur vanuit
die buitewereld te vertolk, erken word. Die isolasie van die "ek" (binne) van
teenoor "hulle"
(buite) word versterk met
kontrastering
die reier wat "afgetrokke opgestel is "teenoor die
dagloners"
wat
verinnerliking
"vertel". plaas
In reaksie op
die
buiteruimte
by die spreker wat rekenskap gee
boodskap. Daar bestaan die gevaar dat die buitedinge
237
"ywerige
van
vind die
belangriker
kan
word
as inwendige gevoel wat vergelyk word
met
die
gloed
(tintel) van half uitgebrande steenkool (sintels). Hierdie
beeld
dra die suggestie dat die vuur amper uitgebrand is, amper dood en is
daarom
groei
die
wat
"selfafstotend".
plaasvind
versterk
loop"
"omgekeerde bloei" en "leeg . .
"Vermindering", hierdie
implikasie. Dit is egter noodsaaklik dat die afname
sal
geskied
om gereed te wees vir wat in die toekoms wag. Uitsig
op
die kaai hou verder die suggestie in van reisvaardig te wees. Die
paradoksale
kontrasterings
vir die spreker vertolkbaar is,
beklemtoon
hoe
moeilik
dinge
byvoorbeeld:
mis myself minder tintel (gloei) teenoor selfafstotend groei vermindering neem waarneembaar toe omgekeerde bloei leeg genoeg loop om vol te loop hierbuite binnevloei Die
rymwoorde en alliterasie in die tweede en derde
die
progressie
in die gedig. So sal boei
strofe
stu
wees
vir
voorwaarde
groei, bloei en die volloop deur wat van buite af binnevloei.
Die redding is dus daarin gelee
om self leeg te loop sodat
volgeloop kan word van buite. Hier is word
en
spreker. kleinde wat
bevestig Die
1
n proses wat voltrek
die interaksie tussen
natuur
en
ruimtekodes is kenmerkend gerontologies:
wereld, binneruimte teenoor vyandige
wat
moet
besinnende die
buiteruimte,
buite voortgaan, winter wat oorheers en mens
daar
ver lewe
toeskouer
word van die lewe.
4.8 VOORLOPIGE SAMEVATTING
Die
kwantitatiewe toename in die ouderdomsgedigte in
laaste
bundels toon dat die digteres ook hierdie
Eybers
se
lewensfase
en
die ervaring hiervan onder woorde bring. Hierdie gedigte word nle
238
net
'n
verslag
van die lewe van 'n bejaarde
daaraan verbonde nie, maar die digkuns is die
en
die
probleme
die enigste manier
veroudering en aftakeling te bekamp en perspektief
te
om ver-
kry. Drome en herinneringe van vroeer bewys hulle blywende later
en vind 'n paslike onderkome in die sterf wat
geaardheid uiteindelik
'n voltooide self sal genoodsaak om te vertrek. Hierdie "vertrek" is
eintlik 'n terugkeer na die oorspronklike toestand.
sluiting
by
Eybers se uitgesproke agnostiese
siening
In
aan-
lS
daar
geensins sprake van 'n ewigheidsperspektief nie. Die dood is
die
einde, die oplossing van probleme. Reeds
in
die bundeltitels word die verwagting
einde
van
die
lewe, ouderdom en dood ter
geskep
sprake
is.
dat
die
Hierdie
vermoede word bevestig met gedigtitels wat meer pertinent na
die
ouderdom, aftakeling, siekte en dood verwys. Die gedagte dat die ouderdom vernederend is, word weerle, ook in "Vir Karel, i.p.v.
'n brief"
(542), want:
op watter leeftyd vind mens louter opheffing? 'n Blote kind moet hom soms snikkend teen vernedering weer: langsaam ervaar hy elke kwaad bring raad. Nogtans
is dit moeilik om die weinige voordele
van
veroudering
gunstig op te weeg teenoor die nadele wat die toestand meebring. Anders Heerden
as
die
poesie oor aftakeling en dood soos
by
en S.J. Pretorius voorkom, is daar 'n geriatriese
ment by Eybers aanwesig en kan met oor
dit
siekte
en ouderdom
Van ele -
Opperman en Cloete se gedigte
vergelyk word. Siektes
soos
beroerte,
hartstoornisse en 'n knie wat dikwels onder haar padgee en slaaploosheid kom aan die orde en word verwerk. 239
in
beelding
belemmering raam
beperking word geaksentualiseer deur
en
Inperking
word
die dag-tot-dag-bestaan van 'n ouer van die
die bejaardheid terdee ervaar. buitewereld betrag en
die
die mens
Van
milieuwat
die
agter
die
wisselende
seisoene
waargeneem. Winter oorheers die landskap en word metafoor vir die ouderdom en aftakeling. Daarom is dit so moeilik vir die lente en somer
om d i e winter te oorrompel. Die nag as bekende vanwee
slaaplooshe i d figureer prominent en word dikwels ook as vir die dood gebruik.
die
metafoor
Die ruimte vereng nie net tot die
woning
nie, maar word selfs nog meer ingeperk tot die "bed". Die
vrees vir die moontl i kheid
om te val is verantwoordelik
die gebrek aan mobiliteit en bevorder die inperking . Ironie
word dikwels gebruik om afstand te neem van die
ouderdom
en om dit vanuit 'n ander perspektief te beskou sodat 'n greep op die werklikheid verkry kan word. Eybers bring
betrag die ouderdom met selfironie en
wysheid.
die besinking van alles wat verlore gegaan het
Ouderdom tot
teen-
woordigheid en besit - onsigbaar en onaantasbaar. Gerontologiese metafore wat verband hou met die tyd wat seisoene uitloop
waarin
winter die seisoen van die ouderdom
van die lewensvog
en
verloop, word,
die
pad, as versinnebeelding van
die
lewe word benut.
240
vlr
HOOFSTUK 5 Die lewe is nie vir amateurs en die ouderdom nie vir papbroeke nie. Anoniem
5. GERONTOLOGIESE KODES IN DIE POeSIE VAN S.J. PRETORIUS
In hierdie hoofstuk word die gedigte van Pretorius ontleed om vas te
stel
in watter mate dit aan die
gerontologiese
kodes
soos
uiteengesit in hoofstuk twee voldoen en hoe die kodebenutting met Van
Heerden en Eybers se verwoording van die ouderdom
ooreenkom
en in watter mate dit verskil.
5.1 INLEIDEND
S.J. Pretorius is op 7 Januarie 1917 op Postmasburg gebore en
op
agt en sewentig jarige ouderdom op 31 Maart 19951 in Johannesburg oorlede. Van hom het 11 digbundels verskyn waarvan Vonke (1943)sy debuutwerk was. Die jongstel ironies genoegl Amper postuum was reeds
in wording by sy afsterwe om in Oktober 1995 by
Human
en
gekenmerk
as
Rousseau te verskyn. 1 Pretorius
se
gedigte word vanuit die
belydenisverse uitbeelding kelde die
staanspoor
oor die eensaamheidl vreesl verlange 1 pyn en
van die sosiaal misdeelde en misplaaste
stadsmens. Sy geboorte-
en sterfruimtes is
dualistiese ruimte in sy poesie waarin die
en
die
versuk-
tiperend
van
stadsruimte
die
ellende van die mens beklemtoon en die landelike verheerlik word. Deur
fyn
waarneming word die mens in sy gedigte
realisties
en
1.Die arbeider en ander gedigte (1945)1 Inkeer (1948) Die swygende God (1949) Grou mure (1953) Die mummie en ander verse (1963) Argekrobaat (1969) Lemma (1974)1 Album (1976) Smartlap (1981) Serusiet (1983) Anamnese 19911 Amper postuum 1995. 1
I
I
I
1
1
1
I
241
selfs kru vergestalt. Daarom bly die lewenspyn ook nie uit ln die uitbeelding
van
bestaan
nie.
verlede
sin
die mens in sy
ontluisterde
en
Daar word terselfdertyd gepoog om te
vind vir die hede in
die
onopwindende
veral
uit
die
aaneenskakeling
van
geboorte, lewe, smart en dood wat onlosmaaklik verbonde is. Gedigte
oor die ouderdom kom vir die eerste keer in
Argekrobaat
(1969) 1 voor. Daar sal in hierdie hoofstuk aangedui word hoe hierdie bogenoemde temas deurlopend in die digter se werk ln die uitbeelding van die bejaarde met
manifesteer. Die bejaarde is 'n kwesbare mens ln
sy
aardse
bestaan;
'n menslike gestalte
ontdaan
stryd
van
uiterlike; dikwels bitter en ontnugter en bedreig deur die wendbare. gelaat
Hulle
is ontuis in die wereld waar
daar
die onaf-
nie
ruimte
word vir hulpeloses en hopeloses en hulpbehoewendes
nie.
Hulle is s osiaal onaanvaarbaar en word daarom uitgestoot en hulle Die figuur van die bejaarde word in sy
vereensaam.
gestaltes
is die ou mens duidelik ontuis in sy wereld waarin
veral
voorgestel.
vroeere
vorm
steeds
verdierlik
Soos
verwronge
hom
dikwels
afgetakelde,
verset teen die voortgang van die tyd en
ook
die
deur die verlede daarmee te kontrasteer. Daar
dood, is
felle bewustheid van die weerloosheid teen die dood en die wendbaarheid behoeftes
daarvan.
In sy ouderdom word die mens met
'n
onafsy
en die magteloosheid om uiting daaraan te gee,
hy
eie
gekon-
fronteer maar afrekening en versoening met die dood en die ouderdom
word bewerkstellig. Daar is 'n besef van die futiliteit
die aardse bestaan en die soeke na ewige waardes. --------------------
T.T.
1. Hierna word Anamnese (1991) aangedui as (A), Lemma (L), Smar t lap (1981) as (Sm), Serusiet (1983) as (S).
242
van
Cloete
(1974)
as
(1983b:17)
toon aan dat die ou mens in Pretorius se gedigte:
die ouderdom in die gesig staar, met ontgogeling, maar ook met die geloof en die waardes wat bo die sterflikheid uitgaan.
Die eensaamheid van die ouerwordende mens is skrynend en dood
en
eensaamheid word bindende gerontologiese kodes. Dit moet weer eens beklemtoon word dat die studie sterk
tematies
gerig is. Daarom is dit soms nodig om gedigtel ter wille van gerontologiese
temabenuttingl wat nie almal van dieselfde
staande gehalte is nie
die hoog-
in te sluit.
1
5.2 GERONTOLOGIESE KODES IN BUNDEL- EN GEDIGTITELS
Daar
is geen aanduidings in die bundeltitels van
kodes
nie
maar wel in die gedigte. Soos reeds vermeld
1
eerste ouderdomsgedigte reeds in lende gerontologiese
1
kom
(28)
1
"Plaasherinneringe"
(29)
I
1
(30)
( 81)
1
"Ouma Nojanna"
1
(33)
1
"Ouderdom"
"Nuwejaarsfees van ouerwordendes"
ou digter"
(30)
"Dood"
I
(83)
(89) en "De morte"
(80) 1
(8)
1
"Sic transit"
(15)
"Ubi
die
Noordsunt?"
"Biografie van
'n
(91)
In Serusiet (1983) kom die volgende gedigte voor: man in oue-tehuis"
I
vol-
"By
graf van 'n ou dominee in 'n verwaarloosde kerkhof in die weste"
die
Argekrobaat (1969) voor . Opval-
gedigtitels in Smartlap (1981) is die
"Ou oom Barman"
gende:
gerontologiese
I
"Album"
"Afskeid"
(7 ) "Ou
(16 en 100)
en "Najaar". Die bunde l Anamnese (1991) mortaal"
(15)
1
"R.I.P"
koffie in kafee"
(34)
I
(20)
lewer die volgende gedigte op: I
"Gerontologie"
"Ou dominee" 243
(21)
I
"Ou hoer
(35) en "Oud word" (57).
"Postdrink
5.3 BIOLOGIESE VEROUDERINGSKODES: SIEKTE EN AFTAKELING Aftakeling as gevolg van ouderdom word duidelik in 'n verskeidenheid
figure uit die samelewing vergestalt, soos "Die 'n
(L, 3 0)
kroegman die
rna
8m, 87) ,
die
'n lewensgrootte portret
van
ou digter ("Biografie van 'n ou digtE?r" ("Ou oom Barman " 8m, 28),
ln
(8m, 33),
"Ouma Nojanna"
koffie in kafee"
(A,34) en 'n predikant
die "Ou man in die oue-tehuis"
skoolhoof"
'n hoer
("Ou
hoer
drink
("Ou dominee" A,35) asook
(8,12).
8iektes en siektetoestande word nie in soveel detail weergegee as by Eybers
(167) nie, maar die gewone ouderdomskwale word herhaal-
delik vermeld, byvoorbeeld soos in" ... as dood"
(8m, 15) waar die
dood deur die aftakeling voorafgegaan word: sluipend met siekte, slotsipier, sloffend deur die slop ouderdom, slakkend oor pynslagmentkolomme, graweel, prostate, doodsdrome, bose trombose, karsinomei Met
behulp
skrikwekkende aantas.
van enumerasie en alliterasie word siekte aftakeling
wat
die hele mens
in
hier
sy
die
lewensgang
Dit word dikwels verskerp deur die wrokkigheid teen
die
werklikheid waarin die be j aarde hom bevind wat uitgekreet word in "Gerontologie"
(A, 21)
"Ou
man
in
oue-tehuis"
gedigte
soos
(8,12),
"Ouma Nojanna (8m, 33) en andere. Die hulpeloosheid
I
daarmee gepaard gaan, word versterk deur die behandeling hulle
onderwerp word. In Pretorius se gedigte is dit die
wat
waaraan obser-
veerder as buitestaander wat die ouderdom betrag. Hier is dit nie die
intieme eerstepersoonservaring soos by Eybers
nle.
Wanneer
die spreker 'n lewensgroot portret van sy rna wil skilder, is
dit
die laaste jare, die siektes en behandeling, die verset
daarteen
"Ouma
Nojanna"
en
teensinnige onderwerp i ng wat voorop staan in
244
(Sm,33). Hy gebruik in hierdie gedig 'n hele aantal figure om
te
illustreer hoe sterk 'n mens die ouderdom ontken en teen die dood veg asof dit net vir ander mense beskore is. Objektivering, in
hierdie gedig, word 'n kenmerk van Pretorius
se
"gerontolo-
giese digterskap". Ouma Nojanna Meeste portrette is te klein, die mens moet lewensgroot geskilder word, dus soos Barbara Harrison vir Oupa Grizzuti wat vloek-vloek in die hospitaal gesweer het hy's nog nie reg om te sterf nie en toe in sy netjiese swart kispak (met sy kierie dreigend vaagweg in die rigting van die hemel), in sy leunstoel oorlede is, of Barker se sonnetportret van sy Ierse rna, so groot soos Asie, met haar seismiese lag en haar aantog soos 'n prosessie waarin elkeen volg soos 'n brak 'n blaasorkes, wil ek ook my rna getrou afbeeld: op 80 was dit eers, met die histerektomie, 'n kwaai familie-kgotla, met die geneesheer en narkotiseur, oor haar vergrote hart en skraal oorlewingskanse, maar toe die dominee kom bid het sy geskree: "Watse nonsens is dit!" en op haar trom gebas en met haar eenmansleer die verte in marsjeer of nerens ooit een kerkhof was ... Op 86 in die J.G. Strijdom (condition serious, op die kaart) het sy hul weer gewys deur wragtig aanhoudend die kateter uit haar blaas te pluk ... en toe hul haar twee hande vasdraai in verbande , het sy, 'n magtelose dier, luidkeels deur die saal gespook: "Maak los! Maak los! Dis moord, dis d66d!" En soos oom Paul by die grot van Makapan (sy's nie verniet sy nasaat nie!) die ganse siekte op haar rug gelaai en halflyf opgestaan en haar handskoene uitgestoot 245
soos
soos 'n bokskampioen en Pa van 90 aangegluur: "Toe jy, wat st&&n jy daar! Bring bier my rok en skoene en maak gou, ek wil huis toe gaan!" Vyf stuks van ons moes haar trugdruk en eers toe die doofmiddel se effek deur brein en senu's trek, bet sy, verlamde tier in die wildtuin voor die bewaarders, langsaam, willoos op die bed teruggesak, in haar halfslapende oe die laaste magtelose vonke van verset .. Portrette, dagboeke, biografiee en memoirs is elkeen 'n van
weergawe 'n
'n mens se verlede. Dit moet vleiende representasies van
persoon of sy lewe bied en is bedoel om onsterflikheid te Daarom
ker.
dan:
"Meeste portrette is te
klein"
verse-
want
bulle
vertel nie die hele onaangename verhaal nie. Lewensgroot sal
dit
geskilder word wanneer die ouderdomsportret die ontkenningskodes, eie aan
die ouderdom en sterflikheid sinjaleer. Hy mag wel
soos
oupa Grizzuti sterk wees, maar is steeds nie onuitwisbaar nie. Die aftakeling van die spreker se rna word aan die hand van tekodes
geillustreer.
besing,
maar
Hierdeur word haar
kragtigheid
terselfdertyd die aftakeling wat selfs
siek-
enersyds by
so
'n
sterk mens nie uitbly nie. Eerstens ondergaan sy 'n histerektomie op
byna ironies, want die produktiewe jare
80,
verby.
