8 Grzegorz Wałęga

GOSPODARSTWA DOMOWE A PROCES GLOBALIZACJI. WYBRANE PROBLEMY 8.1. WPROWADZENIE Globalizację można uznać za jeden z głównych czynników kształtujących współczesne procesy gospodarcze. Postępująca liberalizacja i integracja rynków, wspomagana osiągnięciami rewolucji technicznej, kształtuje nowe jakościowo otoczenie polityczno-gospodarcze. Światowy system gospodarczy staje się przy tym coraz bardziej złożony i skomplikowany. Konsekwencją tego zjawiska jest zmiana zachowań podmiotów rynkowych – nie tylko przedsiębiorstw, ale także gospodarstw domowych. W przypadku Polski o właściwym uczestnictwie w międzynarodowej współpracy gospodarczej, politycznej, naukowej, kulturalnej i społecznej można mówić dopiero od końca lat 80. XX w. Ostatnie dekady dla polskich gospodarstw domowych to okres nowej rzeczywistości społeczno-ekonomicznej. Do czynników, które wpływają na ich zachowania, należą globalizacja i integracja europejska. Ponadto na ten proces nakłada się szybki postęp techniczny, który zmienia cechy współczesnej konsumpcji. W niniejszym rozdziale zaprezentowane zostaną, na podstawie literatury przedmiotu, główne tendencje zmian zachowań konsumpcyjnych gospodarstw domowych. W powyższym kontekście zasadne wydaje się dokonanie analizy zmian w zachowaniach gospodarstw domowych w warunkach globalizacji i od-

172

powiedź na pytanie, czy i w jakim stopniu proces globalizacji zmienił strukturę konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce. Odrębną kwestią, która zostanie poddana analizie, są zmiany wyposażenia gospodarstw domowych w Polsce w wybrane dobra trwałego użytku, zwłaszcza w kontekście postępu technicznego ostatnich lat. Z procesem globalizacji należy powiązać także rozwój internetu, w związku z tym istotne wydaje się rozpoznanie wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych przez gospodarstwa domowe w Polsce.

8.2. GOSPODARSTWO DOMOWE JAKO PODMIOT PROCESU GLOBALIZACJI Termin „globalizacja” pojawia się często w dyskusjach o kierunkach ewolucji gospodarki światowej w ostatnich dwóch dekadach. Pomimo że proces ten ma olbrzymi wpływ na zmiany zachodzące w wymiarze ogólnoświatowym, brak jest jego jednolitej, powszechnie uznawanej definicji. Wynika to głównie z dynamiki, złożoności i wielopłaszczyznowości tego zjawiska. Mamy więc właściwie do czynienia z wieloma globalizacjami, ponieważ odnoszą się one do funkcjonowania cywilizacji ludzkiej w kilku płaszczyznach: gospodarczej, informacyjnej, kulturowej, politycznej i ekologicznej. Globalizację określa się zatem jako kompresję czasu i przestrzeni, erozję granic i zniesienie barier geograficznych w przepływie towarów, usług, kapitałów, inwestycji, technologii i informacji, rozciąganie działalności ekonomicznej ponad granice, przyspieszenie globalnych interakcji, intensyfikacja powiązań międzynarodowych, pogłębianie współzależności. W literaturze przedmiotu w definicjach pojęcia globalizacji akcentuje się szczególnie kwestie zmiany warunków działania gospodarki światowej w jej wyniku – zdarzenia i procesy w jednej części świata mają znaczenie dla indywidualnych podmiotów i społeczeństw w odległych częściach globu. Cechy współczesnego etapu globalizacji wyraźnie wskazują na złożoność i wielowymiarowość tego procesu. Jest to także główną przyczyną braku wyodrębnienia przez badaczy jednej, charakterystycznej cechy analizowanego zjawiska. Należy podkreślić, że procesów globalizacji nie można sprowadzić do jednej siły, która je napędza. Pełne ich wyjaśnienie wymaga uwzględnienia powiązanych ze sobą sił politycznych, gospodarczych, technologicznych, ekologicznych, psychologicznych i innych. Nie istnieje więc jedna siła sprawcza globalizacji,

173

trudno jest również ustalić początek tego zjawiska1. Co więcej, czynniki uznawane za determinanty procesu globalizacji są jednocześnie jej efektami. Globalizację uznaje się za proces o nieokreślonym rezultacie, a trajektoria jego przebiegu jest zależna także od zjawisk przeciwstawnych, pojawiających się równocześnie w środowisku międzynarodowym i wewnętrznym państw2. Wśród najważniejszych podmiotów gospodarczych świata i głównych uczestników procesu globalizacji, obok tradycyjnie postrzeganych w tym kontekście państw, znajdują się korporacje międzynarodowe. Zestawienie podmiotów zaangażowanych w proces globalizacji przedstawiono na rys. 8.1.

Organizacje supernarodowe

Parlamenty i rządy krajowe

Społeczności i samorządy lokalne

Ugrupowanie integracyjne

Mass media

PROCES GLOBALIZACJI

Gospodarstwa domowe

Banki i instytucje finansowe

Ośrodki naukowe

Małe i średnie przedsiębiorstwa

Korporacje transnarodowe

Rys. 8.1. Interesariusze (stakeholders) procesu globalizacji Źródło: S. Flejterski, P. Wahl, Ekonomia globalna. Synteza, Difin, Warszawa 2003, s. 59.

Według R. Piaseckiego większość ekonomistów reprezentuje pogląd, że korporacje transnarodowe są jedną z głównych sił sprawczych globalizacji3. Korporacje transnarodowe są głównymi agentami globalizacji i ich znaczenie w handlu 1 M. Pietraś, Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej [w:] Oblicza procesów globalizacji, red. M. Pietraś, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002, s. 42. 2 Ibidem, s. 43. 3 R. Piasecki, Rozwój gospodarczy a globalizacja. Ekonomia rozwoju w zderzeniu z rzeczywistością, PWE, Warszawa 2003, s. 76.

174

światowym, globalnej produkcji oraz światowym potencjale technologii stale rośnie4. Przejęły one w znacznym stopniu funkcje alokacji zasobów, wcześniej znajdujące się w gestii agencji państwa lub rynków. Ważną rolę w procesie globalizacji odgrywają rządy krajów wysoko rozwiniętych5. Nie prowadzą one bezpośredniej działalności gospodarczej, ale poprzez politykę gospodarczą i zagraniczną tworzą warunki sprzyjające tak samemu procesowi globalizacji, jak i innym podmiotom w analizowanym procesie. Do grona interesariuszy procesu globalizacji zaliczyć należy także gospodarstwa domowe. Są one zaangażowane w ten proces od strony zarówno popytowej, jak i podażowej. Udział tej grupy podmiotów w tym procesie ma jednak odmienny charakter. Wynika to z kilku przyczyn. Z uwagi na rozproszenie gospodarstw domowych ich rola we współczesnych procesach globalizacji jest ograniczona, ponieważ pojedyncze jednostki mają znikomy wpływ na kształtowanie się procesów gospodarczych we współczesnym świecie. Dobitnym tego przykładem jest stale rosnąca rola instytucji finansowych, będących przecież w ostatecznym rozrachunku własnością gospodarstw domowych. Powoduje to, że rozproszone gospodarstwa domowe nie mają realnego wpływu na działania głównych podmiotów procesu globalizacji – korporacji międzynarodowych. Również wpływ gospodarstw domowych na rządy krajów jest silnie ograniczony poprzez funkcjonujący w większości państw model demokracji pośredniej. Gospodarstwa domowe odgrywają istotną rolę w globalnej podaży czynników wytwórczych. O ile współcześnie przepływy kapitałów i technologii są właściwie niczym nieograniczone, o tyle przepływy pracy (siły roboczej) są w dalszym ciągu w dużej mierze utrudnione. Wynika to zarówno ze specyfiki tego czynnika wytwórczego (choćby barier językowych), jak i z występujących ograniczeń w swobodnym przemieszczaniu się ludzi. Zakres migracji zwiększa się stopniowo, choć nie ma on tak żywiołowego charakteru jak np. międzynarodowe przepływy kapitału. Warto przy tym pamiętać, że czynnik wytwórczy w postaci pracy stanowi najważniejszy zasób każdego gospodarstwa domowego. Ma to kapitalne znaczenie dla samego procesu globalizacji – uniemożliwia gospodarstwom domowych pełne uczestnictwo w tym procesie, a tym samym czyni go niekompletnym. Z drugiej strony należy pamiętać, że postęp techniczny umożliwia wykonywanie niektórych rodzajów pracy na odległość (telepraca). Jako drugi aspekt należy rozważyć udział gospodarstw domowych w globalnym rynku dóbr i usług. Postępująca globalizacja działalności gospodarczej 4

B. Liberska, Globalizacja – próba racjonalnego podejścia, „Nowe Życie Gospodarcze” 2001, nr 2, s. 5. 5 A. Müller, Globalizacja – mit czy rzeczywistość?, „Bank i Kredyt” 2003, nr 5, Dodatek Globalizacja od A do Z, s. 15.

175

i przemiany techniczno-ekonomiczne powodują zmiany w zachowaniach i wzorach konsumpcji gospodarstw domowych. Poniżej omówione zostaną główne cechy konsumpcji i zmiany zachowań gospodarstw domowych obserwowane w ostatnich latach6. Ekologizacja konsumpcji. Przejawia się w oszczędnym i racjonalnym wykorzystaniu dóbr konsumpcyjnych oraz unikaniu konsumpcji tych dóbr, których produkcja wymaga dużej surowcochłonności, lub takich, w wyniku których powstają groźne odpady. Zwiększenie świadomości ekologicznej członków gospodarstw domowych powoduje wzrost zainteresowania konsumpcją żywności pochodzącej z ekologicznego rolnictwa (biożywność i zdrowa żywność), jak również produktami wytwarzanymi z naturalnych materiałów7. Konsumpcja etyczna. Konsumenci świadomie rezygnują z zakupów dóbr wytwarzanych w sposób nieetyczny (niehumanitarna hodowla zwierząt, niewolnicza i nisko opłacana praca ludzi, w tym dzieci). Dotyczyć to może także usług, np. finansowych – funduszy etycznego inwestowania, które działają zgodnie z zasadami socially responsible investing8. Serwicyzacja konsumpcji. Współcześnie obserwowane jest zwiększanie znaczenia sektora usług w gospodarce. Proces ten wynika w dużej mierze z postępu technicznego (komplementarność usług wobec dużej grupy dóbr materialnych), pogłębiania się technicznego podziału pracy oraz substytucji niektórych dóbr usługami (np. usługi restauracyjne). Na zjawisko serwicyzacji konsumpcji nakłada się ogólny postęp cywilizacyjny i kulturowy (wzrost świadomość i znaczenia dla konsumentów edukacji, ochrony zdrowia, turystyki, ubezpieczeń i usług finansowych), a także procesy demograficzne (starzenie się społeczeństw). Domocentryzacja konsumpcji. Następuje stopniowe przenoszenie konsumpcji do domu z różnego rodzaju instytucji publicznych (np. teatr, filharmonia) za sprawą coraz to lepszego wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku (telewizory, sprzęt hi-fi). Proces ten wzmagany jest przez gwałtownie rozwijające się elektroniczne sposoby komunikacji międzyludzkiej (telefonia mobilna, internet). To z kolei wywołuje zmiany w miejscu i sposobie zaspokajania potrzeb (np. e-learning, telemedycyna, bankowość elektroniczna). Homogenizacja i skłonność do naśladownictwa. Rozszerzeniu ulega globalny rynek konsumenta oraz rynek światowych produktów i marek. Niektóre segmenty rynków towarowych stają się homogeniczne w wymiarze światowym i oferują produkty podobne pod względem standardów i użyteczności (elektroni6 C. Bywalec, Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 137–163. 7 Zob. też G. Antonides, W.F. van Raaij, Zachowanie konsumenta. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 506–521. 8 Plany utworzenia takiego typu funduszu inwestycyjnego w Polsce ma TFI SKOK – szerzej zob.: T. Borkowski, Bezgrzeszne inwestycje, „Gazeta Bankowa” 2008, nr 21.

176

ka, komputery, samochody, fast food). Dzieje się tak dlatego, że coraz więcej towarów wytwarzanych w poszczególnych krajach stanowi przedmiot wymiany handlowej9. Intensywna i masowa turystyka oraz szybki przepływ informacji przyspiesza procesy homogenizacji, ponieważ ułatwia wymianę wzorców zachowań i stylu życia pomiędzy różnymi kulturami. Dlatego też wśród głównych aspektów globalizacji wymienia się procesy ujednolicania i unifikacji potrzeb, upodabniania się wymagań nabywców i preferencji na świecie10. Następuje to właściwie we wszystkich wzorcach konsumpcji niezależnie od rozpatrywanego przekroju społeczno-ekonomicznego lub geograficznego. W związku z postępującym procesem ujednolicania się gustów, potrzeb, preferencji, wymagań i wzorów konsumpcji dokonuje się tzw. proces macdonaldyzacji11. Wirtualizacja konsumpcji. Zaspokojenie potrzeb odbywa się w coraz większym zakresie za pośrednictwem elektronicznych środków przekazu (internet, telewizja). Jednocześnie następuje kreowanie i wzrost znaczenia świata wirtualnego – rozdwojenie życia ludzi na świat rzeczywisty i wirtualny. Przemiany obyczajów. Odnoszą się one nie tylko do sfery konsumpcji, ale również do gospodarowania wolnym czasem. Następuje indywidualizacja zachowań konsumpcyjnych, co wyraża się odchodzeniem od kolektywnej konsumpcji (również w ramach rodziny) i postępującą jej domocentryzacją. Jednocześnie w związku z kompresją czasu konsumenci w coraz większym stopniu zainteresowani są gotowymi produktami konsumpcyjnymi. W sferze społecznej globalizacja pozwoliła na emancypację ekonomiczną młodzieży i osób starszych oraz zmianę modelu rodziny. W ostatnich latach obserwowane jest zanikanie tradycyjnego podziału ról na męskie i kobiece. Ponadto upodobniają się style życia różnych grup wiekowych i społecznych. Ekokonsumpcja i konsumpcja etyczna są jednak ciągle zjawiskami marginalnymi. W skali globalnej dotyczą prawie wyłącznie gospodarstw domowych w krajach wysoko rozwiniętych12. Pozostałe omówione tendencje w modelach konsumpcji gospodarstw domowych właściwie stale się pogłębiają. Należy także podkreślić, że omówione powyżej przemiany w modelach konsumpcji gospodarstw domowych oddziałują na pozostałych interesariuszy procesu globalizacji. Wynikiem tego jest modyfikacja zachowań przedsiębiorstw i in9

Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, PWE, Warszawa 2002, s. 28. A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 31. 11 Zjawisko to określane jest też jako „kalifornizacja potrzeb” lub „westernizacja” (definiowana w Słowniku języka polskiego PWN jako przejmowanie wzorców kulturowych, ekonomicznych i politycznych z Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych). Szerzej o zjawisku macdonaldyzacji zob. też: S. Flejterski, P. Wahl, op. cit., s. 26–28 oraz G. Ritzer, McDonaldyzacja społeczeństwa, Muza, Warszawa 1999. 12 Por. C. Bywalec, op. cit., s. 138–139. 10

177

stytucji finansowych, które starają się wypełnić pojawiające się nisze rynkowe (np. ekologiczne rolnictwo, bankowość elektroniczna, ubezpieczenia direct). Gospodarstwa domowe można uznać za ważne podmioty procesu globalizacji. Ich udział w analizowanym procesie należy rozpatrywać przede wszystkim w kontekście zmian we wzorcach popytu konsumpcyjnego, które wynikają z głównych cech (sił) procesu globalizacji. Tym samym zachodzi sprzężona zwrotnie interakcja pomiędzy gospodarstwami domowymi a pozostałymi interesariuszami procesu globalizacji. Pogłębia ona i przyspiesza dalsze przemiany gospodarki światowej. Należy zastrzec, że choć proces globalizacji dotyczy współcześnie niemal każdego gospodarstwa, to jego rola, jako pojedynczego podmiotu, globalnej gospodarki jest znikoma. Dopiero zmiany modelu zachowań całej tej grupy podmiotów (gospodarstwa domowe ujmowane łącznie) mają wymierne znaczenie dla funkcjonowania rynków.

8.3. PRÓBA POMIARU WPŁYWU PROCESU GLOBALIZACJI NA ZACHOWANIA GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE 8.3.1. UWAGI OGÓLNE Określenie wpływu procesu globalizacji na gospodarstwa domowe jest tak samo trudne, jak określenie stopnia zglobalizowania przedsiębiorstw. Wynika to – o czym była mowa na wstępie – z braku jednej akceptowalnej definicji zjawiska globalizacji oraz jego złożoności. Dodatkową komplikacją jest to, że proces globalizacji występuje w wielu aspektach równocześnie oraz przebiega ze zróżnicowaną siłą i w różnych kierunkach. Analizy procesu globalizacji można dokonać w skali całej gospodarki (ujęcie makroekonomiczne), jak również z poziomu podmiotów rynkowych – przedsiębiorstw, gospodarstw domowych (ujęcie mikroekonomiczne). Do badania zachowań gospodarstw domowych i wpływu na nie procesu globalizacji można wykorzystać różne metody i techniki badawcze. Najważniejsze jest jednak ustalenie zestawu parametrów (wskaźników) samego procesu globalizacji oraz sposobu pomiaru jego implikacji13.

13 Por. Zachowania podmiotów rynkowych w warunkach globalizacji, red. M. Malinowska, B. Kucharska, PWE, Warszawa 2006, s. 44–45.

178

Do określenia wpływu procesu globalizacji na gospodarstwa domowe w Polsce posłużono się wskaźnikami obiektywnymi, które pozwoliły opisać zmiany wzorców konsumpcji gospodarstw domowych. Wśród nich znalazły się: poziom wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku oraz wydatki na transport, łączność i edukację. Ponadto dokonano analizy wpływu internetu na model zachowań gospodarstw domowych. Poniżej zaprezentowane zostaną wybrane aspekty procesu globalizacji w kontekście zmian zachowań gospodarstw domowych w ostatnich latach.

8.3.2. ZMIANY POZIOMU WYPOSAŻENIA GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE Z globalizacją nierozerwalnie wiąże się postęp techniczny. Wpływ zmian technicznych na gospodarstwa domowe w Polsce można prześledzić na podstawie zmian poziomu ich wyposażenia w dobra trwałego użytkowania (tabela 8.1). W latach 1994–2006 można zaobserwować stopniowe doposażenie gospodarstw domowych w nowe, nieużywane dotąd sprzęty. W ostatnich latach wśród wyposażenia polskich gospodarstw domowych pojawiły się m.in. odtwarzacze DVD, telefony komórkowe, komputery osobiste z dostępem do internetu. Warto przy tym zauważyć, że za dynamicznymi zmianami nie zawsze nadąża Główny Urząd Statystyczny, który przeprowadza badania budżetów gospodarstw domowych i warunków ich życia. Skutkiem tego było np. rozpoczęcie badania dotyczącego wyposażenia gospodarstw domowych w telefony komórkowe dopiero w 2003 r., kiedy to już blisko połowa gospodarstw domowych posiadała telefon komórkowy. Równocześnie w badanym okresie gospodarstwa domowe dokonywały zamiany urządzeń na nowocześniejsze i bardziej zaawansowane. I tak, można zaobserwować spadek poziomu wyposażenia gospodarstw domowych w magnetowidy (odtwarzacze wideo), odbiorniki radiofoniczne, pralki i wirówki elektryczne. Sprzęty te zastępowane są stopniowo przez automaty pralnicze (pralka automatyczna), odtwarzacze płyt kompaktowych i DVD oraz zestawy do odbioru, rejestracji i odtwarzania dźwięku (wieża). Zwiększenie poziomu wyposażenia w sprzęt RTV wskazuje na zidentyfikowaną wcześniej domocentryzację konsumpcji. Gospodarstwa domowe w coraz większym zakresie korzystają z domowych centrów rozrywek (kino domowe, telewizja kablowa i satelitarna, zestawy audio, komputery, internet). Jest to również dowód na współczesną wizualizację i fonizację kultury oraz rosnącą rolę mass mediów14. 14

Zob. C. Bywalec, op. cit., s. 155–157.

179

Szersze otwarcie gospodarki polskiej na świat w latach 90. XX w. zwiększyło presję na kreowanie nowych potrzeb, a także na skłonność do naśladownictwa. W gospodarstwach domowych w coraz większym zakresie w ostatnich latach korzysta się z kuchenek mikrofalowych, zmywarek do naczyń czy komputerów osobistych. Wynika to głównie z tego, że w związku z „kurczeniem się” czasu konsumenci coraz częściej wybierają gotowe produkty, aby zwiększyć ilość wolnego czasu. Pomagają im w tym nowoczesne urządzenia AGD (zmywarki, odkurzacze elektryczne, pralki automatyczne, roboty kuchenne). Tabela 8.1. Wyposażenie gospodarstw domowych w wybrane dobra trwałego użytkowania w latach 1994–2006 (w %) 1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