Tweedens 'n probleem wat nie so maklik met
ring" opgelos kan word nie:
is
lank 'n
reeds
"verwyde-
'n vergrote hart. Nieteenstaande
die
ernstige mankement reageer sy of die dood nooit 'n oorweging
sal
word nie: of nerens ooit een kerkhof was ... Derdens is daar op 86-jarige leeftyd blyke van blaasprobleme 'n
vernederende kateterbehandeling tot gevolg bet. Hierdie
stand word ontken deur die kateter voortdurend uit te pluk.
246
wat toe-
Die
volgehoue aftakeling blyk uit die
reduserende
beeldgebruik
waardeur die moeder met 'n dier vergelyk word en die wat
ontvang
word daarmee ooreenstem. Eers is sy
behandeling
'n
"magtelose
dier" en later "verlamde tier" waar sy in die "wildtuin voor
die
bewaarders" moet swig. Die
versugting: "ek wil huis toe gaan"
lS
terselfdertyd
en
paradoksaal. Dit is 'n eufemistiese uitdrukking vir
En
di§ mo6ntlikheid word juis ontken.
Vanwe~
ironies "sterf".
haar siekte
lS
sy
nie in staat om na haar huis te gaan nie, want sy benodig versorging: "condition serious". Ook die ning
slotversre~l
beaam die ontken-
van die ouderdom en dood. Sy is magteloos, maar die
verset
duur voort: "die laaste magtelose vonke van verset ... " Met
hierdie
spreker
se
gedig word hier 'n lewensgrootte
portret
rna geskilder waardeur daar onsterflikheid
van aan
die haar
verleen word. Kathleen Woodward (1991:17) toon aan dat die opduik van die moederfiguur in die werke van ouer digters algemeen voorkom,
miskien omdat daar dan makliker met die moeder
geidentifi-
seer kan word met: Does the figure of the mother surface insistently in literary fictions and in our representations of our own experience as we near death?
Eybers (4.5.1) en Van Heerden (3.3.1) betrek ook beide die moeder in
van
hulle
onsterflikheid met
laaste verse en verleen,
soos
reeds
aangetoon,
aan hulle. Met hierdie betragting word
daar
ook
die ou derdom geidentifiseer, want hulle is op die einde
van
die pad wat deur die moeders voltooi is. Hierdie
ontevredenheid met die ouderdom en verset, soos
vorige gedig, blyk duidelik uit die 247
aanvangsre~ls
in
die
van "Ad narra-
goniam"
(Sm, 67)
Tans waardige professor, swaar verskans teen armoed deur my bankbalans en teen die ouderdom en winterguur met polisse ommuur, lees ek en leer ek poesie, dog vrees my daagliks klaaglik onbehaaglik 'n boekwurm kruipend oor 'n braak Gruwelik,
afskuwelik is die uiteinde van die mens in
loosheid,
aftakeling,
verval en skrynend sy
sy
magte-
afhanklikheid
ander om versorging, soos aangetoon in "Gerontologie"
van
(A,21)
GERONTOLOGIE Siekeboeg Saal 1
Swaar oorstortende vleisskottel binnegoed; baobab met blougroen sugvoete, gangreenvrot, langs 'n klein grys bergskilpadjie met keelvel en opkykogiesangs. Wit tjankbang-stert-tussen-die-bene-brakkie. Ou kraanvoel eenkant siekalleen op dun geroeste ysterbeen en voelverskrikker met strooihoed, skedelgrimas en swart oogroet. En agter in hul skemergrot, holoog, huillip, krom ou primate wat daglank miopi~s, stil apart, hul verledeluise sit en knip. 2
Hoe walm rondom bed en bank urine en ontbindingstank, hier in die dood se voorportaal waar skaduspoke heeldag dwaal. Bleeksterwend swerwe hul verby, hul paradys 'n woesteny. Doodstil, opstandig, met geklag en trane, of met praat en lag - dis als om't ewe - iedereen kruip langsaam deur die skemer heen af na die Ewige Nag. Alleen. In gerontologie le die kodering in 'n groot mate op die vlak
248
van
die
woord, wat volgens verskillende beskrywingsisteme in
verdeel kan
groepe
kan word. Die aftakelingskodes wat hier teenwoordig
in liggaamlike, of fisiese kodes, ruimtelike, sosiale,
is, emo-
sionele en geestelike kodes verdeel word. Al die kodes onderskryf of verskerp die aftakelingskode. Die
aftakelingskodes ln die gedig toon die progressiewe
dingsproses, onooglike
die
devolusie
van mens tot dier.
Hy
verwor-
word
liggaami daarom word die bejaardes voorgestel
slegs as
bergskilpadjie", "brakkie", "kraanvoel", "primate", met
"'n
daarnaas
'n "boabab" en "vleisskottel". Veroudering
se
afstootlikheid word vervat
in
die
"gangreenvrot" ,
kodes soos "vleisskottel binnegoed", "sugvoete", "keelvel", mate)",
liggaamlike
(pri-
"geroeste ysterbeen", "skedelgrimas", "krom ou
"miopies",
"huiloog, hollip"", asook "walms
en
ontbin-
vergelyk
byvoor-
dingstank" wat daarby aansluit. Die
ontmensliking word metafories verdierlik,
beeld "bergskilpadj ie",
"brakkie"
(beide ook nog in die
verklei-
"ou kraanvoel" en "primate" wat verledeluise sit
ningsvorm) ,
en
knip") . Sosiale isolasie en vereensaming as gevolg van die ouderdom
blyk
duidelik uit die (anti-)sosiale en ruimtelike kodes soos "skemergrot",
"dood
ruimtelike
se voorportaal", "bank en bed", wat dui
ingeperktheid. "Eenkant, siekalleen",
op
hulle apart",
"stil
"verledeluise sit en knip", tipeer die regressiewe aard van hulle bestaan. Daar lS egter geen keer aan die gang van sake wat kan
uit l oop
op "doodstil", "Ewige Nag" en
"Alleen"
"Alleen" die slotwoord in die gedig is, is dit ook die
249
nie .
slegs Soo s
slotwoord
van die mens. Hierdie deur die
apatiese
uiteinde van die mens word
verder
beklemtoon
die afwesigheid van handelingswoorde in "Gerontologie". eerste
strofe
strofe is daar geen werkwoorde nie.
sit
kodes
die
en knip die primate. In die derde strofe
skaduspoke beweging
In
gestremd. Gaan 'n mens
weer
blyk die rede hiervoor duidelik:
na 1
tweede
dwaal
en swerwe 1 maar kruip iedereen. Selfs die verloop
In
die
natuurlike
die
liggaamlike
"sugvoete"
"gang-
1
reenvrot'' en "geroeste ysterbeen" maak loop onmoontlik. Dood kom algemeen voor in Pretorius se Ook
hier
Vergelyk
word dit as naderende en byvoorbeeld
"dood
se
gedigte oor
onafwendbare
einde
"Ewige Nag". Dit vorm die klimaks van
heid 1
is
terselfdertyd verlossing
van
tipeer.
"Bleeksterwend"
voorportaal"1
"doodstil" 1 maar
bejaardheid.
'n
die
1
eensaam-
onuithoudbaar
vernederende situasie. Die
kleurkodes sluit aan by die aftakeling en
afsterwe:
"blougroen"
1
"grys"
1
veroudering 1
" swart en bleek" . Di t
die alles
lS
kleure van beseringsl ont binding 1 veroudering en dood. Volgens De Vries
(1984:227)
is groen onder andere die kleur van
ontbinding 1
muf en die dood. Blougroen is die kleur van liggaamskneusings 1 en grys
(1984:220)
is die kleur wat rou(smart)
I
inersie
depressie 1
en belangeloosheid simboliseer. Die
verkleinings
waarnemer
nie 1
dui nie net op deernis van die maar toon veral die
aftakeling 1
kant
van
die
verwerping
en
ontmensliking .waarin die ouderdom gemanifesteer word. Dit
sluit
aan by die fisiese kodes waarin die verlies aan beheer die
afsku
van
die
aanskouer wek 1 maar ook die besef dat dit die
250
weg
van
alle vlees is. Die
afstootlikheid van die ouderdom, die vereensaming en
tenheid
wat
ouetehuis"
ervaar word, word verder vergestalt in "Ou
verlaman
in
(8,12).
OU MAN IN OUE-TEHUIS Net wanneer als gesellig lyk en fyn, raak almal skielik weg, verdwyn soos diere vlug of voels vlieg en voel hy hom verwerp, bedrieg, eensaam gekluister aan sy stoel in 'n grys leegte sander doel. Saans in die WC, kleinverlaat, drup dit pynlik deur sy prostaat, kom hy met oop gulp vorendag in 'n wereld oorkant huil en lag. Laat snags krap hy in laaitjies rond op sokkievoete met sy wit slaapmus en sondertandemond, weet skielik nie meer wat ... waarheen ... en staan met die wit lig op sy gesig en wieg verblind ... Dan sluip hy gang-af ongemerk en uit oor die maangrys grasperk; 'n slaapwandelende kind spokig-alleen, erens na 'n onbestemde ver voorheen ... 'n
Soos slaan
dreigende ramp diere en voels betyds op die
vlug
laat
voor doodsgevaar of die naderende dood, verlaat almal
ou man in die ouetehuis; die persoon wat vanwee sy ouderdom aan 6f
vermy
6f dat die oues een na die ander sterf en hom
weg" ,
eensaamhe i d, "verwerp" , en
naby
die dood gekom het. Dit hou die implikasie in dat hulle
"verdwyn", "vlug", "vlieg" beklemtoon die ou ook
deur
enumerasie bevestig,
naamlik
"verlaat", "bedrieg", "eensaam", "in 'n grys
hom
op
manier al l een agterlaat. Die herhaling van die weggaan in lik
die
die
"skieman
hy
voel: leegte"
"sander doel". Teenoor die (weg)beweging van die ander is
"gekluister aan sy stoel" of
is sy bewegings ongekoordineerd 251
se
hy en
ongemotiveerd: hy "kom" vorendag, "krap" snags in laatjies
rond,
"wieg"
ander
en "sluip". Waar die indruk gewek word datal
doelgerig
op
pad is na 'n bestemming, is die ou
die
man
koersloos
onderweg na 'n "onbestemde" "erens" wat tegelyk voor en agter le: "ver voorheen" . Prostaat
heet
kenmerkende
in die volksmond die "oumansklier" omdat
ouderdomsprobleem
is.
Nie net ervaar
dit
die
'n
ou
man
hierdie probleem en die pynlike en moeilike urinering wat daarmee gepaard gaan nie, maar dis of sy besef van die aanvaarbare ook in gedrang kom: Ander
"met oop gulp vorendag".
ouderdomskodes in die derde strofe wat hierby aansluit
"slaapmus" en
wat al 'n anachronisme geword het,
bestaan:
11
korttermyngeheueprobleme
Weet skielik nie meer Wat • • • II
bevestig
en doelloosheid 1
11
Waarheen ...
soos
kind word die wegsluip
'n
die
van
II 1
II
verblind ... " en "ver voorheen". In die vergelyking met 'n wandelende
is
"sondertandemond"
die "weet skielik nie meer wat ... "Die ellipse
vervaardheid,
net
norme
en
sy Wieg
slaap-
ouderdomsbesweringsmotief
in Van Heerden se ouetehuisgedig
die
flink
wegstap
(3.4) dit wil ontken. Die
man
verlate,
in die ouetehuis word beeld vergete
van
intense
en vermy deur almal. Hy het wel
eensaamheid: 'n
heenkome,
maar lewe doelloos.
5.4 SOSIAAL-GERONTOLOGIESE KODES, ONTHEGTING
In
EN VEREENSAMING
etlike gedigte word die mens teen die agtergrond van
sy
so-
siale bestel geteken. Hierin moet elke mens sy rol speel soos die samelewing dit vereis. Wanneer sy doel uitgedien is, hy aftreeou252
derdom
bereik het, verloor die maatskappy belangstelling ln
hom
en moet die individu weet om terug te tree sodat die jonger garde kan
oorneem.
Die ouer mens het dan sy nut
vir
die
samelewing
verloor. Al een wat bewus bly van sy prestasies en waartoe hy
in
staat
te
was,
is die uittredende persoon wat nou moet leer
om
ontkoppel en sy nuwe status te aanvaar. "Die van
Skoolhoof''
(L30)
is ' n goeie voorbeeld van hierdie
toedrag
sake. Die gedig toon duidelik hoe die gemeenskap se
verwer -
ping die aftakelingsproses versnel, hoe aftrede die status aantas en onthegting negeer word as deel van die ontkenningsproses
om
die ouderdom te aanvaar. DIE SKOOLHOOF (L,30) Hy't gholf- en tennisballe ver gedryf, op tiekie-aande heen en weer gedraf langs kraampies, "om die boufonds mee te styf", weke op die grasperke deurgebring, posisies uitgedeel, en op die staf het sy bewonderaars mekaar verdring. Sy mening is steeds met ontsag gehoor, sy grappe steeds gevolg deur 'n lagkoor. Toe het hy afgetree, maar na die end besluit om trug te keer as assistent. Hy het sy hand weer laggend uitgesteek maar haastig het die hande by sy greep verby gegryp - na iemand agter hom. Die drukte om hom het meteens verstom, (om iemand anders het hulle saamgedrom) so regop soos hy was, het hy verkrom, sy grappies was bebaard 6f sonder sout, hy't nooit besef d i e winters is s6 koud s6 eensaam by die tafel in sy jas as hy sy broodjies uithaal uit sy tas. En later het hy deurmekaar geraak, 'n gholfbaan van sy kamervloer gemaak, die kryt die bal, die vloer die baan se gras: 'n nar geword waar hy eens koning was. Die gedig bestaan uit drie strofes. In die eerste word die tige,
gewilde, suksesvolle skoolhoof geskets. Die tweede
253
kragstrofe
toon
hoe drasties die skoolhoof se wereld na
wanneer hande
hy na
aftrede
as gewone assistent terugkeer, want iemand agter hom" en "die drukte om
verstom".