Automat pralniczy

Wyszczególnienie

58,7

63,1

67,9

70,9

75,5

77,3

82,8

Chłodziarka

97,1

97,4

98,0

97,3

98,0

97,7

98,2 29,5

Drukarka

×

×

×

×

×

22,7

Kamera wideo

1,6

1,9

2,7

3,8

4,8

5,1

6,3

Komputer osobisty

7,3

7,5

10,2

14,3

22,8

32,9

43,7

w tym z dostępem do Internetu

×

×

×

5,1

10,7

16,9

28,4

Kuchenka mikrofalowa

3,4

6,9

11,2

17,0

23,4

28,6

38,0

47,5

52,4

55,8

53,6

53,5

47,6

43,1

6,2

5,0

4,3

3,9

3,7

3,1

3,7

75,5

72,0

62,8

58,1

53,3

55,2

59,4

Magnetowid (odtwarzacz wideo) Motocykl, skuter, motorower Odbiornik radiofoniczny Odbiornik telewizyjny (kolorowy)

82,7

89,5

93,9

96,0

97,0

97,6

98,5

Odkurzacz elektryczny domowy

91,3

92,5

92,4

92,4

93,2

92,7

94,2

Odtwarzacz DVD

×

×

×

×

×

11,7

31,4

Odtwarzacz płyt kompaktowych

×

×

7,9

9,4

9,5

7,8

12,4

Pralka i wirówka elektryczna

64,2

58,5

51,7

44,0

37,1

31,1

24,6

Rower (bez dziecięcego)

53,3

54,6

57,6

60,1

62,6

61,8

62,5

Samochód osobowy

39,0

41,3

44,5

47,2

47,5

46,0

49,5

Telefon komórkowy

×

×

×

×

×

54,0

73,1

Urządzenie do odbioru telewizji satelitarnej (w tym TV kablowa)

25,7

31,7

42,4

48,1

48,9

48,9

48,9

Zestaw do odbioru, rejestracji i odtwarzania dźwięku (wieża)

×

×

28,2

34,5

41,5

42,3

44,1

Zmywarka do naczyń

0,4

0,7

1,1

1,8

2,8

4,0

6,2

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mały Rocznik Statystyczny 1995–2007, GUS, Warszawa 1995–2007.

Jednocześnie należy zauważyć, że niektórych przemian we wzorcach konsumpcji nie da się uchwycić z uwagi na braki odpowiednich szeregów danych o dużym stopniu szczegółowości. I tak, choć nie ulega wątpliwości, że następuje

180

ekologizacja konsumpcji, brak jest jednak kompletnych danych na poziomie mikroekonomicznym. Część zakupów wyposażenia przez gospodarstwa domowe ma charakter restytucyjny – w ramach danego rodzaju sprzętu obserwować można nie tylko ilościową, ale również jego jakościową poprawę. Mimo że badania dotyczące budżetów gospodarstw domowych w Polsce nie dostarczają takich danych, można założyć, że przynajmniej część wymiany sprzętu wiąże się z aspektem ekologicznym, który odgrywa coraz większą rolę w procesach podejmowania decyzji nabywczych (dotyczy to m.in. chłodziarek i zamrażarek, pralek, samochodów osobowych). Innym istotnym aspektem wymiany dóbr trwałego użytku jest również ich marka (postrzegany przez konsumentów standard)15.

8.3.3. ZMIANA STRUKTURY WYDATKÓW GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE Do określenia wpływu globalizacji na konsumpcję gospodarstw domowych w Polsce wybrano trzy rodzaje grup wydatków, które wydają się silnie skorelowane z tym procesem. Są to wydatki na transport, łączność i edukację. Wiążą się one z rozpoznanymi powyżej cechami (atrybutami) procesu globalizacji: rozwojem nowych systemów komunikacyjnych i informacyjnych, zwiększeniem mobilności ludzi oraz szybkim postępem technologicznym, który wymusza konieczność stałego podnoszenia kwalifikacji. Można zatem założyć a priori, że tego rodzaju wydatki i ich udział w wydatkach ogółem powinny z roku na rok rosnąć. Strukturę wydatków gospodarstw domowych wskazanych powyżej grup wydatków przedstawiono w tabelach 8.2–8.4. Spośród analizowanych grup wydatków najwyższy udział w wydatkach ogółem mają wydatki na transport (od 8% do 9% w analizowanych latach), najniższy zaś wydatki na edukację. Sytuacja ta wynika przede wszystkim z faktu korzystania w większości z nieodpłatnej edukacji, która w Polsce jest dobrem publicznym. Nie jest ona zatem ujmowana w budżetach gospodarstw domowych. Bez względu na rok badania przynależność gospodarstwa domowego do grupy społeczno-ekonomicznej (i związany z nią poziom dochodów) determinuje wysokość ponoszonych wydatków. Najwyższy udział analizowanych grup wydatków w wydatkach ogółem mają gospodarstwa domowe utrzymujące się z pracy 15

We współczesnym marketingu kładzie się nacisk nie na właściwości techniczno-użytkowe, ale na walory symboliczne i psychospołeczne oraz ukryte znaczenia konsumowanych dóbr. Ważną rolę przypisuje się statusowi społecznemu, który nadawany jest konsumentowi z racji użytkowania dóbr. Szerzej zob.: C. Bywalec, op. cit., s. 142, Zachowania podmiotów rynkowych…, s. 83–95 oraz G. Antonides, W.F. van Raaij, op. cit., s. 84–85.

181 Tabela 8.2. Udział wydatków na łączność w wydatkach ogółem według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1994–2007 (w %) Gospodarstwa domowe

a

Rok

Ogółem

pracowników

rolników

pracujących na własny rachunek

emerytówa

rencistówa

1994

1,23

1,30

0,48

2,12

·

·

1995

1,34

1,39

0,53

2,34

·

·

1996

1,44

1,51

0,61

2,34

·

·

1997

1,76

1,87

1,00

2,85

1,78

1,61

1998

2,32

2,43

1,46

3,45

2,27

2,13

1999

2,77

2,86

2,13

3,84

2,65

2,60

2000

3,51

3,67

2,78

4,55

3,25

3,45

2001

4,30

4,54

3,61

5,23

3,99

4,12

2002

4,50

4,78

3,75

5,47

4,13

4,18

2003

4,70

4,87

4,09

5,49

4,35

4,39

2004

4,68

4,91

4,01

7,59

4,43

4,73

2005

5,31

5,47

4,59

6,37

4,86

5,04

2006

5,15

5,31

4,61

5,91

4,69

5,03

2007

5,02

5,09

4,78

5,50

4,75

4,89

do 1996 r. gospodarstwa emerytów i rencistów były wykazywane w publikacjach GUS łącznie

Źródło: obliczenia własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych 1994–2007, „Informacje i opracowania statystyczne”, GUS, Warszawa 1995–2008.

na własny rachunek, najniższy natomiast gospodarstwa rencistów. Udział wydatków na łączność z roku na rok rośnie (tabela 8.2). W przypadku ogółu gospodarstw domowych w 2007 r. udział tych wydatków był wyższy o blisko 3,8 punktu procentowego niż w 1994 r. W grupie rolników można zauważyć najbardziej dynamiczny wzrost udziału wydatków na łączność w wydatkach ogółem, zwiększył się on w analizowanych latach blisko 10-krotnie. Jest to przede wszystkim efekt dynamicznego rozwoju telekomunikacji, a w szczególności upowszechnienia telefonu (w tym także na wsi), a w ostatnich latach telefonii bezprzewodowej (telefony komórkowe, internet). Tendencję wzrostową, z niewielkimi wahaniami, można zauważyć analizując również udział wydatków na transport (tabela 8.3). Największy wzrost udziału tego rodzaju wydatków dotyczy gospodarstw pracowniczych (ponad 2 punkty procentowe w analizowanych latach). Nieznaczny jest natomiast wzrost udziału wydatków gospodarstw domowych na edukację (tabela 8.4). Jej udział w wydatkach ogółem utrzymuje się na podobnym poziomie w całym badanym okresie. W przypadku tych wydatków można jednak zaobserwować pewną prawidłowość – udział wydatków na edukację w wydatkach ogółem nieznacznie rośnie do