"nou hom
verander, gryp
het
die
meteens
Afgetakeld en seniel is die oudskoolhoof in die
derde
strafe. Tipiese
ouderdomskenmerke word dwarsdeur die gedig
deur
middel
van teenstelling uitgehef, byvoorbeeld: gholf en tennisballe ver
kamervloer die baan en kryt
gedryf
die bal
tiek i eaande gereel
drukte verstom
posisies uitgedeel
hande gryp na iemand agter hom
bewonderaars verdring
eet broodjies by tafel in klas
mekaar
so eensaam
mening word met ontsag
gryp na iemand agter hom
gehoor lag vir grappe
bebaard of sander sout
skoolhoof
assistent
regop
verkrom
koning
nar
Saam
met veroudering gaan die vereensaming. As skoolhoof het
hy
sy plek volgestaan in die gemeenskap en was hy die heerser op die skoolterrein, alleen
nou
krimp
sy wereld tot die
klaskamer
waar
sy pouses deurbring in plaas van in die sosiale hart
hy van
die skoal, naamlik die personeelkamer. Nog 'n verouderingskode is dat hy seniel raak en in plaas daarvan dat hy die gholfballe "ver dryf" soos vroeer, verbeel hy hom
die
klas is die gholfbaan en wend hy die onderriggereedskap as gholfstok en
-bal aan. Dit sny aan by die gerontologiese ruimtekodes,
254
want in
sy wereld waaroor hy geheers het, verdwyn en hy bly die binneruimte van sy klas oor - nie meer die
alleen
gholfbaan
of
die personeelkamer is vir hom beskore nie. Die teenstellende metafoor in die slotversreel bevestig weer eens die
(gruwelike, vreeslike) aftakeling met
skreiende
keerde
die
"hofhoudinghierargie". Ironies genoeg word die
omge-
verwysing
na aftrede as "die end" in die aanvangsversreel van strafe
twee,
wat op 'n riuwe begin dui, die begin van sy einde en verkry
"end"
meerduidige
betekenis.
Met behulp van die enjambement word
die
omgryp van die hande om iemand anders agter hom te groet, visueel voorgestel: maar haastig het die hande by sy greep verby gegryp ... Die
ruimte
waarin die skoolhoof hom na aftrede
bevind,
is
goeie aanduiding van sy verlaagde status. Om hom het die en
verstom"
sy
grappies word nie meer waardeer
nie
'n
"drukte want
dis
"bebaard 6f sander sout" en vanwee sy nuwe verlaagde status niemand daarvoor te lag nie. Die situasie vererger en word
hoef selfs
vyandig. So is die winters in sy eensame afsondering kouer as wat hy onthou. Die hele gedig is in die verlede tyd geskryf
waardeur
die indruk van 'n lewe wat verby is, geskep word. Die ou mens ruimte
as
'n winterlandskap sluit aan by Van Heerden
( 3. 5)
se en
Eybers (4.7) se gerontologiese tyd- en seisoensmetafore. Kruis- en paarrym word afwisselend in die eerste strafe
gebruik.
In die daaropvolgende strafes raak die rymskema toenemend paarrym waardeur die
feit
die eentonigheid van die bestaan beklemtoon word dat daar nie meer interaksie met ander
gemeenskap is nie.
255
mense
asook of
die
Deur slegs na die skoolhoof as "hy" te verwys, kry die gedig universele reikwydte. Aftrede
is
afstand
doen
word.
dikwels
die begin van die
van die bekende
onthegtingsproses
bedrywighede
daarmee
omdat
geinisieer Wan-
Vereensaming en ruimtebeelding hang ten nouste saam .
neer
die ouderdom ontken word en nie daarvolgens
nie,
verwerp die samelewing so 'n mens en stoot
opgetree hom
word
buitendien
uit. Ironies dat die mens sy kruin bereik, moet aftree en
daarna
die nar in die opset word waar hy eens koning was. Vereensaming gaan gepaard met die onthegiingsproses en word Dit maak nie saak watter beroep beoefen
almal
ervaar.
Veral
deur die beeldgebruik
deur
is
in "Ou hoer drink koffie in
nie. kafee"
(A, 34) word die verlatenheid beklemtoon. OU HOER DRINK KOFFIE IN KAFEE Diep in die donker neonwoud - die wind huil deur die strate voel sy haar, o, vanaand barkoud oplaas vir goed verlate en vou die koppie, menslikwarm, tussen haar koue hande en druk die harde porselein soos tande teen haar tande. Die stad
metafoor in die eerste versreel verklaar die ruimte en woud. Volgens De Vries (1984:199,507)
lS
woud
tegelyk simbolies
van die aardmoeder, lewe en dood, fertiliteit en 'n problematiese tydperk. Dit dien as skuilplek van die bandeloses en is die waar
die liefde vroeer bedryf is weens gebrek
aan
plek
privaatheid.
Woud word ondersteun deur "diep" en die parentetiese personifikasie "die wind huil deur die strate". Laasgenoemde onderstreep die afwesigheid
van ander mense waar die hoer alleen sit
en
koffie
drink in die kafee. Die kriptiese titel van die gedig dra ook
256
by
tot hierdie verlate ruimte. "Barkoud" is 'n Nederlandse intensiewe vorm van "koud". Bar sowel as koud korrespondeer met "verlate". In 'n sekere sin het hierdie vrou
haar
Hierdie
roeping as moeder verraai en is
kinderloosheid
gebrek aan 'n nageslag.
het die koudheid tot
daarom
bar
gevolg
gelaat.
weens
die
Nietenstaande die feit dat haar verbin-
tenisse nie juis uit menslike warmte spruit nie, word die
koppie
koffie vermenslik om die eensaamheid te verdryf en te beklemtoon: eers
moet
dit die koue van die verlatenheid verdryf
en
daarna
word dit 'n intieme kus. Koud kry dus hier die betekenis van ysig en doodskoud in die aangesig van die hoer se verlatenheid by
die
gebrek aan menslike warmte. Dat
kinders
weerspreek ontbloot
'n versekering teen vereensaming is, in "Album"
word
duidelk
(8,7) waar die oues se ingekrimpte
wereld
van buitestaanders en besoekers die klimaks van
verla-
tenheid is. ALBUM Blaai deur: twee godlike jongmense: hy, gegradueer en trots, sy met klein pet, swaai-swaai, volrond ... En dan die troue: sy, Victoriaanse borsies, hoedjie, met vrugte en blomme, hy, pluiskeil, manel. Dan die gesin met al die kinders by; daarna al die kleinkinders op 'n ry; eindelik die goue fees in die hotel. Die ander is nie foto's nie, dis net vaal skimme van 'n ou vrou op 'n bed in 'n vertrek, kermend van gangreen, maande snakkend tot die laaste stil snik ... En 'n ou man in 'n gestig (die blik droefgeestig-ver), klein; nooitbesoek-alleen. In hierdie sonnet word hy en sy telkens uitgehef deur die Deur
enumerasie word hulle eienskappe in die oktaaf
"goddelik",
opgestapel:
"gegradueer", "trots", kragtig, lewendig en 257
akuut.
sierlik
(swaai-swaai).
Die biografiese besonderhede van die
album
toon
verder dat hulle huwelik kinders en kleinkinders oplewer. Die sekstet kontrasteer skerp met die oktaaf. Die hy en sy is nie meer duidelik omlyn nie, maar word skimme van hulle vroeere self. Die
onbepaalde lidwoord word aangewend om hulle
persoonlikheidslose gerontologiese besondere
mense word
ou man in 'n gestig"
die
oktaaf
Daar
is
beelde.
tot
voorbeelde te tipeer. Hierdie
nou slegs "'n ou vrou op 'n bed" en 'n
kom die ontkenning van die ouderdom in
die die
Die man ontken sy bestaande ruimte met die "(die
'n
(my kursivering). Teenoor die hoogtepunte in
geen foto's van die bejaardes nie, slegs
aanduiding:
universele
blik droefgeestig-ver) ".
sestet. jeugdige
parentetiese
Hierdie
ontkenning
word versterk met die rymbeklemtoning van "blik" in die
emjambe-
mentposisie. Die fotoalbum as herinneringsmiddel is dus ook ontsnappingsmiddel uit
hierdie ouderdomsituasie wat sonder versagting lelik
beeld
word met woorde soos: "kermend van
"laaste
gangreen",
uitge-
"snakkend"
snik" en "droefgeestig" . Alles wat mooi en goed was,
le
agter die bejaarde. Voor hom is dit slegs die wag op die dood wat in ieder geval 'n verlossing sal wees. As
in aanmerking geneem word dat die sekstet veronderstel is
om
'n toepassing op die beeld, geskilder in die oktaaf te wees, word die en
mens se lot sonder versagting aan hom uitgespel.
Aftakeling
verval tot op 'n skrikwekkende vlak; vereensaming en
verwer-
ping en die dood is die lot van die mooiste en sterkste mens. Dat die lewensdrif saam met die kragte afneem, blyk duidelik die
verhoudings wat verdig word. Mettertyd neem die 258
uit
intensiteit
van die liefdesverhoudings af, soos geillustreer deur
"Ouderdom"
(Sm, 80). Dis nie net die ervaring self wat afstomp nie, maar ook die
afloop
daarvan.
Daarom
is die
"die
eerste/
liefde
die
seerste'' maar uiteindelik loop die hele heftigheid uit op: sit ons eenkant en visvang, gaap en val aan die slaap. Hierdie verval
afname in liefdesdrif is die gevolg van die soos
aangetoon
in
"Nuwejaarsfees
van
liggaamlike
ouerwordendes"
(Sm, 83) Trek aan jou rokkie van geblomde sy en skik jou slapgeworde borsies op en as my arm om jou middel gly, sal dalk 'n blom uit die ou struik ontpop ... Die
bejaarde se bedrywighede vereng saam met sy verpligtings
behoeftes tot-dag word hulle
en sy ruimte. Al meer raak hy ingestem op sy bestaan en -behoeftes. Die wereld wat so
met
'n verkleinwooord tipeer in "Oud word"
van-dag-
verklein (A,
sy
59)
nou slegs op 'n "ritjie" gaan. Die doel daarvan is om
het, waar die
lewensnoodsaaklike voorrade by die "hipermark'' te gaan aankoop. OUD WORD Om te lewe is nou om op 'n ritjie te gaan na die hipermark en as die ou verweerde skokbrekers deurstamp op probleme, die strate te verlaat met hande vol van die wereld; die huis te dweil en te vee, afval te laat uitloop uit opwasbak, bad en we, in die slaapkamer 'n spieelgeveg aanknoop met die klerekas - hoe onuitputlik is die bleed! en saans stil op die voorstoep te gewaar hoe die sonland verander in die onland, die tande van die hemel te sit en tel om langsaam tot insig te kom 259
en oplaas in die bed met afwerende gebaar die te fel lig te blus en te rus ... Oudword impliseer die aanpassing vanuit die stroom van die
volle
lewe tot die gereduseerde bestaan van die ou mens waar die afwagting
op
sander
die
dood al is wat oorbly. Hierdie
verset
en
ontkenning gepaard nie.
oorgang Op
gaan
bierdie
nie
stadium
impliseer oudword 'n bepaalde leefwyse waarvan die boofmoment doel die voortbestaan is. Al wat nog 'n band met die noodsaak
1
en
buitewereld
is die aankoop van lewensmiddele. Die daaglikse aktiwi-
teite bou verband met skoonmaak en opruimi die wegwerk van
afval
en uitskot: die buis te dweil en vee afval te laat uitloop uit opwasbak bad en WC
1
1
1
Die
afval wat nog oorbly
is die bejaarde self/ wat die
van
die samelewing geword bet. Dit word subtiel onderskryf
1
uitskot deur
die idiomatiese uitdrukking "tande tel" wat beteken dat iemand se teenwoordigbeid ongewens vir Hier bulle
kinders sny
op 'n bepaalde plek is. Dit word
se teenwoordigbeid in volwasse
geselskap
die uitdrukking na twee kante toe. In die
nie meer tuis nie en
tel" suggereer
veral
gebruik.
lewe
"die tande van die bemel te
boort sit
en
dat bulle ook nog nie heeltemal gereed is vir die
dood nie. Die metaforiese beeld
"ou verweerde skokbrekers" dui nie net ook
die
onvermoe om die lewe/ sosiale interaksie en die probleme wat
dit
die
gevaar
wat
dit vir veilige reis inbou nie
1
maar
op
meebring/ te hanteer. Die idiomatiese uitdrukking "hande vol (van die
wereld) " dui daarop dat die volle lewe te veel geword bet
daarom die terugtrek in die kleiner huislike ruimte. 260
Soos
wat daagliks skoongemaak word, is die verset en
ontkenning
van die ouderdom ook 'n voortgesette proses. Die spieel toon
aan
elkeen hoe die aftakelingsproses hom voltrek en hoe ver dit reeds voltrek
is. Iets waaraan niemand herinner wil word nie.
Net
om
daagliks aan te trek en jouself te versorg, raak 'n verantwoordelikheid. Subtiele
verwysings na die dood kom voor in die
beskrywing
van
die tot rus kom teen die aand. "Saans" is die tydperk wanneer die dag
( "sonland" )
oorgaan in die nag ( "onland") . Saans
word
dus
metafoor vir ouderdom. Wanneer daar gaan slaap word, is dit nodig om
"die fel lig te blus" as voorwaarde vir "rus ... " wat met
die
elliptiese aanwendig 'n eufemistiese doodsuggestie bevat. Die
hele gedig word in die infinitiewe vorm aangebied,
waardeur
daar nie sprake van 'n eerste- of derdepersoonspreker is nie. Die hele
proses
afstand
van oud word word op 'n objektiewe
manier
betrag. Deur hierdie aanbieding word die
universaliteit
van
gerontologiese
beklemtoon.
Die progressie in die gedig
verloop regressief, Daar is 'n
aantal sake wat direk aansluit by die inleidende versreel: byvoorbeeld die "ritjie" "na die
hele "Om te
hipermark',
lewe
is" ... ,
huis
skoonmaak, daagliks aantrek, saans op die stoep
dit
'n
sit,
dis maar
is uiteindelik om tot die insig te kom dat die rus wag.
te lewe is dus
Om
(om uiteindelik) te rus.