182 Tabela 8.3. Udział wydatków na transport w wydatkach ogółem według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1994–2007 (w %) Gospodarstwa domowe

a

Rok

Ogółem

pracowników

rolników

pracujących na własny rachunek

emerytówa

rencistówa

1994

8,02

8,23

8,55

13,79

·

·

1995

7,49

8,11

9,10

11,06

·

·

1996

8,48

9,57

10,31

12,39

·

·

1997

8,04

8,67

9,26

12,15

5,30

4,10

1998

8,66

9,95

8,66

11,60

5,64

4,74

1999

9,29

10,66

10,06

13,46

5,83

4,94

2000

9,94

11,16

10,61

14,16

6,85

4,85

2001

8,78

9,44

11,43

12,16

5,83

4,83

2002

8,55

9,70

10,88

11,36

5,31

5,38

2003

8,92

10,12

8,59

12,22

5,64

5,08

2004

9,07

10,37

10,75

13,51

5,21

5,32

2005

8,91

10,65

9,99

11,20

5,76

4,51

2006

8,77

10,32

11,26

10,76

5,53

4,24

2007

9,32

10,51

10,48

13,50

5,49

4,24

do 1996 r. gospodarstwa emerytów i rencistów były wykazywane w publikacjach GUS łącznie

Źródło: obliczenia własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych…

Tabela 8.4. Udział wydatków na edukację* w wydatkach ogółem według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998–2007 (w %) Gospodarstwa domowe pracowników

rolników

pracujących na własny rachunek

emerytów

rencistów

1,06

1,38

0,77

1,70

0,25

0,52

1,33

1,67

0,97

2,16

0,46

0,65

2000

1,40

1,90

1,10

2,20

0,30

0,70

2001

1,50

2,00

1,10

2,20

0,40

0,60

2002

1,56

2,14

1,06

2,22

0,55

0,66

2003

1,60

2,20

1,18

2,27

0,51

0,66

2004

1,50

2,20

0,99

2,08

0,41

0,61

2005

1,30

1,79

0,96

1,79

0,35

0,63

2006

1,40

1,87

1,10

1,85

0,42

0,53

2007

1,37

1,81

1,17

1,72

0,36

0,48

Rok

Ogółem

1998 1999

* do 1997 r. w publikacjach GUS nie występowała kategoria wydatki na edukację Źródło: obliczenia własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych…

183

2003 r., a następnie zaczyna spadać. Wydatki te determinowane są w dużej mierze sytuacją demograficzną gospodarstw domowych w Polsce (zakończenie edukacji przez kohorty wyżu demograficznego lat 80. XX w.). Najniższymi odsetkami wydatków na edukację legitymują się gospodarstwa domowe emerytów, rencistów i rolników. W celu określenia rzeczywistych zmian, które miały miejsce w poziomie analizowanych grup wydatków w latach 1994–2007, uwzględniono wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych, doprowadzając tym samym wspomniane wartości do porównywalności. Wydatki podane w tabelach 8.5–8.7 wyrażone zostały w cenach z 1994 r., a zatem są porównywalne z poziomem dochodu roku bazowego. Na podstawie tych danych została przeprowadzona zarówno analiza zmian zachodzących w poziomie wydatków na transport, łączność i edukację w kolejnych latach, jak i analiza porównawcza kształtowania się tych wydatków w poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych. Najwyższy realny poziom wydatków zanotowano w przypadku wydatków na transport, następnie na łączność i edukację (rys. 8.2). W przypadku wydatków na transport i łączność można zauważyć wyraźną tendencję wzrostową.

30

Wydatki (w zł na osobę)

25 20 15 10 5 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 edukacja

transport

łączność

Rys. 8.2. Wydatki gospodarstw domowych na wybrane towary i usługi konsumpcyjne (ceny stałe z 1994 r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych…

184

Najwyższym średnim tempem zmian w badanym okresie odznaczały się wydatki na łączność – 13,98% (tabela 8.5). W gospodarstwach rolników realny wzrost tych wydatków był jeszcze większy – blisko 21%. W rozpatrywanym okresie najmniejszą dynamiką charakteryzowały się wydatki na łączność dokonywane przez pracujących na własny rachunek. Wydaje się, że wyjaśnieniem tego zjawiska jest fakt, że już na początku lat 90. XX w. wydatki tej grupy gospodarstw domowych były relatywnie wysokie (efekt wysokiej bazy). Postęp technologiczny połączony z przemianami instytucjonalnymi na rynku telekomunikacyjnym wywołał spadek cen. A zatem ilość konsumowanych usług (jak również i sprzętu) w analizowanym okresie dynamicznie zwiększała się. Jak już wcześniej wspomniano, gospodarstwa domowe w ostatnich latach coraz częściej dokonują zakupu np. telefonów komórkowych, komputerów z dostępem do internetu, co umożliwia szybkie porozumiewanie się, ułatwia pracę oraz przyczynia się do, omawianej wcześniej, serwicyzacji i wirtualizacji konsumpcji. Wszystkie te czynniki wymusiły wzrost realnych wydatków na łączność. Tabela 8.5. Wydatki gospodarstw domowych na łączność według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1994–2007 (w zł na osobę) – ceny stałe z 1994 r. Gospodarstwa domowe

a

Rok

Ogółem

pracowników

rolników

pracujących na własny rachunek

emerytówa

rencistówa

1994

2,69

2,82

0,90

6,04

·

·

1995

2,90

3,00

0,98

6,57

·

·

1996

3,29

3,49

1,19

6,87

1997

4,27

4,63

1,97

8,83

5,26

3,54

1998

5,70

6,17

2,62

10,66

6,67

4,89

1999

7,22

7,77

3,96

12,82

8,36

6,30

2000

9,05

9,94

5,28

14,89

9,95

7,74

2001

10,68

11,63

6,74

16,24

12,11

9,09

2002

11,26

12,26

7,30

17,45

12,65

9,24

2003

11,84

13,00

7,49

17,81

13,42

9,85

2004

12,46

13,53

7,81

24,86

14,23

11,23

2005

13,77

14,06

9,19

20,81

14,83

11,44

2006

14,26

14,44

9,84

20,99

14,89

12,34

2007

14,75

14,62

10,66

21,82

15,41

12,57

Średnie tempo zmian (w %)

13,98

13,49

20,94

10,38

11,35

13,51

·

·

do 1996 r. gospodarstwa emerytów i rencistów były wykazywane w publikacjach GUS łącznie

Źródło: Budżety gospodarstw domowych…

185

Najwyższe realne wydatki na transport realizowały gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek (tabela 8.6). Najwyższe jednak tempo przyrostu tego rodzaju wydatków zanotowano w gospodarstwach pracowników, a najniższe – co jest zrozumiałe – w gospodarstwach emerytów i rencistów. Obserwowane wahania wartości wydatków można wiązać głównie z sytuacją na rynku paliw. Ogólny wzrost wydatków na transport podyktowany jest przemianami społeczno-ekonomicznymi – szybszym tempem życia i koniecznością przemieszczania się w krótkim czasie nawet na duże odległości. Tabela 8.6. Wydatki gospodarstw domowych na transport według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1994–2007 (w zł na osobę) – ceny stałe z 1994 r. Gospodarstwa domowe

a

Rok

Ogółem

pracowników

rolników

pracujących na własny rachunek

emerytówa

rencistówa

1994

17,54

17,86

15,95

39,26

·

·

1995

16,19

17,44

16,71

31,08

·

·

1996

19,43

22,18

20,04

36,30

·

1997

19,54

21,45

18,34

37,72

15,69

9,01

1998

21,27

25,28

15,60

35,87

16,56

10,87

1999

24,19

28,92

18,74

44,93

18,36

11,96

2000

25,61

30,19

20,16

46,34

20,95

10,87

2001

21,82

24,18

21,38

37,77

17,67

10,65

2002

21,36

24,88

21,21

36,25

16,24

11,87

2003

22,48

27,04

15,71

39,63

17,40

11,40

2004

24,16

28,55

20,92

44,27

16,73

12,62

2005

23,09

27,37

20,03

36,60

17,57

10,24

2006

24,28

28,08

24,02

38,22

17,55

10,40

2007

27,37

30,17

23,38

53,56

17,83

10,91

Średnie tempo zmian (w %)

3,48

4,11

2,99

2,42

1,28

1,93

·

do 1996 r. gospodarstwa emerytów i rencistów były wykazywane w publikacjach GUS łącznie

Źródło: Budżety gospodarstw domowych…

Wydatki gospodarstw domowych w Polsce na edukację są na niskim poziomie. Wynika to w znacznej mierze z przyjętego modelu edukacji, który oparty jest na bezpłatnym szkolnictwie publicznym. Największe tego rodzaju wydatki ponoszą gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek oraz pracowników. Analiza średniego tempa zmian wydatków na edukację wskazuje, że w ostatniej dekadzie jest ono największe dla gospodarstw domowych rolników.

186 Tabela 8.7. Wydatki gospodarstw domowych na edukację* według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1998–2007 (w zł na osobę) – ceny stałe z 1994 r. Gospodarstwa domowe Rok

Ogółem

pracowników

rolników

pracujących na własny rachunek

emerytów

rencistów

1998

2,61

3,50

1,38

5,24

0,72

1,19

1999

3,47

4,53

1,81

7,21

1,45

1,57

2000

3,61

5,14

2,09

7,20

0,92

1,57

2001

3,73

5,12

2,05

6,84

1,21

1,32

2002

3,90

5,50

2,07

7,09

1,68

1,46

2003

4,03

5,88

2,16

7,36

1,58

1,47

2004

4,00

6,05

1,92

6,83

1,33

1,45

2005

3,37

4,60

1,92

5,85

1,08

1,42

2006

3,88

5,09

2,36

6,56

1,34

1,30

2007

4,04

5,20

2,60

6,81

1,17

1,24

Średnie tempo zmian (w %)

4,98

4,51

7,30

2,95

5,50

0,44

* do 1997 r. w publikacjach GUS nie występowała kategoria „wydatki na edukację” Źródło: Budżety gospodarstw domowych…

Na podstawie przeprowadzonej analizy wydatków można postawić tezę, że w badanym okresie następował systematyczny wzrost realnych wydatków (na transport, łączność i edukację) i ich udziału w wydatkach ogółem. Procesy te miały jednak różną dynamikę w różnych grupach społeczno-ekonomicznych.

8.3.4. INTERNET A ZACHOWANIA GOSPODARSTW DOMOWYCH Globalizacja wpływa niewątpliwie na styl życia i model konsumpcji. Jednym z powodów tego jest rozwój technologii informacyjnych wymuszający szybszy przepływ informacji. Zwiększa to zapotrzebowanie – o czym była mowa powyżej – na usługi telekomunikacyjne (udział wydatków gospodarstw domowych na łączność), jak również na niezbędny sprzęt (zmiana poziomu wyposażenia gospodarstw domowych). Tendencje te dotyczą nie tylko gospodarki Polski. Nowym zjawiskiem, który od kilkunastu lat wpływa na zachowania gospodarstw domowych, jest internet. Dokonywanie zakupów przez internet początkowo postrzegane było jako nowa moda. Internet, wykorzystywany niegdyś prawie wyłącznie do komunikacji, stał się niezwykle istotnym narzędziem w poszukiwaniu wszelkiego rodzaju informacji (zarówno na użytek prywatny,

187

jak i zawodowy). Dziś internet, do którego jeszcze niedawno podchodzono z pewną dozą ciekawości i nieufności, stał się nowym kanałem dystrybucji. Co więcej, zyskuje on stale na popularności16. Cele korzystania z internetu przez gospodarstwa domowe w sprawach prywatnych w latach 2004–2008 przedstawiono w tabeli 8.8. Tabela 8.8. Cele korzystania z internetu przez gospodarstwa domowe w Polsce w sprawach prywatnych w latach 2004–2008 Cel korzystania z internetu

Odsetek populacji w wieku 16–74 lat 2004

2005

2006

2007

Korzystanie z poczty elektronicznej

19

24

27

32

2008 38

Wyszukiwanie informacji o towarach i usługach

15

18

25

27

33 31

Udział w czatach i forach dyskusyjnych

15

15

18

26

Czytanie, pobieranie czasopism on-line

14

13

16

15

19

Szukanie informacji dotyczących zdrowia

5

7

11

13

19

Słuchanie radia i oglądanie telewizji on-line

6

6

10

13

18

Korzystanie z usług bankowych

4

6

9

13

17

Telefonowanie przez internet, wideokonferencje

3

5

8

10

15

Korzystanie z serwisów poświęconych turystyce

8

6

11

11

14

Granie w gry, pobieranie plików z grami, muzyką, filmami

14

12

16

17

12

Pobieranie programów komputerowych (bez gier)

·

8

12

12

12

Szukanie pracy, wysyłanie ofert

5

5

7

7

8

Sprzedawanie towarów np. na aukcjach

1

1

5

5

7

Uwaga: Odsetki nie sumują się do 100% ze względu na możliwość wskazania więcej niż jednej odpowiedzi. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Społeczeństwo informacyjne: Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w 2006 r., GUS, Warszawa 2007, s. 19 oraz Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach, gospodarstwach domowych i przez osoby prywatne w 2008 r., GUS, Warszawa 2008, s. 11.

Internet jest niespotykanym dotąd w historii źródłem informacji, które pozwala konsumentowi dowiedzieć się wszystkiego na temat produktu, który planuje kupić. W rezultacie przekłada się to na większą konsumpcję, lepsze dopasowanie nabywanych dóbr do preferencji oraz wyższy poziom zadowolenia. Z drugiej strony – poszerzanie wiedzy konsumentów o produkcie za pomocą informacji pozyskiwanych z sieci, czyni z nich bardziej wymagających klientów. Na podstawie danych zawartych w tabeli 8.8 można również potwierdzić tezę, że 16 Obserwator Cetelem 2008. Rynki europejskie, http://www.cetelem.pl/files/download/76 (dostęp: listopad 2008 r.).