Die
hele samelewing is so ingestel dat aftrede vir die
rus
wil gun na al die jare se harde werk. Ironies
die
lewe
slegs
'n voortbestaan van dag tot dag,
oorlewing. 261 .
bejaarde
genoeg 'n
stryd
word om
5.5 TERUGSKOUING, BESTEKOPNAME EN REKENSKAP
Wanneer
grootste deel van die lewe verby is,
di~
het
die
tyd
aangebreek vir die skryf van die biografie of memoirs soos aangetoon
ln 1.6.3. Dit word dikwels 'n tydperk van terugkyk,
neringe
dring
hulle
terugleef
in
die
verlede rig nie net die oe weg van die toekoms nie, maar
lS
'n
ontkenning
gedigte
is
onwillekeurig op. Die
her in-
van die ouderdom. In etlike van Pretorius se
hierdie terugkyk op en selfs herbelewing van die
die oue, byvoorbeeld in "Biografie van 'n ou digter" Biografie van 'n ou digter Hy voel die ystyd nader kom, pynbome groei al digter om, en om verdrinking te belet, graaf hy 'n sugvoor om sy bed. Stil gaan hy woon agter 'n raam met dood, ou siekesuster saam, wat deure vroeg sluit op aandvrede. Die hubrisspasma afgeloop, verbrand hy als van die verlede: ou kiekies wat geen kroos kon wek, maankaarte waar geen sterfling trek, kadasters van die niet, waar, skoon, geen grondbaron van bloed kon woon, sketse van kleims, waar, uit homself hy net die dood se gat kon delf, planne van torings, parke hoop, lushofskemas in 'n woestyn van woordelose hyg na syn, ontwerpe van besproeiingsdamme, miljoene kuseks, in die vlamme. Een ou vriend kom nog op besoek (selfportret uit die vergeetboek) saam stap hul deur die motbolkamers, sien ou sneeumusse, keile, hamers, wapens van al hul vroegste drif: skryf weer oor vlaktes die witskrif van hul waaghalsige oorwinning, maar voel in die draagstoel besinning weer hoe ontketende koudiere hul are afgebyt het ... spiere ... Dan sit hy saam en drink en klink met Lethebridge, Stenuit, Gorsse, en Fink (hoe het hy toe nog sin verwag uit die pleroma van die nag),
262
verlede (Sm, 97).
by
hys met hul waterlonge swart magmasterstukke uit die hart, stortende eeuvergane kanne en kandelare, ou muntstukke, duister dukate, swart gelukke van koningskappe, afgeslyt uit sirkulasie in die tyd en van geen enkel waarde as vir medevergaarders van 'n dooi verlede. 'n Biografie bewys dat iemand gelewe het en iets bereik het, soms selfs roem behaal het. In die eerste strofe voel die spreker duidelik bedreig deur die naderende ouderdom waardeur sy situasie
huidige
net gaan versleg. "Ystyd" impliseer eensaamheid,
mak,
selfs
dood.
borne
groter word.
"pynbome" dui op die toenemende pyn "Sug" is vog wat uit die liggaam
hom
onge-
wat
voortkom
gevolg van ontsteking. Hier word dus in die geheel verwys na aftakeling
van die liggaam deur ongesteldheid waarteen
BOOS
as die
voorsorg
getref moet word. Hierdie metafore moet die leser op hoogte bring van die Die
onbeskryfbare verouderingsproses en die omvang
dood
het reeds deur middel van die aftakeling
daarvan.
ingetree
en
moet nog net afgehandel word, vandaar die metaforiese vergelyking van dood met 'n siekesuster. Ideale wat aanvanklik gekoester is, en die realiteit word in
die
tweede
min
strofe met mekaar vergelyk. Van die ideale het
tereggekom. Die teenstelling tussen aanvanklike droom en delike werklikheid word
maar
uitein-
beklemtoon deur die huidige toestand
te
skets, daarna die ideaal en uitkoms direk te vermeld. Ideaal
Realiteit
kiekies
verbrand, geen kroos verwek
maankaarte
waar geen sterfling kon trek
kadasters (eiendomsregisters)
geen grondbaron kon daar woon
kleims
graf is die enigste wat eindelik
263
afgepen en benut kan word planne 1 torings 1 parke lushofskemas in die woestyn miljoene kuseks 1 in die vlamme
ontwerpe besproeiingskemas hyg na syn Sommige
skemas het1 vanselfsprekend 1 sonder om die
teendeel
te
bewys 1 op niks uitgeloop nie daarom word slegs die ideaal genoem. Die gevolg het uitgebly. Die
gerontologiese
faktor
kode van eensaamheid is
die
gemeenskaplike
waarmee die derde strofe by die eerste aansluit.
Vriend11
skappe en/of tydgenote het tot een verskraal. Omdat hierdie jarelange en tydgenootlike vriend baie ervarings met die gedeel
het
1
is hy klankbord 1 spie€Hbeeld 1
11
11
0U
1
spreker
selfportret 11 van
die
huidige toestand 1 maar ook bewys uit die verlede. Saam delf hulle in
en
herroep hulle die verlede. Asof daar bewys
gelewer
moet
word dat hulle nie altyd oud1 hulpeloos en siek was nie 1 word die bewysstukke van vroeere aktiwiteite (sneeumusse) en
11
waaghalsige oorwinnings 11
(Vergelyk spreek leen1
met
Van Heerden se
1
status
(keile )
toon
gestel.
(hamers 1 wapens) ten 11
Woordpensioen 11 1 SS:42 1
soos
be-
te
ver-
in 3.6.) Om waarheid en bestaan aan die gebeure is dit nodig om dit aan te teken: "Skryf weer oor
vlaktes
die witskrif// van hulle waaghalsige oorwinning1"· Ironies die
strofe
"draagstoel
met die terugkeer na die huidige toestand besinning"
skerp kontrasteer met die
sluit
waar
die
drif
waarmee
van
siekte 1
aftakeling en verval: "hoe ontketende koudiere// hul are
afgebyt
dinge vroeer aangepak is.
Toe
was hulle die jagters 1 maar nou die slagoffers
het. . . spiere ... " 264
Al
wat oorbly, lS die fisies onaktiewe, maar
geestelik
aktiewe
Soos baie filosowe wat sin uit die lewe probeer
besinning.
haal
het, kom hy ook tot dieselfde gevolgtrekking: alles kom uiteindelik
tot
gebeure
niks.
Alles, dit maak nie saak
watter
roem,
skatte,
of lewens nie, alles sal: "afgeslyt deur die
sirkulasie behalwe
die
Hierdie terugkyk na die glorieryke en kragdadige optrede van
die
van
die
tyd 11
tot niet gaan. Vir niemand
anders,
betrokkenes hou hulle verlede enige waarde in nie: en vir geen enkel waarde as vir medevergaarders van die dooi verlede.
betrokkenes
stem
ooreen met
Van Heerden (3.6)
se
vergelyking
tussen die jeug en die daadloosheid van die ouderdom. Die gebruik van "dooi" ln die slotversreE:U beteken gelyktydig die verkorte
vorm van dooie en smelt of ontvries.
Dit is
die
doel
van die biografie. Aan die een kant is dit die verlede van iemand wat
vir alle ander
1
n dooie verlede is, maar deur die
lees
van
die biografie kan hierdie verlede of dood weer ontdooi. Sou
dit
filosowe
toevallig
wees dat Lethebridge een
van
die
genoemde
is? Lethe, in die Griekse mitologie was die rivier
vergetelheid.
Geinkarneerdes
moes uit hierdie rivier
in
van Hades
drink sodat hulle die vorige lewe kon vergeet. Lethe beteken ook
om te vergeet (Evans, 1988:661) en "bridge" moet die
dus
verge-
telheid oorbrug, besweer. Hierdie
diskrepansie
tussen
ideaal en realiteit
volgende gedig, "Ubi sunt?" (Sm,81)
265
ook aangespreek.
word
in
die
Ubi sunt? Weer sak 'n najaar oor die land en weer 'n dag se laaste brand waar is my jeug se droom my hoop wat werelde wou bou? Gesloop! 1
Saver my oog na agter kyk doem grys bouvalle: slym en slyk o suiwer-onbeskrewe blad verward-bekrabbel en beklad! Blinde toekomsl verledenag! Ek vra ek luister en ek wag; mag ek van alles niks behou: van al die blydskapl as berou;
1
1
van al die liefdel groats en fel niks as die haat en van die droom as die ontgogelingl die hel wat ewig om Tantalus stroom? 1
Tyd van tot wat
wat ons lok met jou genot sinnedronkenskap versot jy die skoon gewaad afruk jou skelet so sierlik smuk! 1
1
Ons aasvoels op die stink karkas hienas laggend om die groat geraamte van die droom wat was: die brood van ons bestaan: die dood. 1
1
Hierdie gedig word 'n versugting en ontnugtering oor die lewe wat so gou verbyvlieg. Die uitdrukking "Ubi sunt" beteken iets
soos:
wat het van alles geword of waarheen is alles. Die sikliese in
die natuur word deur middel van die jaar en dag
gang
beklemtoon.
Albei is besig om die einde te nader en bevestig die ongenaakbare verloop
van die tyd. In plaas van herfs word die
term
"najaar"
gebruik om die slopingsproses wat met die naderende einde gepaard
gaan
1
te illustreer. Die naderende einde noop 'n terugblik.
opvallende
plasing van die w-woorde aan die begin van die
reels in die eerste strofe vestig die aandag op die hede en
die
Gesloop"
verlede ".lt{aar" en .lt{at .lt{erelde 1
.lt{OU
••• ".
Die
1
Die vers-
"~eer"
"wou
1
bou?
is besinning en gevolgtrekkingl oenskynlik 'n paradoks
1
maar in werklikheid word die antonieme 'n herhaling van dieselfde gedagte.
Die naj aar
1
wanneer die opsigtelike aftakeling 266
in die
natuur begin, word gerontologiese metafoor. Die mens in sy najaar besin oor wat gedurende die lewe bereik is. Die aftakeling bereik 'n
klimaks met "Gesloop!". Hierdie bou-sloop-metafoor sluit
aan
by die najaarsmetafoor. In die tweede strofe word die aftakeling gespesifiseer. Alles vervalle valle,
en agteruitgang is duidelik waar te neem in "grys slym
en slyk". Van die gulde geleenthede
wat
is bou-
met
'n
onbeskrewe blad wat volgeskryf moes word, vergelyk word, het niks konstruktiefs
voortgekom
beklad", dus gesloop.
nie, want
dis
"verward-bekrabbel
Daar 1s geen uitkoms of redding uit
en
bier-
die toestand nie, want voor le slegs 'n "blinde toekoms" en
die
terugblik stuit op "verledenag". Van aldie positiewe emosies wat uit
verhoudings kon voortspruit, bly ook net die negatiewe
oor:
van die blydskap bly slegs berou, van die liefde net haat en die
droom net ontgogeling. Hiervan het dus ook niks
dis
vernietig (gesloop)
met Tantalus se lyding. ryk,
Hierdie martelende besef word
aan
nie,
vergelyk
Tantalus (Brewers, 1988:1096) was
geseende seun van Zeus en 'n nimf. Omdat hy
geheime
gekom
die mense verklap het, is hy in 'n
van
die
die
goddelike
r1v1er
in
die
Hades gegooi. Hy was tot by sy ken in die water en bokant sy
kop
het
wou
vrugte aan takke laag oor die water gehang. Wanneer
water
drink, het die water heeltemal teruggetrek en
die
hy
vrugte
aan die boom was net buite sy bereik. Hanger en dors, met kos
en
water in sig, maar buite bereik, was sy lyding. Volgens
die vyfde strafe is die lyding van die mens dat
behulp
van tyd binne bereik van sy drome geplaas
genoeg
is dit juis tyd wat hom aftakel, sloop en van
goed
is
word.
ontneem: "Tyd wat ons lok met genot" maar dan
267
hy
met
Ironies
alles
wat
kom
die
ontnugtering: "tot jy die skoon gewaad afruk// wat jou skelet sierlik Daar
so
smuk".
is 'n perspektiefverskuiwing van die spreker in die
Aanvanklik laaste
gedig.
is 'n eerstepersoonspreker aan die wQord wat
ln
die
twee strafes verander na 'n eerstepersoonspreker
in
die
meervoud . Ons, die mens, word nou vergelyk met aasvoels en hienas wat
op die "geraamte van die droom wat was"
toesak.
Aanvanklik
lyk dit as6f daar baie tyd is vir bereiking van ideale, maar
die
besef
die
daag gou dat dit die tyd is wat sloop. Die mens
word
roofdier op sy eie karkas, hy vernietig self sy drome en ideale . Die
dood
verslind net finaal dit wat alreeds
tydens
lewe
die
vernietig is. Die dood word dan net 'n bevestiging van die berou, haat
en ontgogeling. Uiteindelik word die dood die rede
vestiging van ons lewe. Die klimaks aan die einde van die strafe
word
herbevestig
en gefinaliseer in
die
en
be-
eerste
slotwoord
en
klimaks van die gedig, naamlik: "die dood". Hierdie
ontgogeling en teleurstelling
omdat die
lewensgeleent-
hede swak of glad nie benut is nie, word herbevestig in "Verspil" (A, 47) .·
Albei hierdie gedigte se titels vorm 'n retoriese
vraag
die leser direk betrek word en ook tot rekenskap
opge-
waardeur roep word.
VERSPIL?
Blare dwarrel om die ruite, Herfskil alles binne, buite, bleek, bleek dae van my siel, tyd o tyd wat als verniel! Waar is al die groat verwagtings, drome, skoonheid, liefdes, smagtings, onder sonblou somervlugte, oeste van die soet sinsvrugte het dit alles heengegaan in die soeke na die waan 268
van 'n wereld, stofontgrens, deur 'n aardverlore mens wat uiteindelik wakker word waar sy laaste dae stort, bang dat als verlore is deur 'n onbegrip verkwis en terughunker na 'n tyd heen in alle ewigheid? Met
hierdie
reeds
terugblik op die verlede
word
die
gevolgtrekking
in die retoriese gedigtitel vermeld, naamlik 'n
verspilde
lewe. Die herfsmetafoor ("herfskil", blare dwarrel om die ruite") dui
nie net die einde van die somer en aanvang van
die
winter
aan nie, maar ook dat die lewe feitlik verby is en slegs die dood voorle. Die
retoriese styl van die gedig en verslete beeldspraak
sluit
aan by die geykte herhaling van nog 'n lewe wat op niks uitgeloop het
nie. Aftakeling word sinoniem met die tyd wat verby is.
word die aftakelingsfaktor: verder
bekragtig
Tyd
"tyd o tyd wat als verniel", en
met "alles
heengegaan",
"aardverlore
word mens",
"laaste dae stort", "bang dat als verlore is" en "'n tyd heen alle
ln
ewigheid".
Hierdie besef dat alle geleenthede (soos die lewe) vir ewig verby is,
beklemtoon die futiliteit van die "terughunker na
Ironies
besef die mens te laat eers dat alles verlore
'n
tyd".
is:
"wat
uiteindelik wakker word// waar sy laaste dae start" . Start beteken et want
plotseling, met geweld, mors
al, 1994:1030). dieselfde
tyd
(verkwis)
Terselfdertyd is hierdie waarna teruggehunker word,
269
slot is
(Odendal, paradoksaal verspil
en
daarom kan dit niks oplewer nie. Tydverwysings
kry
daarom
besondere aandag
in
hierdie
gedig:
"herfskil"
as die tyd na afloop van die
groeimoontlikheid;
die
versugting
"tyd o tyd"; die terughunker na die '.'somerlugte"
toe
die
geleenthede benut moes word,
"uiteindelik", "laaste dae"
en
die klimaks "'n tydll heen in alle ewigheid". In
teenstellig
met die res van die gedig kom al
die
elemente in die tweede strofe voor, naamlik: "groot
positiewe
verwagtings,
II drome, skoonheid, liefdes, smagtingsll" "sonblou somerlugte,ll oeste
van die soet sinsvrugte". Dit alles blyk slegs 'n
"soeke
na die waan" te wees en is dus nooit bereik nie. Dit word beskryf deur doelbewuste, ietwat gedwonge mooiskrywery sodat die
verlede
'n geromantiseerde karakter verkry. Die
tiperende
gedigte
kleurloosheid
wat bejaardheid
in
Pretorius
se
kenmerk, word hier versterk deur die herhaling van "tyd"
en "bleek" en die allitererende b-klanke in die eerste strofe. Anders
as
in Van Heerden (3.12) se terugblik waar daar
'n
ryk
lewe agter le, lyk dit asof hier geen sin te haal is uit dit
wat
verby
is nie, dat daar gevrees word dat alles verlore is,
"deur
onbegrip verkwis".