188

internet staje się ważnym dla gospodarstw domowych sposobem rozrywki. Zmienia się też miejsce zaspokajania potrzeb – przenosi się ono z przestrzeni publicznej do cyberprzestrzeni17. Wyniki badania, przeprowadzonego przez Główny Urząd Statystyczny, dotyczącego wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w gospodarstwach domowych i przez osoby prywatne w Polsce wskazują na poprawę wyposażenia gospodarstw w sprzęt komputerowy oraz postęp w rozpowszechnieniu dostępu do internetu i korzystaniu z tej sieci18. W 2008 r. 7,4 mln gospodarstw domowych posiadało przynajmniej jeden komputer, tj. o ponad 650 tys. więcej niż przed rokiem, a ich udział wśród ogółu gospodarstw wzrósł z 54% do 59%19. Szczegółowe informacje na temat wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w gospodarstwach domowych i przez użytkowników indywidualnych prezentuje tabela 8.9. Pomimo zwiększania się udziału gospodarstw domowych wyposażonych w komputery wśród wszystkich gospodarstw należy zauważyć, że był on o około 10 punktów procentowych niższy niż średnia dla 27 krajów Unii Europejskiej. W najbardziej skomputeryzowanych państwach, takich jak Islandia, kraje skandynawskie czy Luksemburg w komputery wyposażonych jest od 80% do blisko 90% gospodarstw domowych. W latach 2004–2008 systematycznie zwiększał się udział osób regularnie (przynajmniej raz w tygodniu) korzystających z komputera, przy czym – co warto zauważyć – w coraz szerszym zakresie z komputera korzystano w domu, natomiast następował spadek udziału osób używających tych urządzeń w miejscach innych niż dom (miejsce pracy, szkoła lub uczelnia, kawiarenki internetowe). Porównując udział regularnych użytkowników komputerów w Polsce z udziałem w innych krajach, w których zostały przeprowadzone analogiczne badania, możemy zaobserwować, że w Polsce stanowi on zaledwie 80% średniej dla 27 krajów Unii Europejskiej i był prawie o połowę niższy od wyniku lidera rankingu – Islandii.

17 Na przykład bardzo dynamicznie rozwija się korzystanie z bankowości internetowej – liczba osób zarządzających swoimi rachunkami i płatnościami przez internet w 2008 r. zwiększyła się o 331% w stosunku do poziomu z 2004 r., co oznacza wzrost o ponad 3,8 mln użytkowników. Od 2005 r. przybywa ponad milion użytkowników bankowości internetowej rocznie. Zob. Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych…, s. 11. 18 Badania dotyczące wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych (ICT) w gospodarstwach domowych i przez użytkowników indywidualnych rozpoczęto w Unii Europejskiej w 2002 r. W Polsce monitorowanie wykorzystania ICT w gospodarstwach domowych według metodologii zharmonizowanej z Unią rozpoczęto w 2004 r. Od tego czasu badanie jest realizowane corocznie, w kwietniu, metodą wywiadu bezpośredniego. Udział w nim jest dobrowolny. 19 Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych…, s. 8.

189 Tabela 8.9. Technologia informacyjno-telekomunikacyjna w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 2004–2008 Wyszczególnienie

2004

2005

2006

2007

2008

Wyposażenie gospodarstw domowych w komputery (w %) Ogółem

36

40

45

54

59

Duże miasta (powyżej 100 tys. mieszkańców)

44

49

53

60

64

Mniejsze miasta (poniżej 100 tys. mieszkańców)

39

40

46

55

60

Obszary wiejskie

25

30

36

46

53

Osoby regularnie (przynajmniej raz w tygodniu) korzystające z komputera (w %) Ogółem

35

40

43

46

50

Duże miasta (powyżej 100 tys. mieszkańców)

47

53

55

58

·

Mniejsze miasta (poniżej 100 tys. mieszkańców)

38

41

45

48

·

Obszary wiejskie

21

29

31

35

·

Odsetek gospodarstw domowych posiadających dostęp do internetu w domu Ogółem

26

30

36

41

48

Duże miasta (powyżej 100 tys. mieszkańców)

34

40

46

50

·

Mniejsze miasta (poniżej 100 tys. mieszkańców)

28

31

36

44

·

Obszary wiejskie

15

19

25

29

·

Odsetek gospodarstw domowych posiadających szerokopasmowya dostęp do internetu w domu Ogółem

8

16

22

30

38

14

26

31

40

·

Mniejsze miasta (poniżej 100 tys. mieszkańców)

9

15

23

32

·

Obszary wiejskie

1

5

10

16

·

Duże miasta (powyżej 100 tys. mieszkańców)

a

połączenia szerokopasmowe (broadband connection) to rodzaj połączeń internetowych charakteryzujących się dużą szybkością przepływu informacji; umożliwiają przekazywanie wysokiej jakości obrazów, filmów, oglądanie telewizji lub telefonowanie przez internet z możliwością oglądania rozmówcy oraz pozwalają na korzystanie z różnorodnych zaawansowanych usług internetowych Źródło: opracowanie własne na podstawie: Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2004–2007, GUS, Warszawa 2008, s. 53–66 oraz Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych…, s. 8.

Wskaźnik dostępu do internetu wśród gospodarstw domowych w Polsce w 2007 r. sięgał trzech czwartych poziomu średniej dla 27 krajów Unii Europejskiej. Pomimo dynamicznie zwiększającego się odsetka gospodarstw domowych posiadających dostęp do internetu w domu, w ostatnich latach dystans dzielący nasz kraj od średniej dla Unii Europejskiej właściwie się nie zmienia. Podobnie jak w wypadku dostępu do internetu, wskaźnik łączy szerokopasmowych był w Polsce niższy od średniej dla Unii o 12 punktów procentowych. Co istotne, dane Eurostatu wskazują, że przeciętna dynamika łączy szerokopasmowych w krajach Unii była wyższa niż w Polsce, choć w ostatnich latach ilość tego rodzaju łączy w naszym kraju zwiększyła się kilkakrotnie.

190

W ostatnich latach w gospodarstwach domowych w Polsce w coraz większym zakresie korzystano z komputerów i dostępu do internetu. W tym względzie mogą one uczestniczyć w procesach globalizacji na coraz szerszą skalę. Pamiętać należy, co potwierdzają dane zawarte w tabeli 8.9, że istnieje znaczne zróżnicowanie wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych przez gospodarstwa domowe w zależności od ich położenia. W ciągu ostatnich pięciu lat sytuacja gospodarstw domowych położonych na wsi wyraźnie się w tym względzie poprawiła (podwojenie udziałów, dynamika zmian w większości przypadków była większa od średniej), jednak nadal nie można uznać jej za zadowalającą (zwłaszcza w porównaniu z krajami Unii Europejskiej). Powodem szczególnej troski powinno być powiększanie się luki technologicznej w wykorzystaniu łączy szerokopasmowych przez polskie gospodarstwa domowe w porównaniu z krajami Unii. Aby dokonywać zakupów w sieci, konsumenci muszą mieć dostęp do internetu, co w ostatnich latach nie stanowi problemu, zważywszy na rosnący odsetek gospodarstw domowych posiadających komputer oraz upowszechnienie szerokopasmowego internetu we wszystkich krajach Unii Europejskiej. W 2008 r. 5,2 mln osób kupowało lub zamawiało przez internet towary lub usługi do użytku prywatnego. Od 2007 r. przybyło 624 tys. kupujących w sieci. Odsetek osób, które dokonywały zakupów przez internet, wzrósł z około 5% w 2004 r. do 18% ogółu mieszkańców Polski w wieku 16–74 lat w 2008 r. Mimo to odsetek osób robiących zakupy online jest wciąż prawie dwukrotnie niższy od średniej dla 27 krajów Unii Europejskiej. Łączna wartość zakupów internetowych w 2008 r. dokonanych przez gospodarstwa domowe w Polsce osiągnęła poziom 4,5 mld zł20. Tabela 8.10. Odsetek populacji kupujących niektóre asortymenty produktów przez internet do użytku prywatnego w 2007 r. w wybranych krajach europejskich