5.6. POeTIKALE VERANTWOORDING EN ONSTERFLIKHEID
'n
Algemene
strewe
na
Een manier waarop dit bewerkstellig kan word,
is
agtergelate werke. Nie so dikwels as by Van Heerden
en
immortaliteit. deur die Eybers voor.
nie,
gerontologiese
kode is die wens om
maar tog, kom hierdie versugting ook
of
by
Pretorius
In albei die gedigte wat as voorbeeld gebruik word, 270
is dit
nie slegs voortbestaan wat ter sprake is nie
1
maar herlewing.
Boerdery (Sm 22) 1
Kyk wat hier staan is geen gedig nie maar 'n klein skewe beddinkie wat ek by wyse van skryf bewerk vir graan van woorde wat moet vergaan in die tyd ontbindl verdwyn verswyg hulle pynl om herleef in skoonheid op te staan by wyse van skryf. 1
1
1
1
1
1
"Boerdery" nend
as metafoor vir die onverganklikheid
1
maar
1
die
voortdurende "Kyk"
1
hoop bestaan dat die gedig
lewe en herlewing sal wees. Met
die
gevestig
gedig
1
begin
1
ontken-
oorsprong
die
word die leser se aandag op die bestaande
teerde
1
aanvangswoord die
gekonsta-
naamlik dat hierdie 'n gedig is maar ook
nie 1 wel 'n boerderyl
van
geen
'n bedryf. Hierna word "by wyse
van
skryf" gelykgestel aan "bewerk vir graan //van woorde''. Die graan moet
"vergaan"
eers
1
"ontbind" en "verdwyn"
voordat
dit
groei. Ook die woorde moet "verswyg" "om herleef in skoonheid te
Die skryfkuns word boerdery. Hier
staan".
geboer
moet
met
die Christelike gedagte van lewe na die dood ook gesuggereer. I
1.
Swaar sonder lug of son swel ek in my kokon en groei pynlik-benoud tot ek uit selfbehoud - tot barstens toe gepers bo my grafdonker beur doodswindsels van my skeur en uitvlieg in 'n vers. 1
1
1
271
op
woorde
word om onsterflikheid daardeur te bereik. Hierdeur
WOORD (S 78)
kan
word
2.
Alles verpuin, word vlamme: liggame, gras, stamme en wat ons versamel, is as. Maar wat by die ewige afval hoort en wat nie, word bepaal deur die pluimaluin van die woord. Slegs die woord verleen onsterflikheid. Shakespeare het dit reeds in sy sonnet no. 18
(1986:469) besef:
So long as men can breathe or eyes can see, So long lives this, and this gives life to thee. en no 55 (1986:474) Not marble, nor the gilded monuments Of princes shall outlive this powerful rhyme. Die
woord en vers word vergelyk met die papie wat groei tot
moet uitbars en mot of vlinder word. Sterk is die kontras
dit
tussen
die beeld van die vasgevange hulpelose papie in "grafdonker"
wat
op die dood sinspeel, en die vryheid van die vlinder wat onbeperk in sy beweging is. Soos die papie geen ander keuse het as om
uit
te bars nie, het die digter geen alternatief as om te dig nie. Om te dig, is nie net selfbehoud nie, maar 'n poging tot onsterflikwant daardeur sal hy:
heid, dit
wat
woord". "is
sal
"die doodswindsels van my skeur"
duur, "word bepaal deur die
puimaluin//
van
en die
"Alles verpuin" en alles wat versamel word, kom tot niks,
as".
Slegs met die gedig kan hierdie
sterflikheid
besweer
word. Dit is die woord wat uiteindelik bepaal wat behoue sal bly. Hierdie proses is onwillekeurig, want selfs by die gebrek aan son en lug - noodsaaklik vir groei - word die proses nogtans voltrek. Deur
die
"swaar gepers",
doodskodes wat in die eerste stofe
sonder
lug of son",
oorheers,
"pynlik benoud", "tot
naamlik
barstens
toe
"grafdonker", "doodswindsels" word die indruk geskep dat 272
die dood die oorwinnaar 1s. Paradoksaal saam met die
doodskodes,
kom die verset van die lewe 1n duidelike groeikodes soos "swel", "groei", "selfbehoud", die
triomfantelike:
"beur", "en
"(doodswindsels) van my skeur", en
uitvlieg (in 'n
aanvangswoord "swaar", staan
vers) ".
Teenoor
"uitvlieg" as klimaks in die
die slot-
versreE:H. In
die tweede strofe word van dieselfde tegnieke en
stylmiddele
gebruik gemaak om die vernietiging en verganklikheid van alles te Teenoor
oorwin.
"Alles
verpuin",
"(vlamme)
Uilles word deur emumerasie herbevestig) "die
1
verteer
"as" en "afval"
alles" staan
1
woord" wat nie tot die "ewige afval "behoort nie."Gras"
is
boonop 'n Bybelse verganklikheidsmetafoor. Net soos in die eerste strofe
word
gekontrasteer bevestig [f]
die in
aanvangs- en slotwoorde
van
hierdie
'n klimaktiese oorwinning. Selfs
die kontraste
en assonerende [a]
1
vergelyk byvoorbeeld
die
die
strafes halfrym
allitererende
in deel 2 teenoor "word" en "woord".
So vinnig gaan die lewe verby dat die "digterlike ek" hom telkens die vraag afvra of die lewe ten volle benut is. Die tyd takel en
bring
die dood. Nogtans bestaan die hoop dat
die
alles sal uitwis niel maar dat iets sal voortbestaan
dood
af n1e
en onsterf-
likheid aan die digter sal verseker.
5.7 AFSKEIDS-, DOOD- EN STERWENSKODES Die dood- en sterwenskodes in Van Heerden en Eybers se poesie
is
terselfdertyd eenders maar ook verskillend soos wat hulle lewensbeskouings uiteraard ook verskil. Nietemin is dit 'n probleem wat deeglik
aangespreek word. Ook in Pretorius se gedigte is dit
onderwerp wat ooreenkomstig sy eie aard beskou word. 273
'n
In
11
0ud
lewe/ I is
(A,59) begin die eerste
word 11 nou" ..
versreel
(en kom tot die gevolgtrekking)
met: ... om
(8,16) sluit daarby aan dat die ouderdom
"Afskeid"
"Om
te
te"rus".
die
tydperk
van afskeid is voor die dood. AFSKEID Om oud te word, is om meer dikwels, klein, diep-eensaam wakker in die nag te le; om langvergete name weer te se en ou verrukkings oor te peins en pyn: dis hoor hoe roep die nagwind (kamerwande staar star op die ontbinding van die vlees; leeg le die eenmaal volgelaaide hande en tas nie meer na vreugde of weer die vrees) Oudword is weet dis tyd om te vertrek; dis stil die huis deurdwaal langs kas en rak, kleinode aanraak maar niks, niks inpak ... Net die gordyne een vir een digtrek en, stadig stappend, by die deur bly staan en stom vir oulaas omkyk - eer jy gaan. In die oktaaf van hierdie sonnet word bestekoname van die dom
gemaak
deur enumerasie van die
gerontologiese
ouder -
kodes.
Dit
beteken onder meer:
*
om snags wakker te le;
*
eensaamheid by die herinnering aan vroeere geliefdes en vriende;
*
herbelewing van goeie en slegte ervarings;
*
bewus wees van die aftakelingsproses;
*
besef dat vreugde en leed in die verlede le;
*
eensaamheid as gevolg van alleen wees;
*
gevoel van nutteloosheid.
Allesoorheersend
is die besef van nutteloosheid,
eensaamheid. Eensaamheid word beklemtoon deur die "klein"
sowel as
hande wat nou
11
11
aftakeling
kwalifiserende
diep". Nutteloosheid word aangetoon
leeg le", let terlik is di t nie vol nie, 274
en
deur
die
figuurlik
is die hande nou oorgegee aan niksdoen. In plaas van 'n dader die
oue 'n bepeinser van die "ou verrukkings" "en pyn".
is
Aftake-
ling is nie net fisies nie, maar ook gelee in die afwesigheid van die eens menigvuldige aktiwiteite. Oudword word in die oktaaf sowel as die sestet gekwalifiseer. Die wending
is daarin gelee dat die sonnet die huidige toestand
die bej aar.d e beskryf asook di t wat in die verlede le. Die
van
sestet
word aan die toekoms en die voorbereiding daarvoor gewy. Oorheersend
is
voltrek die
die
gedagte aan die dood en dat dit
met
die
sal word. Ouderdom is dus, soos die gedigtitel
tydperk van afskeid. Onafwendbaar is die dood.
vertrek aantoon,
Dit
beteken
die aflegging van alles wat ervaar, bereik, gekoester en
vergaar
is. Eufemisties word die dood met "vertrek" en "gaan" versag. Dat die
afskeid
moeilik
is, word bevestig met
die
herhaling
van
"niks" van die kleinode en besittings wat ingepak kan word nie en die alles
ellips wat
"eenmaal "leeg
waarmee die gedagte by die leser agtergelaat
gelaat moet word,
gelaat
kontrasteer
volgelaaide hande" en korrespondeer met die
le" in die oktaaf.
word.
Die
met
die
hande
wat
Dat die afskeid 'n realiteit is,
beklemtoon deur die geaksentueerde "weet" en die afwyking in
word die
metrum sodat die klem dwarsdeur op die vertrekgedagte val:
I v vI vI v vv I Oudword is weet dis tyd om te vertreki Die reismetafoor as gerontologiese kode word hier goed benut. Nie net staan die bejaarde op vertrek nie, maar die moeilike afskeid, die
die
gor-
die tog na die deur, die omkyk, die huiwering by die
deur
fyn verwoord. Hierdie afskeid word deur die tog na die deur
stap
dyne,
afsluit van 'n verblyf word met die "digtrek" van
275
vir stap voltrek. Die
slotgedig
"Afskeid"
(S,
in
Serusiet (1983) se titel is
100). In hierdie gedig word die
baie
gepas
willose
spreker
sonder keuse gelaat en anders as in baie van die·ander poesie 'n eerstepersoonspreker aan die woord. Die
hier
ook
vertrektyd
lS
het
aangebreek en "ek moet jul verlaat''. Die kleinletterbegin van die gedig
laat die indruk dat dit aansluiting by 'n
vorige
gesprek
(gedigte) vind. Die reismetafoor word as't ware makrometafoor
in
hierdie gedig. AFSKEID ek moet jul verlaat die gloed in my portaal word vaal die bloed in die aorta stol ek moet vertrek op 'n lang rit deur die niemandsland oorkant die grens van die stilte van masker na werklikheid die klokke brons oor die stad my porseleinvriende in aandpakke wag by die skaakbord vir my (dood is die enigste pion wat in alle rigtings ry) (agter die huis en stermuur met die kruis tril in die nagtuin die emaljestemme van voels bewoe monochrome nocturnes) my koffer is gepak met vergete verledebegeertes latente talente verslae verslae met wanhoop gegespe en met etikette geplak van onbestemde bestemmings in die rigting van port morte mount mourn Hierdie (8,16)
tot
in
gedig
moet saam met
en as voortsetting
gelees word. In die eerste "Afskeid" vorder
van die
die portaal met die besef dat hy van alles om
276
"Afskeid" spreker hom
moet
afskeid neem sonder om iets te mag saamneem. In Hierdie "Afskeid" is hy nou reisvaardig met "my koffer gepak". · Die
aftakeling het in so 'n mate gevorder dat "die bloed in
aorta
die
stol", daarom kan die vertrek nie uitgestel word nie. 1
eufemistiese terme word die dood benoem as "vertrek", "niemandsland",
"oorkant die grens", "stilte",
In
"lang rit",
"port
morte"
en
mount mourn". Waar die dood wel op sy naam genoem word, is dit in Latyn, vreemder en sagter as die Afrikaanse werklikheid. In die eerste strofe van die gedig word die vertrek
aangekondig,
en
die
die tweede strofe omskryf die dood. Hierin word
vertrek
deur
die gebeier van die klokke
oor die stad aangekondig
deur
begrafnis gesuggereer wbrd.
pion
van die dood val in alle rigtings aan. In die derde
waar-
Skaak is 'n oorlogspel en
die
strofe
word aangetoon wat agtergelaat word en in die vierde wat
saamge-
neem word. Al wat uiteindelik oorbly, is die teleurstellings, die onvervulde
begeertes en ideale, waarmee die spreker tot
einde gekonfronteer word. Deur woordspeling
op
word die teleurstel-
ling en mislukking uitgehef: "vergete verledebegeertes", talente" Die
(dieselfde letters omgeskommel) en
die
"verslae
inhoud word deur wanhoop bymekaar gehou, want
"latente verslae".
die
toestand
sal onveranderd bly. Die spreker is reeds onderweg na "onbestemde bestemmings" waarop nou net een bestemming aangetoon word, lik
die
dood: die poort van die dood en berg van
rou.
naamVroeere
aanduidings in hierdie gedig van die verwagte bestemming is "niemands 1 and" ,
"oorkant die grens",
"werklikheid", waar "my
porse-
1. Dis ironies dat die digter aan 'n hartaanval beswyk het terwyl hy in die dokter se spreekkamer besig was om sy rekening te betaal.
277
leinvriende in aandpakke// wag by die skaakbord". Die kleurloosheid van die bejaarde se lewe in Pretorius se poesie word
hier met onnatuurlike en monotone klank ondersteun:
"emal-
j estemme van voels/ I bewoe monochrome nocturnes"·. Soos
in Eybers se laaste digbundels laat hierdie
slotgedig
die
indruk dat die laaste geleentheid vir afskeid hiermee benut word. 'n Duidelike doodsiening blyk uit die gedig "Aand"
(Sm,98) waarin
die aand metafoor word van die dood. Soos die nag geleidelik die lig verduister, van ander
sal die dood 'n mens uit die lewe en gesigsveld
verswelg.
Aand Dof oar die vlaktes sak die danker donsig en al die einders glimmer diep en wyd, net teen die hemel vlam 'n wolk, felbronsig, al heller teen die nagoneindigheid ... Die stadsgewoel word langsaam stiller in die donkerende strate wat haas swyg waar marmer grouer in die skadu's glim .. Alleen die wolk wat teen die hemel styg. 0 skoonheid, hier waar ook my skemer daal en stadig soos die stadsrumoer my drome my laaste hoop en al my strewe faal, ek uitgewis word soos die berge en borne, skyn oor my skemering . jou vergesig! Styg oor my sterflikheid verhewe lig. In die oktaaf van hierdie sonnet is aand die beskrywing van hoe die nag daal, die skemer en later die danker alles oorweldig. Die toepassing in die sestet maak aand tot sterwensmetafoor.
Op die
horison vorm die helderheid 'n skerp kontras met die toenemende danker op die vlakte.
So oak word die lewe geleidelik deur die
dood oorgeneem, maar in die verrassende slot kom die ewigheidsverwagting:
"Styg oor my sterflikheid verhewe lig". Dus triomfeer
die "lewe" oor die dood. Dwarsdeur die gedig word die duisternis wat lyk asof dit alles 278
insluk,
getroef deur die lig. Die aanvangswbord is
"dof" gevolg
deur die allitererende "donker donsig", maar die slotwoord in die gedig is die klimaktiese "lig". Die slotwoord word gekwalifiseer deur
"verhewe"
ondersteun
deur
"skemering" deur:
wat
en uiteindelik
en
oor
my
sterflikheid" . "skemer
"nagoneindigheid",
"glimmer",
"einders"
"Styg
"vlam",
"sterflikheid". "felbronsig",
Donkerte
word
"uitgewis",
daal" ,
word beklemtoon
Lig
'!glim",
"verre
"vergesig" word by die lig betrek.
lig"
en
Die werkwoorde
bevestig die triomferende krag van die lig, nie net in aantal nie maar
ook
deur
die
"word", "swyg", en "styg"
volgorde,
naamlik:"sak",
"glim", "styg",
"daal",
"glimmer",
"vlam", "skyn"
"faal", uitgewis,
(kursivering het betrekking op aand).
Saam met die besef dat daar afskeid van die lewe geneem moet word omdat die dood naby gekom het,
is daar die gerusstellende wete
dat dood nie die einde is nie.
5.8 RUIMTEKODES
Soos
reeds
in die bostaande besprekings aangetoon
vestig
waardeur
sy aftakelingr afhanklikheid en
die
ingeperkte
ruimte waarin die bejaarde hom bevind 'n ontluisterde omgewing
is
is,
wanhoop
word. Sy wereld word kleurloos, sy aktiwiteite
be-
verskraal
tot die noodsaaklikste om aan die lewe te bly. Vernedering
en
skending van die mens se
privaatheid
word
verlies aan blaasbeheer geillustreer. Daarom dat die toilet 'n
ruimte
is
wat in 'n hele aantal gedigte
"Gerontologie" huis"
(8 12): 1
(A, 21) 11
saans
"urine"i
"walm" .. ln die WC
1
vermeld
(WC)
word.
In
in "Ou man in ouete-
kleinverlaatr//drup 279
met
dit
pynlik
deur
sy prostaat 11
en
in
noud word 11
waardeur die afval uitloop: bad en WC,
11 •
(A, 59)
is
dit
die
toilet
nafval te laat uitloop// uit wasbak,
Dit word nie net 'n veelbesoekte vertrek in die huis
of tehuis nie,
maar toon in watter mate die bejaarde se ruimte
gekrimp het en watter probleme hy ondervind. Die toilet vorm deel van die gerontologiese ruimtelike kodes.
5.9
VOORLOPIGE SAMEVATTING
Uit voorafgaande is die gerontologiese kodes duidelik identifiseerbaar in Pretorius se gedigte. Die negatiewe ouderdomskodes is by al drie die digters aanwesig,
maar by Pretorius is die aak-
ligheid van ouderdom uniek.
Die digter distansieer hom van die veroudering in die gedigte deur gebruikmaking van 'n derdepersoonsbetragting.
Gestalteverse
en objektivering word ook vir die doel benut Van
'n
hele
lewe bly daar uiteindelik niks oor
byeengebring en bereik is, moet alles agtergelaat word: aanraak, maar niks, niks inpak ...
11
dit
nie, 11
wat
kleinode
Ouderdom is bloot die voorpor-
taal van die dood, die brug tussen die lewe en die dood. Die dood skuil in die lewe. Deur aftakeling bereik die mens so 'n vlak dat die dood net 'n verlossing kan wees. Dit word die tyd en geleentheid om voor te berei vir die dood.
Daar is duidelik
heidsverwagting wat hoofsaaklik deur aand-,
nag-,
'n ewig-
donker-,
lig-
en herfsmetafore aangebied word.
Deur middel van woordportrette, outobiografiee en 'n terugblikke op die verlede word daar gepoog om onsterflikheid aan die bestaan
280
te verleen. Deur die ouers se ouderdomsbeelding en veral die rna se verset
teen
die
dood word die
mens
se
sterflikheid
en
sy
Tyd
is
strewe na onsterflikheid beklemtoon.
Die
tyd word as
vernietiger skokkend
en
die
groot
vyand van die
verantwoordelik
vinnig
verloop
sodat
vir die
die mens
mens
ervaar.
aftakelingsproses op
'n
dag
wat
verwonderd
terugkyk en besef dat hy eintlik sy, kanse verspeel het en die tyd hom ingehaal het en
'n einde aan die benutting van geleenthede
maak. Herinneringe bevestig die tydsverkwisting en die besef dat daar nou niks meer verander kan word nie. Verwardheid
by
die
bej aarde
word
motief
1n
vele
van
hierdie
gedigte.
Die
ruimte
in die
gedigte word hoofsaaklik binneruimtes,
baie
beperk, soms onuitstaanbaar, maar ook die veilige vesting teenoor die vyandige buitewereld. Dikwels voel die bejaarde vasgevang en wrokkig teenoor sy leefruimte.
Prosodies is dit weer eens met behulp van die teenstelling, paradoks en jukstaponering wat die ouderdom deur kontrastering met die jeug en verlede, die ideale en die realiteit uitbeeld.
In
Pretorius
hulpeloosheid
se verse word die
afstootlikheid,
vernedering en
van die oue deur gestaltes en objektivering bloot-
gele en die aftakeling deur verdierliking.
Die kleurgebruik is
opvallend saai, kleurloos en neutraal, naamlik: dof, danker, grys en vaal.
281
Eensaamheid, ontgogeling, daadloosheid, ontkenning van die ouderdom, herinnerings, aftakelingskodes
fot0
1
S
is saam met die liggaamlike siekte- en
in ooreenstemming met
die
van Van Heerden
en
Eybers.
Soos by Eybers en Van Heerden die geval is, is aftakeling tot die dood toe 1 n duidelike gerontologiese kode,
maar anders as by die
twee digters, word dit dikwels afstootlik uitgebeeld. Die ruimte bevestig die onuitstaanbare toestand en deur teenstellende beelden woordgebruik word dit deurgaans beklemtoon.
Anders as by Eybers en van Heerden 1s Pretorius se kyk na die ouderdom donker Depressie, die
en
ontbreek
die
humor,
satire
en
selfironie.
wat op sigself tipies van die ouderdom is,
somber,
pessimistiese kyk na die
aftakeling van ouderdom.
Dit laat
1
hulpeloosheid en
blyk uit aaklige
n mens wonder of die onverge-
noegdheid voortspruit omdat erkenning vir sy werk uitgebly het.
Nogtans is die samesyn van die gedigspreker of digter saam met die eggenote wat saans op die stoep die rustigheid na die dagtaak beleef,
1
n
net
so
rustige
afwagting op die nag, weerspreek in mens soos
1
afwag op die
dood .
Hierdie
rustige
wat terselfdertyd ouderdomsmetafoor word,
n mate die felle,
ontluisterende afloop van die
aangebied in sommige gedigte.
Verhoudingsgewys is die aantal ouderdomsgedigte by Pretorius veel minder as by Van Heerden en Eybers, maar veel skokkender, skerper en ontluisterd.
282
HOOFSTUK 6
6
SLOTSOM:
HEERDEN,
GERONTOLOGIESE
IN
DIE
POeSIE
1
1
n kode noodsaaklik om
n sender na
1
1
ERNST
VAN
n suksesvolle bood-
n ontvanger te sein.
eiste is dat beide die sender en ontvanger
1
di~
die boodskap te kan dekodeer of ontsyfer.
bestudeerde
digters
voorkom,
te
n Belangrike verkode moet ken om
Daar is met
studie gepoog om die gerontologiese kodes wat die
VAN
ELISABETH EYBERS EN S.J. PRETORIUS
Volgens Jakobson is skap van
KODES
hierdie
in die tekste van
identifiseer.
Deur
beskrywing van die gerontologiese kodes is dit moontlik om
die di~
kodes ook in ander tekste raak te lees. Dit sal die leser dus in die tekste van ander kunstenaars wat in hierdie
staat stel om
gerontologiese modus werk, korrek te resepteer.
Van Heerden,
Die produktiwiteit van
Pretorius en Eybers
weer-
spreek die siening dat mense na aftrede niks meer kan verrig nie. Elkeen van hierdie digters ervaar die gevolge van die ouderdom aan eie lyf en kan daarom uit eie ervaring die probleme en die verwerking daarvan poneer.
Ouderdom en byvoorbeeld die gepaard-
gaande
onthegting wat
aftrede,
lei
tot
1
aanpassing tot gevolg het wat onder andere verwerk word.
Ouer mense
en ander
n
hele
psigologiese
in die
"resepteerders"
letterkunde kan
daarmee
identifiseer .
In hoofstuk 2 is onderskeid getref tussen die inhoudelike kodes waarvolgens die herkenbare gerontologiese eienskappe geidentifi seer
sou
word
en
die
literere
kodes.
283
Die
literere
kodes
kon
bepaal
word deur vas
aanbod,
te
stel
in watter mate
die
digter (s)
se
vorm en styl "aangetas" is deur die ouderdom in die ge-
digte wat die sloping en
veroudering aanspreek.
Met die toename van ouer skrywers en digters is dit v anselfsprekend dat ouderdomsverwante temas aandag sal geniet.
Lesers,
oud
en jonk, sal in staat moet wees om hierdie ouderdomskodes te kan en wil
(h)erken. Alhoewel mense van dieselfde ouderdom gedeelde
ervarings en probleme sal he, kan hulle vanwee die ontkenning van hulle eie ouderdom blind wees vir die ouderdomskodes, of weier om met die karakters te identifiseer.
6.1 GERONTOLOGIESE KODES
Uit
die
aantal
voorafgaande duidelik
Verskillende
hoofstukke
herkenbare
uitgangspunte
dood.
duidelik dat
gemeenskaplike is
die
unieke ervarings. Nogtans is daar ouderdomsbenadering,
is dit
verwerking
gevolg
daar
ouderdomskodes van
elke
'n lS .
digter
se
opvallende ooreenkomste in die van
probleme
en
die
naderende
By elkeen is daar soeke na sin in die verlede en vir die
toekoms,
die verwerking van traumatiese ervarings en be sinning
oor siekte en dood. Gedigte oor die ouderdom word dikwels pogings om die dood te besweer.
6.1.1 BIOLOGIESE KODES
Die biologiese kodes wat die liggaamlike slopingsproses tipeer, is
die
maklikste
verkromming,
herkenbaar.
grys hare,
Al
die
tandeverlies,
284
opsigtelike
tekens
gevolge van beroerte,
soos die
verlies van die beheer van liggaamsfunksiesl tiewe geheue lyf word
1
kom in oormaat voor.
1
(N 13) 1
Regop bly 1 word
(579) 1 1
Die verwronge en veranderde
n remmende faktor vir die gees wat nie mobiliteit hoef
in te boet nie. "Trip"
gebrekkige en fou-
en
1
(497)
"Versugting"
van Van Heerden en" ... as
Lompheid word
1
Siektekodes. is bloedtoevoer
1
n
gerontologiese
onder meer
n ideaal en stryd: by
dood" kode
Eybersi
(Sml15)
by al
"Ouetehuis"
van
drie
Pretorius.
die
(wat
kardio-vaskulere
vergelyk
digters.
oneffektiewe
hartsteurnisse en beroerte tot gevolg het)
pros-
1
taat- en blaas-probleme en siektes. Sommige siektes soos beroerte en amputasies laat duidelik herkenbare letsels.
Die verlies aan
beheer oor liggaamsfunksies soos "Ou man in dekstoel 11 Van Heerden en "Ou man in oue-tehuis" as
vernederend
gekodeer.
Die
By Pretorius word dit afskuwelik Eybers
is
slaaploosheid
1
n
1
(KW
van Pretorius word
1
ui tbeelding
dikwels onvleiend. Vergelyk "Ouperd"
By
(8 12)
1
(TV 1 11) van
van 43)
die
ouderdom
en "Lyer"
verdere
kode
I
soos
35)
(N 1
soos in "Gerontologie"
is
(A 21) 1
interessant
genoeg ook by haar landgenoot A. Roland Holst in sy latere poesie. Aftakeling of sloping geskied oor die hele spektrum van die lewe en word kode van die eie veroudering maar ook van ander.
6.1.2 AFTAKELINGSKODES
Aftakelingkodes toon die verminkingl weerloosheid en verskrikking 1. Eybers se bundels word soos volg aangedui: slegs 1 n bladsynommer is die Versamelde gedigte (1990) die ander verwysings is die publikasiedatums. Van Heerden se bundelverwysings is Tyd van verhuising ( 1975) (TV) Kanse op 'n wrak ( 1982) (KW) Die swart skip (1985) (SS) Amulet teen die vuur (1987) (AV) Kwadratuur van die sirkel (1990) (KS) en Najaarswys (1993) (N). Na Pretorius se bundels word soos volg verwys: Anamnese (1991) (A) Lemma (1974) (L) Smartlap(1981) (Sm) en Serusiet (1983) (S). 1
I
1
1
1
1
285
en vernedering wat die sloping tot gevolg het. mens tot Tyd
1
n
ingeperkte,
(S, 7)
gedigte
oor
n gevangene.
( 1989),
van verhuising
"Album"
1
Vergelyk Van Heerden in
Pretorius se ontluisterende gedigte,
en "Ou man in oue-tehuis" siekte
en val
Dit verander die
en
"Sewe
(S, 12) en Eybers se vele
dae
op
die
rand van
8 0",
1994:31. Aan die ander kant bied dit die geleentheid vir oorlewing, deursettingsvermoe en doelgerigte teenkanting. By Pretorius sowel as Eybers is die tyd die slopingsfaktor . Vir Pretorius is die tyd vyandig teenoor die mens. Aftakeling is die rede vir die mens se eensaamheid,
noodgedwonge afsondering en magteloosheid.
Dit kastreer die mens. Ouderdom, verval en aftakeling word gelyk aan mekaar gestel.
Hierdie aftakeling is,
ironies genoeg, nood-
saaklik. Deur sloping word die wereld gereinig van dit wat oud, verslete en uitgedien en oorbodig is, soos in "Afbraak"
(TV,64).
6.1.3 SOSIAAL-GERONTOLOGIESE KODES
Sosiaal-gerontologiese kodes tipeer die sosiaal-onaanvaarbaarheid van
die
bej aarde
wat
afgesonder
ouetehuise soos in "Ouetehuis"
word
(N,
13),
van Van Heerden en "Gerontologie"
(A,
huis" hoof",
(S,12) (L,30)
van Pretorius.
deur
die
samelewing
"Senior burgers" 21)
(SS,
in 21)
en "Ou man in ouete-
Die bej aarde self,
soos
"Die skool-
onttrek hom aan die buitewereld en besef dat hulle
nutteloos geword het. Dit word
1
n toestand waaruit geen redding
anders as die dood moontlik is nie.
Interaksie met die oorbly -
wende tydgenote en kunstenaars blyk uit die groot aantal opdraggedigte,
veral deur Eybers en
'n aantal by Van Heerden.
In die
teken van die ouderdom en naderende dood kan daar nie groot en langdurige verwagtings van verhoudings gekoester word nie.
286
Ver-
houdings verskraal kwantitatief en die bej aarde word weerloser ook
ten
opsigte van ander mense.
Kluisenaarskap
is
definitief
kode by Eybers. Dit word 'n "inspin" in die verkleinde wereld
en
die ander digters se verhoudings verskraal dermate dat dit ook by hulle die geval is.
6.1.4 PSIGOLOGIESE KODES
Psigologies-gerontologiese kodes toon duidelik dat die ouderdom vir elkeen 'n negatiewe ervaring is.
In "Dawid-leeu"
Heerden)
Onproduktiwiteit
ming
1
"besoedel"
onthegting
die
grys
hare.
kragteloosheid
1
gevoel van nutteloosheid
1
1
verlies
aan
(88 12 1
1
1
Van
vereensa-
mobiliteit
1
'n
en gebrek aan interaksie met ander word
die gemeenskaplike faktor in die digters se poesie.
Die posi-
tiewe kode in die verband is dat dit tyd en geleentheid bied vir geestelike ryping
1
'n ingesteldheid op die self vir oorlewing.
Die gemeenskap dien as spieel vir die mens om hierdie lewensfase by homself te herken.