Kraj

Bilety na Wczasy, Książki, Ubrania imprezy Filmy, sportowe wycieczki czasopi- i sprzęt muzyka i bilety sma sportowy lub kulturalne

Oprogramowanie

Sprzęt elektroSprzęt niczny kompute(poza rowy komputerowym)

Austria

8

16

12

8

7

5

8

Czechy

4

4

4

2

5

2

7

1

Dania

27

16

20

18

27

16

15

12

Finlandia

26

18

17

15

20

9

10

9

Francja

14

14

17

11

10

6

7

9

20

Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych…, s. 12.

4

191 cd. tabeli 8.10

Kraj

Bilety na imprezy Wczasy, Książki, Ubrania Filmy, wycieczki czasopi- i sprzęt sportowe muzyka sportowy i bilety sma lub kulturalne

Oprogramowanie

Sprzęt elektroSprzęt niczny kompute(poza rowy komputerowym)

Hiszpania

11

4

3

2

6

3

3

3

Holandia

25

19

19

13

18

11

13

6

Irlandia

20

8

5

10

11

5

4

2

Islandia

40

21

11

18

24

15

6

4

Luksemburg

24

28

13

18

18

13

10

6

Niemcy

23

26

25

19

18

19

17

9

Norwegia

41

22

21

22

34

14

18

11

Polska

2

5

6

3

2

2

4

2

Słowacja

3

5

5

3

2

2

3

2

Szwecja

28

19

17

18

23

8

10

10

3

5

2

2

3

2

2

1

24

19

20

27

18

11

11

9

Węgry Wielka Brytania Włochy

3

2

2

2

2

2

2

1

UE-27

13

12

12

10

9

7

7

5

Źródło: Społeczeństwo informacyjne w Polsce…, s. 78.

W tabeli 8.10 zaprezentowano odsetek populacji kupujących niektóre asortymenty produktów przez internet do użytku prywatnego w 2007 r. w wybranych krajach europejskich. Można zauważyć, że nie istnieje właściwie produkt, który można by uznać za dominujący w handlu elektronicznym. O roli internetu w procesach konsumpcyjnych może świadczyć fakt, że w krajach najbardziej zaawansowanych w tym względzie już blisko połowa populacji korzysta z internetu jako formy robienia zakupów. Można zatem spodziewać się, że proces ten w Polsce, która w tej dziedzinie wypada słabiej niż pozostałe kraje, będzie w najbliższych latach charakteryzował się wysoką dynamiką. Badania przeprowadzone przez Cetelem wskazują, że zakupy internetowe są domeną głównie ludzi młodych (do 35 roku życia), którzy postrzegani są jako konsumenci aktywni. Zakładając, że zakupy internetowe nie są przemijającą modą, lecz długotrwałym, rozwijającym się procesem, można spodziewać się dalszego wzrostu roli internetu jako ważnego elementu w modelach konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Proces ten wspierać będzie na pewno dalszy wzrost liczby użytkowników internetu, a także poszerzanie asortymentów oferowanych przez internetowych sprzedawców. Nie bez znaczenia jest przełamywanie obaw dotyczących płatności online i wsparcie sprzedaży nowymi formami

192

płatności (zarówno kredyt konsumpcyjny, jak i rozwój portali typu social lending)21. Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, że wspomniana wcześniej wirtualizacja konsumpcji staje się faktem. Elektroniczne środki przekazu, a zwłaszcza internet, w coraz większym zakresie są wykorzystywane w różnych aspektach procesu konsumpcji.

8.4. UWAGI KOŃCOWE Globalizacja, jako jeden z elementów otoczenia podmiotów rynkowych, stanowi uwarunkowanie ich zachowań. Proces ten nie pozostaje bez wpływu również na gospodarstwa domowe. Udział polskich gospodarstw domowych w procesie globalizacji jest jednak trudny do jednoznacznego określenia, ponieważ jak dotąd nie opracowano powszechnie akceptowanego i syntetycznego wskaźnika określającego stopień globalizacji gospodarki. Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, że konsumpcja gospodarstw domowych w ostatnich dwóch dekadach uległa znacznym przeobrażeniom. Jednak nie na wszystkie grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw domowych proces globalizacji oddziałuje w jednakowym stopniu. Wyraża się to m.in. zróżnicowaniem poziomu i struktury wydatków na transport, edukację i łączność. Największe realne zmiany wydatków polskich gospodarstw domowych dotyczyły łączności. Analiza zmian poziomu wyposażenia w dobra trwałego użytku wykazała, że w ostatnich latach nastąpiło doposażenie gospodarstw domowych w niektóre urządzenia (m.in. komputery osobiste, telefony komórkowe, zmywarki, samochody osobowe). Wzrost w badanym okresie poziomu realnych wydatków na transport i łączność oraz doposażanie i unowocześnianie wyposażenia wskazuje na to, że gospodarstwa domowe korzystają z nowości i udogodnień związanych z postępem technicznym i technologicznym. Należy zatem podkreślić, że proces globalizacji wywiera nie tylko wpływ na przemianę obyczajów, ale także prowadzi do ekologizacji, domocentryzacji i homogenizacji konsumpcji. Jak wynika z badań, również internet – ważna siła napędowa procesu globalizacji – odgrywa coraz większą rolę w procesach konsumpcji gospodarstw domowych. Tym samym polskie gospodarstwa domowe upodobniają się w swoich 21

Warto odnotować, że w Wielkiej Brytanii około 30% zakupów przez internet finansowanych jest kredytami konsumpcyjnymi (w Polsce mniej niż 1%). Por. Obserwator Cetelem 2008…. Nowym zjawiskiem jest social lending, który opiera się na portalach pożyczek bezpośrednich. Ideą tego rodzaju serwisów jest umożliwienie zawierania pożyczek między osobami fizycznymi bez pośrednictwa banków (a więc w zamyśle po niższych kosztach).

193

zachowaniach do gospodarstw domowych w krajach o wyższym poziomie rozwoju gospodarczego. Wirtualizacja konsumpcji obserwowana jest na coraz większą skalę. Należy zauważyć, że przedstawione aspekty wpływu procesu globalizacji na gospodarstwo domowe nie wyczerpują w całości problematyki. Zmiany popytu konsumpcyjnego dokonują się również m.in. wskutek przyspieszenia tempa wzrostu i polaryzacji dochodów, jakimi dysponują podmioty ekonomiczne, które to kwestie są nierozerwalnie związane z procesem globalizacji.