6.1.4.1 BESINNING
Besinning ideale
1
wat
rekenskap en bestekopname is veel benutte kodes. gestel
is
I
en
dit
wat
bereik
is
I
word
gestel. Pretorius sowel as Van Heerden ("Sub A":SS 70) 1
Die
teenmekaar besef die
arrogansie van die jeug wat na die onmoontlike streef en daarom ontnugtering ervaar ten opsigte van die gekoesterde ideaal en die uiteindelike werklikheid.
Daarom moet daar nie aan die verlede
vasgekleef word en so die hede ontken nie. Al bly daar niks oor van die mens wat gelewe het nie
1
was elke mens en lewe uniek en
287
onherhaalbaar
( "Vooroefeninge":
AV,
Ouderdom word,
8) .
nieteen-
staande aftakeling, die hoogtepunt van die lewe, waarheen gegroei word. Eybers
8pyt/berou
en
besinning
oor
die
verlede
in die bundeltitel en gedigte van Respyt
skapkodes sluit die volgende in:
word
kodes
(1993).
by
Reken-
sake wat afgehandel moet word,
die aanvaarding van die verantwoordelikheid van wat verby is en die versekering dat alles nie tevergeefs was nie.
6.1.4.2 HERINNERING
Herinnering is een van die gerontologiese ontkenningskodes. Daar word
deur
(ruimte,
herinneringe
vanuit
die
gerontologiese
lewensverwagting en gestremdheid),
begrensing
na die vrye,
onge-
skonde jeug ontsnap. Ook deur die droom word die huidige situasie ontken en kan Van Heerden
( "Droom" TV, 3 9)
en Eybers
( "Droomryk"
1994,35) weer moeiteloos beweeg. Herinnering toon met behulp van enkele momenta's
(waardeloos vir ander)
lessenaarlaai of
'n paar foto's gereduseer word,
onder andere in "Opruiming" oue-tehuis" besit,
(AV,61)
dat
'n hele lewe tot
'n
by Van Heerden
en Pretorius in "Ou man in
(8,12). Vir Eybers word alles wat verby is, onsigbare
suiwer omdat die ervaring verby was voordat dit aangetas
kon word.
Biografiee,
verlede vasgryp.
memoirs,
portrette en foto's
probeer die
Opdraggedigte aan ander kunstenaars en tydge-
note verleen erkenning aan 'n leeftyd se vriendskappe en verhoudings. Foto's, soos herinnering, ontken die gerontologiese situasie ("Album", 8,7). By Pretorius is daar min sin uit die verlede te haal,
dis net bevestiging van verkwiste tyd en die besef dat
verganklikheid onvermydelik is.
288
6.1.5 AFSKEID EN DOOD
Afskeid- 1 dood- en sterwenskodes is baie prominent. Net so weerlaos as wat die mens teenoor die ouderdom staanl ·staan hy teenoor die dood
( "Vooruitsig" N 43) .
Dit is onontwykbaar
I
die mag wat
1
oor alles seevierl die opppergesagl Skoppensboer. Dood boorte1 is deel nie geen
'n unieke 1 eenmalige ervaring wat niemand met jou kan waaroor nie verslag gedoen kan word nie
1
bestaan
voorskrifte
elkeen
van
digters
die
sterkstes behaal het
1
nie
wat
laaste
reeds
die
ouderdom
By
1993:9)
van
die
heel
'n realiteit waarmee hulle saamleef en
gedigte staan in die teken die
( "Versorgingstaat"
en waaroor
1
is daar 'n bewustheid van die ervaring wat
op hulle wag. Dit is dus
van
soos ge-
1
aantal
van afskeid.
bundels
Eybers se gediginhoude
sinj aleer
reeds
afskeid
en
die
verwondering dat sy nog steeds leef 1 slaan kort-kort deur byvoorbeeld in "Snags"
(1994:7) . Die doodsverwagting is verskillend. By
Eybers word dit in paradoksale terme verwoord.
Dood bied uitkoms
vir almal wat na stilte en rus smag 1 onthef van die moeite om voort te leef en bied die geleentheid om na die oorsprong terug te keer soos in
"Terug"
daar hoop op herlewing "nulpunt"
genoem.
Die
(433) .
By Van Heerden en Pretorius
wedergeboorte maar dood
1
dood
word
dikwels
lS
word ook die
eufemisties
benoem.
Naasbestaandes se afsterwe maak die persoonlike dood realiteit en verskerp die onmoontlikheid van ontvlugting
("In memoriam
oris" 515)). Dit bevestig Woodward (1991:125)
se siening soos in
2. 2. 2. 5
dat
geliefdes
se afsterwe die
j aarde laat begin losraak. dubbelgraf
en
Eybers
se
lewensbande van die
sor-
be-
By Van Heerden wag die plek ln die ouer
suster
het
reeds
die
voorbeeld
gestel. Die wag op die dood word 'n lewenswyse soos Kundera se 289
aanhaling in hoofstuk 1 wysings mens,
word
algemeen
(1.7.1)
gebruik.
maar die dood is
aantoon.
Eufemistiese doodsver-
Dood
die
lS
slotwoord
vir
die
'n rede en herbevestiging van die lewe.
Anders as die "verganklikheidstema" wat al dikwels in die verlede in kunstenaars se werke beskryf is, is hierdie aftakeling tot die dood toe en die gereedmaak vir die dood in gerontologiese terme.
6.1.6 KREATXWITEIT
Nieteenstaande die besef van die dood as realiteit, definitiewe soeke na 'n voortbestaan, immortaliteit. digters
hoop
dat
hulle
digwerk die
dood
sal
is daar
'n
Al drie die
kan besweer.
Die
woord is uiteindelik al wat oorbly, al is dit slegs die kriptiese grafsteengegewens voetnota
(Van
Heerden,
( "Vooruitsig",
N: 43) .
of
Daar bestaan egter twyfel,
en swak
woorde is ontoereikend
"Woordpensioen",SS:42)
(Van Heerden,
"Sub A",
'n want
SS: 70).
Bekende kunstenaars of karakters soos Faust word intertekstueel benut om digterlike onsterflikheid te staaf. Die nageslag,
as
'n
soort menslike ketting, kan ook help want 'n nageslag bevestig en sit
j ou
lewe voort.
Elkeen van die digters
het
gedig ( te)
hulle ouers en by al drie word die moeder uitgesonder. word
onsterflikheid
aan
Woodward se waarneming
haar/hulle
verleen.
Dit
sluit
oor
Hierdeur aan
by
dat die moeder 'n algemene gerontologiese
kode in die werke van ouer kunstenaars is (1991:105).
6.1.7 RUIMTELIKE KODES
Die ruimtelike kodes stem ooreen by al drie die kunstenaars. Die ruimte is antisosiaal. Daar word van die veelbenutte buiteruimte
290
in vroeer gedigte na die beperkte (inperkende) binneruimte beweeg vanwaar die wereld na buite betrag word.
Die gedigsprekers word
waarnemers. Vyandigheid van die buiteruimte maak dit raadsaam om tuis te bly en
(Van Heerden,
"Opruiming" AV: 61). Vanwee aftakeling
afsondering word die
ruimte
in ele
hospitaal gelykgestel aan inperking, soos
in
Verlies
"Album"
(S,
en
7)
aan privaatheid
ouetehuis
ouetehuis
of
gevangenis en verstrikking
"Gerontologie"
(A,
21)
van
en waardigheid kenmerk die
of hospitaal.
(siekeboeg)
woonplek,
Pretorius. verblyf
ln
Die ruimte dikteer aan die
inwoner, want al wat behartig kan word,
is die verkleinde ruimte
wat later gereduseer word tot bed of stoel. Die digters en sprekers ontsnap uit hierdie ruimte
deur die gees wat die liggaam
van sy inperking bevry soos in "Huisbaas"
(TV,
2 5)
van Van Beer-
den. Sodoende kan Eybers benewens die kaai en boom op die straathoek wat sy van agter haar raam waarneem, ook die Suid-Afrikaanse werklikheid duideliker .
6.1.8 LITEReRE KODES
Die literere kodes wat hier ter sprake is, verstegniese
middele
en
die
beeldspraak.
kodes kon geidentifiseer word. Eufemisme,
het te doen met die Bepaalde
metaforiese
veral ten opsigte van
die doodskodes kom dikwels voor soos "Aan die verhuisingsmanne" (TV, 15).
6.1.8.1 METAFORIEK
Metaforiese beelde sentreer om
sikliese seisoensbeelde waar die
291
winter as tyd van langer nagte en donkerte beeld van die dood word, byvoorbeeld sioen"
Van Heerden se "Cliche"
(TV,40)
en "Woordpen-
(SS, 42). Aand as voorloper van die dood en nag as doods-
verwysing is net so volop. Dood word die uitwissing van alle lig, die einde van die dag soos in "Aand''
(Sm,
98) van Pretorius. Die
son en somer en lente wat net nie die winter heeltemal kan deurbreek nie,
word oorskadu en verduister deur die winterse donker
en leweloosheid.
(1987)
Rymdwang
In
oorheers die doodseggo en
ontluistering deur die duisternis en winter. Najaar wat eerder as die sinoniem, van ryping,
herfs,
gebruik word,
aftakeling,
afloop,
kom dikwels voor as die tyd
en besinning en kenmerk al drie
se poesie. Dit sluit aan by die tydmetafore waarin tyd die vernietiger of sloper is. Buite gaan die seisoene hulle gewone gang, maar vir hierdie
gedigsprekers
lewe is 'n cliche"
Die
duur die
winter,
skeepsreise,
"Die
(TV,40) van Van Heerden.
reismetafore word deur Van Heerden benut
skepe,
vergelyk
wrakke
waarop
oorleef
ln die
moet
vorm van sterre
waardeur die roete aangedui word en "Vergesigte" . By al hierdie digters reis,
word metafore
bagasie,
moet word,
die pad,
vir
reisvaardig
brug,
riviere
wees, (Styx),
afskeid
voor
die
roetes wat gevolg
ingespan. Die lewe is 'n reis waarvoor groot vaardig-
heid en deursettingsvermoe nodig is, maar dit is nie bestand teen die elemente nie en die onbekende eindbestemming is die dood. By Eybers
is die dood die
"terugreis"
sodat die kringloop na die
oorsprong voltooi kan word. Bagasie word beeld van die besittings wat vergader en agtergelaat moet word en die gewetenslas wat nie so maklik afgele kan word nie. Verhuising as eufemistiese metafoor val in hierdie kategorie van reismetafore.
292
Vuur
word
terselfdertyd
metafoor
van
die
slopende
magte,
die
lewensdrif en -kragte wat afneem en die suiweringsproses wat in die
ouderdom voltrek word,
"Vooruitsig"
dus
ook van die
kremasie,
soos
1n
(N43) van Van Heerden.
6.1.8.2 STYLMIDDELE
Al
die
stylmiddele
waardeur
teenstelling
aangedui
word,
soos
ironie, paradoks en jukstaponering kom baie voor. Deur teenstelling
word
die
afgetakelde,
jeugdige
kragtelose
(dikwels (wyse)
onbesonne)
krag
ouderdom gestel i
teenoor
die
die
moei telose
beweging
met die belemmerde gang vergelyk en die buite- en bin-
neruimtes
word hierdeur betrek.
selfspot
word
bestek
verwerk,
maar
ook
dikwels
die
die
opgeneem onmag
Met behulp van en
die
ironisering
onmoontlike
beklemtoon.
trappe van vergelyking om die
Van
en
aanpassings
Heerden
gebruik
agteruitgang aan te
toon.
Enumerasie word gebruik vir die opstapeling van slopingsverwysings, om bestek op te neem en gevolge van die ouderdom skrikwekkend te skilder.
By Eybers kom
'n vryer rymtoepassing voor as
voorheen en sonnette word nie meer as vorm benut nie.
Versteg-
nieke en stylmiddele word aangewend om die vertraagde lewenstempo in die poesie te reflekteer.
Opvallend is die gebruik van die tweedepersoonsaanspreekvorm "jy" en die "elkeen"
onbepaalde voornaamwoorde waardeur
elkeen
by
"jy",
die
"'n mens",
gediginhoude
en
"iemand"
veroudering
betrek word. Pretorius gebruik dikwels 'n derdepersoonspreker.
293
en
'n
Observeerder betrag die oue of verouderingsproses op 'n afstand. Die verledetydsvorm word gebruik as bevestiging van die verlede wat onherroeplik afgehandel is.
6.2 SAMEVATTING
Die volgende gerontologiese kodes kristalliseer
uit die gedigte
van die betrokke digters:
1.
Die lewe is 'n slopingsproses wat in die ouderdom sy klimaks bereik en is fisies waarneembaar in die vervorming van die liggaam, agteruitgang en verswakking.
2.
Chroniese siektes
is kenmerkend en elke siekte
kan nou
makliker die dood tot gevolg he. Daarom veroorsaak operasies en siektes angstigheid by die spreker/digterspreker. 3.
Moeiliker beweging,
val en die vrees vir val is volop ook
die besef dat mobiliteit al hoe meer gestremd verloop. 4.
Die dood word 'n realiteit waarmee intiem saamgeleef word, waaroor besin word en waarvoor voorberei word. Persoonlike ervarings, religieuse inslag en lewensbeskouing bepaal die detail van die sterwenskodes. Dit is die einde van 'n fase, die voltooiing van 'n kringloop. By elkeen van die digters is daar heelwat gedigte oor die dood.
5.
Dood word as of
embrionale
doodsverlange
'n wedergeboorte, waters
gesien.
bespeurbaar
en
'n terugkeer na die nulpunt By dit
Pretorius word
daar
prontuit
slotgedig van sy jongste bundel verwoord: Doodsverlange (1995:56) 0 slaap my hart, en laat die wereld agter: land, verse, vrou en kinders - as hul wagter. 294
1s
selfs in
die
Eerder as vreeswakker op 'n verekussing, wegslaap op 'n harde kisplank, sagter. 6.
Onsterflikheid, veral digterlike onsterflikheid, word nagestreef en bly 'n
7.
ideaal. ouderdom
persoonlike
Die
tegnieke ontken,
maar die
word deur middel van etlike
samelewing weerkaats deur norm-
stelling en reaksie die ware toedrag van sake. 8.
Herinneringe momenta's en foto's speel 'n belangrike rol en is getuigskrifte van
'n vervloe lewe waarvan min oorgebly
het. 9.
Afsondering, eensaamheid, nutteloosheid, daadlosheid, lusteloosheid,
gereduseerde
gerontologiese kodes. kom daar ook
bestaan en onttrekking is
sosiaal-
In Eybers en Van Heerden se gedigte
'n element by waardeur die
sprekers
hierdie
ingesponne bestaan tog ook positief en as geestelik rypend ervaar.
By Pretorius dui dit egter op die feit
dat
alles
maar tot niks gekom het nie. 10.
Ruimtelik bly die bejaarde se omgewing krimp tot dit later net bed en/of stoel
is.
In Pretorius
se gedigte word die
ruimte egter somber en 'n spieel van die menslike ouderdomsellende. 11.
Die ruimte word anders benut as voorheen.
Die wye geogra-
fiese ruimte is nie meer deel van die aktiewe lewe nie, maar word slegs waargeneem. Die aftakeling wat aan eie lyf ervaar word,
word oral
genoem, word
'n
in die
vergestalt duidelike
in
omgewing waargeneem en soos die
verband
winterlandskap gele
tussen
en
reeds
-koue.
Daar
onthegting/aftrede
waar die mens wat te oud geword het en as't ware as uitskot, uit die samelewing gewerk moet word.
295
In "Afbraak"
(TV,
64)
word die stof.
eens
sierlike
gebou
afgebreek
Pretorius toon in "Oud word"
en
(A, 59)
word
dit
weer
hoe die algehele
bedrywigheid in die huishouding die wegwerk van vullis is, asof
hulle
uitskot
daardeur die
is,
wil besweer.
feit
dat
Hulle
hulle
self
die
tyd is uitgedien
lewe
se
en hulle
moet eersdaags plek inruim vir die wat nuttig / diensbaar kan wees. 12.
Die interaksie met die milieu word beperk tot die noodsaaklikste
wat
die buitewereld betref.
Oorlewing binne
die
bewoonde ruimte word die strewe. 13.
Die omgewing word gevaarlik en vyandig.
Mobiliteit
is
1
n
probleem. Die tuiste word dus die enigste toevlug. 14.
Memoirs, outobiografiee, portrette wat geskilder moet word, is uitvloeisels van die ouderdom en bewys van
15.
Onthegting is wat
geld
1
vir
1
n lewe.
n moeilike maar noodsaaklike losmakingsproses alle
verantwoordelikhede
en
verbintenisse
sowel as die lewe self. Dit begin met die beroep/aftrede en eindig 16.
met die dood.
Daar word gepoog om perspektief op die ouderdomservaring te verkry,
die
positiewe daarvan
te verwoord,
maar
dit
weeg
moeilik op teen die aftakeling. 17.
Die
ouderdomskodes
word
in gedig-
en bundeltitels
weer-
spieel. 18.
Dis oorwegend reis-,
seisoens-,
weers,
tyd-,
vuur-,
lig-,
danker- en watermetafore wat voorkom. 19.
Jukstaponering, teenstelling en die
paradoks word benut om
dit wat is en was teen mekaar op te weeg. 20.
Ironisering moet perspektief op die ouderdom gee.
21.
Gedigte is oor die algemeen korter as in die v roeer bundels.
296
Kwatryne kom by al drie voor. 22.
Vryheid ten opsigte van die digvorme
is
opvallend.
Die
veelbenutte sonnetvorm verdwyn heeltemal 1n Eybers se laaste bundels. Sportgedigte word gestalteverse by Van Heerden. 23.
Tematies bly die digters getrou aan die temas wat kenmerkend van hulle digkuns was.
Tog is daar
1
n klemverskuiwing,
1
n
vergeesteliking. 24.
Gestereotipeerde ouderdomsverwysings
is
afwesig.
Alhoewel
daar groat ooreenstemming is in die gerontologiese kodes wat in die gedigte vergestalt word,
beskou elkeen van die dig-
ters hulle biografiese ervarings
en die aanpassings wat dit
verg op 25.
n persoonlik-kenmerkende manier.
1
Deur humor kan die sprekers die ontsetting van die aftakeling in oenskou neem en daaroor triomfeer. gedigte
is
ouderdom
daar
word
geen
humor
afskuwelik
en
In Pretorius se
selfironie
obj ektief
geskets.
nie,
maar
die
Alhoewel
die
"kyk" na die ouderdom verskil, word die aftakeling juis deur die
benoeming
aanvaarbaar
daarvan,
gemaak.
deur
Pretorius
dit is
onder soms
woorde byna
te
banaal
bring, in
sy
aanbieding soos in die kwatryn uit Amper postuum (1995:55):
Later jare Venus 1 n vet ou vroutjie met skottelgoed en sloppei Apollo 1 n krom outjie wat troos soek in sy doppe. 6.3
BEVINDING
Die slotsom waartoe
1
n mens kom, is dat die latere poesie van di e
bespreekte digters distinktief gerontologies van aard is. Elkeen
297
van die betrokke digters se werk vertoon, koderaamwerk van die gerontologie
binne die omvattende
'n unieke en eiesoortige han-
tering van die ouderdom.
Van Heerden en Eybers
toon
in bundel...:
en gedigtitels
aan
dat
ouderdom en die stryd teen, maar ook aanvaarding van die aftakelingsproses by hulle
voorop staan.
By Pretorius is dit nie die
geval met die bundeltitels nie, maar wel met die gedidgte. Oud, ouetehuis,
siekwees,
geriatries
en gerontologie
lS
1
n
paar van
die woorde in gedigtitels wat die leser dadelik op die hoede stel vir gerontologiese kodes.
By Van Heerden is die slopingsproses ontredderend en die oorsaak van noodgedwonge aanpassings, in
1
n sekere sin
1
inperking en onthegting.
Dit word
n retrogressie waardeur die dood hom weer in
embrionale waters sal besorg. met ongeskondenheid,
Jeugherinneringe wat gepaard gaan
heelheid en vryheid van optrede,
kom oor-
vloedig voor. Andersyds maak hy gereed vir die "tyd van verhuising" wat in
1
n sekere sin reeds besig is om voltrek te word met
soveel aanpassings en die ervaring van die wereld ui t
1
n ander
(rystoel) hoek. Dit plaas hom weer op gelyke ruimtelike (oog)vlak met 'n kind en sorg vir herbelewing en verwondering.
By Eybers is daar nie verset nie, maar aanvaarding van die ouderdom
as
1
n
lewensfase
met
bepaalde
voor-
herinneringe bewaar gebeure sodat dit kan
word.
Die
gedigte
daaglikse moeisame tog lei
maniere
probeer
om
word van te
amper 1
1
n
en
nadele.
na willekeur
Sy
besef
teruggeroep
j oernaal verslag
van
die
n ou en sieklike mens wat op aller-
oorleef
298
en
elke
lewende
dag
op
sy
baadjie te takseer en daarby aan te pas. Verwondering v ir hierdie lewensfase bly nie uit nie.
In S.J. Pretorius se gedigte word die liggaamlike aftakeling kru, en a f stootlik
en die
liggaamlike verwording verdierlik voor-
gestel. Kleurloosheid kenmerk die bejaarde lewe. Magtel o osheid is die gevolg van die aftakeling en ouderdomskwale
en word
1
n afwag
op die dood. Die ou mens is ontuis en onwelkom in sy wrede, vyandige ingeperkte ruimte. Dit maak hom depressief om die aftakeling by ander so waar te neem. Aan die ander kant is die gedigte waar die digter / spreker aan die woord is die aanpassing van j aarde
in
sy verkleinde
milieu,
die
rustiger
samesyn
n
be-
met
die
1
eggenoot en die afwag op en uitsien na die aand / rus / slaap / d o od. Dis
slegs die objektiewe waarneming v an ander ou mense wat
skrikwekkend is. Miskien hou die ouetehuis en siekeboeg
1
so
n beson-
dere verskrikking vir die digter in, daarom dat dit in kru reele terme verdig word.
Ook Van Heerden se
spreker in sy ouetehuis
gedig ("Ouetehuis", N,13 ) weier om oor dieselfde kamas sy ouetehuismakkers geskeer te word. Hierdie persepsie bewys dus ook dat geen mens wil erken dat hy so oud soos
1
n ander is nie, dat "ou"
mense ouer as die waarnemer is.
Wanneer
1
n
mens
wanhoop
( 1. 7. 5. 1)
wanhoop
en
Erik in
uitgebl y
ag
bitterheid
gevolg kan wees van wat
Erikson
het.
1
neem,
wat
teorie
wonder
Pretorius
1
v an n
se
integrasie
mens
of
gedigte
die
v ersus i ntense
kenmerk,
di e
n teleurstelling oor erkenning en beloning
Hierdie
laaste jare of die ouderdom sigte word.
se
teleurstelling 1
lei
daartoe
dat
di e
n wanhoopserv aring sonder v o oruit-
Veral omdat Pretorius,
2 99
van hierdie bestudeerde dig-
ters,
die
mees
uitgesproke
Christelike
ewigheidsperspektief
openbaar, is dit amper skokkend om die troostelose wanhoop
in sy
werk waar te neem.
Daar is dus
'n duidelike verskil in die waarneming van ander se
veroudering en die belewing van die eie oud word. Die waarneming skok soms, maar die persoonlike ervaring word verwerk. Dit sluit aan by De B.eauvior (hoofstuk 1:15) en Woodward (hoofstuk 1:13) se siening dat die mens
sy eie veroudering nie
in dieselfde mate
ervaar as by ander nie. Die vrees dat hy dieselfde tragiese geval as ander ouer mense sal word,
bestaan wel en daarvan getuig die
objektiewe ouderdomswaarnemings.
Opvallend by al drie die digters is die klem op die universele aard van gerontologie.
Aan die een kant kan dit vir die spreker
tot troos wees dat hy/sy nie alleen hierdie ongemak verduur nie. Andersyds betrek di t
die leser en toon aan dat niemand hieraan
kan ontsnap nie.
6.4 GEVOLGTREKKING
Die herkenning van die gerontologiese kodes sal dit moontlik maak om dit in die werke van ander kunstenaars te onderskei.
Dit wil
voorkom dat
sy
wanneer
'n bej aarde
outeur
nog aktief
in
kuns
bedrywig is, gerontologie daarin weerspieel word. Die Nederlandse digters A.
Roland Holst en Karel Jonckheere het albei negentig
jaar oud geword, hulle werk.
was produktief en hierdie kodes is algemeen in
Soos reeds aangedui,
kom die gerontologiese kodes
in sekere bundels van T.T Cloete voor, maar is heeltemal afwesig
300
in sy laaste bundel.
Daar kan nie sander meer aanvaar word dat alle ouer kunstenaars in die gerontologiese modus sal werk nie. Waar die ouderdom ter sprake is en selfs met die matrys van gerontologiese kodes,
sal
van
kan
hierdie
eienskappe
moontlik
in
hulle
werke
nagespeur
word. Die koderaamwerk behoort die leser in staat te stel om die gerontologiese tekste korrek te kan dekodeer.
In die Afrikaanse letterkunde is daar 'n toename van tekste deur ouer skrywers en digters. Dit alleen is nog geen kwalifikasie vir 'n gerontologiese teks nie. Bejaarde hoofkarakters verwerk hulle ouderdom binne die romanopset. Elsa Joubert het dit ook weer ln haar
jongste
Rennie
roman,
Aucamp
Die
verwerk
reise
aftrede
van
en
Isabelle,
veroudering
(1995) in
bewys,
sy
en
j oernaal
(Kladboek),
Gekaapte tyd (1996) . In die poesie is die verskynsel
met
studie
hierdie
aangetoon.
literere werke benut
word,
Dat
gerontologiese
kodes
kan nie verder ontken word
ln nie
die en
daarom bied hierdie studie die raamwerk vir die lees van sodanige poesietekste.
Die bestudeerde digters in hierdie studie, werk van ander ouer digters,
asook si tate ui t
die verwysings na
'n groot aantal
moderne tekste uit verskillende subgenres toon dat daar voldoende tekste in hierdie kader val, kaanse wees.
letterkunde
van
Met die studie
subgenre
'n
reeds
sodat daar in die Afri-
gerontologiese
subgenre
sprake
is bewys gelewer dat daar wel deeglik
gerontologiese
poesie
in
(h)erken kan word.
301
die
die
Afrikaanse
kan 'n
letterkunde
Die waarde en nut van hierdie studie le ook daarin dat dit verbande tussen ander wetenskappe kan le. In die bestudering van die poesie, en die opstel van
1
n gerontologiese kodemodel, moes daar
ook van ander dissiplines gebruik gemaak word, die
gerontologie,
maar
ook die
sielkunde
en
byvoorbeeld van
sosiologie.
Omdat
skrywers en digters wat sensitiewe waarnemers is hulle ervarings en omwereld bewustelik en intuitief beleef en bespieelend representeer,
kan die letterkunde as ryk bron in die sielkunde benut
word. Uit die gerontologiese representasie, maar ook haplografering van ouderdom
sou oorsake en verklarings
vir gedragspatrone
en algemene verskynsels bestudeer kon word.
Soos beoog,
is die manifestasies van die ouderdom in die Afri-
kaanse digkuns bestudeer met behulp van geselekteerde digters.
1
n
Gerontologiese koderaamwerk is geformuleer waarvolgens ook ander kunstenaars
se
werk gelees
of bestudeer kan word,
aangetoon dat daar voldoende tekste is om na
1
en daar
is
n gerontologiese
subgenre in die Afrikaanse letterkunde te verwys.
Duidelik het dit geblyk dat veroudering
1
n pad is wat elkeen na
sy eie aard loop en die ouderdom uiteindelik word,
" 1 n Tydverdryf" :
Blindelings verdryf ek die tyd oorwegingloos losgeraak uit die nag se vergetelheid van reeds ontoereikende duur: om 1 n limbusgebied oop te woel waar beelde van vroeer rondspoel en saamtros om patroontjies te maak wat die tyd na sy peetjie stuur en my oormatig verheug, dis al waarvoor ek nog deug. (Eybers, 1996:18) 302
1
n afwag op die dood
7. SYNOPSIS: GERONTOLOGICAL CODES IN AFRIKAANS POETRY
Ageing is
a modern phenomenon due to civilisation.
But man
is
denying his personal ageing and therefore tends to ignore it.
The aims and objectives of this study were to determine gerontological codes in order to supply the reader with the means to interpret
and receive
the
message without
the
disturbances
of
stereotyping and ignorance.
Because we deny old age and approaching death until it confronts us, we have to come to terms with both old age as well as death. Only by admitting our personal ageing and death would that possible.
Society and culture
are largely responsible
be
for the
attitude about ageing.
11
As people grow older they tend to take their youth with them if it were a precious possession not to be left behind 11
as
(Wood-
ward,
1991:6) and therefore old age is pushed ahead. People will
label
11
death
old 11 only those persons who are older than they are.
and
old
age
are
denied until
it
becomes
impossible
ignore the facts. To the observer old age is degrading, of decline,
deterioration,
world,
environment
shrinks
decay and being repulsive to others.
and
instead of
they are restricted to their homes,
themselves
and
from
their
to
a period
The elderly are isolated in old age homes and hospitals. total
Both
world.
Denial
entering
the
Their
outside
observing from within of
ageing
results
in
ignoring the gerontological codes eminent in ourselves.
To identify gerontological codes and define a 303
codal
framework,
three older poets, namely Ernst Van Heerden, Elisabeth Eybers and S.J. Pretorius were identified. It was obvious that in the poetry of their later years they became concerned with the hardships of ageing and approaching death.
Gerontological
1.
codes identified, were the following:
Biological codes portraying deterioration, decay and retrogression, chronical diseases and biological vulnerability.
2.
Social disengagement is a major code.
The process starts
with retirement and is completed at death ahd include all social relationships. 3.
The environmental code refers to the shrinked milieu.
Immo-
bility and fear of the hostile exterior are the causes of their restriction. 4.
Memories, memoirs, biographies, photos, portraits and works of art
5.
have to proof the existence of a human being.
Loneliness,
inactivity,
disillusionment,
rejection
and
insomnia are gerontological codes. 6.
Death and the aftermath of death and immortality are important codes.
7.
Gerontological metaphors used are time and season related. Life is seen as a day or year, evening and autumn refers to old age and night and winter are the time of death.
Other
metaphors are travel related. Life is the road travelled by using Rivers,
all
kinds
bridges
of
and boats
from life to death. emptied towards
transport. are
Death
is
sometimes
the
destination.
used 1n crossing
The body is compared to a jug which is
death.
Mirrors
304
are necessary to
recognise
the personal ageing. 8.
Gerontological codes are reflected in titles of poems and collections.
9.
Irony, satire and antithesis are often used.
Old age is a period that
causes anxiety and fear. The results of
these feelings are denial and repression of the very subject of ageing and old age.
The western culture's representation of old
age is predominantly negative. Therefore the reception of gerontological works of art will be affected. study,
it
should
With the aid of this
be possible to recognise
codes and decode the text.
305
the gerontological
